HENRICUS DE GANDA VO ANCIENT AND MEDIEV AL PHILOSOPHY De Wulf-Mansion Centre HENRICI DE GANDA VO Series 2 QUODLIBET XIII HENRICI DE GANDA VO Edidit OPERA OMNIA J. DECORTE XVIII Dr. Phi1. QUODLIBET XIII i ! ,I The De Wulf-Mansion Centre deals with research in Ancient and Medieval Philosophy at the Philosophy Institute of the Catholic University of Louvain (K.U.Leuven) 2, Kardinaal Mercierplein, B-3000 Leuven (Belgium) The Henry of Ghent editions are coordinated by R. Macken, o.f.m. I LEUVEN UNIVERSITY 1985 PRESS QUODLIBET XIII QUAESTIOI 3 Quodlibet nostrum XIIIm continebat quaestiones 17, quarum quaedam de Deo in comparatione ad creaturas et e converso, quaedam vero de creaturis secundum se. Circa primum erat unum pertinens ad Dei visionem: utrum scilicet Deus possit videri a beato sub ratione veri absque eo quod videatur ab eodem sub ratione boni. Aliud vero pertinebat ad Dei dilectionem, et erat utrum I Deus plus possit diligi quam cognosci. Tria vero alia ad Dei potentiam pertinebant. Quorum primum erat circa id quod est extra mundum: utrum scilicet Deus possit facere corpus aliquod extra caelum quod non tangat caelum. Aliud erat circa assumptum ab ipso: utrum Deus potuit facere quod anima Christi separata a suo corpore existente in sepulcro mortuo fuisset coniuncta corpori ipsius in altari vel in pyxide, si tunc fuisset consecratum. Tertium erat circa assumendum: utrum Verbum Dei potuit assumere substantiam non intellectualem in unitate personae. QUAESTIO! UTRUM DEUS POSSIT VIDERI A BEATO SUB RATIONE VERI ABSQUE EO QUOD VIDEATUR AB EODEM SUB RATIONE BONI Circa primum arguitur quod Detis possit I videri a beato sub ratione veri absque eo quod videatur ab eodem sub ratione boni, quia omne prius saltem CDGHIOSXYa 4 QUODLIBET XIII QUAESTIO 1 5 secundum intellectum potest separari a posteriori. Ratio autem veri prior est secundum rationes attributales, prout hoc alias declaravimus. Et ideo, cum I secundum rationem intellectus nostri in Deo quam ratio boni, quia est divina natura intellectu i beato obiective se offert et representat ut unum simplicior. Ratio enim boni includit in se rationem veri. Ergo etc. simplex sub una ratione simplicissima tantum, videlicet sub ratione esse, Item. Quia alia ratio est essentiae divinae ut in se et absolute consideratur, quae naturaliter est ratio secundum quam de quacumque re primus natus est et alia ratio eiusdem ut est idea creaturarum, ideo divina essentia potest videri formari conceptus ab ipso intellectu, ita quod, si intellectus apprehendens a beato in se et absolute sub ratione essentiae absque eo quod videatur sub divinam naturam sub ratione esse stet in sola apprehensione tali et ratione ideae. Nisi enim ita esset. divina essentia non posset videri a beato, nequaquam operetur ulterius circa sic apprehensum suae considerationis quin simul in ea I et cum ea viderentur creaturae I quarum est idea. I Quod intuitu, nequaquam apprehendet aut discernet aliquam pluralitatem ratio- tamen falsum est. Igitur a parte ista poterit etiam I videri sub ratione veri a num in illa, quia nec est in illa secundum naturam nisi in virtute. et beato absque eo quod videatur sub ratione boni. secundum actum solummodo est in illa ex consideratione intellectus Item. Bonum operabile et factibile potest intelligi ab intellectu speculativo distinguentis illas in ipsa natura sub ratione quae est esse, quasi sub ratione veri absque eo quod intelligatur sub ratione operabilis, ut determinantes et contrahentes I ipsum, cuiusmodi sunt vivere, intelligere. inquirendo quid est virtus moralis, et quae partes eius, et huiusmodi. Ergo velle. quae significantur per modum actus. etc. Et quia ab esse dicitur essentia, essentia est ratio secundum quam de Contra. Non minus differunt inter se ratio essentiae in Deo et ratio quacumque re primus natus est conceptus formari ab ipso et in ipso relationis et relationes divinae personales quam verum et bonum in Deo. Sed intellectu, ita quod, si intellectus apprehendens divi-I nam naturam sub essentia divina non potest videri nisi in persona. Ergo etc. ratione essentiae stet in sola apprehensione tali et nequaquam ulterius operetur suae considerationis intuitu circa sic apprehensum, nequaquam apprehendet aliquam pluralitatem rationum in divina natura, quia nec sunt in < SOLUTIO> illa nisi virtute tantum, et solummodo sunt in illa secundum actum ex consideratione intellectus distinguentis illas in ipsa natura sub ratione illa Dico quod in Deo. praeter pluralitatem et distinctionem personarum et quae est essentia, quasi determinantes et contrahentes ipsam, cuiusmodi sunt proprietatum notionalium quae sunt secundum rem et naturam et secundum vita, intelligentia, et I veritas, voluntas, bonitas, quae significantur per relationes et I esse respectivum. nulla est pluralitas neque diversitas aut modum habitus. distinctio nisi secundum rationem et considerationem intellectus, et CDGHIOSXYa CDGHIOSXYa 6 QUODLIBET XIIl QUAESTIO I 7 Nec est ibi aliqua determinatio aut contractio ex natura rei, quia tunc in illa quod tamen ipsum non cognoscam secundum rationem rationalis vel ex hoc esset aliqua compositio, sed solummodo secundum rationem hominis, cuius rationem I habet per rationale additum animali. considerationis nostrae, quae non sub ratione tantae simplicitatis potest illas Alia est. quia res illa in qua sunt ambae rationes, non se offert clare rationes comprehendere sub qua sunt in illa natura. In ipsa enim divina cognoscenti. aut ipse intellectus propter suam obtusitatem non sufficit eam natura, quantum est ex ipsa natura, non sunt nisi una singularitas simplex primo intuitu clare conspicere, sed oportet eum per discursum notitiam illius sine omni ratione universalis, sine qua I non est determinatio vel contractio investigare, et hoc singillatim singulas rationes singulis investigationibus, ut in re ex ipsa natura rei. Quare, cum in visione beata non est consideratio ideo, una illarum investigata sic ut cognoscatur sive intelligatur, altera, quia intellectus circa illa quae sunt in Deo discursiva, neque via investigationis nondum investigata est, non cognoscitur neque intelligitur. Et secundum hoc unius rationis post aliam, sed simpliciter et tota simul, de necessitate ergo in vita ista possum cognoscere Deum secundum quod est ens, et I non beatus unico et simplici intuitu videt in ipsa divina natura omnes illas rationes secundum quod est unus vel bonus < aut> huiusmodi. Haec enim diversis simul et earum pluralitatem atque diversitatem sive distinctionem, quae etiam investigationibus et seorsum de Deo in vita ista cognoscuntur. nullo modo possent videri nisi ipsis rationibus simul visis, ac I si secundum I Nunc autem in proposito ita est, quod neutra harum causarum locum rem essent in ipsa .divina natura et sese ex natura rei offerrent intel-Ilectui et habet in aperta visione Dei in patria. moverent illum ad videndum eas. Propter quod I dico quod non potest Deus Non prima, quia in Deo non cadit ratio universalis, sed quidquid est in eo, videri a beato sub ratione veri absque eo quod videatur ab eodem sub ratione I una singularitas quaedam est, secundum quod alibi declaravi. Unde. quia boni. ratio esse, quae est primum cognoscibile de Deo et visibile in ipso et I Ad cuius ampliorem intellectum a contrario acceptum est advertendum simplicissima in eo, quoddam singulare est, et similiter vivere, intelligere, quod, si aliquid unum et idem simplex secundum rem habet in se diversas velle et ceterae virtutes omnes, et sunt omnes id quod ipsum in una re rationes, quod possit cognosci secundum unam earum et non secundum singulari. et una earum secundum rem et quantum est de natura rei. est alia, aliam, hoc non videtur posse contingere nisi ex duabus de causis propter quas et licet secundum rationem nostram intelligendi una includatur in alia. ut esse una earum possit intelligi seorsum I sine alia. in vivere, et vivere in intelligere. et verum in bono, et sic de singulis, ut Quarum prima est quod res illa potest habere rationem universalis secundum hoc omnes simul per considerationem intellectus in unica secundum diversas intentiones generis et differentiae, nec est ex se singularitate secundum rem se offerant videnti, ratio scilicet ipsius esse in aliis singularitas quaedam in quam non cadit ratio universalis. Propter hanc enim ut quibus quasi determinatur. et rationes aliae sub ratione ipsius esse, quae causam possum intelligere rationem animalitatis sive animalitatem secundum rationem generis absque eo quod intelligam rationem rationalitatis aut CDGHIOSXYa irrationalitatis secundum rationem differentiae, et similiter possum intelligere hominem et videre sive cognoscere a longe venientem sub ratione animalis, CDGHIOSXYa 8 QUODLIBET XIII QUAESTIO 2 9 quasi ipsum determinant, omnis ergo videns Deum beata vIsIone ipsum rei, et de cognitione habita de illis in vita ista, quia non est nisi discursiva. Et totum et secundum omnes rationes eius videt eum, aut si subtrahatur visio sic non est simile de cognitione rationum Dei in patria, in qua omnes simul unius rationis. necessario omnium aliarum visio subtrahetur. sub uno intuitu iugiter permanente absque ulla variat io ne cognoscentur. Secunda autem causarum praedictarum I ne-I quaquam habet locum in Ratio in oppositum concedenda est. I proposito, quia in visione Dei aperta nulla est cognitio ex investigatione et discursu. I Propter quod dico iterum quod Deus non potest videri a beato sub QUAESTIO 2 ratione veri obiective, quin et simul vi-I deatur sub ratione boni, in qua et ratio veri est ratio elicitiva actus videndi I bonum, secundum quod nihil UTRUM DEUS PLUS POSSIT DII.lGI QUAM COGNOSCI omnino intelligitur nisi sub ratione veri. sicut alibi exposui. I Circa secundum arguitur quod Deus non possit plus diligi quam < AD ARGUMENTA> cognosci. quia si simpliciter ad simpliciter, etc. Sed dilectio Dei simpliciter Quod arguitur primo in contrarium, quod «prius secundum intellectum sequitur cognitionem Dei simpliciter. Ergo maiorem cognitionem sequitur potest separari a posteriori», dico quod non est verum quando prius non maior dilectio, et sic omnino aequantur. Ergo etc. habet rationem universalis, aut cognoscens cognoscit rem per discursum, aut Contra. Tunc simpliciter idiota non posset plus dili-I gere Deum quam prius re differt a posteriori sicut substantia differt ab accidente. Quorum perspicax litteratus, quod falsum est. nullum contingit circa Deum in visione beata. I Ad secundum, quod «divina essentia potest videri absque eo quod alia, < SOLUTIO. AD ARGUMENTA> scilicet essentiae creaturarum, videantur in ipsa» etc., dico quod non est simile, quia illa sunt extra divinam essentiam, et ipsa nullum essentialem I Dico ad quaestionem et ad argumenta simul, quod ista, quae est de ordinem vel respectu m habet ad illa. Propter quod per illam, non in ordine ad comparatione dilectionis et cognitionis de Deo inter se, utrum scilicet dilectio essentias creaturarum extra, non necessario cognoscuntur ipsae essentiae possit esse maior quam pro tempore dilectionis sit ipsa cognitio, est quaestio creaturarum, sed possunt occultari. Quare similiter ipsis occultatis nequa- de comparatis aequivoce, ac si quaereretur de lacte utrum possit esse plus quam possunt cognosci rationes ideales illarum in Deo, eo quod relatio in dulce quam album, I sive utrum dulcedo eius possit esse maior quam sit sua uno extremo non potest cognosci nisi cognita relatione in alio extremo, quae albedo. Et sic non est quaestio de comparatione proprie et vere dicta. Talis cognosci non potest sine cognitione illius in quo est. enim secundum PHILOSOPHUM, VIIo P hysicoru m, 11011est nisi in 1I11ivocis, I Ad tertium, quod «operabile vel factibile potest cognosci sub ratione veri et non simul I sub ratione boni», dico quod verum est I ubi differt res et usus CDGHIOSXYa ACDGHIOSXYa QUODLIBET XIII QUAESTIO 2 11 10 id est secundum unam dispositionem in specie specialissima, ut cum cognitionem, quia intellectus non unitur fini per cognitionem. nisi quia finis quaeritur de duobus albis quid illorum sit albius. est in ipso, ipsum informando forma intellectionis quasi specie sua. Voluntas De tali autem comparatione dispositionum diversarum inter se dico quod autem unitur fini per dilectionem, quia ipsa subintrat finem, sese in ipsum potest intelligi prout ambae sunt in eodem, quemadmodum iam dictum est de quoad id quod est, quantum possibile est, transformando. Et propterea dulci et albo in lacte, vel prout sunt in diversis. quemadmodum si quaereretur voluntas perfectius unitur fini et verius quam intellectus, quanto verius et an mel sit plus dulce quam lac sit album. perfectius est uniri rei secundum se ipsam quam secundum speciem suam. et Et isto secundo modo intelligendo comparationem dico simpliciter quod quanto finis ipse verius habet esse in se ipso quam in intellectu et nobilius, magis potest diligi ab uno quam cognoscatur ab altero, et similiter magis sicut et omnia quae sunt supra intellectum, e contrario illis quae sunt sub cognosci ab uno quam diligatur ab altero, puta quod si dilectio sit in uno in intellectu, quae nobilius habent esse in intellectu quam in se ipsis, Propter quarto gradu intentionis suae et cognitio alterius in secundo, unus in duplo quod melius est homini diligere superiora quam cognoscere, ut angelum. nisi plus diligit quam alter cognoscat. et si e contra, unus in duplo plus cognoscit quatenus eius dilectio impedit dilectionem summi, et hoc est diligere angelum quam alter diligat. Et sic non intelligitur quaestio, quia omnino nullam habet ut finem. E contra melius et perfectius est cognoscere inferiora I quam difficultatem, nec circa I beatos nec circa viatores. diligere ea, puta vermem, nisi quatenus eius dilectio proficit ad dilectionem Primo ergo modo intelligendo eam distin-I guo de dilectione et cognitione summi, et hoc est diligere vermem I in ordine ad finem, et quanto magis est Dei in via et in patria, et similiter de dilectione Dei naturali et gratuita. transformari in ignem, quemadmodum ferrum missum in igne candescit et Loquendo autem de cognitione Dei in via quacumque, sive acquisita sive ignescit undique, ac si secundum substantiam essent I idem ignis et ferrum, ex fide habita sive alio modo dono gratuito infusa. et dilectione gratuita in quam informari similitudine ignis. Et propterea voluntas sic unita fini plus via, dico quod minus cognoscens potest plus diligere, et e contra plus inardescit in eius dilectione et gradum pertransit in dilectione, quam de eo cognoscens potest minus diligere. secundum quod procedit secundum percepit intellectus in cognitione, et amor subintrat !Ibi cognitiO .foris stat, argumentum. Loquendo autem de cognitione Dei in via quacumque secundum quod omnia haec alias latius declaravimus. praedicta et de dilectione gratuita I similiter in via, et simili-I ter de cognitione ACDGHiOSXYa Dei et dilectione eiusdem in patria, distinguo, quia aut intelligitur fieri co'mparatio unius dilectionis et unius cognitionis in eodem, aut duarum dilectionum et duarum cognitionum inter se, sive in eodem successive sive in diversis. Si primo modo, dico quod Deus semper magis diligitur quam cognoscitur, et hoc quia voluntas per dilectionem magis unitur fini quam intellectus per CDGHiOSXYa 12 QUODLIBET XIII QUAESTIO 2 13 Si intelligatur I fieri comparatio quattuor inter se, scilicet unius dilectionis dilectionum inter se, prout processit prima ratio, et hoc secundum modum I et unius cognitionis in uno pro uno tempore, et alterius dilectio-I nis et quo est aequalitas in iustitia distributiva, quae secundum dignitatem cognitionis in eodem pro alio tempore, aut alterius dilectionis et cognitionis in recipientis procedit. alio, sive pro eodem tempore sive pro alio, ulterius distinguo quod talis Si vero dicta comparatio intelligatur secundum pro portionem geometri- comparatio talium dispositionum inter se penes aequale et inaequale, sive cam, dico quod numquam Deus aequaliter cognoscitur et diligitur, sed magis et minus, potest intelligi secundum proportionem arithmeticam, in qua semper diligitur inaequaliter, quia enim, ut dictum est, semper maior I est consideratur aequalitas vel excessus secundum speciem et formam proportio- dilectio quam cognitio sit, eo quod voluntas magis penetrat. Et ad simplicem nis, vel potest intelligi secundum proportionem geometricam, I quae est cognitionem, pu-I ta a, sequitur simpla dilectio, puta a, cum aliquo plus secundum quantitatem proportionaton:im. Est enim aequalis et consimilis secundum quantitatem dilectionis ut dilectio sit a c, ut a sit quantitas comparatio quattuor ad duo et octo ad quattuor secundum proportionem dilectionis quae respondet per aequalitatem quantitati cognitionis, c vero sic arithmeticam, quia sicut secundum duplam pro portionem quattuor excedunt superexcrescat ex voluntatis penetratione, quantum sit modicum, sive decima duo, sic et octo excedunt quattuor. I Est autem inaequalis I et dissimilis pars ipsius a, sive vigesima, sive secundum aliquam aliam proportionem, sed comparatio illorum secundum proportionem geometricam : quattuor enim semper aequaliter. Sicut per aequalitatem quantitati cognitionis respondet non excedunt duo nisi in duobus, octo autem excedunt quattuor in quattuor. aliqua quantitas dilectionis, et duplae cognitioni dupla dilectio, sic semper E contra autem aequalis et consimilis est comparatio secundum proportio- quantit QUAESTIO 3 I Dico quod Deus bene potest facere corpus I aliquod vel ali-I um mundum extra ultimum caelum, sicut fecit terram infra mundum sive infra UTRUM DEUS POSSITFACERECORPUSALIQUODEXTRACAELUM caelum, et similiter ipsum mundum et ultimum caelum; et hoc non in aliquo. QUOD NON TANGATCAELUM sed in nihilo, non materialiter, quasi nihil sit aliquid, sed post nihil, quia ubi nihil erat. Et hoc non quia tunc illud 'ubi' erat aliquid ut dimensio separata, in I Circa tertium arguitur quod Deus non potest facere corpus extra qua ipsum nihil erat, quasi nihil esset aliquid, et in qua dimensiones corporis mundum quod non tangat ultimum caelum, quia non distaret ab illo. Sicut recipi possent post nihil, prius ibi existens et expulsum. Sed totum debet enim non potest esse album sine albedine, sic non possunt aliqua distare sine intelligi negative, ac si diceretur: non ubi erat aliquid, ut et ubitas et aliquitas distantia. Quare, cum inter illud corpus et caelum nulla sit distantia I media, simul negentur, ut intelligamus modo ipsum caelum vel corpus de quo non distant. Corpora autem quae inter se non distant, sese tangunt. Ergo etc. loquimur, factum esse in nihilo, intelligendo hoc I secundum modum quo Item. Secundum PHII.OSOPHUM,VID P hysico ru m, «corpora illa tallgullt intelligit AUGUSTINUSipsum nihil, quando exponendo illud Ioan n is IO : < I Quod arguitur secundo, quod «nihil est medium inter ilIa», dico quod nihil esse medium inter aliqua potest intelligi dupliciter. Uno modo quia nulla I Quod ergo arguitur primo, quod «caelum et dictum corpus non distarent, distantia, nec per se nec etiam per accidens, est in medio. Alio modo solum quia nulla esset distantia inter ilIa» etc., dico quod aliqua contingit distare quia nulla distantia per se est in medio, ut nullum corpus, est tamen in medio dupliciter. I Uno modo per se, scilicet quia est aliqua distantia positiva nihil quod est distantia per accidens, et per hoc aliquid per accidens, scilicet dimensionis corporalis in medio eorum. Alio modo per accidens, quia, etsi vacuum. I De non habentibus medium inter se primo modo verum est non sit aliqua distantia positiva inter illa, tamen iuxta vel inter illa potest esse solummodo quod tangunt I se. Non autem verum est de non habentibus aliquid quod habet in se dimensionem positivam per quam potest adverti medium inter se primo modo, dum tamen habent medium inter se secundo distantia illorum, ut, si iuxta extrema duorum corporum I inter quae est modo. vacuum, et iuxta I vacuum· sit murus trium pedum, tunc distantia trium I Sed contra hoc arguet forte aliquis per PHILOSOPHUM, dicit quodqui pedum dicendum est I corpus quod est sub vacuo, distare a corpore quod est «extra caelum nilI il est, nec plenum nec vacuum». Quare nec est ibi distantia supra vacuum, quod, etsi nihil sit intra, tamen quantae dimensionis corpus per accidens, per hoc scilicet quod in dicto vacuo intermedio natum esset esse corpus. ACDGHIOSXYa ACDGHIOSXYa 18 QUODLIBET XIII QUAESTIO 3 19 Ad quod dico quod, sicut vacuum non est distantia sive dimensio distantia. Unde. si Deus modo crearet corpus extra caelum tangens caelum. separata inter illa corpora nisi per accidens secundum dictum modum. sic nec illud nec in pleno nec in vacuo crearetur. sed in puro nihilo. et esset ex vacuum est omnino nec est aliquid omnino. ut aliqua dimensio. nisi per opposito caeli subsistens in puro nihilo negative accepto. sicut caelum accidens. Sed hoc alio et alio modo habet quod per accidens sit dimensio et creatum fuit in puro nihilo. et purum nihil erat prius ubi est illud corpus. et aliquid. sumendo esse secundo adiacens. et quod per accidens sit. sumendo hoc totum negative intelligendo secundum iam expositum modum. Et esse primo adiacens. Est enim. ut dictum est. vacuum dimensio sive distantia propterea, si elementa essent amota de sub caelo. infra caelum ponendum inter duo corpora dicta. et hoc per accidens. vel quia dimensio positiva est esset fore vacuum. quod tamen nequaquam ponendum esset fore extra iuxta, vel nata est esse infra aut iuxta. Ipsum autem vacuum habet esse per caelum. Et propterea. licet numquam fuit caelum sine elementis contentis in accidens. quia corpora aliqua inter quae est, sic situata sunt, quod dimensio ipso et sub ipso. I quia tamen caelum naturaliter prius est elementis. et ideo aliqua corporis nata est esse inter illa. sed non est. prius naturaliter creatum est elementis. licet simul duratione. propter hoc Et propterea. si extra caelum extremum esset a Deo aliquod corpus I significanter dicit beatus Iob de Deo: «Qui extendit aquilonem I super factum vel alius mundus sine contactu ad caelum. tunc inter utrumque vacuum». Non autem dicit «super elementa». quia naturaliter sunt creata post dicendum esset fore vacuum secundum mensuram determinatam corporis. creatio nem caeli, licet simul duratione. Sed nunc. postquam I creata sunt quia natum esset inter illa recipi. sed alibi non. sicut nec modo extra elementa sub caelo, apparet caelum extensum super terram sicut quoddam dicendum est esse I vacuum. sicut nec plenum. sed purum nihil negative. Et tabernaculum super pavimentum. et sic non dicit caelum extensum super ideo PHILOSOPIWS, loquens de unitate mundi et supponens nullum corpus aliquOd positivum. nec etiam super nihilum sicut terra appensa est super extra nostrum mundum esse. quod etiam nititur probare. dicit. et bene. quod nihilum. quam nec dicit appensam super vacuum aut super aliquid. Per «extra caelum nihil est. neque plenum neque vacuum». et hoc neque per se aquilonem autem beatus Iob intelligit caelum, quia pars caeli aquilonaris neque per accidens. puta I neque aliquod corpus habens distantiam partium maxime apparet supra nostram habitabilem. et dimensiones. neque receptibile corporis determinatum inter duo corpora ACDGHIOSXYa ACDGHIOSXYa QUAESTIO 4 21 I QUAESTIO 4 substantia I incorporea. Et ideo hoc modo neque anima neque angelus per suam substantiam possunt esse in corpore aut in loco, nec est hoc omnino UTRUM DEUS POTUIT FACERE QUOD ANIMA CHRISTI SEPARATA A suo CORPORE factibile. EXISTENTE IN SEPULCRO MORTUO FUISSET CONIUNCTA CORPORI IPSIUS I Loquendo autem de esse in loco situaliter per suam substantiam dico, IN ALTARI VEL IN PYXIDE, SI TUNC FUISSET CONSECRATUM quemadmodum et alias dixi. quod, cum anima separata, sicut et angelus, sit substantia incorporea, quae inteIIigenda est esse secundum substantiam I Circa quartum arguitur quod Deus potuit fecisse quod anima Christi simplex sicut unitas abstracta, non autem sicut punctus, qui sibi determinat fuisset in corpore existente in pyxide, ipso iacente mortuo in sepulcro, quia situm in magnitu-I dine extra quem non potest esse, anima autem et angelus tunc fuit in inferno, et magis natum est esse in suo corpore I quam alibi. Pro nullum situm in magnitudine sibi determinant extra quem esse non possunt, tempore ergo quo fuit in inferno, potuit fuisse in corpore suo in pyxide. difficile est mihi intelligere quomodo ipsa anima situaliter sit in aliquo Contra. Anima non est nata esse in suo corpore nisi animando illud. corpore seu magnitudine, et hoc absque ulla operatione in illa aut passione Quare, si fuisse ponatur in corpore suo in pyxide, ergo esset corpus quam patitur a corpore aut ab existente situaliter in ipso, et consimiliter de animatum et vivens in pyxide quod iacebat mortuum in sepulcro. Quod est angelo. Sed quia hoc tenere praecipit quidam articulus de contrario inconveniens, quia tunc idem numero simul esset mortuum et vivum, quod interdictus, ideo non contradico, nec I aliquo modo asserere intendo quin est inconveniens. Ergo etc. anima et angelus situaliter secundum suam substantiam absque omni operatione necessario sint in corpore, et secundum hoc in loco habent esse < SOLUTIO> prout dicit dictus articulus, licet non hoc intelligam, quomodo per substantiam suam anima aut angelus sit determinative et situaliter I in loco Dico quod esse in corpore potest I convenire substantiae incorporeae praeter hoc quod est in illo per operationem. dupliciter: vel per suam substantiam, vel per suam operationem. I Loquendo autem de I esse animae in loco sive in corpore per Per suam substantiam dupliciter: vel situaliter, vel localiter. operationem suam, hoc modo habet esse in corpore dupliciter. Uno modo per Et est ille ultimus modus omnino impossibilis circa substantiam operationem primam quae est dare esse, quae convenit ei in quantum est incorpoream, quia, cum locus sit ultimum continentis corporaliter et anima et substantia incorporea distincta et diversa omnino ab angelo, quia dimensive, non potest esse localiter in corpore nisi quod continetur intra haec operatio non convenit ei nisi in quantum aut nata est esse, aut in latera corporis alterius I et suis dimensionibus I replet illud et illi aequatur. COGHIOSXYa Locus enim semper est aequalis locata, quales dimensiones non habet ACOGHIOSXYa 22 QUODLIBET XIII QUAESTIO 4 23 quantum est secundum actum forma et actus corporis animans ipsum. Alio perficiebat. Anima enim separata Christi, si anima situm habet et transit modo per operationem secundam. magnitudinem situaliter sine operatione in transeundo medium, non Sed operatio secunda duplex potest animae attribui. Una quae convenit ei descendit ad infernum, neque sine operatione fuit in illo. in quantum est anima et omnino diversa est ab angelo secundum iam dictum Sed an anima separata a suo corpore per mortem possit esse in suo corpore modum. Alia vero, in quantum est substantia incorporea simpliciter, operatione secunda secundo modo, de hoc aliqui dubitant, puta an in illo conveniens est angelo in esse substantiam incorpoream simpliciter. possit esse movendo ipsum secundum locum sicut potest angelus, allegantes Primo istorum modorum convenit animae operatio secunda, qua dat pro se id quod assumptum est in secunda ratione, scilicet quod anima I non corpori sive composito ex anima et corpore per suas potentias sentire, est nata esse neque operari in suo corpore nisi animando ; quod procul dubio intelligere, velle, nec convenit ei ista operatio secunda nisi mediante prima. verum est in quantum anima est differens secundum naturam incorpoream Unde nullo modo convenit angelo, tum quia convenit animae secundum id ab angelo. An autem necessario ita sit in quantum est substantia incorporea quo differt ab angelo, tum quia angelo non est nata convenire prima operatio simpliciter conveniens et communicans cum angelo, non video. in corpore. I Descendendo ergo ad quaestionem dico quod non video quare anima I Secundo dictorum modorum dicunt aliqui quod nullo modo convenit Christi non potuit in triduo fuisse in suo corpore iacente in sepulcro, non animae, licet conveniat angelo, puta movere corpus aliquod secundum sicut perfectio in perfectibili, sed situaliter aut per aliquem motum cum hoc. locum. I Unde dicunt aliqui I quod non potest esse in aliquo corpore per Sed de esse eius in corpore suo existente sacramentaliter in pyxide, de quo est aliquam operationem, nisi sit in illo per operationem primam, nec movere quaestio, asserendo dico quod, licet idem numero fuerit corpus in sepulcro I secundum locum aliquod aliud corpus, nisi per illud cuius est actus et et in pyxide, alio tamen et alio modo essendi habuit esse in sepulcro et in perfectio. Propter quod dicunt quod anima separata a corpore quod perficit. pyxide, secundum quod alias exposuimus, et secundum modum quo habuit nullo modo potest esse vel in illo vel in quo-I cumque alio per aliquam esse in pyxide, nulla operatio extrinseca I neque aliquid extrinsecum potuit operationem veluti movendi ipsum secundum I locum, licet hoc concedant de angelo, eo quod nullius corporis natus est esse forma aut perfectio. I Sed nequaquam ponendum est quod anima separata non possit esse per operationem suam secundo modo in aliquo alio corpore quam sit illud quod ACDGHIOSXYa ACDGHIOSXYa 24 QUODLIBET XIII QUAESTIO 5 25 illud attingere. Unde. ut alibi exposuimus, licet corpus mortuum et Ad argumentum in oppositum, quod «anima non est nata esse in suo vulneratum fuisset in pyxide quod moriebatur et vulnerabatur in cruce, in corpore nisi animando». verum est quoad actum primum et ut est anima. et cruce tamen et moriebatur et vulneratum fuit, sed non in py-I xide. Et sic nequaquam fuit in suo corpore. I nisi dum ipsum animavit in secundum eundem modum dico hic quod, licet anima tunc potuit fuisse in resurrectione; quod tamen nequaquam I animavit in pyxide, licet ibi statim suo corpore in sepulcro et circa illud aliquid operata fuisse, non tamen in fuit in illo per concomitantiam. Alio autem modo essendi in, non video pyxide, licet cum hoc verum esset dicere quod fuit in illo corpore sicut fuit in inconveniens quin tunc potuit fuisse in corpore in sepulcro, licet non in pyxide. In pyxide enim non potuit esse in corpore nisi per concomitantiam, et pyxide, ut dictum est. hoc non nisi per hoc quod actu animaret illud, sicut modo in pyxide in suo corpore animato. Non enim dicuntur esse in sacramento per concomitantiam QUAESTIO 5 nisi illa quae essentialiter pertinent, et ab intrin-I seco, ad illud. Et ideo, licet bene dicatur quod corpus quod habuit vulnera, erat in pyxide, non tamen UTRUMVERBUMDEI POTUITASSUMERE SUBSTANTIAM NONINTELLECTUALEM proprie dicitur quod ipsa vulnera erant in pyxide. IN UNITATE PERSONAE < AD ARGUMENTA> I Circa quintum arguitur quod Verbum non potuit assumere aliam naturam quam intellectualem. Sic enim arguit AUGUSTINUS XIIIo libro D e I Ad primum I in oppositum. quod «anima magis nata est esse in suo Trinitate, cap.o IXo, exponendo illud «Verbllm caro.faC/llln es/». Si illud est. corpore quam in alio» etc .. dico quod verum est secundum actum animandi quod minus credibile est esse, et quod magis. Sed minus credibile est quod et secundum quod est anima I : sic enim in nullo alio nata est esse. Secundum Deus possit fieri filius hominis natura. quam quod filius hominis possit fieri autem quod est incorporea substantia simpliciter, et secundum quemcumque filius Dei gratia. Sed illud iam est factum in Christo. Ergo credibile est aliud alium actum qui non sequitur animationem, non video quomodo magis nata posse fieri in aliis hominibus. Sic enim ait cap.o IXo : < non intellectualis natura non est nata elevari secundum potentiam ad actum ultra modum I naturae suae. quare neque essentia vel substantia sive natura I Quia naturae assumendae possibilitas ad assumptionem occulta est. cuius est illa potentia. Sed in assumptione tali elevatur natura assumpta vel et nulla ex parte. Dei omnino existit dubitatio an possit sibi assumere essent ia ad actum ultra modum naturae suae. quia ad esse subsistentiae quamcumque naturam assumptibilem. ideo tota difficultas huius quaestionis vertitur circa possibilitatem naturae assumendae. Et sunt circa hoc duae divinae personae. Ergo etc. positiones sollemnes. Dicit enim positio communior et sollemnior, cui quandoque aliquantulum CDGHlOSXYa CDGHlOSXYa 28 QUODLIBET XlII QUAESTIO 5 29 adsentire consuevi. quod quaelibet natura subsistens in creaturis possit quando potentia ad utrumque est eiusdem rationis. Quod non contingit in assu mi. et hoc principaliter propter tacta in ultima ratione. proposito. ut dictum est. Et ideo non tenet ulterior processus. I Tenentes autem istam positionem respondent ad primum argumentum. I Similiter quod arguitur secundo. quod «elevata natura necesse est elevari «si quod maius est potest fieri. et quod minus. et e contra si quod minus est potentiam». dicunt quod verum est quando potentia elevabilis est in natura non potest fieri. nec quod maius I est» et-I c .. dicendo quod verum est assumptibili quae potest sequi naturam. Et ideo non posset Deus assumere quando ambo. scilicet maius et minus. consequuntur potentiam eiusdem hominem in natura quin, assumendo ipsum. in potentia faceret ipsum rationis. Quod enim potest calefacere vel calefieri magis. potest calefacere vel impeccabilem. et sic. si naturam hominis peccatoris assumeret. statim omne calefieri minus. Sed hoc non contingit in proposito de potentia passiva peccatum abolere t. Et sic non sequuntur inconvenientia assumpta in duobus assumptibilis, quia natura subsistens iri creaturis. ex eo I quod est natura argumentis ultimis. Secus autem est quando in natura non est potentia subsistibilis simpliciter. est assumptibilis ad unitatem subsistentiae divini I elevabilis. immo tunc essentia potest sola elevari. suppositi qua fit filius Dei per naturam. Non autem unde natura est I Sed hic supponitur unum a quo dependet tota dubitatio: scilicet an simpliciter subsistibilis. est assumptibilis I ad operationes unitatis qua fit filius natura sit elevabilis in qua non est potentia elevabilis. Illae enim absurditates Dei per adoptionem. sed solummodo unde est intelIectualis. Et sic adductae in tertio argu mento. quod «Deus esset lapis vel brutum» vel nequaquam est eadem ratio potentiae haec et illa. sive potentia eiusdem irrationalis et huiusmodi. non arguunt ad negandum assumptibilitatem rationis. Tamen. quia non sunt eiusdem subiecti. nec sunt ad eundem actum: lapidis vel bruti nisi rudes qui ex devotione quam habent ad dignitatem unde nec est idem modus unius rationis naturae divinae et humanae in Christi et Deitatis. illud negant. quasi indignum esset ei uniri I tali naturae et unitate suppositi et in unitate operationis. licet una necessario concomitetur eam sibi assumere. Propter simile enim aliqui rudes posuerunt. cum mus aliam. sed hoc accidit ratione materiae et I naturae assumptibilis. quia scilicet acciperet hostiam consecratam ad comedendum illam. vel si proiceretur in est possibilitas ad utramque in eodem. Et I ideo. ut dicunt. et bene. quod argumentatio Augustini non tenet ratione formae sed ratione materiae tantum, quia scilicet in homine est I potentia duplex praedicta: unde quod CDGHIOSXYa arguitur consimili modo. si potest fieri quod est maius. et quod est minus. et e contra si non quod est minus. nec quod est maius. dicunt quod verum est CDGHlOSXYa 30 QUODLIBET XIII QUAESTIO 5 31 locum immundum. quod statim desineret ibi esse corpus Christi. quasi operationem illi ministrat. dicente GREGORIO. libro XVlo M oraliu m. super indignum esset ei esse sub hostia sic tractata. Quod tamen non est I verum. illud Iob XXIIIi «Ipse solI/S eSI» : «.NI/mql/id 11011 SI/III GI/geli eI homilles eI I De isto ergo est tota dubitatio. an aliqua natura sit elevabilis dicto modo. caelI/m ei lerra ? Sed aliI/d est esse. scilicet absolute. et aliI/d prillcipaliler in qua modo correspondenti non sit elevabilis potentia. Quod mihi non es.~e. SI/III ellim haec, sed prillcipaliler 11011 SI/III. ql/ia iII semetipsis millime videtur posse rationabiliter poni. sl/hsisll/lIl, ei lIisi gl/hemalllis malll/ lelleal11l/r, esse lIeql/aql/am pOSSI/III. Ad cuius intellectum est advertendum quod Deus dupliciter habet esse in CI/llcta IlQmql/e in illo sI/hsisI1II11 a ql/o creala SI/ni. CI/ncla ql/ippe ex nihilo creaturis: uno modo naturaliter et modo congruenti naturae. alio modo .facla SI/ni, eorumql/e essenlia rursl/m ad nihilI/m lenderel. nisi eam al/ctor voluntarie et modo supergredienti limites naturae. Primo modo habet esse omnil/m regiminis IIWlllI retinere/». Ecce primum dictorum. et sequitur de per illapsum in omni natura et creatura. Secundo modo habet esse secundo et primo simul: «Per se nec sl/hsislere valenlnec moveri: inlanll/m solummodo in natura assumpta per circumincessionem. Et licet per I sl/hsisllll1l, in ql/anll/m 1/1 esse dehealll, accepel'/1I11 : in lanll/m movenll/r, in illapsum Deus sit intimus omni creaturae et intimior quam ipsa sibi aut forma ql/anlllm OCCl/llo inslincll/ dispo-ll1lll1ll1r. Arescit lerra. COllcl/li/l/r Illa re, materiae. per circumincessionem tamen fit intimissimus naturae assumptae. ignescil aer, ohlenehrescil caelI/m, et ardescl/nl homines, movenll/r angelicae et intimior quam insit alicui naturae per solum illapsum. Per intimationem virlllles : nl/mql/id haec .~I/is inslinclionihl/s ei non magis divinis impl/lsirmihl/s enim circumincessionis natura assumpta in tantum unitur ineffabiliter et agi/anll/r ?» incomprehensibiliter naturae assumentis. quod necesse est naturam assump- I Per circumincessionem vero Deus intimatur soli naturae quam tam amittere proprium esse I subsistentiae. si quod ante assumptionem in ea voluntarie I assumit. sed modo supernaturali. et hoc similiter ad duo. scilicet fuit. vel eo carere. si numquam ipsum habuit. et subintrare esse subsistentiae ad sublimandam naturam ad actum primum. qui est esse subsisten-I tiae naturae ad quam assumitur. ut sit idem I suppositum subsistens in duplici divini suppositi. et potentiam ad actum secundum. qui est operari actum natura. Utraque enim illarum naturarum in unione ipsarum retinet suum beati ficu m intelligendi et volendi. Sine dicta enim circumincessione non proprium esse essentiae et existentiae. posset natura in esse divinae subsistentiae sublimari neque divinam I Per illapsum autem Deus intimatur omni creaturae naturaliter et modo operationem participare. videndo scilicet et aman do I divinam essentiam congruenti naturae ad duo. scilicet ad actum naturae primum. qui est esse modo congruenti creaturae. Sed per circumincessionem Deus naturam stabiliendum ut persistat. et ad actum naturae secundum. qui est operari producendum ut existat. Sine illo enim iIlapsu non potest creatura in esse persistere neque propriam operationem elicere. quia per i1Iapsum Deus creaturam in esse conservat. et cooperando omnem suam actionem sive I CDGHIOSXYa CDGHIOSXYa 32 QUODLIBET XIII QUAESTIO 5 33 assumptam ad divinum esse sublevat subsistentiae et ad operationem operationes. et cum desinunt posse operari suas proprias operationes. tunc divinam promovet, dicente DAMASCENOlibro IlIo cap.o XVIo : «Caro Domini simul desinunt esse. Ut enim dicit DAMAsrENus ibidem cap.o XVIIo: de(flcata dicitllr esse et Deo coindividualis, non seclIndllm tral1Smlltationem «IntellecllIs insipiens et privatlls cognitione non IItiqlle erit lII71qllam : .~i enim natllrae, sed seclIndllm dispmitionem IInionis, seclIndllm qllam indil'i.~ihiliter inoperahilis et immohilis est, inexistihilis omnino est», per hoc aperte insinuans Deo Verho l/llita est caro per eam qllae invicem Iwlllrarum circlIIl1incessio- quod, si non posset elevari per intellectum, non esset assumptibilis ipsa nem». Et infra: «Dei alitem caro divinis actionihlls dicata est propter substantia intellectus nec ipse homo. quia nec esset homo. secundum quod sincerissimam ad Verhllm IInionem». Et sumit ibi I carnem pro tota humana praemittit ibidem: «QlIoniam alitem rationale et intellectllale animal homo, natura. qllaliter ergo IlOmo faCiliS est, si carnem inanimatam vel animam 'an(J//II', id b IEx his arguo sic. Sicut se habet Deus in omni creatura per iIIapsum est sine in tellect II , assllmpsisset ? Non hoc enim homo». naturalem ad duas actiones praedictas modo congruenti naturae, sic se I Ergo similiter nulla creaturae natura est susceptibilis aut potest esse habet ad crea-I turam assumptam per circumincessionem ad duas actiones susceptibilis circumincessionis Dei ad suscipiendum in se supra limites praedictas supergredientes limites naturae. ut iam patet ex dictis Damasceni. naturae primam Dei operationem praedictam, quin etiam sit susceptibilis in Nec potest negari simile quoad aliquid. quia sicut iIIapsus. quantum in se est. se operationis secundae. Secundae autem non est susceptibilis nisi per semper natus est operari in eo cui Deus iIIabitur dicta duo. sic circumincessio potentias intellectus et voluntatis. Ergo, ut concludit secunda ratio praedicta. nata est quantum es{ ex se. semper operari alia duo. ubi nata est elevari essentia dicto modo, et potentia, et ubi non, non. Ut Sed nulla I natura creaturae est susceptibilis nec potest esse susceptibilis idcirco. etiam cum hoc quod gratia materiae bene tenet argumentatio illapsus Dei ad suscipiendum in se modo congruenti naturae primam Dei Augustini tacta in prima ratione, etiam non fallit in aliqua materia: quin operationem praedictam. quin etiam susceptibilis sit in se I operationis sequitur, si natura ista, puta hominis. est elevabilis secundum essentiam. quin secundae, quia nulla creatura potest esse per substantiam, cui non potest sit necessario simul elevabilis secundum potentiam. et si non secundum convenire aliqua operatio per potentiam. quia secundum PHII.OSOPHUMin fine potentiam, nec secundum essentiam, Quemadmodum sequitur. si anima IVi M etaphysicae omnia opere determinantur et sunt propter suas Sortis est immortalis. et cuiuslibet hominis anima est immortalis. et si non operationes: et tamdiu sunt quamdiu possunt agere suas proprias cuiuslibet, nec Sortis. quia eadem ratio immortalitatis vel mortalitatis est in omnibus. Et ideo talis argumentatio ratione materiae talis bene tenet ac si teneret secun-I dum formam arguendi, quae re vera tenet virtute formae. habendo scilicet aspectum ad communem rationem qua convenit aliquid CDGHIOSXYa CDGHIOSXYa 34 QUODLIBET XIII QUAESTIO 5 35 materiae. puta immortalitas animae; illa enim eadem est in omni anima. substantiam et secundum potentiam simul. ut in solo Christo. vel secundum Quae quia nobis incognita est ex parte assumptibilis. idcirco nobis difficilis est potentiam solum. ut in omnibus beatis ipsa imago Dei quasi reimprimitur intellectus veritatis in dicta quaestione. sine prototypo. quasi denarius figurae a qua sibi imago sua impressa est. Hinc I Propterea haec alia positio a praedicta. licet minus sollemnis. quae. cum dicit DAMASCENUS cap.o praedicto : «Quod secundum in imaginem est revocare magis applicabilis est animo. licet non videatur ita vera propter consuetudi- f' volens Deus. Verbum .factum est homo. Imago Dei est homo secundum nem. tamen forte verior est. quod scilicet nulla natura susceptibilis est a Deo intellectum. I Quid autem quod secundum imagillem. lIisi it1lellectus ? Quod dicto modo per circumincessionem nisi natura intellectualis. magis mihi I melius igitur derelinquens. quod deterius est assum{Jsi/». Quasi diceret: placet. nequaquam hoc possibile est fieri. nisi ratione ordinis quem habet ad intellectum. Et loquitur contra illos qui posuerunt corpus humanum < AD ARGUMENTA> assumptum in Christo absque anima rationali. et comprehendit sub intellectu etiam substantiam animae. cuius vim et potentiam I in assumptione Tenendo igitur hanc opinionem ad praesens. dico ad primum in oppositum ostendens. subdit: «Intellectus enim est in medio Dei et camis : huius autem de corpore Christi in triduo. quod per naturam intellectualem intelligo et ut I inhabitator, Dei autem ut imago. IlItellectus igitur illtellectui miscetur. et ipsam naturam incorpoream animae rationalis vel angeli. et in homine mediatur illtellectus Dei {Juritati et camis grossitudilli». Intelligo autem per naturam I corporis in quantum ordinatur ad animam ut perfectibile ad mixtionem dictam unionem per circumincessionem intellectus divini cum I perfectionem. et in quo anima suam operatio-I nem intellectualem efficacius humano. qui secundum tres potentias. quae sunt memoria. intelligentia et I operatur. amota ab I ipso omni dispositione accidentali impediente eam voluntas. existentes in unitate essentiae animae. unitur per circumincessio- cum est separata; ut totum compositum ex corpore et anima cum sua I vi nem quandam trinitati personarum in unitate divinae naturae. ut sic per se et intellectiva sit ipsum susceptibile : et corpus mediante substantia animae et in proxima causa sive ratio propter quam aliquid sit susceptibile a Deo. sit ratio ordine ad illam. et substantia animae ut ipsa est potentia intellectiva : ita quod imaginis Dei. quae non est nisi in substantia intellectuali. et propterea ipsa nullo modo sit susceptibile id in quo non est potentia intellectiva. et hoc sub sola substantia intellectualis sit susceptibilis. Et secundum hoc in gloriosa potentia intellectiva comprehendendo totum in quo principalis consistit ratio assumptione per circumincessionem. qua natura divina subintrat naturam imaginis existens in substantia animae. ut nihil sit susceptibile nisi ratione assumptam. imago quae est in creatura intellectuali assumpta. unitur intime imaginis I Dei. quae est in illo ut per circumincessionem. vel secundum ipsi prototypo quod est in natura divina. ad modum quo si cerae in qua est impressa figura sigilli. ipsum sigillum reapplicetur secundum eundem modum quo ipsam impressit subintrando omnes angulos eius. Quali modo CDGHIOSXYa CDGHIOSXYa 36 QUODLIBET XIII QUAESTIO 6 37 non posset applicari illi in quo non fuisset figura sua prius impressa. sed quid .fi/turus est homo. propter quem Deus .factus est hOl/1o ?» Momentum solummodo effigies aliqua, quale est vestigium Dei in omni creatura non illud quo Deus homo existimat. est dignitas imaginis in ipso, propter quam intellectuali ; ut secundum hoc nulla natura non intellectu alis nisi mediante solam contingit quod Deus ex homine nasci voluit, non sine causa. In qua I intellectuali secundum dictum modum possit assumi. nativitate humana natura assumpta est. ita quod alia natura, in qua non est I Ad secundum, quod «ad Deum potest fieri assumptio, quia in ipso est talis imago. omnino absque causa assumeretur. ratio esse et subsistentiae in natura assumpta», dico quod verum est quod illud est concausa. Nisi enim ita esset. nihil posset ad eum assumi, sicut nec una natura creata potest assumi ad alteram. Sed hoc non est tota causa. Licet enim sit causa ex parte assumentis, quia propter illud ad ipsum potest fieri QUAESTIO 6 assumptio, non tamen ex parte assumptibilis, in quo to-I ta causa assumptibilitatis est quae est imago. et per hoc solum circumin-I cessibilis a UTRUM ANGEI.US IMMEDIATIUS MOVET CORPUSPERINTEI.I.ECTUM Deo et elevabilis ad dictam unionem in divina essentia in unitate divinae QUAMPERVOI.UNTATEM personae. secundum dictum modum. Unde nec aliqua causa finalis, propter quam facienda esset a Deo alicuius naturae assumptio. posset esse in Sequuntur quaesita de creaturis secundum se, ubi duo quaerebantur de assumendo aliam naturam quam intellectualem, quia non est naturae angelis et plura alia de hominibus. assumptio finaliter. nisi ad illius aliquam promotionem et profectum in sua Primum illorum de angelis erat: quomodo movet angelus corpus. an per elevatione. qualem non potest habere nisi natura intellectualis. Hinc dicit intellectum immediatius quam per I voluntatem, supposito quod per AUGUSTINUS super Ioannem ubi supra: «Prius Verhum voluit nasci ex utrumque eorum moveat. homine, ut Itu secutus na.~cereris ex Deo. Nonne sine I causa nasci ex homine Secundum erat de mensura actionis eius: utrum duobus nunc existentibus voluit, nisi quia alicuius momenti me existimavit. ut immortalem me.faceret ?» in tempore angeli respondeat unicum existens in tempore nostro. Quasi diceret: utique sine causa. etc. Per immortalitatem intelligit peram Circa primum arguitur quod angelus iml/1ediatius movet corpus per heatitudinem, quia non est sine immortalitate, secundum AUGUSTINUMXlIIo intellectum quam per polunlatem, quia.formae intellectu~ assimilatur l/1otio et De Trinitate. Hinc dicit ubi supra XO sermone: ( lolius secul1dum iudiciulII sui il1lelleclus. ei sequilur ordil1alio bOllilalis il1 esse». scilicet ex rationis iudicio sicut principio proximo. I Dico quod re vera nulla substantia separata agit aliquam actionem circa I Ex quibus. si bene advertantur. innuit nobis quinque intelligenda per exteriora sibi absque intellectu et voluntate. Unde dicit AVICENNA de Deo in ordinem. Primum est quod sua essent ia est principium ordinis bonitatis in producendo creaturas libro IXo M etaphysicae suae: < se ipsulII. I Ollll1is possibile elegantius res provenire ex eo. Quintum est ordo bonitatis rerum aulem seiel1lia quae scil quod provelli/ ex ea, placui1 ei quod prOVel1il ex ea. fluens in esse secundum formam et iudicium intellectus. Innuit ergo quod sua Igilllr prilllo placuil UI ex sua esselllia .fIlIal Ollll1e quod esl». Ecce quod I essentia primo agit in intellectum. movendo ipsum ad actum intelligendi. necessario secundo praecedit voluntas. Sed I ante ista duo praecedit natura Secundo vero sequitur actus intelligendi omnia quae sequuntur illam. Tertio quae movet intellectum et est tertium. sed primum I in ordine. a qua autem complacet intellectus voluntati; et quarto quod formetur intellectus secundum philosophos procedunt res aliae. secundum viam naturae. Unde modo meliori producendi res; et quinto quod secundum formam intellectus ab essentia mediante intellectu et voluntatis complacentia praecedente fluunt ACDGHIOSXY CDGHIOSXY 40 QUODLIBET XIII QUAESTIO 6 41 res in esse. Ut sic per in-I tellectum immediatius quam per suam essentiam et Nos autem contrarium tenentes universaliter et in Deo et in angelis et in voluntatem producantur res in esse, sed naturaliter et necessario propter hominibus, dicendo quod intellectus non determinat agenda in Deo ullo movens primum quod est natura. modo, ut alibi declaravimus, nec in angelo aut hominibus. ut I necessario ad I Iuxta hanc sententiam aliqui volentes sequi viam philosophorum, determinationem intellectus sequatur actio. sed de-I terminatio actionis fit quantum I audent salva fide. dicunt consimiliter de motu et actione angeli et tam in Deo quam in angelis quam in hominibus a sola voluntate, dicimus hominis quod, licet angelus nulla necessitate naturae movetur in suis quod principium proximum producendi res a Deo in esse. et agendi actionibus circa exteriora, nec similiter homo, sicut nec Deus (in quo quaecumque agit circa illa quae sunt extra se. et similiter in angelis et contrariantur philosophis sequentes fidem. quae ponit quod Deus circa hominibus quoad actiones eorum. principium proximum est voluntas inferiora naturae suae necessitate non agit). agit tamen secundum formam secundum liberum arbitrium. Sed hoc est proprium soli Deo, quod sola intellectus sui habitam de rebus circa quas habet exercere actus et motus voluntate sua producit res extra se et agit quaecumque agit circa illa. angeli suos. De qua forma intellectus dicit AVICENNA Vlo M etaphysicae : «Causa autem et homines ne-J quaquam : non enim ex eo quod volunt aliquid, statim .fil/alis il/ SIlO esse il/ aI/ima prior est ceteris causis, quia I aI/ima adiI/vel/it factum est, sed post voluntatem requiritur in eis alia vis motiva de proximo eam prius, et postea imagil/atur apud se actionem et inquisitionem reeipientis post intellectum et voluntatem, productiva operis extra se. et qualitatem .formae». Tali autem forma habita. postquam in ea complacet I Dico igitur descendendo ad quaestionem quod, sicut in nobis primum voluntati tamquam cuidam annexo I et non principaliter operanti. sequitur principium motus et actionis est intellectus repraesentans appetibile. operatio, ut secundum hoc intellectus sit principium proxjmum movens et secundl'm vero est voluntas operando determinans, motu interiori suae agens in angelo, determinans agenda. et post determinationem exsequens. volitionis imperans viribus motivis, tertium vero sunt vires motivae motum intercedente beneplacito voluntatis. I Et sicut hoc ponunt in angelo. ita exsequentes ut principium proximum et immediatum movens I et agens. sic nituntur hoc ponere I in homine. et in angelis. Et sic tamquam per principium primum movet sicut nos per I Sed si ita esset. nequaquam ex libero arbitrio procederet actio angeli aut intellectum, tamquam autem per principium medium per voluntatem. hominis, sed solummodo ex forma intellectus, cuius operatio sicut formae naturalis ad unum determinata est; quemadmodum. si calor haberet intellectum sui absque libero arbitrio, immediatum principium esset agens ACDGHIOSXY ca-Ilefactionem et ex necessitate naturae, sicut modo eam agit calor. secundum quod procedit probatio maioris ad primam rationem. ACOGHIOSXY 42 QUODLIBET XIII QUAESTIO 7 43 tamquam vero per principium proximum I sua vi motiva. Et sic proximius Contra, quia si ita esset. cum primum instans temporis angeli sit simul cum movet per voluntatem quam per intellectum. instante nostro, tunc plura instantia temporis.angeli essent simul inter se. < AD ARGUMENTA> < SOLUTIO> I Ad primum in oppositum, quod «formae intellectus assimilatur actio'», 5 I Hic primo oportet videre quale I sit tempus angeli in se, et qualiter dico quod verum est ut repraesentanti circa quid agendum est, et dictanti differat a tempore nostro. Quae alias declaravimus, quod videlicet tempus modum actionis, ut procedit secunda ratio. Sed non sequitur ex hoc quod de angeli discretum est, sicut et suae actiones sive motiones quarum est proximo movet ad actionem, nisi ageret de necessitate naturae primi mensura, discretae sunt sibi succedentes absque medio continuante. I moventis, sicut ageret si intelligendo calefaceret. Nunc autem, quando Sed est advertendum I quod multum refert de actionibus angeli intrinsecus ponimus quod homo et angelus non agunt necessitate aliqua naturae circa illa manentibus, cuiusmodi sunt eius intellectiones et volitiones, et de eius quae sunt citra finem ultimum, sed solummodo libertate arbitrii. illud non motionibus circa exteriora corpora, et similiter de mensuris illarum. I oportet, immo voluntas libero arbitrio determinans agenda. immediatius agit. I Primae enim actiones operationes propriae sunt et actiones perfecti secundum quod perfectum est. simplices, totae simul existentes per moram QUAESTIO 7 comparatione nostri temporis seu per comparationem ad tempus nostrum permanentes, et I quaelibet illarum est producta in esse per coexistentiam in UTRUM DUOBUS NUNC EXISTENTIBUS IN TEMPORE ANGELI unico instanti nostri temporis. RESPONDEAT UNICUM EXISTENS IN TEMPORE NOSTRO Secundae vero actiones mutationes sunt, quibus voluntate sua movet se ipsum quando transfertur de situ in situm; quae sunt actus imperfecti I Circa secundum arguitur quod duobus i/1.~tantibus in tempore angeli secundum quod imperfectum est. Omitto autem actiones quas agit I circa respondet unum in tempore nostro, quia duobus punctis in terminis duarum exteriora, ut circa corporalia. Et tam actiones de primo genere quam de linearum respondet unus in linea ambobus superposita. secundo pro mensura habent tempus discretum. Item. Si non possit eis respondere l111icum. aut hoc est ratione minoris Sed modus actionum de primo genere pro mensura habet tempus simplicitatis in uno quam in pluribus. aut quia in pluribus est mora. Non compositum ex instantibus indivisibilibus quae sunt tota simul cum discretis, ratione primi, quia plura instantia aeque simplicia sunt ut unum: simplum et permanentibus in mora, sicut moram habent et permanent iam ipsae enim additum simplo nihil auget. Non ratione secundi. quia bene aliqua actiones mensuratae et discretionem. Non est enim in angelo intellectio aut succedunt sibi sine mora, ut tempus et instans. volitio sine mora. sed immediatam sine mora media habent ad invicem ACOGHlOSXY ACOGHlOSXY 44 QUODLIBET XIII QUAESTIO 7 45 successionem. Cum enim una intellectio angeli praecesserit per aliquantulum instantibus nostri temporis singulis. Nec habent continuationem inter se. quia morae nostri temporis. in ultimo instanti illius producitur tota simul alia inter quaelibet duo instantia < vel> dictas mutationes necesse est I moram cogitatio eius, quae similiter durat per moram aliquantulam nostri temporis; ponere angeli in signo I ad quod terminatur praecedens mutatio. in quo et sic de ceteris. Sed mora ista tam in actionibus quam in mensuris earum angelus non mutatur, sed quasi quiescit per aliquam moram et partem nostri potest esse maior vel minor secundum quod angelus plus vel minus voluerit temporis. Et mensuratur illa quies per accidens per instans vel I per instantia se tenere in unica I cognitione. Et est istud tempus discreta quantitas sicut intellectionis vel intellectionum quam vel quas interim angelus in se operatur. oratio. Partes enim orationis quae consistunt principaliter in prolatione Una enim mutatio angeli terminata in unum situm non potest habere aliam vocalium. cum quibus mixtim sonant consonantes. totae simul sunt. sed non mutationem continuam ab illo situ in alium: quaelibet enim mutationum subito transeunt. sed totae simul manent per aliquantulam moram nostri talium sequitur propriam cognitionem in angelo. quarum I cognitionum temporis. ut patet cum dicitur: «a. e. i, o. u». vel «pa. pe. pi, po. pu». vel quaelibet est morosa, ut I dictum est. coniungendo haec in dictione et dicendo «papa. pape. papi. papo. papu». Et I I His pro libatis ad illud quod quaeritur, utrum duobus nunc existentibus in est instans. quod est pars discreta talis temporis angeli indivisibilis. simul cum tempore angeli respondeat unicum nunc sive instans existens in tempore aliquanta parte nostri temporis et cum omnibus instantibus quae sunt in illo. nostro. dico quod non, loquendo de instantibus temporis angeli quod habet Et sic contingit contrarium eius quod quaesitum est in quaestione. scilicet esse secundum rem et veritatem extra animam. nisi secundum ima-I ginantes quod uni instanti temporis angeli respondet tempus nostrum et plura intellectiones angeli. I secundum quarum formas mutatur de situ in situm. instantia illius. cum quibus simul coexistit illud instans temporis angeli in esse subitas. et quod secundum unam transit per unam partem spatii, mora permanens. in qua tempus nostrum et instantia eius transeunt. secundum aliam per aliam. Quod impossibile est ponere ex parte transituum. I Modus autem actionum quae sunt de secundo genere. pro mensura Sicut enim in naturalibus secundum PHII.OSOPHUMVIIo P hysicoru m habent tempus compositum ex instantibus indivisibilibus I quae tota simul «subitae mutationes I non possunt fieri nisi in terminis motuum». sic istae sunt et discreta, sed transeuntia et sine mora. sicut transeunt absque mora et mutationes angeli non possunt fieri nisi in terminis morarum intellectionum permanentia ipsae mutationes mensuratae. In transitu enim angeli de situ in angeli. Si tamen angelus habet situm in loco absque operatione in illo. quod situm nullam moram intelligo. et est tempus mensurans istas mutationes ponit quidam articulus cuius contrarium interdictum est. ita quod aequaliter angeli subitas. quantitas discreta. sicut numerus unitatum quae simplices natus sit I situari in quolibet signo medio sicut et in extremis. sicut corpus sunt. Sed partes eius quae sunt sicut unitates simplices. nullam habent permanentiam. sed solummodo sunt in transitu. et coexistunt singulae CDGHIOSXY ACDGHIOSXY 46 QUODLIBET XIII QUAESTIO 7 47 natum est situari sub quolibet signo sibi aequali in spatiis, sive in extre-I mis reali in quo descendit. Et sic, si angelus ponatur in unico instanti temporis sit sive in medio, oportet quod angelus transeundo de situ ad situm, puta ab nostri pertransire aliquod spatium, sicut I hic ponatur transire diversa signa orientis puncto in punctum occidentis, transeat per omnes partes spatii sive divisibilia sive indivisibilia in alio et alio instanti temporis sui. illa non intermedias et per omnia puncta existentia in illis, quod tamen totum fit in sunt instantia temporis sui secundum veritatem. sed solummodo per eodem instanti temporis angeli et similiter nostri. quia in illis est solum in imaginationem tantum. Unde qui ponit quod talia duo instantia temporis transitu et sic in potentia. Quemadmodum enim corpus motum in spatio in angeli simul sunt in eodem instanti temporis nostri, verum dicit. sed si quolibet instanti temporis sui motus est semper sibi aequale in spatio, et sunt intelligit quod sunt secundum rem et veritatem instantia temporis angeli, ipse huiusmodi aequalia infinita, super quae corpus est in transitu et in potentia, et id quod est phantasticum et secundum imaginem tantum. ponit esse aliquid ideo possibile est illa a corpore pertransiri in tempore finito; sic angelus secundum veritatem. transiens de termino in terminum semper est super aequale sibi. scilicet in puncto, aut, ut quidam dicunt. in indivisibili minimo. quae licet sint iI!{lnita, < AD ARGUMENTA> quia tamen solum sunt in potentia, et super illa est in transitu et in potentia. ideo omnia illa possibile est eum transire in eodem instanti temporis sui et Ad primum. quod «duobus punctis respondet unus» I etc., dico quod nostri, et non est prius super unum dictorum signorum quam super aliud. hoc ideo contingit. quia omnes sunt manentes in terminis linearum suarum et nisi natura et consideratione nostri intellectus. Et hoc quemadmodum si indivisibiles sunt; unde non plus occupat situs unus illorum quam plures. grave, puta lapis pedalis, descenderet in vacuo iuxta murum vel per aerem Non sic autem est in instantibus qui sunt secundum veritatem transeuntes. non plus resistentem quam vacuum, et sit spatium muri vel aeris trium licet sic possit I esse in illis qui solum tran-I seunt et sunt secundum pedum, puta a. b. c, lapis ille in unico instanti transiret totum spatium. nec imaginationem, quae prius et posterius natura in transitu dicti spatii distinguit esset prius duratione aut tempore in a signo quam in b. nec in b quam in c, secundum considerationem quasi fuissent secundum actum. nec prius transiret spatium a quam spatium b. nec spatium b quam spatium c. Ad secundum. quod videtur arguere iam dictorum contrarium. dico Dico tempore; natura tamen prius esset iuxta a signum et transiret eius secundum I dicta quod non potest duobus instantibus secundum veritatem spatium, quam b signum et quam transiret eius spatium. et similiter deb ad c. existentibus in tempore angeli secundum primum aut secundum alium Et similiter in quolibet dictorum spatiorum pedalium prius natura intrat modum praedictos respondere unicum nostri temporis. quia in primo modo ipsum prima medietas I lapidis quam ultima. et similiter quarta pars temporis angeli instantia habent moram, et ideo, ut dictum est, unum instans praecedens quam aliae. Ut sic secundum rationem intelligendi sive illius temporis angeli respondet parti temporis nostri et omnibus instantibus imaginationem transit sllccessive per partes illius spatii. et est totum illud quae sunt I in illa. in secundo autem modo temporis angeli instantia moram tempus imaginatum cum omnibus instantibus suis simul in eodem instanti CDGHIOSXY ACDGHIOSXY 48 QUODLIBET XIII non habent, sed transeunt mora quietis angeli in medio, ut dictum est, et ideo QUAESTIO 8 singulis singula respondent instantia temporis nostri. UTRUM INTEl.l.ECTUS AGENS PERTINEAT AD IMAGINEM IN HOMINE I Quod autem assumitur quod instantia temporis angeli succedunt sibi sine mora, dico quod hoc est impossibile in instantibus qui habent esse secundum Sequuntur quaesita de hominibus, ubi quaerebantur quaedam perti- veritatem, sed solummodo verum est in instantibus acceptis secundum nentia ad animam principaliter, et quaedam pertinentia principaliter ad imaginationem tantum. compositum ex anima et corpore. I Et quod arguitur quod «aliqua sibi succedunt sine mora, ut tempus et I Primo quaerebatur unum pertinens ad intellectum: utrum intellectus instans», I dico quod succedere sine mora potest intel1igivel sine mora media agens pertineat ad imaginem in homine; et tria pertinentia ad voluntatem. inter succedentia, vel potest intelligi sine mora in altero vel in utroque Quorum primum pertinebat ad obiectum voluntatis: utrum primum et per extre-I morum. Primo modo succedunt sibi intellectiones angeli, ut dictum est se obiectum voluntatis sit bonum sub ratione boni simpliciter an sub ratione supra, et sic verum est quod aliqua sibi succedunt sine mora, scilicet media. convenient is ; alia vero duo ad voluntatis actum. Sic sibi succedunt instans et tempus, et nox et dies, et universaliter omnes Quorum primum erat utrum actus I volitionis moralis speciem moris partes continue successivorum, similiter motus et quies. Sed duo subito I sortiatur ab obiecto an a voluntate. transeuntia non possunt sibi succedere sine mora media, ut duo instantia vel Secundum erat utrum ad eliciendum actum volitionis sufficiat sola obiecti duae mutationes in eodem, quia non est mutatio nisi terminus vel principium ostensio, vel cum hoc requiratur aliqua inf1uentia vel affectio. morae vel medium morarum, ut mutatio inter duas I intellectiones angeli Quaerebatur demum unicum communiter pertinens ad essentiam animae quae sunt in mora permanente, vel mutatio inter duos motus quorum est et ad potentiam: utrum beatitudo perficit principaliter et primo potentiam mora per successionem, vel instans inter duo tempora quorum quodlibet est animae an essentiam. mora motus, vel potest huiusmodi indivisibile esse principium et terminus Circa primum arguitur quod intellectus agens non pertinet ad imaginem, morae, ut instans temporis et mutatio motus. Et sic secundo modo quia nec est memoria, nec est intelligentia, nec voluntas, eo quod sua actio indivisibile transiens numquam est sine mora. circa phantasmata praecedit operationes illarum: et non sunt aliae partes I Ad argumentum in oppositum, quod «plura instantia temporis angeli imaginis. Ergo etc. non possunt esse simul cum uno temporis nostri, quia essent simul inter se», Contra. Agens et possibilis sunt duae partes intellectus. Quare, cum agens dico quod verum est de instantibus veris. De instantibus autem imaginatis sit nobilior possibili et in imagine I consistat naturae intellectualis no-I bilitas, acceptis pro veris verum est quod secundum veritatem sunt simul cum ergo potius pertinet ad imaginem quam possibilis. eodem temporis nostri. ut dictum est, non tamen sunt simul I inter se, quia ordinem habent secundum imaginationem. CDGHIOSXY CDGHIOSXY QUAESTIO8 51 50 QUODLIBETXIII I Secundum vero opus eius est ex ordine suo ad phantasmata, quia < SOLUTIO> resplendet super phantasmata sicut lumen diaphani super colores, et per hoc separat phantasmata a conditionibus particularibus materiae, et de potentia Hic oportet videre a principio quid appelletur intellectus agens, et universali et intelligibili facit universale et intelligibile secundum actum, et quomodo se habeat ad memoriam et intelligentiam. Hoc enim viso patebit ipsum mo-I vere intellectum possibilem. Et per hoc quod universale factum intentum. secundum actum I imbutum est lumine agentis, facit quod movet intellectum IEst igitur sciendum quod secundum PHlLOSOPHUM IlIO D e A n im a in possibilem, sicut colores movent visum ut abstracti sunt secundum actum et «est intellectus agens qui.fadt intelligere omne, et est habitus quidam ut lux». imbuti lumine, et commixti sunt ipsi; ita quod agens ista duo agat circa Habitus autem est non qui est accidens, I ita quod non sit pars animae, sed phantasmata: et in quantum facit quod sunt formae secundum actum habitus dicitur quia habet similitudinem habitus, et hoc in duobus, quae sunt intelligibiles, se habet ut ars producens formas in actu, et in quantum facit opera eius. quod movent intellectum secundum actum, se habet ad phantasmata sicut Quorum unum est illuminare intellectum possibilem sicut lumen materiale lumen quo imbuti sunt colores, qui licet essent abstracti, non I moverent diaphanum, vel potius sicut lux corpus luminosum. Actio enim eius in ordine visum nisi essent lumine imbuti et ei commixti. ut per hoc in virtute eius ad possibilem potius est lucere quam illuminare: est enim lux quaedam moveant. Et sic facit I intelligere causando actum intellectionis in possibili. spiritu alis in possibili pertinens ad potentiam intellectualem essentialiter, sicut Et in summa facit duo circa phantasmata, et duo circa possibilem et ipse possibilis, et quemadmodum lux est natura visus. Et secundum hoc, ut intellectum. Circa phantasmata enim quasi resplendendo super illa et dicit AVERROES, illfellecflls « possibilis perficitur per agellfem», et hoc sicut ilIuminando ea, non egrediendo a possibili sed convertendo se ad illa, quia in visus luce sua connaturaJi, sine qua non ageret ad formandum in se actum eadem I substantia animae sunt phantasia, in qua sunt phantasmata, et visionis nec ad illum recipiendum. Et secundum hoc XIlo De Trinitate, intellectus agens. Primo facit illa esse actu intelligibilia, secundo dat eis vim capo ultimo, dicit AUGUSTINUSuod illfellecflls q noster intelligit intelligibilia in movendi secundum actum intellectum possibilem, in quantum I scilicet sunt quadam luce interiore generis sui spirituali, sicut oculus videt colores in quasi imbuta et commixta lumini agentis. quadam luce generis sui corporali. Circa possibilem autem non quasi resplendendo et illuminando eum, sed quasi lucendo in eo. Primo, ut est lux indeterminata, disponit ipsum ut sit receptivum actus qui est intellectio, sine qua media non reciperet illum, sicut CDGHIOSXY nec visus actum visionis, nisi in eo luceret media lux connaturalis. Secundo autem, ut est lux determinata ab intelligibili, disponit ipsum ut sit actus CDGHIOSXY 52 QUODLIBET XIII QUAESTIO 8 53 actionis quae est intellectio, sine qua determinante vim elicitivam, ipse cum dicit: «Facit colores in potentia esse in actlt» : et ecce secundum cum intellectus possibilis illam non eliceret, sicut vis visiva in oculo non eliceret subdit: «ita ut possit I movere oculum». Sequitur: < PHILOSOPHUSI° E thicoru m : ({~i poneretur I bOI/um separatum, 1/01/ haberet rationem finis». Bonum autem I simpliciter non est nisi bonum separatum. Secundum hoc ergo concedenda est secunda ratio. Item. In M agnis M oralibus dicitur quod «bOI/um dicitur aequaliter I Ad primum in oppositum, quod «intellectus agens non pertinet ad ellli». Sed bonum ut de quolibet ente dicitur, quod est bonum simpliciter. non imaginem, quia nec est memoria. nec est intelligentia, nec voluntas». dico est obiectum voluntatis, quia aliquod est nocivum ut venenum. Ergo etc, quod falsum est, quia memoria et intelligentia, ut distinguuntur sicut Item. In mO De A n im a dicitur: «Illud est pril/ci-Ipium praetici intellectus contra voluntatem ut potentiae diversae, sunt una potentia il/te/leellts, quod est .{tl/is operis». Finis autem operis non est nisi bonum continens diversas vires, quae primo distinguuntur secundum agens et conveniens. Ergo etc. Et hoc dicit EUSTRATIUS super illud; «Oml/ia bOI/Ulli possibile, et possibile secundum memoriam et intelligentiam. in quibus appelltl/t». ambabus. ut sunt partes imaginis, continetur agens ut perfectio possibilis et Contra est, quia tunc obiectum voluntatis esset minus nobile quam sit habitus in illo. secundum dictum modum. obiectum intellectus, quia ratio boni convenientis est magis particularis quam Et quod additur, quod «sua actio est circa phantasmata et praecedit ratio entis, quae est obiectum intellectus. actionem illarum». dico quod verum est, et quod secundum hunc respectu m Item. Tunc sequeretur I quod Deus diligeretur in ordine ad aliquid aliud. non proprie pertinet ad imaginem: pertinet tamen secundum dictum quia conveniens semper est ad aliud. Illud falsum est, quia omnia modum. Habet tamen alias operationes secundum quas proprie ad imaginem re-I feruntur ad obiectum primum. pertinet, ut supra dictum est. < SOLUTIO> QUAESTIO 9 I Dico secundum PHII.OSOPHUM VIIo M etaphysicae : simpliciter dicitur UTRUM PRIMUM ET PER SE OBIECTUM VOI.UNTATISSIT BONUM SUB RATIONE BONI aliquid uno modo. quod dicitur secundum communitatem. et sic ens SIMPI.IClTER AN SUB RATIONECONVENIENTIS I Circa secundum arguitur quod bonum sub ratione convenientis sit per se CDGHIOSXY et primum obiectum voluntatis, et non sub ratione boni simpliciter, quia in 5 quantum conveniens solummodo habet rationem finis, qui est obiectum voluntatis, et non secundum quod est bonum simpliciter, quia dicit CDGHIOSXY .'I I , 58 QUODLIBET XIII QUAESTIO 9 59 simpliciter est analogum ad decem praedi-I camel1ta. Alio modo dicitur < quod per se et primum est obiectum voluntatis, quia hoc est bonum quod non secundum aliud a voluntate iudicatur bonum, sed potius secundum hoc Ad primum in oppositum, quod «simpliciter bonum non habet rationem iudicatur bonum quodcumque aliud bonum, secundum quod sequitur finis aut appetibilis», dico quod verum est operabilis a nobis, de quo ibidem: < quam genus. Et sic, licet ratio boni convenientis sive conveniens sumatur generaliter sive specialiter, semper ratio boni est I nobilior quam ratio veri. Quia quaestio ista de specie volitionis moralis non est nisi de bonitate Etiam sic necessario bonum quod est conveniens universale vel virtute vel actionis, a quo scilicet eam sortiatur, ens autem et bonum sub sua ratione praedicatione, quod appellatur bonum simpliciter respectu voluntatis, aut generalissima accepta convertuntur, ideo dico quod, sicut ens in quantum ens bonum conveniens speciale, quod proprie dicitur conveniens, inter quae speciem habet ab eo quod contrahit ipsum in quantum ens est, sic bonum in procedit quaestio, necesse est ponere per se proprium et primum obiectum quantum bonum speciem habet ab eo quod contrahit ipsum in quantum voluntatis, ut patet ex dictis. bonum est. Nunc autem ita est. quod ens prima divisione distinguitur in ens indeterminatum et in ens determinatum. Dicitur autem ens indeterminatum ens in sua simplicitate acceptum sive consideratum absque omni determina- QUAESTIO IO tione contrahente ipsum; quod ideo dicitur ens simpliciter. Ens vero determinatum dicitur ens per aliquam determinationem contractum, sicut UTRUM ACTUSVOI.ITIONIS ORAI.ISPECIEM M S MORIS SORTIATUR cum contrahitur determinationibus istis quae sunt 'in se' et 'in alio'. Ens enim ABOBIECTaAN A VOLUNTATE I Circa tertium arguitur quod actio volitionis moralis speciem moris CDGHIOSXY sortiatur ab obiecto, quia a cuius entitate habet actus entitatem, et ab eius bonitate naturae, bonitatem naturae, et bonitate moris, bonitatem moris. Sed aliquod est obiectum habens entitatem et bonita-I tem naturae et bonitatem moris, ut pascere esurientem. Ergo, cum entitate actio habet speciem entitatis, CDGHIOSXY 66 QUODLIBETXIII QUAESTIOIO 67 indeterminatum prima divisione distinguitur in substantiam. quae primum nihil ad praesentem quaestionem. sed solum de bono simpliciter secundo praedicamentum est et in qua ens contrahitur determinatione illa quae est 'in modo dicto. quod est convertibile cum ente. quod sequitur decem se'. et in accidens. quod continet alia I novem praedicamenta. in quo ens praedicamenta et natum est contra hi diversis determinationibus sicut et illud contrahitur determinatione illa quae est 'in alio'. ens. I Consimili igitur modo dico quod bonum prima divisione sua distinguitur Bonum autem simpliciter isto secundo modo duplici determinatione et in bonum indeterminatum et in bonum determinatum. Et dicitur bonum duplici modo habet determinari. Una I quidem quae non apponit aliquam indeterminatum ipsum bonum in sua simplicitate acceptum sive considera- rationem propriam bonitatis seu entitatis seu realitatis solummodo. I ut cum tum absque omni determinatione contrahente ipsum; quod ideo dicitur dicitur bonum hoc vel illud. puta lapis vel lignum vel homo. et sic de ceteris bonum simpliciter. Bonum vero determinatum dicitur bonum I per aliquam rebus quae simul entia sunt et bona. a cuius determinationis subtractione per determinationem contractum. Et sicut ens simpliciter sive indeterminatum abnegationem. tollendo hoc et illud. et retinendo ipsum bonum. intelligitur habet speciem sive formam entis a ratione suae simplicitatis et indetermina- ipsum bonum simpliciter. quod Deus est. ut habitum est in dicta quaestione. tionis. sive a ratione quae est sua simplicitas et indeterminatio. sic et bonum Ab eiusdem vero determinationis subtractione per privationem. tollendo hoc simpliciter sive indeterminatum habet speciem a ratione quae est sua et illud sicut prius. intelligitur bonum simpliciter alio modo. de quo hic est simplicitas et indeterminatio. I Et sicut ens contractum habet speciem sive sermo. sed in quantum est determinatum determinatione tali. Hoc enim I formam entis a deter-I minatione contrahente ipsum. sic et bonum modo bonum simpliciter dicitur actio quaecumque in quantum est res et contractum habet speciem et formam a determinatione contrahente ipsum. natura aliqua. ut velle. intelligere. pascere. comedere. et sic de ceteris. Ens etiam simpliciter sive indeterminatum. hoc est absque aliqua Alia vero determinatione habet hoc bonum simpliciter determinari. quae determinatione acceptum. potest considerari dupliciter: aut videlicet in apponit aliquam propriam rationem bonitatis supra determinationem iam quadam singularitate. vel in quadam universalitate. Et primo modo dicitur dictam. ut cum dicitur pascere hominem. et hoc bonum generali nomine ens I simpliciter solus Deus. Secundo autem I modo dicitur ens simpliciter potest dici bonum ex circumstantia. Et determinatur bonum sic simpliciter ens quod consequitur decem praedicamenta. dictum prima determinatione sub ratione incomplexi. quia unum incom- Consimili modo dico quod bonum simpliciter sive indeterminatum dicitur plexum constituunt determinatio et determinabile. sicut genus et differentia dupliciter. secundum quod expositum est in quaestione praecedente. quae fuit constituunt unum in specie. Secunda vero determinatione determinatur sub b de per se et primo obiecto voluntatis. De I bono autem simpliciter primo ratione complexi. quia duos intellectus incomplexos et unum complexum modo dicto. cuiusmodi est solus Deus. quod nullo modo natum est contrahi. constituunt ipsa determinatio et determinabile. Pascere enim est bonum simpliciter. pascere autem hominem est bonum ex circumstantia. CDGHIOSXY CDGHIOSXY 69 68 QUODLIBET XIII QUAESTIO 10 Bonum autem ex circumstantia generaliter dictum distingui habet ex genere solummodo est materia virtutis carens forma eius in quantum secundum diversas circumstantias apponentes diversos modos bonitatis quasi huiusmodi. Materia autem in quantum materia per indifferentiam se habet ad forma et specie per se distinguentes bonum ex circumstantia generaliter duo contraria. Propter quod dico quod bonum ex genere per indifferentiam dictum. Et sunt tres modi talium circumstantiarum: quaedam enim se habet ad vitium et virtutem, et est «de bonis infimis. quibus contingit bene accipiuntur ex parte obiecti ipsius actus, quaedam ex parte finis, quaedam et male uti», secundum AUGUSTINUM De libero arbitrio. Unde non vero ex parte efficientis sive agentis ipsum. distinguit inter virtutes et vit ia talis circumstantia, sed solummodo inter Bonum autem ex circumstantia ex parte abiecti est sicut pascere hominem contrarietates virtutum et vitiorum, quorum ipsa una et eadem est obiectum: proximum. Est enim proximus obiectum actus pascendi, ut ille qui pascitur, puta bellum iustum obiectum est fortitudinis et timiditatis, femina pulchra et et sic ut obiectum circumstans actum. Et sub tali modo circumstantiae casta temperantiae et intemperantiae. pauper infirmus liberalitatis et continentur omnes circumstantiae pertinentes ad obiectum sive subiectum in avaritiae. Et penes diversitatem talium obiectorum differunt dictae contrarie- quod re-I cipitur actus seu exercetur, quarum una bene est materialis respectu tates et distinguuntur, non autem extrema earum. alterius, et se habent per ordinem circa subiectum. Proximus enim qui I Bonum autem ex circumstantia finis est sicut pascere pauperem pascitur, potest esse dives vel pauper. Si dives, hoc non est circumstantia boni infirmum propter Deum. A tali autem circumstantia actus habet speciem qua propter quam pascendus est. Si pauper, at validus potens lucrari I unde proprie dicitur bonus ex circumstantia, quando distinguitur bonum per tria pascatur, nec est adhuc circumstantia talis boni. Si pauper infirmus, hoc est membra, scilicet in bonum simpliciter, quale est quilibet actus ex eo quod est circumstantia boni propter quam pascendus est. et maxime cum circumstan- res et natura aliqua, et in bonum ex genere, quale est actus cum circumstant ia tia de quando, scilicet quando esurit. nec habet alium qui possit eum pascere, obiecti. cum qua potest I materia virtutis existere, licet cum hoc possit esse et similiter circumstantia de ubi, ut quando recumbit in lecto nec potest materia vitii. et in bonum I ex circumstantia, quale est actus cum circumeundo ostiatim mendicare, et sic de ceteris quae poterunt apponi. A circumstantia finis boni. Et penes illa distinguuntur virtutes et vitia. tali autem circumstantia ex parte obiecti sive subiecti I actus habet I speciem Et dat actui ista circumstantia finis quod sit bonus bonitate virtutis qua dicitur bonus ex genere. I ubi genus accipitur non a genere praedicabili, simpliciter. non autem illa circumstantia qua dicitur actus bonus ex genere. sed a genere subiecti. quia bonum ex circumstantia tali est materiale ad licet hoc sentiebat Iulianus haereticus, ponens quod ad cognoscendum veras bonum secundum alios duos modos I circumstantiae. Circumstantia enim ex virtutes tantummodo intuendum est quod agitur, utrum scilicet sit bonum ex fine non est nata apponere rationem bonitatis actui. quin primo sit genere. Quod si sit. opus verae virtutis est. quocumque fine agatur, secundum circumstantiatus circumstantia qua est bonus ex genere. Validus enim quod AUGUSTINUS dicit recitando super hoc dicta sua libro IVo Contra mendicus, valens labore suo pastum lucrari et nolens propter otium quod Iulian um, capo XlIo sic inquiens: «Cum agitur forti/er, prudenter, amat, propter Deum pasci non potest. licet multi hoc facere se fingant. ut cum temperanter et iuste, omnibus quattuor virtutibus agilllr, quae secundum pascunt histriones. Propter circumstantiam autem ex parte finis addita m bono ex genere dicitur bonum virtutis, ut iam patebit. Propter quod bonum CDGH10SXY CDGH10SXY 70 QUODLIBET XIII QUAESTIO IO 71 tuam disputatiol/em verae virtutes sul1/. Sed ad cogl/oscel/dum utri/m verae verisimilitudil/e.falleris. quae.fillitima videl/tur esse etpropil/qua virtutillUs. sil/t, hoc tal/tummodo il/tuel/dum I est quod agitur. UI/de. I/e tibi videar cum absil1/ ab eis quam 10l/ge absul/t a virtutibus vitia». caluml/iari. ipsa tua verba iam pOl/am. 'ClII1Clarum' il/quis 'origo virtutum il/ I Veram autem sententiam super veris virtutibus, a quo sint formaliter, ratiol/ali aI/ima sita, et affectus amI/es per quos aut./i"uc-I tuose aut steriliter determinat AUGUSTINUS subdens capo XIIIo : «Noveris itaque 1/01/ o.fficiis sed bO/Ii sumus. il/ suMecto SUI/t me/liis I/ostrae : prudel/tia. temperal/tia,fortitudo .(ll/ibus a vitiis discemendas esse virtutes. Officium autem est. quodfaciendum et iustitia. Horum igitur affectullllI vis cum il/sit oml/ibus I/aturaliter', il/quis. est,.(ll/is vero, propter quodfaciel/dum est. Cum itaque homo.facit aliquid IIbi '1/01/ tamel/ ad ul/um.(ll/em il/ oml/ibus properat, sed pro iudicio voluI/tatis, peccare nOli videlllr. si 1/01/ propter hoc facit, propter quod facere debet, cuius I/utu servia11l, aut ad aeterna all! ad temporalia dirigul/tur, Quod CI/III peccare col/vil/cilllr. Quae tu 1/01/ allel/del/s .fil/es ab o.fficiis separasti, et .(lt, 11/011il/ eo quod SUllt, 1/01/ il/ eo quod agulll, sed il/ eo solo varialll quod virili tes veras (!{flcia sil/e .fil/ibus appellal/das esse dixisti», Et subdit merel/lllr. Nec I/omil/is sui igitur', il/quis, 'POSSUl/t I/ec gel/eris sui sustillere aliquantulum infra: «Quales virtutes EpicurLIs il/duxit voluptatis al/cilllls. di.~pel/dium, sed solius quod appetivenll1t I praemii. aut amplitudi-II/e Absit autem ut virtutes verae cuique servial/t. I/isi illi vel propter illum cui dital/tur. aut exi/itate frl/stal/tur'. Haec ubi didiceris. I/escio», Hanc autem dicimus: 'Deus virili tum, cOl/verte I/OS'. Quae autem I/ulli rei servire volUI/t, sententiam tamquam erroneam AUGUSTINUS reprobat, subdens continue: I/ec ipsae verae SUI/t: verae quippe virtutes Deo serviul/t, Quidquid lIutem «Iam tamel/ cemis, ut arbitror. cOIl.~equel/s esse ut vera virtus sit avarol'llm bOl/i .(lt ab homil/e. et /11111ropter p hoc .(lt propter quod .(leri debere vera prudel/tia qua excogital/t gel/era lucellorl/m. et avarorLIm iustitia qua sapiel/tia praecipit. etsi ()[ficio videalllr bOI/um, ipso 1/01/ recto .fil/e peccatum gravium da mI/orum metu sua I/ol/I/umquam collten/l1Ul/t potius quam est. POSSUI1/ ergo aliqua bOI/a .(leri 1/01/ tamell facieI/tibus a quilms .filiI/t. usurpallt aliel/um. et avarorLIm temperal/tia qua luxuriae, quol/iam BOI/um est eI/im ut wbvel/iatur IlOmil/i periclital/ti praesertim il/I/ocellli, Sed sumptuosa est. cohibel/t appetitum, soloque I/ecessario vicIII tegumel/toque ille qui hoc facit. si amal/do gloriam homill11mmagis quam Deifacit, 1/(111elle b col/tel/ti SUI/t. et avaror/ll)1 .fortitudo qua. ut ait HORATIUS. 'per mare bOl/um.facit, quia 1/01/bOl/us.facit quod 1/011bO/lO volul/late/acit. A bsit eI/im ut pauperiem .fugiunt, per saxa per igl/es '. Ergo virili tes istae tali .filie turpes sit vel dicatur volul/tas bOI/a quae il/ aliis vel in se ipsa. nOI/ iII Domillo atque I deformes, et ideo I/ullo modo germOllOe veraeque virtutes, tibi /(Imel/ gloriatur. Ac per hoc I/ec eius ./i"uctu,~ iste dicendus est: arbor eI/im I11l1la ita verae videl/tur et pulchrae. 'ut nec I/omil/is sui I/ec gel/eris possil/t su,~til/ere Fuctus bonos 1/01/.facit. Sed potius bOI/um opus est illius qui etiam per nlalos dispel/dium, sed solius quod appetienll1t praemii exi/itate I./i"ustrelllur' ?Quis Hinc idem AUGUSTINUS dicit in libro D e O pere M on ach oru m bel/e.facit», hoc sapio t nisi desipiat? Sed videlicet homo erudillls' eOrl/m _vitiorl/m I capo XXVlo: «Ille qui propter ista, temporalia scilicet, eval/gelium CDGHIOSXY CDGHIOSXY 72 QUODLIBETXIII QUAESTIOIO 73 praedicat. 11011 Deo. sed mam-Imollae servire collvillcitur. etsi Deus illo ad naturaliter indito. alia vero ex principio ei divinae gratiae beneficio infuso. alioru1ll provectum. quomodo ipse Ilescit. utalllr. Eam quippe illtelltiollem Quorum primum est arbitrii libertas. secundum est sincera fides. Quorum quare quid.flat. Christus oculum vocat. 'Si oculus tuus.fuerit simplex. totum primum circa actum apponit I circumstantiam qua actio fit bona bonitate corpus lucidum erit ..si vero oculus IlIUS I/equam.fuerit. tolllm corpus Illum I moris. quae etiam ei dat speciem moris. Secunda vero apponit circumstan- tellehrosum erit'. id est .. talia I erulII.facta Illa, qualis filerit illtelltio tua cur tiam qua actio fit bona bonitate meritorii. De primo ANSELMUS ubi supra ea .facis». I Nota quod dicit quod subvel1iens illl/ocel/ti periclital/ti bOI/ulli determinans quomodo voluntas potest esse iusta volendo sibi conveniens. facit. 11011 elle. et hoc non nisi quia non est vere bonum h virtutis. nisi ex finis videlicet quod I iustum est et bonum iuste et bene. dicit sic: < commoda vel I Sed tamen advertendum quod bonitas actionis moralis sicut et virtutes infima. sicut patet inspicienti seriem litterae suae. morales. ut politicae sunt. ponuntur bene fuisse in philosophis I et rei I Non restat ergo ex quo actio sit bona bonitate moris. nisi circumstantia publicae rectoribus apud infideles. I quorum actiones morales eliciebantur a ex parte agentis. quae duplex est: una procedens ex principio eidem libero arbitrio intentione boni. quod erat honeste vivere in exercitio virtutum moralium secundum regulam prudentiae et sic propter Deum. Deum CDGHIOSXY attingendo per quandam assimilationem ad illum. in qua posuerunt linem CDGHIOSXY 74 QUODLIBET Xlll QUAESTIO 10 75 ' hominis et beatitudinem I eius hominis politicam, sed non intentione debuerunt. Minus eliim Fahricius quam Cati/ina punietur, nOli quia iste dirigendi eos ad Deum ut est salvator et remunerator in beatitudine vitae bonus, sed quia ille magis malus, et millus impius quam Ca ti/illa Fabricius, aeternae. Propter quod AUGUSTINUStiam negat in illis veras virtutes morales e 110/1veras virtutes habendo, sed a veris virtutibus non plurimum devialldo», fuisse, dicens Contra lulianum ubi supra capo XIo: < boni hOl/a. sed solummodo in quantum agit recta ratione ad !inem bonum. vel homines sunt politid. tamen steriles, quia pro opere suo bono non simpliciter vel quoquo modo. ut dictum est. Et similiter non est mala arhor in consequuntur vitam aeternam. licet non steriles sint in quantum evitant I quantum est homo solummodo, sed il/ qual/tum malae volUI/tatis est. vel poenam quam incurrunt committendo in eisdem. Et sic tales bonos I politice bene pro omissione per infidelitatem mittit Dominus in ignem I aeternum. Et sic. licet multa quae simpliciter dixit Augustinus in capitulis dictis. bene CDGHIOSXY et vere dicta sint contra Iulianum. qui posuit virtutes infidelium esse veras et CDGHIOSXY 78 QUODLIBET XIII QUAESTIO IO 79 perfectas virtutes, et opera bona non ex fide facta nullo modo esse peccata, et compollel/tur'. Tincturae el/immulldissimae SUI/t veraciter humiles. qui sciunt quod solo libero arbitrio posset homo cavere peccata, et quod peccatum quod ex semetipsis virtl/tl/m speciem 1/011habent. sed hallc ex dOl/o gratiae originale I nihil esset, tamen bene indigent expositione et distinctio ne modo supervelliel/tis tel/ent. Tincti etel/im non esse/H. si sOllctitatem I/aturaliter iam dicto. In quo videtur AUGUSTINUS consentire, et ad hoc descendere, ubi hahuissellt. sed ml/lldissimae tincturae SI/iit. quia humiliter cl/stodil/llt dicit in cap o XIXo : «Quol/iam saltem cOl/cedis opera il1fidelium quae tibi SlIpervenientem in se virtlltum gratiam quam acceperullt. I Et I/otal/dum videl/tur bo-II/a. 1/01/eos ad salutem sempitemam perducere. scito I/OS nullI/ m quod, superius cum dixisset: 'Nol/ cO/1fertur til/ctis Indiae coloribus'. eosdem homil/em dicere hOI/ll/II, nullam voll/ntatem bOI/am, nullum opus hOl/um sil/e colores 11011 illtulit mundos. Hoc vero in loco, ut til/cturam veracium virtl/tl/m Dei gratia». Et infra: «Dical/tur secundum te huil/smodi volul/tates arbores ah illa philosopl/Orum .fi/scatiol/e distingueret. til/cturas dicel/.~ addit haI/ae. sufficit quod apud Deum steriles sint, et per hoc 11011 hOllae». Et per mUl/dissimas. Tincturae enimmul/dissimae recte I/Omil/alltur hi qui priu.~ per hunc modum etiam loquitur Anselmus de iustitia et opere bono, ut patebit in opera prava foedi I .fi/erUI/t. supervelliel/te tamen Spiritu l/itOl-e gratiae sequenti quaestione. I Et GREGORIUS in M oralibus super Iob, M oraliu m vestiullllln>. «Til/cti alitem colo-I res II/diae SI/IIt huil/s mundi sapielltes ql/i. enim libro XV"o exponendo illud Io b XXVIIII11: < eius a voluntate per operationem suam adeptum. sed dicitu r. I potius ab agentis libero arbitrio. secundum modum iam dictum. Primo enim modo dicitur bonum simpliciter. et talis est quaecumque actio ex eo quod est res et natura aliqua. Unde potest dici bonum ex natura. puta pascere. < AD ARGUMENTA> Secundo dicitur bonum ex genere. et talis I est quaelibet actio ex circumstantia obiecti qua nata est esse materia virtutis. Unde potest dici I Quod ergo arguitur primo in contrarium. quod «ab abiecti entitate habet bonum ex circumstantia generaliter. puta pascere pau-I perem infirmum. actus entitatem» etc .• dico quod aliquid habet speciem suam ab alio Tertio dicitur bonum ex circumstantia < finis> . et talis est quaelibet actio tripliciter: uno modo ut a fine ad quem est. alio modo ut a forma exemplari ex circumstantia specialiter finis boni et honesti. Unde potest dici bonum ex secundum quam est. tertio modo ut ab efficiente a quo est. fine. puta pascere pauperem infirmum propter Deum simpliciter. et a tali Primo modo domus speciem sive formam suam habet a fine. quae est circumstan-I tia dicitur actus esse virtutis simpliciter. inhabitatio eius. Sic enim debet farmari ut sit apta ad inhabitandum. Per hunc Quarto dicitur bonum ex circumstantia agentis quam habet a natura. et enim modum finis determinat sibi formam in illo quod est ad finem. Et talis est quaelibet actio moralis. et ab illo dicitur moralis. et in ipso consistit secundum hunc modum bene potest concedi quod omnis actio etiam moralis ratio virtutis marai is ut moralis est. Et potest dici hoc bonum bonum ex formam suae entitatis et bonitatis cuiuslibet habet ab obiecta tamquam I a Iib~ro arbitrio. fine ad quem est. I et sic a fine ut debet esse terminus actionis. Debet enim Quinto dicitur bonum ex circumstantia agentis quam habet ex gratia. et formari actionis species modo quo per ipsam convenientius finis possit talis est quaelibet actio gratuita. et illa dicitur gratuita. et in ipsa consistit ratio attingi. virtutis gra-I tuitae. Secundo modo domus speciem sive formam suam habet a forma domus in I Est autem advertendum quod circa talem actum operatur fides habita ex mente artificis dirigente operantem. Et hoc modo a fine concepto cum aliis gratia dupliciter. Uno modo determinando circumstantiam ex parte finis. in circumstantiis ex parte subiecti et modo deveniendi per I actionem in finem. quantum fides. ut est fides simpliciter. determinat actionem omnem bonam habet speciem omnis actio etiam mora lis entitatis et bonitatis suae cuiuslibet debere fieri propter Deum ut est reparator et remunerator. et I propter ab obiecta. ut per suam speciem existens in mente est principium actionis. beatitudinem increatam quae ipse est. Alio modo cooperando libero arbitrio Tertio modo domus suam speciem et formam habet ab aedificatore in elicienda actionem moralem. ut ex debito amore finis eliciatur. quod facit imprimente eam lignis et lapidibus per eorum situm varium et ordinem. Et forma fidei quae caritas est. in qua I consistit I radix. Et ideo potest bonum 5 hoc modo etiam quaelibet actio etiam moralis entitatem et speciem omnis hoc dici bonum ex merito. bonitatis suae habet ab agente eam. et est a-I gens ille voluntas ex solo libero I Sic ergo simpliciter dico quod actio quae est volitio moralis. speciem arbitrio. Sed ut actio moralis etiam sit gratuita et meritoria vitae aeternae. eget moris et bonitatem atque rationem virtutis marai is habet non ab obiecta. fide operante per dilectionem. ut dictum est. Sed de isto modo habendi neque ut est principium operationis sicut finis in intellectu practico. neque ut CDGHIOSXY CDGHIOSXY 82 QUODLIBET XIII QUAESTIO IO 83 speciem habet quaestio difficultatem suam. propter quam. ut aestimo. fuit duplex est: unus qui est.forma iII patiellle susceplibifi aCliollis, et alter qui 11011 proposita. est .fimlla iiI susceplibifi. sed est intentio quaedam iII cognitione agelltis. I Dicunt enim aliqui quod in intellectualibus semper actio voluntatis Exemplum primi est sicut forma domus iII materia domus. quae est tillis sequitur formam intellectus tamquam agentis proximi et per se, secundum agentis ad quem I pervenit eius actio et eius motus. et est .filiis ag~lIlis quod tactum est supra in prima quaestione de angelis. Quod nequaquam pl"Opillquus cOlltillgells motumlllateriae. Exelllp/tilll seculldi est sicut habilatio I \ verum est. Non .enim forma actionis voluntatis sequitur formam intellectus. quae est prilleipium movens ad esselldum domum, et IIUI/O modo est .fhrma sicut causam per se et propter quam sic. Si tamen eam sequatur I voluntas in domus, sed est finis remotus ipsius artificis agentis domum. licet sit finis sua actione. hoc non est nisi sicut causam sine qua non. sicut saepius propinquus volentis inhabitare domum; cuius e converso finis remotus est declaravimus alibi. et etiam declarabituradhuc in sequenti quaestione. Ita forma domus in materia. in tantum quod ille cuius 11011 .filiis forllla est iII etiam quod voluntas agens moraliter bene potest agere libero arbitrio contra materia, 11011it prillcipium s pl"OpillqUUIII 1II0tui iII qualllllm sic est. I Quod si formam rationis. licet secus sit de voluntate agente artificialiter in ille idem. cuiustillis est forma iII materia, sit il/e cuius .filIiS est forma I/(I/I iII artificialibus. Licet enim in agibilibus et moralibus a forma rationis materia, hoc est per accidells, sicut cum aliquis fabri-leat I dOlllulII lIf I nequaquam dicenda sit voluntas aut actio eius habere formam et speciem inhabitet iII ea. Tunc ellilll illquisitio habitatiO/Iis illdueit eUIII adfabricalldum, bonitatis moralis. ut ab illa voluntas dicatur bona bonita-I te morali aut eius eI est causa prima fabricalldi I iII qualltum est fabricator, et est causatum iII actio. neque ipse agens talem actionem tali voluntate dicatur ab illa bonus qualllulII est inhabitator. ut secundum hoc proprie loquendo alius est.fillis moralis. in factibilibus tamen et artificialibus a forma rationis dicitur voluntas eius iII qualltum e.~t{abricator. scilicet forma domus. et alius iII quallllllll est et actio eius habere formam et speciem bonitatis. ut ab illa dicatur voluntas inhabitator. scilicet inhabitatio domus. De fine autem qui est forma in bona bonitate artis. et agens per voluntatem bonus artifex. et similiter actio materia. est advertendum similiter quod secundum AVlCENNAM ibidem. «ipse bona et artificialis. comparatiollem habel ad lIIu/ta, quae praecedullt eum seculldum eius I Ad cuius pleniorem intellectum sciendum quod secundum AVICF.NNA acquisitiollem iII e,r{ectu eI iII esse: primo ad agelltem. secundo ad recipiells, VIa M etaphysicae .filiis qui acquiritur ex actiolle agelltis iII artificialibus. C!llll ipSllIll est iII potelltia. tertio ad id ut iam est iII e,r{ectu reeipiells, I quarto ad motum. Et respectu agelltis cOllsideralus eSI.fillis, respectu I motus est CDGHlOSXY terlllillus, respectu vero recipiell tis , ut est iII potelltia, est bOllllm eius et pe/fectio (ma/um autem est privatio illi oppositum), respectu vero eius, ut est iam in effectu. est forma». I Quia igitur talis forma. ut est in co-I gnitione existens. est finis respectu agentis. movens ipsum ad actionem qua inducitur in materia. et dirigens CDGHl08XY 84 QUODLIBET XIII QUAESTIO 10 85 ipsum in eadem, ita quod nihil aliud requiritur ad bonitatem actionis secundum formam prudentiae in ratione. Habens autem formam factibilis in artilicialis, et per hoc neque ad bonitatem artilicis ut artifex est. quam ut ratione rectam, quam actu considerat. quod aliter agat quam secundum secundum formam illam existentem in cognitione producat ur forma formam artis, hoc non est in quantum artifex, nec in quantum malitiam consimilis in materia; idcirco simpliciter dicendum est et conlitendum quod habens in libero arbitrio, sed quandoque potest hoc contingere quia negligens forma actionis, quae est factio et bonitas eius, et per consequens bonitas est. Propter quod PHII.OSOPHUS IO E th icoru m adsignans differentiam V inter artilicis secundum quod est artifex, et similiter artificiati secundum quod artem et prudentiam, dicit quod «01'-1 lis esl virlus. prudel1lioe oulem l10n artiliciatum est, sit a forma rationis et intellectus. et ab illa habet formam et esl», ubi dicit alia translatio; <{,4 il1digel virlule, rs prudel11io oulem ipsa esl speciem, ita etiam quod, si agens artiliciale non posset aliter agere virlUS», quasi diceret: quod artifex peccat agendo contra regulam artis in producendo formam in materia, quam secundum formam rationis, sed ratione, hoc non provenit ex defectu artis aut artilicis in quantum artifex I naturali necessitate produceret secundum illam, quemadmodum philosophi est, aut etiam malitiae eius, sed quandoque ex negligentia absque malitia; posuerunt Deum producere necessario et naturaliter mundum secundum propter quod indiget virtute morali instigante ipsum, ne negligat agere et formam mentis suae, tamen actio procedens secundum formam illam, in secundum rationem agere. Quod autem prudens considerans peccat. non est quantum huiusmodi, diceretur actio artilicialis bona. et per consequens propter aliquod talium. sed solummodo propter suam malitiam, et ideo non artifex bonus et artiliciatum bonum. Quod enim artifex potest aliter agere indiget morali virtute ne negligat. quia contra hoc sufficit sibi prudentia quam secundum formam rationis. hoc non convenit ei in quantum est actu alis. Et I ne dicatur quod agens potest agere voluntarie et ex malitia artifex, sed in quantum est agens libero arbitrio, per quod potest esse contra regulas artis I sicut contra regulas prudentiae, continuo addit in hoc negligens aut malivolus, et ideo non agere secundum formam artis et rationis. secundam differentiam, dicens: «EI arle quidem volem peccans eligihilior, I Ad bonitatem autem actionis mora lis non sufficit forma rationis, nisi circa prudel1liom oulem minus», quasi diceret, secundum O)MMF.NTATORF. : procedat a libero arbitrio, secundum iam expositum modum. Ideo forma si pictor vel statuifex vel aedificator directivus existens contra propriam agibilis sive moralis actionis in ratione existens nequaquam dicenda est dare artem pecca I volens, et inartiliciose I vel male propriam operationem formam et speciem actioni morali, ut ab illa di-I catur bona moraliter aut operatur. contemptive ipsam pertransiens propter mercedis forte agens bonus, sicut dictum est de forma artis; ita quod, habens formam I pri· vationem vel aliquid tale, eligibilior eril eo qui propter inartiliciositatem agibilis sive actionis moralis in ratione rectam, quam actu considerat. si aliter et ignorantiam artis involuntarie non attingit. E contra autem si prudens agat quam secundum formam rationis, hoc non est in quantum prudens est et directivus existens operabilium contra propriam prudenliam peccal volens, et moralis, nec in quantum est liberi arbitrii, nec quia negligens, sed solum in quantum in libero arbitrio voluntatis est malitia ad agendum contrarium, ut CDGHIOSXY per illam. sciens et I prudens et potens non peccare, peccet. nolens agere CDGHIOSXY 86 QUODLIBET XIII imprudenter vel male propriam operam operetur propter concupiscentiam QUAESTIO II forte vel aliquid tale, ineligibilior erit, immo etiam vituperabilior, eo qui propter imprudentiam involuntarie I non attingit. Quod non contingit in UTRUMAD EI.IClENDUM ACTUMVOI.ITlONIS SUFFICIATOI.A S aBIECTIOSTENSIO. secunda dictarum differentiarum, nisi quia bonitas artificis in quantum ANCUMHOCREQUIRATUR AI.IQUAINFI.UENTIAEl.AFFECTIO V artifex est. respectu sui operis nequaquam dependet ex libero arbitrio, sicut dependet bonitas prudentis in quantum prudens est. respectu sui operis. I Ex Circa quartum arguitur, scilicet quod ad eliciendum actum voluntatis prima autem illarum differentiarum etiam claret quod sciens et prudens non sufficit sola ostensio obiecti. sed cum hoc requiritur aliquid aliud potest peccare per malitiam. sicut et artifex per solam negligentiam. In quo voluntati impressum. quia ut videtur simile est de actu intellectus et actu clare videtur velle quod malitia potest generari in voluntate absque errore voluntatis. Ad actum intellectus non sufficit sola praesentia obiecti in lumine praecedente in ratione. cui multi contrariantur. intendentes tamen sequi intellectus agen-I tis, sed cum hoc requiritur species impressa intellectu i Philosophum. Patet etiam quod prudens propter malitiam quae potest esse in possibili ab agente et obiecto. Ergo etc. voluntate ad bene exsequendum opus potius indiget virtute quam artifex. Item. Nihil indeterminatum exit in actum nisi per aliquam determinat io- licet artifex magis indigeat virtute ne negligat. quam prudens. nem, quia aliter non potius exiret quam non exiret. Voluntas ex se omnino I Ratio in oppositum, quod «actio non habet I rationem laudabilis nisi a indeterminata est ad actum volitionis. Ergo etc. libero arbitrio. ergo nec bonitatis aut virtutis», licet concedi possit loquendo Item. Idem inconveniens est aliquid moveri a se ipso primo secundum proprie de virtute, scilicet ut est moralis, quia tamen, ut patet ex praedictis. totum et secundum idem, sic scilicet I ut unum et idem secundum rem quod actio habet rationem virtutis simpliciter. hoc potius habet ex secundum unam rationem moveat se. et secundum aliam moveatur. quia circumstantia finis quam liberi arbitrii. quod autem sit laudabilis, non habet tunc secundum idem re idem moveret se et moveretur a se, et sic secundum nisi ex libero arbitrio Un eis enim quae I Iwluraliter in nobis contingunt. se totum primo. Quare. cum illud sit impossibile. quia nihil se ipso I vadit de neque laudamur neque I'iluperamur, secundum PHII.OSOPHUM E t h ico- 11° potentia in actum, quia ex eo quod agit. ne-lcessario est aliquid in actu. ex eo ru m l. et sic quoquo modo ab alio habet quod sit actio virtuosa, et ab alio autem quod agitur, est in potentia, ergo etc. quod sit laudabilis. < non concedenda est> . Item. Voluntas, ut libera est. in potentia est ad actum suum. Si ergo. ut est libera, sit motor sui. idem secundum eandem rationem esset in potentia et in actu. CDGHIOSXY CDGHIOSXY 88 QUODLIBET XIII QUAESTIO 1\ 89 Contra. Virtus quae nata est se I determinare in actum suum. ex se motiva non sit coelicitiva actus: alio modo in agendo in ipso dispositionem sine qua est sui. quia determinatio ad actum actio quaedam est. ad quam necessario non expedite et faciliter eliceret actum. sequitur operatio. Voluntas est huiusmodi. aliter enim non esset libera. Ergo Primo modo nihil I requirit voluntas ad eliciendum actum volendi in ipsa etc. nisi solam obiecti ostensionem. immo ipsa sola ut est liberi arbitrii. se sola sufficit ad eliciendum volitionis actum. supposita ostensione obiecti cum < SOLUTIO> forma intellectus circa id. secundum quod hoc iam declarabitur I in pertractatione solutionis ad tertiam rationem. non tamen per hoc excludendo I Dico quod aliquid ad actum aliquem eliciendum requiritur dupliciter. actionem Dei. qui est generalis motor in qualibet actione omnis creaturae. et Uno modo ut causa sine qua non. quae nihil agit omnino in eliciendo actum hoc in eliciendo ipsum actum. ut iam habitum est supra secundum aut in causando dispositionem qua eliciatur actus. aut qua in passivo GREGORIUM quaestione in de natura assumptibili. non solum in dando vim recipiatur. quemadmodum requiritur removens prohibens ad de-I scensum qua actus elicitur. De quo dicit I ANSEI.MUS De concordia praedestina- gravis. Et hoc modo. ut saepius tractavi. ad actum voluntatis eliciendum tio n is : < Sic ergo non requirit voluntas ad actum volendi simpliciter nisi solam obiecti ostensionem, quae quidem sola obiecti ostensio sufficit ad hoc, quod I Quod ergo arguitur primo contra primum membrum huius ultimae /i ipsa voluntas vi libertatis suae in se ipsa, ut appetitus est, exer < ce > at actum distinctionis per hoc quod «ad actum intellectionis requiritur aliquid aliud volitionis. et obiecti determinati ostensio ad determinatam I volitionem absque ali-I quo in fluxu in ipsa ab obiecto. Quod plenius patebit solvendo CDGHIOSXY argumenta. Vanum namque videtur tot intermedia conculcare. Superfluum enim est ponere .fieri per plura, quod aequaliter potest .fieri per unum. I Loquendo autem de requirere aliquid ad eliciendum actum volitionis faciliter et expedite, bene concedo quod ad sic eliciendum actum voluntatis CDGHIOSXY 96 QUODLIBETXIII QUAESTIOI I 97 quam vis intellectiva et praesentia obiecti. ergo similiter et ad actum intellectu. Quod enim in intellectu requiratur species. ut dicunt aliqui. hoc est volitionis», dico quod, etsi cum illis duobus ad actum intellectionis requiritur quia obiectum intelligibile ut est in poten'tia sensitiva, est tantum intelligibile aliquid aliud, secundum quod iam declarabitur, non tamen illud est species in potentia, nec est sufficiens ut sic, ad hoc quod secundum ipsum moveatur impressa intellectu i. quasi consimilis ei quae imprimitur organo visus et I intellectus. Unde et requiritur intellectus agens, ut ab ipso abstrahat necessaria est ad actum videndi. Secundum enim quod alias declaravi. in vi speciem intelligibilem ponendam in intellectu possibili. Sed a parte ista ipsum sensitiva apprehensiva requiritur species obiecti. quia ipsum obiectum non obiectum intelligibile I per speciem suam. si sit species. sufficiens est absque potest esse simul cum vi sensitiva existente in organo, et proximum agens aliquo inf1uxu acto ab ipso in voluntate. ad hoc quod ad eius praesentiam in debet esse simul cum patiente; et ideo requiritur species sua in organo, qua intellectu voluntas moveat se in actum volendi determinatum. Unde nec simul est cum vi sensitiva, quae habet in se vim obiecti ad movendum vim I requiritur voluntas agens, quia illud idem quod facit aliquid esse obiectum sensitivam in organo existentem. In vi autem apprehensiva intellectiva nulla intellectus sub ratione veri. facit obiectum voluntatis sub ratione boni. species requiritur de obiecto, quia ipsum existens in phantasmate factum I Ad secundum, cum dicitur quod «voluntas de se est indeterminata ; ergo universale virtute agentis praesens est et simul cum intellectu. quia vis non I exit in actum volendi nisi per aliquid quod sit in ipsa super substantiam phantastica, in qua sunt phantasmata, et vis intellectiva sunt in eadem eius cum obiecti ostensione». dico quod triplex est indeterminatio vo- substantia animae indivisibili. Propter quod obiectum universale immediate Iun-I tatis. potest agere in intellectum absque specie aliqua intellectu i impressa, quantum Una est per indifferentiam potentiae ad duo circa actus contradictorios. de actione eius requiritur ad eliciendum actum intelligendi, de quo statim erit scilicet ad posse velle et non posse velle quoquo modo, sicut visus est sermo. indifferens ad posse videre et non posse videre. Sed ad non posse velle et non Sed esto quod species requireretur in intellectu ad actum intellectionis posse videre determinantur per omnimodam obiectorum absentia m ; ad determinatum, sicut et suo modo in sensu ad actum sensationis. non tamen posse velle autem et posse videre per ipsorum praesentiam, sed multo aliter ideo sequitur quod in voluntate requiratur ad actum volitionis determinatum visus quam voluntas. quia visus necessario. voluntas autem non nisi libere. aliquis inf1uxus I ab obiecto seu bono correspondens speciei intelligibili in Alia est indeterminatio voluntatis per in-I differentiam actus respectu obiectorum, et haec duplex. quia vel respectu unius obiecti tantum, et hoc vel CDGHIOSXY CDGHIOSXY 98 QUODLIBET XIII QUAESTIO II 99 volendo illud vel non volendo contradictorie seu nolendo contrarie, aut Vis autem volitiva habet ex se determinativum suum ad actum; cuiusmodi respectu diversorum. puta I ad velle hoc vel illud. et quodcumque est libertas simpliciter respectu finis. quae determinat tantummodo ad determinatum volibile, I quemadmodum visus est in-I differens ad videndum volendum illum. et liberum arbitrium respectu eorum quae sunt ad finem. album et nigrum. lucem et ceteros colores, ad unum vel plura horum per quae determinat vel ad volendum. vel ad non volendum. vel ad nolendum. ipsorum praesentiam; sed visus necessario per determinationem factam in se Non quod talis determinatio in aliis viribus sit elicitiva actus vel coa gens cum ipso. voluntas autem libere per determinat io nem factam in altero. scilicet in ipsa vi quae determinatur, sed ipsa est solummodo causa sine qua vis intellectu. quia obiecti intellectus praesentia in intellectu et determinatio per indeterminata nullum actum omnino eliceret. ipsum non est necessaria voluntati ad eliciendum actum volendi. nisi sicut Talem autem determinationem quoad tertiam indifferentiam. quae est causa sine qua non. Sed tamen ut causa propter quam sic, finalis scilicet. est media in ordine. nihil potest agere in voluntate: neque obiectum. neque necessaria ad actum volitionis terminandum, et sic potius propter ipsum inl1uxus quicumque I ab ipso. I neque passio quaecumque aut habilitas. sive actum quam propter voluntatem elicientem - quia incognita velle non fuerit habitus sive dispositio. Quodlibet enim talium I ad unicum naturaliter pssumus -, eo quod actum volendi non possumus terminare, nisi ad movet. Unde ANSEI.MUS. loquens de motu voluntatis in angelo (et simile est de cognitum. Quod tamen non ut cognitum sed magis ut res terminat actum motu eius in homine). fingit angelum a Deo factum per partes. Et primo ponit volendi. ut sic bonum cognitum, ut per sui similitudinem est in intellectu, ipsum factum in sua substantia cum potentiis naturalibus. scilicet intellectiva praevium est actui volendi I et movens voluntatem tantum metaphorice. Sed et volitiva. qua scilicet sit aptus ad volendum. dicens capo XIIO D e Casu ad ipsum ut res est. actus volendi terminatur, sicut descensus gravis Diaboli: «Pol1amus Deum facere al1gelum quem vult facere beatum, 11011 terminatur ad centrum, in quo natum esset quiescere. simul totum, sed per partes, ethactel1us iam esse factum ut iam sit aptu.~ ad Omnis autem alia vis ab obiecto determinatur in se ipsa. Vis enim sensitiva habel1dum volul1tatem, sed 110l1dum aliquid velit». Et quaerit an ipse angelus quaecumque non elicit actum sentiendi, nisi sit determinata in se quadam sic factus 'per se' possit velle aliquid. et exponit hoc quod dicit 'per se', dicens: alteratione ab obiecto sensibili ; neque similiter vis intellectiva, nisi alteratione «'Per se' dico: per hoc quod iam habet». et diffuse prosequitur. Et post. quadam determinata fuerit ab obiecto intelligibili; similiter neque vis resumendo quaesitum, dicit: ( in actus iustitiae, sed meritorie solum per affectionem tunc bene, vel excessive aut remisse, et tunc peccaret. Et hoc necesse est iustitiae I gratuitae. Istis tamen affectionibus semper in voluntate est potentia ponere, nisi ponatur quod talis voluntas non est liberi arbitrii, sed naturaliter defectibilitatis coniuncta, qua potest in contrarium. Sed in his dictis Anselmi vult quod vult seu quod potest velle. I Et quod dicit ANSELMUS, quod est eius intentio, quod angeli et hominis voluntati a Deo datum est ut possit se «vo!ulltas non potest velle sine suis arfectionibus», dico quod nomine determinare ad sequendum inclinationem iustitiae vel contrarium agendum. affectionis generaliter dictae comprehenditur habilitas naturalis qua voluntas I Quod ergo in argumento dicitur, quod «indeterminatum non exit in vult, cum dicitur affectione velle. actum nisi per determinationem factam in ipso», dico quod hoc non est I Item. Propter secundo dictum et tertio sciendum quod, si ponamus verum, nisi de indeterminato quod non habet vim se ipsum determinandi. angelum factum a Deo cum potentia volitiva I et affectione volendi solum Reservata autem hac vi determinandi se ipsam in voluntate, in qua consistit commodum, et hoc naturaliter, non per liberum arbitrium, secundum quod libertas arbitrii, non multum curamus si ponatur prima determinatione de angelo videtur loqui ANSELMUSe I Casu Diaboli capo XIIIo per totum, D determinari et tertia facta in se ipsa secundum aliquem inf1uxum ab intellectu aut etiam factum cum volitiva potentia et affectione volendi solum et ab obiecto cognito, aut impetu, aut affectione quacumque, quia nullum tale commodum conveniens, et hoc similiter naturaliter, non per liberum inf1uxum poterit esse causa propter quam secundum secundam determinat io- arbitrium, secundum quod de angelo videtur loqui Anselmus eodem libro nem velit vel non velit vel nolit ipsa voluntas, sed solummodo causa sine I capi XIV; in principio, de angelo, inquam, sic posito, immo ficto, verum est qua non, quia semper manet indeterminata a determinatione secunda, nisi a quod non posset peccare, secundum quod videtur velle Anselmus. Et dico se determinetur, licet determinatione prima determinetur in se secundum 'videtur', quia talis angelus non posset esse in rerum natura creatus, nec obiectum cognitum, et similiter tertia, ut scilicet non poterit velle omnino, nisi Anselmus ponit quod ita posset esse. Et quod talis angelus non posset in ad volibile determinetur, nec velle determinate hoc vel illud, nisi ad volibile rerum natura esse creatus, patet, quia de ratione volitivae potentiae angeli vel hoc vel illud determinetur. Sicut nec sensus, nisi determinetur a sensibili, hominis respectu eorum quae sunt ad finem, est, quod sit liberi arbitrii: in potest omnino sentire, nec sentire hoc, nisi determinetur ab hoc sensibili. Et quo necessario est naturalis habilitas ad volendum iustum, et qua potest velle similiter de intellectu respectu intelligibilis. Ita quod non possit voluntas velle aliquid, nisi cognitum ad quod determinatur, ita tamen quod, si non nisi CDGHIOSXY CDGHIOSXY QUAESTIO II 105 104 QUODLIBET XIII unum sit cognitum quo determinetur, non possit aliud velle cum I effectu : «Movens autem dupliciter, aliud quidem immobile, aliud autem movens I et quod movetur. Est autem immobile actuale bonum .. movells autem et quod possit tamen hoc velle vel nolle vel non velle, et imperare intellectui quod movetur appetitivum est. Movet enim quod appetitur, et appetitus motus est. consideret amplius. Si vero plura praesententur quae sunt ad finem, poterit Quod autem movetur, scilicet ab appe-I titu, animal est». Quare, cum dicit I liberum arbitrium quodcumque ex illis, sive sub ratione minoris sive sub quod appetibile movet, et continue etiam dicit quod appetitus movet, ratione maioris boni praesentetur, velle aliis omissis, vel nolle alio electo, vel nullum illorum velle in hoc stando, et etiam intellectui praecipere ut amplius distinguendo movens in haec duo: et inconveniens est dicere quod in tam brevi verbo sumat movere aequivoce et sit divisio sua in aequivoco. Igitur, I consideret. Unde si in hoc staremus solum, negaremus aliquid agere ab cum appetitus vere et non metaphorice movet animal, consimiliter appetibile extra actum volitionis in voluntate immediate, sive modo congruenti I vere et non metaphorice movet appetitum, et hoc per verum inf1uxum naturae suae, quemadmodum sol agit indiaphano actum ilIuminationis, vel alicuius dispositionis realis factae ab appetibili cognito in voluntate, sine quo modo non congruenti naturae suae, quemadmodum lapis proicitur sursum, voluntas nullo modo moveret se ad actum volitionis, nec per consequens ad aut mediate, agendo in ipsa dispositionem quae esset necessario causativa volitionis, sicut qualitates primae. calidum et frigidum, generatae sunt aliquid aliud, quia non movet nisi volendo. causativae secundarum, ut albi vel nigri. I Ad quod dico, priusquam descendam ad argumentum, quod voluntas non movetur ab appetibili cognito nisi metaphorice, et est in suo motu I Ad tertium dicendum contra idem membrum, quod «idem inconveniens primum movens, secundum quod iam declarabitur. est» etc., dico quod propter fugam huius rationis et inconveniens quod Cum dicitur quod Philosophus in tam brevi verbo non aequivocat movere, videtur concludere, dicunt aliqui quod voluntas non movet se ad actum dico quod immo, loquendo de appetitu rationali qui est voluntas. de quo volendi nisi mota ab appetibili cognito, et hoc non metaphorice sed vere. Dicit tamen non loquitur ibi principaliter, sed de appetitu sensitivo qui est enim PHILOSOPHUS I in IlIO D e A n im a sic : < in actu et in potentia idem et secundario et per accidens. nullum omnino est inconveniens. puta quando secundum idem. Et dico: diversa ratione sunt in voluntate. et tali diversitate nauta existens in navi movet navel1\ "quae primo movetur ab alio ut a nauta. quae sufficit ut secundum unum illorum sit movens et secundum aliud ipse secundario et per accidens mo-Ivetur secundum totum a se ipso. quia motum. et non a se primo secundum totum; et quod secundum unum per motum navis. illorum potest esse in actu ad quod est in potentia secundum aliud. I Quartum est «secundum totum». quod similiter necessario cooperatur. Ad quorum intellectum distinguendum est aliquid ex parte diversitatis quia nullum omnino est inconveniens aliquod compositu~ moveri a se ipso secundum rationem. et aliquid ex parte actus. primo secundum unam partem sui. et movere secundum aliam. Et hoc sive Est siquidem diversitas aliquorum secundum rationem triplex. sit pars compositi quod est unum per accidens sicut est gravitas in gravi. qua Est quaedam I illorum quae sunt in ipsa re. et similiter eorum diversitas grave movet se. large I sumendo motum. extendendo nomen motus ad atque pluralitas. et ambo ab intellectu sunt percepta in re. et per hoc sunt I mutationem (quod non refert ad propositum. quia et proprie moveri et concepta in intellectu. et habent esse in intellectu. Qualis est diversitas in similiter mutari ambo includunt nunc aliter se habere quam prius). sive sit specie I generis et differentiae. propter I quod facit veram compositionem in pars compositi quod est unum per accidens et hoc sive fuerit integrans illa. quantitatem. quemadmodum dicimus quod animal movetur a se ipso primo Alia vero est ipsorum quae sunt in ipsa re et ab intellectu percepta esse in secundum dextrum mo-I vens et secundum sinistrum motum. sive integrans re. et per hoc sunt concepta in intellectu; sed eorum diversitas aut pluralitas essentiam. quemadmodum dicimus quod animal movetur a se ipso primo secundum animam moventem et secundum I corpus motum. CDGHIOSXY Et in solo isto quarto est ratio inconvenientis in proposito. si sit inconveniens. eo quod voluntatem moveri et se habere aliter nunc quam CDGHIOSXY 128 QUODLIBET XI1I QUAESTIO 11 129 non est I in re ipsa nec ab intellectu percepta I in re esse. sed ab ipso solo rationale. sic voluntas est appetitus rationalis. in qua rationalitate includitur intellectu ex consideratione rei I et illorum in ipsa concepta est in intellectu. libertas eius respectu finis. et liberum arbitrium respectu eorum quae sunt ad et habet esse in ipso solo. Qualis est diversitas in Deo veri et boni et aliorum finem. < velle lIequit», et secundum quod dicit BOETHIUS: <. Et quinto ipsi data esset deorsum. et si existente impedimento generetur. sursum est in potentia affectio naturalis aptitudinis ad volendum iuste commoda. Quae ut sic accidentali. ut statim amoto impedimento descendat - propter quod gravia et appetuntur. non sunt nisi convenientia et competentia. sed hoc non solum. levia dicuntur in VIlIa p h ysicoru m moveri a gel/eral1tibus ipsa. et hoc quia sed cum potestate ipsa non volendi I iuste. deserendo regulam naturalis dant formam qua moventur. habita tamen illa forma ipsa movent se ipsa per iustitiae et ibi status. quia non superadduntur nisi habitus et passiones et se primo. sed non secundum totum. ut dictum est: sic appetitus humanus I influentiae. si sint separabiles. non organicus. si simpliciter consideretur, habet a causante formam liberi I Ex parte autem actus. quando dicit~r.quod movens vel id quo movet. arbitrii. qua vult secundum actum. aut libere potest velle. amoto debet esse in actu respectu eius quod movetur vel quo movetur. dico quod impedimento quod est absentia obiecti. Et ipso facto praesente in intellectu agens semper est tale in actu quale est mobile in potentia. vel actione vel per cognitionem. tunc libere vult, si illud sit finis simpliciter, vel potest libero virtute. arbitrio velle. si sit ad finem. Et quantum recipit hQmo de forma libertatis, Actione puta quando calidum agit in frigidum quod est potentia calidum; tantum de potestate ad eliciendum actum volitionis. Propter quod volentes et idem est calor secundum speciem in 'agente qui post-I modum fit in passo. possunt dici moveri a Deo in omni actu volendi. dicente ANSEI.MO: «//Ie et hoc generale est il/ omnibus gel1eral/tibm et producentibus aliquid II/Iivoce. verius dicilllr.facere oml/e quod/acitl1atura» etc .. ut supra. Postquam tamen Semper enim simile procedit a simili il/ specie. homo habet a Deo sibi datam huiusmodi formam. potest movere I secundum Sed talem similitudinem. ut dicit PHII.OSOPHUS IIa M etaphysicae. V 11011 ipsam. cessante impedimento. absque eo quod ab alio mo-/ veatur. et sic a se oportet ubique requirere. ut cum ex equa et asil/o generatur lI1ulus : est enim ipso movetur primo. licet non secundum totum. Et hoc quemadmodum, si virtus illorum commixta in semine quasi mulus, quia licet non sit mulus sol esset virtute calidus et caloris generativus. quasi aliqua potentia eius activa actione. est tamen mulus virtute. quemadmodum sol calefaciens est calidus in eo quod est formale in ipso existente, et cum hoc esset susceptivus virtute. et quemadmodum grave virtute est deorsum: propter quod movet se calefactionis verae et formaliter natus esset recipere in se calorem verum. deorsum I amoto impedimento. ipsemet semetipsum calefaceret cum I cessaret impedimentum. Et hoc I Consimiliter dico in proposito quod. sicut lapis a generante habet maxime in re spirituali. non corporali, de qua principaliter procedunt rationes formam gravis. qua descendit deorsum. si non impe-/ diatur. ut quantum CDGHIOSXY CDGHIOSXY 132 QUODLIBET XIII QUAESTIO 1I 133 ARlsToTEl.Isquod «omne quod movelur, ah alio movelur», quas inducit I° D e moventis sive eius quo movens movet, et moti sive eius quo movetur. Quare A nim a et Vlo et VIIo et VIIIo P hysicoru m, secundum quod illas solvit I non est mirum si in anima separata ab organo secundum actionem adhuc Macrobius, ut alias recitavi, et maxime de motu I qui non est vere motus minus distinguatur, ut in voluntate, movens. sive ratio movendi. et motum. successivus nec mutatio transiens, quae sunt actus imperfecti secundum quod sive ratio mobilis. Si enim altius adscendatur. I adhuc minor, ut in Deo: in imperfectum est, sed operatio simplex tota simul existens et permanens illo non est exitus de potentia in actum, et adhuc differunt agens et recipiens, secundum libitum agentis. quae est actus perfecti secundum quod perfectum sicut dictum est. est. In vero enim motu aut mutatione aliquando movens et motum. et Ad illud quod arguitur ultimo, quod «voluntas. ut est libera vel liberi rationes motivae et mobiles sunt diversae atque separatae re, subiecto I et arbitrii, ex se est in potentia ad actum, quare non exit in ipsum nisi per aliud», loco, ut quando ignis comburit ligna. et universaliter quando movens et dico quod si loquamur de potentia passiva et receptiva actus volitionis. mobile sunt diversa tota separata. Aliquando vero sunt diversae et separatae voluntas ipsa ut est libera sive liberi arbitrii. sive ratione partis eius quae est re, subiecto et situ. sed non loco. ut quando in animali bruto dextrum I libertas vel libertas arbitrii, non est in potentia ad actum volendi, sed movet sinistrum. et universaliter quando movens et mobile sunt partes unius, solummodo ut est appetitus simpliciter secundum praedicta. Si vero ita quod una pars sit omnino alia ab altera, et nihil eius quod est in una parte. loquamur de potentia activa. dico quod quantum est ex se, aut semper est in sit in altera. Aliquando vero non differunt loco nec subiecto nec situ. sed re suo actu aut saltem in potentia accidentali ad illum. et transit in ipsum amoto tantum. ut patet in motu gravis. Aliquando vero non differunt loco nec prohibenti vel adiecto necessario. absque tamen omni impressione facta in subiecto nec re, sed situ tantum, ut quando in homine, in quo una anima est. illam ut a volibili in cognitione, quod ut cognitum metaphorice movet. sicut una anima simpliciter in qualihel parle Iala, ipsa I ut est in parte dextra res vero est terminus motus, sicut dictum est. Quemadmodum sol est in movet sinistram. Et sic secundum gradus semper minor est distinctio potentia accidentali ad illuminandum, quando medium non est praesens, ita quod, ipso praesenti, absque sui mutatione statim illuminat. Et sicut est de illuminatione solis in alio, ita est suo modo de actu volitionis in voluntate a se COGHIOSXY ipsa secundum aliam et aliam rationem. COGHIOSXY f. " QUAESTIO 12 135 QUAESTIO 12 Quo omisso. dico quod vera beatitudo humana sicut et angeli ca consistit non solum in actu voluntatis et intellectus. in quibus non est nisi beatitudo UTRUMBEATITUDO PERFICIT PRINClPAI.ITER creata ratione ipsorum actu um. sed principalius consistit in ipso obiecto quod ET PRIMOPOTENTIAM ANIMAE ESSENTIAM AN est ipsa beatitudo increata quae Deus est. in quantum est bonum I voluntatis. in qua per actum beatitudinis voluntatis creatae ipsa anima humana mediante Circa quintum arguitur quod beatitudo principalius perficit essentiam voluntate se transformat. ut convertatur in illud prout possibile est secundum animae quam potentiam. quia. cum beatitudo sit summum bonum hominis et naturam. et hoc vi amoris secundum quem elicitur. ut habitu voluntatis ipsa perfectio. principaliter debet esse perfectio eius quod est summum et volitio beata. < superemi-ll1et sciel1tiae et maior est il1telligel1tia. Plus el1im diligitur quam il1telligitur, et il1trat dilectio et appropil1quat uhi sciel1tia foris est». Quomodo I Dico quod. ut dicit AVICENNAVIa M etaphysicae : «B01ll1111 uod est q autem et quare hoc sit intelligendum. expositum est superius in quaestione .(il1is, 11011est respectu essel1tiae agel1tis, sed agel1tis secul1dum quod est quadam mota super hoc. Sequitur: < cuius secundum PHILO-ISOPHUM«non est medium». Ergo etc. Contra. Iudaeus adultus statim baptizatus nec in I statu damnationis est. Per haec patent obiecta. Primum enim procedit de beatitudine increata, quia est in caritate, nec I in statu I salutis, quia nondum quidquam secundum vero de beatitudine creata, et sic in aequivoco, ut patet inspicienti. 94 agonizavit aut operatus est, et secundum no PHILOSOPHUM Et\1icoru m «non optimi sed agonizantes coronabuntuJ'». Sed nullus est in statu salutis quin coronabitur, si in illo discedat Ergo etc. QUAESTIO 13 UTRUMALIQUIS ADULTUS POSSET ESSENEC'IN STATUSALUTIS, < SOLUTIO> NEC'IN STATUDAMNATIONIS Dico breviter quod quicumque non est regeneratus aqua baptismi vel I Sequuntur pertinentia consequenter ad coniunctum ex corpore et anima aliquo virtutem eius habente, non est in statu salutis sed damnationis, propter in hominibus, ubi quaerebantur tria pertinentia ad bonum spirituale, et duo peccatum originale saltem, sive fuerit adultus sive non, licet aliam pertinentia ad bonum corporale. damnationem exspectet qui originali superaddit actuale, et ille qui non. Primum illorum trium erat pertinens ad finem hominis, et est utrum Postquam quis fuerit renatus, non potest esse quin sit vel determinate in statu aliquis adultus posset esse nec in statu salutis nec in statu damnationis. salutis vel determinate in statu damnationis, prout processit primum Alia autem duo pertinebant ad illa quae sunt ad finem. argumentum, licet ab illo statu possit quis resilire ad contrarium statum, ut Quorum primum erat de voto castitatis: utrum aliquod opus bonum sine non sit I necesse ut finem status sui adipiscatur, nisi perseveret in illo usque voto possit esse melius quam castitas sub voto. in finem. Secundum erat de ingressu religionis: I utrum ingressus religionem ex voto et expertus quod possit onera illius I portare, teneatur profiteri. Duorum vero pertinentium ad bonum corporale, primum specialiter pertinebat I ad sacerdotes curatos : utrum sacerdos curatus possit accipere aliquid a Iudaeis pro iure parochiae in qua manent CDGHIOSXY Secundum pertinebat ad omnes existentes in statu perfectionis: utrum maioris perfectionis sit vivere de labore manuum an de evangelio an de mendicitate. Circa primum arguitur quod aliquis adultus non possit esse qui nec sit in statu salutis nec in statu damnationis, quia aut est in caritate et est in statu salutis, aut non est in caritate et sic est in statu damnationis. Nec est medium CDGHIOSXY 140 QUODLIBET XIII QUAESTIO 14 141 dispensatio, quae cadit in omnibus praeceptis secundae tabulae. Et perfectius < AD ARGUMENTA> est, ut videtur. opus in quo nulla cadit dispensatio. Ergo etc. Secundo arguitur idem generaliter de operibus quibuscumque, quia I Ad argumentum quod dictus «Iudaeus non est in statu salutis quia Ecclesiastico XVIo : < Timotheum 0 11 I : «Qui certat iII agolle 11011 cO/'OlIabitur lIisi legitime certaverit». Sed illam agoniam et < SOLUTIO> coronam quae pro ipsa exspectatur. non vidit Philosophus, nec de ipsis locutus est, sed solummodo de agonia qua meretur corona gloriae vitae Dico quod votum non mutat genus aut speciem aut substantiam operis praesentis, quae non redditur nisi in propria persona agonizantibus. cui adnectitur, sed solummodo apponit circumstantiam illi qua magis Deo gratum sit illud, et per hoc melius est unum et idem opus cum voto quam sine voto, aliis eisdem retentis, secundum quod declarat ANSELMUS libro D e in similitudinibus, in exemplo de duobus quorum unus fructus arboris sui QUAESTIO 14 offert Deo liberaliter et sine voto. alter vero etiam liberaliter et cum voto. Verumtamen quia opus, ut habitum est supra, non dicitur bonum nisi ex UTRUM AI.IQUOD OPus BONUMSINEVOTOPOSSITESSEMEI.IUS QUAMCASTITASUBVOTO S ACDGHIOSXY I Circa secundum arguitur quod non possit esse melius opus bonum sine voto quam castitas sub voto: primo specialiter quod sit melius quam opera pertinentia ad praecepta secundae tabulae, quia castitas sub voto est opus perfectum pertinens ad latriam et sic ad primam tabulam, in qua nulla cadit ACDGHIOSXY 142 QUODLIBET XIII QUAESTIO 14 143 ordine ad finem. et hoc vel quia I orctinatur ad meliorem finem vel quia bonum non sub voto potest esse melius. et ex parte operis et ex parte melius ordinatur ad eundem finem; finis autem ad quem ordinatur opus operantis. quam aliud opus sub voto: licet enim votum semper aliquid bono bonum et melius non solum ex genere sed ex circumstantia. quale est opus operi. ut dictum est. addat. non tamen tantum addit ut omnino opus cu.m castitatis cum voto. non est nisi beatitudo vitae aeternae; propter quod non voto praeponderet cuicumque operi sine voto. ratione finis melioris unum opus est melius alio. de quibus loquimur. sed si sit Quod dico I de I quolibet genere voti. Unde castitas sive castitatis bonum melius. hoc procedit quia meliori modo aptum natum est ordina ri de se in unius sine voto propter formam caritatis I praeponderantis potest esse multo finem. qui modus ex caritate procedit. secundum quam movetur operans ad melius quam castitas alterius vel opus eius sub voto. Et per hunc modum opus inchoandum et ad ipsum exsequendum usque in finem. Unde virtus. etiam castitas vidualis aut coniugalis bene potest praeponderare castitati cuius opus non est bonum bonitate moris. nisi ex ordine in finem a voluntate. virginali. dicente AUGUSTINO XVIo D e C ivita te D ei : < de opere martyrii loquens Dominus dicit: < est opus bonum ex genere, quod includit in suo I Dei in vanum, I aliud per accidens et ex adiuncto, ut castitas sub voto ad significato circumstantiam ex ratione, ut habitum est supra, operi inquam ut liberius vacandum Deo. Et licet in eo quod primo modo pertinet ad primam tali bonitate sit bonum, accidit quod fiat ex caritate, et fiat bonum ex tabulam non habeat locum dispensatio, habet tamen in illo quod pertinet ad circumstantia, non solum in genere moris, sed etiam in genere meritorii. ut ipsam secundo modo, quia talem finem statuit castitati votum vel propositum patet in comedere et bibere, quae sunt opera de primo genere, et in opere nostrum. Et per hunc modum martyrium reducitur ad illud praeceptum dandi eleemosynam et praedicandi, quae sunt de secundo genere. Aspiciendo cuius observatio dat causam martyrio, ut quia non vult negare unum Deum, autem ad opus ut est bonum bonitate meritoria, illud non est verum quod ad primum I praeceptum primae tabulae; si quia non vult peierare Deum, ad accidat ei fieri ex caritate, quia essentiale est operi meritorio, in quantum est secundum; si quia redarguit I peccata proximorum, ad aliquod praecepto- meritorium, quod procedat ex voluntate secundum modum et ordinem rum secundae tabulae. caritatis. I Ad secundum, quod «non eSI digna ponderatio animae conlinel1tis», dico quod non loquitur ibi de continentia speciali. quae est in sola castitate, sed de < AD ARGUMENTA> illa quae generaliter pertinet ad omnes virtutes, de quali loquitur PHII.OSOPHUS in VIIo Ethicoru m. Unde super illud «animae continentis» dicit G lossa I Ad primum in oppositum, quod «< opus> castitatis sub voto praeponderat omni operi secundae tabulae, quia pertinet ad primam tabulam in qua nulla fit dispensatio, sicut fit a Deo contra praecepta secundae CDGHIOSXY tabulae», dico quod praecepta primae tabulae, quia pertinent principaliter ad CDGHIOSXY 146 QUODLIBET XJII QUAESTIO 14 147 interlinearis: «quae Christo fuerit coniuncta spiritua/i scientia fidei». cuius quodam quem schola res apP,eBant Correctoriu m. dicunt sic : «Quod statl/s est continere ab omni genere vitiorum et omnia mandata servare ad quae se prae/atorum pe/fectior est quam status religiosorum. hoc auctoritate. obligat in fidei professione et sacramenti baptisma tis susceptione. Talem dignitate et officio constat. Sed utrum merito, dico sine praeiudicio quod sic. autem continentiam quae pertinet ad omnes virtutes et virtutum opera. et sic dllmmodo sit bonus praelatus secundllm exigentiam statlls sui, nihil omillens ad bona media. comparat hic ad bona infima. ut sunt scientiae saeculares et de essentialiblls tangentibus officium suum». Et subditur : «Unde si praelatus bona quae ex illis nobis possunt provenire. Unde super illud «omnis animarum salutem procuret prout debet. docendo publice. et privatim orando. ponderatio» G lossa interlinearis: «opum mundi et sapientiae saecularis». dona et sacrificia offerendo pro peccatis suis et alienis. conservando se et alios Propter quod ex illo dicto nequaquam potest concludi quin continentia si/Ie querela, et religiOSI/S ex I parte sila pe/:ficiat essentialia status sui. castitatis possit habere praeponderationem. Et per eundem modum quo dico ~ivendo in oboediel1lia sine proprio et in castitate, videtl/r, ut dictum est. maius aliqua opera non sub voto posse praeponderare castitati sub voto. sic dico esse meril1lm prae/ati quam religiosi». Et inducunt ad hoc auctoritatem quod possunt praeponderare paupertati sub voto. et similiter abrenuntiationi AUGUSTINI in epistola ad V aleriu m a nobis saepe inductam. ubi dicit: propriae voluntatis sub voto. <. Et infra: «Quoniam aliter .suhsistere non possunl in eo est qui ab aliis in sanctitate perficiuntur, praeter propria hostiarum mysteria, statu quo I divinam pulchritudinem imitanllln>. id est propria gratiarum dona, et proprias sacras ordinationes, id est sacros I Hinc etiam iamdiu, occasione disputationum et altercationum quas ordines, I unicuique proprie assignatos. Nam sine gratia operari vanum est, magistriParisienses habebant inter se de perfectione statuum maiori vel praeter ordinem operari aut contra, perversum est. Habent namque Singuli minori. audivi dominum papam O.EMENTEM, cum adhuc esset legatus, ad dirimendum dictas aItercationes in quadam praedicatione sua praeferre COGHIOSXY simpliciter sta-I tum praelatorum statui religiosorum, «licet forte», ut dicebat, «ipsi praelati non congruerent in omnibus suo statui, sed essent multi ex eis congruentius subditi quam praelati». Et hoc dicebat exponendo illud Ecclesiastes XO : «Vidi servos in equis et principes ambulare super terram». COGHIOSXY I (. 150 QUODLIBET XJII QUAESTIO 14 151 Sed nunc mirum est quare aliqui sic nituntur deprimere statum est corporalis fecunditas coniugum quam sterilitas virginum, non propter hoc praelatorum, ut dicant primo quod in ipsis non re-J quiritur perfectio nec simpliciter coniugium est praeferendum virginitati, quia virginitas in aliis praeeminentia I sanctitatis et bonitatis, nisi solum de congruentia et non de pluribus et potioribus I praeeminet. Similiter non debet aspicere solum ad necessitate status; I secundo quod opera eis propria ratione status conditiones quae per se singulis conveniunt, sed etiam ad cetera, quae praelationis non sunt tantae difficultatis et arduitatis de genere suo, quantae utrisque nata sunt convenire. si sint paria, et illa esse paria supponere; puta si sunt opera religiosorum eis propria ut religiosi sunt, quia, ut dicunt, non est melior est coniunx oboediens quam virgo inoboediens, non propter hoc multum grave seu difficile de genere praedicando illuminare populum. nec coniugium praeferendum est I virginitati. Secundum quod de primo istorum corrigendo ipsum purgare, nec sacramenta ministrando ipsum sancti-I ficare dicit AUGUSTINUS libro I° Retractationum : «Error sacrarum virginum et perficere. quae sunt opera hierarchica: ad praelatos pertinentia, non solum meritum aequando pudicitiae coniugali tantum invaluit ut nO/ullilias etiam ad maiores ut episcopos. sed etiam ad minores, scilicet ad parochiales moniales deiecisse in nuptias dicerel1lr. Et maxime argumenta tali: 'Tune presbyteros, eis propria ratione sui status, licet secundum magis et minus. melior es Sarah ? MeliO/'ne es quam Susanna ?')} Cui respondet in libro I D e I Quamvis autem alias horum contraria evidentibus auctoritatibus et bono coniugali dicens: < quis ambigit ?» generalis ad alterum, ista vero ad se ipsum, et ideo illa tanto digniora et Nunc autem tria genera operum per se conveniunt I statui praelatorum perfectiora quanto communiora et ad plura se extendunt, et per consequens I ratione sui status, scilicet purgare, illuminare et perficere, qui sunt tres actus difficiliora, ceteris dico paribus quae possunt utrique statui congruere, quod hierarchici per ordinem se habentes; secundum quod dicit HUGO, ubi supra: supponendum est secundum iam dicta. Unde et illi dicunt: «Supponamus in < Tim otheu m IlIo: Nihil autem diminuit de ratione status. licet dispensatione generali antiquitus «Oportet episcopum esse doctorem», et < ad > Titu m I°: «Oportet non observabatur, et quod modo observatur ab occidentalibus, hoc est. ut illi episcopum esse continentem, amplectentem eum qui secundum doctrinam est dicunt, ex generali statuto. per quod non tantum sunt praelati ad castitatem .fidelem sermonem, ut potells sit exhortari in doctrina salla et eos qui adstricti sicut religiosi ex voto. Quod tamen nequaquam verum esse puto, contradicunt, arguere». Et super hoc sunt I plurima capitula in distinctioni- .quia cum quisque ordinatur in subdiaconum I et dicit ei episcopus: «si bus decretorum, quae longum esset hic adducere. I GREGORIUS autem hucusque incestus, amodo castus», consensu suo et taciturnitate vovet. et exponens. iam dictum sermonem < ad> Titum Ii, dicit I° Pastora- censendus est vovisse, sicut religiosus, si post lapsum anni scienter et absque liu m XVo: < oris propter maiorem obligationem. sed propter evidentiorem causam dispen- iudicium ex silentio offendat. Scriptum quippe est: «ut audiatur sOllitus sandi super hoc, quae accidit saecularibus, non autem in religiosis. Si vero qualldo ingreditur et egreditur sanctuarium iII conspectu Domini. et 11011 castitas sub voto non sit de I statu praelationis ex institutione Christi. tunc moriatun,. Sacerdos namque ingrediens vel egrediens moritur, si de eo sOllitus observatio castitatis adhuc est de accidentibus statui praelatorum, licet per se praedicationis non auditur, et iram cOlltra se occulti iudicis exigit, si sille pertineat ad statum religionis. Et ideo, licet in hoc perfectiores essent religiosi. praedicationis sonitu incedit». Sed hoc tempore opportuno. quia praeceptum quia tamen castitas extra matrimonium non est de necessitate salutis in illis affirmativum est; non semper tenetur praedicare in propria persona, scire quibus licet uti matrimonio, non tamen sequeretur quod simpliciter essent ACDGHiOSXY religiosi perfectiores praelatis propter secundam conditionem praedictam conservandam in comparationibus. quia scilicet opera tria I praedicta I ACDGHiOSXY 158 QUODLIBETXIII QUAESTIO14 159 tamen tenetur praedicationis doctrinam, ut paratus sit ad exsequendum ideo pro moderno tempore I non potest dici quod pauci sciant quantum ipsam, etiam in propria persona, cum necesse fuerit. Alias autem bene potest necessitas requirit, aut exsequantur, et ideo nec quod sint in statu ipsam exsequi per alium vel minus, tamen ratione status semper est I damnationis, ponendum est. Qualiter autem se habebant tempora praeceden- obligatus ad eam sciendam et exsequendam cum opus fuerit, sicut sacerdos tia quando erant haeretici, et se habebunt tempora futura super praedictis, curatus ex officio et statu I suo semper est obligatus ad audiendum nescio. Attamen, si ita esset quod pauci sciant et rariores faciunt prout status confessiones subditorum suorum, licet illas quandoque bene possit audire per eorum requirit, et propterea dicendum esset quod essent in statu damnando- alium, ut Extravaganti de poenitentiis «Omnis utriusque sexus», rum, quantumcumque sit I durum dicere hoc, potius tamen dicendum esset Quod ergo dicitur de curatis, quod «licet praedicare competat eis I ex quam falsum dicere circa ipsorum statum et mentiri. officio, tamen ad hoc non sunt obligati ratione status, quia pro magna parte I Sed quid hic laboramus? Si praelati non suntobligati ad praedicationem essent in statu damnationis, cum pauci sint qui faciant, et rariores sint qui ratione I sui status, multo minus hoc competit religiosis ratione status sciant», dico de primo hic dicto de curatis quod non est verum, quia officium ipsorum, I quia non plus magistris vel magistris theologiae quam laicis praedicationis nequaquam competit eis nisi ratione I status in quo succedunt conversis in ordine I ipsorum, et sic illud dictum eorum nihil valet ad lxxii discipulis, quibus praedicare com petebat ratione status quem assumpse- propositum,. runt cum mitterentur a Christo, sicut et xii apostolis; unde eadem praecepta pro-I pter quod addunt dicentes: «Da-I to quod ad opus praedicationis omnino dedit eis in mittendo ipsos, ut patet M atthei XO et Lucae IXo. Unde omnes teneantur et episcopi et curati, et quilibet illorum ad ipsum sit Lucae IXo dicit G lossa : «~icut in apostolis .forma est episcoporum, sic in sufficienter instructus, iste tamen actus non est tantae difficultatis ex genere lxx < ii > .forma est presbyterorum secundi ordinis. Septuaginta duo suo nec arduitatis quantae sunt ex genere suo actus religiosorum, ut mittuntur qui tot linguarum gentibus evangelium praedicarent». propriorum abnegatio et propriae voluntatis per totam vitam suam Quod dicunt: «suntne in statu damnationis ?», dico quod sic, si nec sciant abrenuntiatio». Dico quod, etsi in officio praedicationis non sit magna nec praedicent, aut si sciant et non praedicent secundum quod requirit difficultas in corporis afflictione, maxima tamen I est in afflictione mentis, si indigentia populi pro tempore opportuno, quemadmodum alia praecepta eo modo exerceri debeat ut status varius auditorum requirit. Ut enim dicit affirmativa obligant. Sed ad hoc non requiritur multum eminens scientia GREGORIUS in principio ni Pastoralium : «Non eadem cunctos exhortatio modernis temporibus, licet maior requiritur in episcopis quam curatis. Et constringit, quia nec cunctos par morum qualitas astringit. Saepe namque aliis o.[flcitll1t quae aliis prosunt, et panis qui vitam .fortium roborat. ACDGHIOSXY parvulorum necat. Pro qualitate ergo auditorum debet .formari sermo ACDGHIOSXY 160 QUODLIBET XI11 QUAESTIO 14 161 doctorum, ut et ad sua singulis congruat, et tamen a communis eruditionis difficultas est in illa quoad duo, quorum unum est iudiciorum strepitus ad arte numquam recedat. A liter namque admonendi sunt viri atque aliter causae quae correctione indiget, I indagationem, secundum est I post I inopes. aliter locupletes», et cetera .feminae, aliter iuvenes, aliter senes. aliter indagationem corrigendi modus. De primo dicit GREGORIUS M o r a Iium libro huiusmodi propria. Et XXXO libro M oraliu m in principio: < mus, ne temere indiscussa nec incaute de misericordia cOI!fldant, nec desperate iustitiam timeant, lIec de iudicemus, ne quaelibet mala audita nos moveant, ne passim dicta sine exhibita iustitia praesumant, nec de praeterita iniquitate Sic desperent». probatione credamus», De secundo dicit XXO libro M oraliu m in principio: autem temperare et scire temperare verbum pra~dicationis et exsequi, multis «Talis debet esse dispensatio re-Igiminis, ut is qui praeest, circa subditos se est impossibile et paucis I possibile, ita quod' multo facilius est debitum mensura moderetur, Saepe enim subditos frangimus. dum plus iusto rigorem obligationis solvere in propriorum abrenuntiatione et propriae voluntatis iustitiae tenemus, Qui prqfecto iustitiae rigor non est, si se sub iusto abdicatione, quam debitum praedicationis, ut oporteret, exercere. Qui sunt illi moderamine non custodit. Et saepe a disciplinae metu I frangimus subdito,~, si qui solvunt, ut tenentur, debitum abrenuntiationis, abdicationis et praedica- nostro regimil!i hilaritatis ./i'ena laxamus. Disciplina enim vel misericordia tionis, et in quo deficiunt, Deus novit. multum destituitur, si una sine altera teneatur. sed circa suos subditos in Quod addunt quod «religiosi bene exercent opus praedicationis ex rectoribus debet I esse et iuste consulens misericordia et pie saeviens privilegio, quare et eis in hoc non praeferuntur praelati», dico quod hoc disciplina. quatenus unusquisque qui curandis vulneribus praeest. iII villo nihil ad propositum, quia possunt exercere ex privilegio per superiorum morsum districtionis adhibeat. et oleo mollitiem pietatis. Si est virga imperium. I De hoc nihil ad statum religiosum, Nunc autem non est hic disciplinae, sit et manna dulcedinis, sit amor non emolliens, I sit vigor 11011 sermo nisi de sta-I tuum praeeminentia propter operum suorum per se exasperans. sit zelus sed non immoderate saeviens, sit pietas sed non plus praeeminentiam. Quare, cum opus praedicationis per se pertineat ad statum quam expediat, parcens». IOEMversus finem libri XIXi : «Tunc est apud praelationis, quia est opus ilIuminationis, non autem ad statum religiosorum, Deum oblatio verae rectitudinis. cum de radice iustitiae prodeul1l rami nullo modo quoad I hoc aequiparari potest per quaecumque opera sua status religiosorum statui praelatorum, ACDGHIOSXY Quod addunt ulterius quod «actus correctionis qui pertinet ad purgare, non est tantae difficultatis quantae sunt opera dicta religiosorum», I dico quod falsum est, si quis debeat corrigere prout recta ratio requirit. Summa enim I ACDGHIOSXY 162 QUODLIBET XIII QUAESTIO 14 163 pietatis. Sunt namque 1/Ol1I/ulliita districti ut omnem mansuetudinem praecidendis». I Et infra: «Omitto alias innumerabiles ecclesiasticas curas benignitatis amittant. Et sunt I/Onnulliita mansueti ut perdant districti iura quas fortasse nemo credit, nisi qui expertus est». Et ita qui non credit et dicit regiminis. Unde cunctis rectoribus utraque summopere tenenda sunt, ut nec in contrarium, hoc contingit quia inexpertus est, aut forte quia respicit ad illos disciplilwe vigore benignitatem mansuetudinis, nec rursum in mansuetudine qui perfunctorie illa opera agunt, quibus facilia sunt quae laboriosissima I deserant disciplinae rigorem, quatenus nec a pietatis compassione obdures- sunt ex corde agentibus illa. Secundum quod dicit AUGUSTINUS in epistola ad cant, cum contumaces corrigunt, nec disciplilwe vigorem molli-Iant, cum V aleriu m : «,4nte omnia peto ut noverit religiosa prudentia tua nihil esse in il1firmorumanimos consolantur. Regat ergo disciplinae vigor mansuetudinem, hac vita, et maxime hoc tempore, levius etfacilius I et hominibus acceptabilius et mansuetudo obtinea1vigorem, et sic alterum commendetur ex altero, ut nec episcopi aut diaconi officio, si perfunctorie atque adulatorie res agatur. Sed vigor sit rigidus nec mansuetudo dissoluta». Re vera in his servare modum nihil apud Deum miserius et tristius et damnabilius.ltem nihil esse in hac vita, difficilius est quam servare quamcumque observantiam regularem. Dicere et maxime hoc tempore, difficilius et laboriosius et periculosius episcopi aut autem contrarium, ut puto, inexperientia facit. Hinc dicit AUGUSTINUS in fine presbyteri aut diaconi officio, sed apud Deum nihil beatius, si eo modo De opere monachorum : «Non alligamus onera gravia et vestris umeris militetur quo noster Imperator iubet. Quis iste sit modus, nec a pueritia nec ab imponimus, quae nos digito attingere nolumus. Quaerite et I agnoscite labores adolescentia mea didici, et eo tempore quo discere coeperam, vis mihifacta est occupationumnostrarum et ecclesiarum quibus servimus, ut nos ad illa opera merito peccatorum meorum. Nam antequam expertus I essem quid illic ad quae vos hortamur, vacare non sinant. Quamvis enim dicere possimus: aga1ur, quasi doctior et melior reprehendere audebam ..ita, postquam missus «Quis militat suis stipendiis ?), tamen Dominum Iesum, in cuius nomine sum in medium, tunc sentire coepi temeritates reprehensionum mearum, securus dico, testem invoco super animam meam, quoniam, quantum ad quamquam et antea periculosissimum iudicarem hoc ministerium». Et infra: meum attinet commodum, mallem per singulos dies certis horis operari et < evitandas aut perferendas sollertiam et vires meas a ceteras horas habere ad legendum et orandum, aut aliquid de divinis litteris non novi, et alicuius momenti arbitrabar». Et infra: < maxime meritorii dispensanti sacerdoti; neque est; sicut autem comparatio non est attendenda ad unum sed ad singula enim in eis tanta arduitas et difficultas est sicut est in actibus religiosorum», inspicienda, sicut dictum est supra in secunda conditione. dico quod, licet substantia actus talis administrationis sacramentorum aliis Quod addunt de actu arduo martyrii, quod «licet religiosi ad illum non quasi mechanicum quid videtur facilis administrationis, sicut est perfunctorie teneantur ratione status sui sive voti sicut tenentur ratione status sui praelati, agentibus, ad quem secundum talem modum aspiciunt qui hoc dicunt; tenentur I tamen ratione scandali vitandi, quia fugiendo magis scandalizarent modus tamen ministrandi quo sacerdos debet ea ministrare secundum quod quam praelati», dico quod, etsi ita esset, tamen praelati ratione obligationis ad Imperator noster iubet (de quo iam dixit AUGUSTINUS:< Corinthios, I" < cap.o > IXo: «Cum ex om/1ihus I qui modo est observatus in ecclesia a praelatis, non autem ad aliquem essem liber. omnium me servum/eci», etc. mathematicum aut abstractum qui aliquando fuit aut possit esse, tamen ex Quod dicunt: «si status praelatorum comparetur ad statum religiosorum hoc non sequitur I quod religiosi ratione I status sui sint perfectiores quantum ad congruentiam, potest dici quod status I praelatorum eminentior simpliciter, quia in vera comparatione secundum praedicta oportet aspicere est et perfectior quam status religiosorum, quia congruit personas. quae ex officio habent alios perficere, esse perfectiores quam religiosos. Non quod de ACDGHIOSXY necessitate oporteat praelatos esse tales: hoc enim esset damnare eos. Pauci enim aut nulli sunt tales. Sed congruum est quod sint tales. Et secundum hoc intelliguntur omnes auctoritates quas aliqui inducunt pro ipsis ad probandum huius contrarium: quas tamen inducunt ac si de necessitate oporteret ACDGHIOSXY 170 QUODLIBET XIII QUAESTIO 14 171 praelatos esse tales quantum est de natura status eorum, quod non est verum. sanctitatem perfh:ial1t. Sancte perfecti sunt qui ab ipsis superioribus Congruit tamen eos esse tales duplici ratione. Primo quidem ratione honoris. pel:ficiuntur». Quare, cum de iure communi religiosi quicumque ratione Difficile enim est in honore esse et non inde gaudere, quae tamen difficultas status sui sint subiecti praelatis ratione status eorum, licet per exemptionem non facit ad maius meritum, quia fugiendi sunt honores, sicut cohabitare soli subiecti sint Summo Pontifici, exemptio autem nihil derogat de ratione cum mulieribus et continere est difficil!l inter eas. Hoc tamen non auget statu um; respecu ergo status religiosorum requirit sta-I tus praelatorum meritum, sed minuit. Secundo congruit eos esse perfectiores ratione oneris habere perfectos. non solum congruit quod tales habeat. pericu-Ilosi», dictum istud in fundamento suo se ipsum destruit. quia Quod ergo dicunt quod «difficultas adnexa statui praelatorum ratione perfectius non congruit seu decet, quod idem est, nisi perfectiori. sicut nec honoris et oneris non I facit ad augmentum meriti. sed minuit». di-I co I maiores honores nisi magis honorabilibus, vel vere sicut virtuosis. quia quod, etsi hoc sit verum in his qui indispositi sunt, et ultro se offerentibus ad secundum «Honor est praemium PHII.OSOPHUM virtutis», vel praesumptive statum praelationis, nequaquam tamen verum est per se et in his qui sicut principibus et in dignitatibus constitutis; et maiora bona melioribus, et virtutibus praediti et coacti ad statum praelationis accedunt. Tales enim se minora minoribus, quia parvis parva decent, sicut patet in iustitia distributiva periculo immergunt. sed magis caritate compulsi: non adfectando periculum secundum proportionem arithmeticam. Quare. si congruit et decet existentes nec honorem, sed magis desiderando sui et aliorum profectum parati sunt in statu praelationis esse perfectiores, etiam si non sint tales, hoc nequaquam hostis insidiantis periculis occurrere vigilanter. Quod est valde difficile, et ideo esse potest I nisi ratione status qui, quantum est de se, ne-I cessario requirit in tantum haec difficultas adauget meritum sic praesidentium, quod non tales. Propter quod etiam praesumitur I quod qui sunt in tali statu, sint tales. possunt ei aequari in merito opera propria religiosorum unde religiosi sunt. Et ideo, si congruit praela-I tos esse perfectiores religiosis, hoc non est nisi Unde nihil valet simile inductum de cohabitante cum mulieribus, et quia status eorum pfrfectior hoc necessario requirit, ita quod non possunt praecipue cum voluntarie cohabitant. esse praelati idonei, quin sint tales, etiam priusquam adsumantur ad I Quod autem adducunt pro se auctoritatem ANSEI.MIDe similitudini- praelationis statum; sed hoc non simpliciter et absolute, sed solummodo bu s: < qui tantam a Deo gratiam perceperi11l, ut alios etiam ad ACDGHIOSXY ACDGHIOSXY 172 QUODLIBETXIII QUAESTIO14 173 de differentia securitatis status monachorum et angelorum in bello Dei contra non se committel1tes magi/is actionibus, et quodam modo in stratu i/!(lrmitatis diabolum. Angeli enim sunt in statu omnino securo, tamquam existentes in rogantes Deum». Qui, licet infirmi sint I et imperfecti respectu praelatorum turri castelli. ut nullo modo possint attingi a diabolo, monachi autem reputandi secundum rationem status sui. status tamen eorum status tamquam in castello in firma societate, ad quam non potest accedere perfectionis est secundum aliud perfectionis genus, quam dicatur status I diabolus, et ideo nec aliquem monachum occidere nisi voluntarie exierit. perfectionis status praelatorum. Ille enim dicitur status perfectionis generan- Dico ergo quod bene verum est quod, quantum ad securitatem, supra statum dae, propter tria genera operum ad quae per se ex voto obligantur, per quae monachorum non est nisi status angelorum. Status enim I praelatorum imperfecti nati sunt perduci ad perfectionem. Propter quod non re-I quirit summe periculosus est, ut in praecedente Quolibet declaravimus satis. perfectos recipere, sed infirmos recipit ut ad perfectionem perducat Nihilominus tamen, quantum ad perfectionem et meritum vitae. status contemplativam viae. Iste vero, scilicet status praelatorum, est status praelatorum est supra statum monachorum et proximior statui angelorum. perfectionis utendae, propter tria genera operum ad quae praelati ex iniuncto Et secundum hoc illud expressius I videtur esse pro ipsis, quod de religiosis officio exercenda obligantur, quibus alios habent perficere tam contemplati- monachis, quos hortatus est ad opera manuum. dicit sic: «Noli cessavit vos quam activos. Propter quod requirit perfectos, ut dictum est, quantum est Apostolus I exhortari fideles qui haherellt huius mundi substantiam, ut nihil ex ratione status, sed non aequaliter, quia status iste gradus habet, quia in deesset lIecessitatihus servorum Dei qui celsiorem sanctitatis gradum il/ habentibus superiorem et geQeraliorem curam requirit magis perfectos. ecclesia tenere voluerunt, IIt spei saecularis vincula cuncta praeciderellt, et minus autem perfectos in habentibus curam inferiorem et particula rem animum lihere divinae militiae dedicarent». Sic etiam intelligenda puto magis. Propter quod electores praelatorum, cum magis perfectum et idoneum quaecumque similia induci possunt. nisi fallaciam adducerent propriae habere possunt, illum debent praeferre et non minus perfectum et minus V solu-I tionis. idoneum, quia esset acceptio personarum; et minus idoneus, cum viderit Respectu igitur subditorum et religiosorum omnium praelati ratione sui quod magis idoneus haberi poterit, fugere debet si poterit, ut magis idoneus status debent esse perfecti, et opera perfectiora et periculosiora et difficiliora, praeferatur. Deficientibus autem personis eminentibus et quales status ut dictum est. habent exercere. Quae illi, tamquam im perfecti respectu quantum est ex se, I requireret. sufficeret electoribus ponere magis idoneum; praelatorum ut praelati esse debent, non audeant attingere, sed operibus cui sufficit ut in divino adiutorio habeat proficiendi propositum. Melius enim statui suo competentibus tamquam securioribus, licet imperfectioribus, est praeponi aliquem quam nullum, et sic status I ipse ex se propter contenti sint, ut enim dicit AUGUSTINUSuper P sal m um 36 m : «velllti ad illa s eminentiam operum perfectam personam requirit. Quantum tamen est ex i/~(lrmi recedullt ad otium, et quieti esse diligunt, memores I i/~(lrmitatis suae, parte illius qui ponendus est in statu, I non oportet semper quod sit perfectus. ut secundum hoc, si aliquo modo non necessitate sed de congruentia ACDGHIOSXY CDGHIOSXY 174 QUODLIBET XIII QUAESTIO 14 175 requiritur quod perfectus sit positus vel ponendus in statu praelati, haec mundus, actione praecipuus» etc., quae enumerat, quae sunt perfecti viri. congruentia est solummodo attendenda ex parte ipsius existentis in statu, Ecce quomodo et verba Apostoli et Glossae necessitatem et opportunitatem nequaquam autem ex parte ipsius status. Immo necessitas et hoc ponere non ponunt perfectionis circa ponendum et iam positum in statu praelationis. est damnare semper positos in statu praelatorum, si non sunt perfecti, sed Quod enim de e-I piscopo dicitur, proportionaliter de sacerdote curato solummodo quando poterunt I haberi perfectiores. intelligitur. Et secundum hoc aliae auctoritates consimiles de necessitate Et per hoc se ingerunt et ad hoc mem-I brum bene procedunt duae causae intelliguntur, quantum est ex parte status, ut ratione status personae congruentiae quas ponunt, quae nequaquam possunt habere locum praelatorum debent esse perfectiores, quia ad opera perfectiora I et aspiciendo ad istum statum. Status enim quantum est ex se, requirit quod non difficiliora obligati sunt quam religiosi. et hoc de necessitate status, et non nisi perfectus in eo ponatur. Et sic, quantum est de exigentia status, necesse I solum de congruentia ex parte et personarum et status. est praelatos perfectos esse. Propter quod ApOSTOLUS explicat verbum quod Quod dicunt quod «licet episcopi sint in statu perfectionis, non tamen necessitatem importat. quando dicit Ia I < ad> Tim otheum Ill° : «Oportet curati. licet eis I competant eaedem actiones, quia episcopis competunt I per autem episcopum sine crimine esse». G lossa : «qualis episcopus debeat esse obligationem perpetuam, non autem curatis», dico quod de iure communi describit, ut bene operari possit». Et < ad> Titum I°: «Oportet episcopum aequaliter astricti sunt statui suo et operibus illius curati et episcopi, licet sine crimine esse». G lossa: «id est: ad tractationem officii». Unde curatis super hoc concessa sit dispensatio I generalis, qualis etiam episcopis GREGORIUS Pastoraliu m IXo: «APOSTOLUS it: «Si quis episcopatum I° a posset concedi. Quae si concessa esset, constat quod nequaquam mutaret vel desiderat, bonum opus desiderat». Qui tamel1laudans desiderium, in pavorem diminueret in aliquo statum episcoporum. Quare non diminuit statum vertit protinus quod laudavit, cum repente subiungit : «Oportet episcopum esse curatorum aut mutat. irreprehensibilem». Et favet ergo I ex desiderio, et terret ex praecepto». Et Quod dicunt: «Quaere ubi I illa dispensatio inveniatur in iure, et non cap.o xnIO: «Ta/1fum debet actionem populi actio transcendere praesulis, invenies», mirum est quomodo hoc possunt dicere, cum statim supra dixerint quantum distare solet a grege vita pastoris. Oportet namque ut metiri sollicite quod sic fuit ordinatum in concilio Toletano. Ubi autem illa generalis sUldea! quanta tenendae rectitudinis necessitate constringitur, sub cuius dispensatio in iure inveniatur, et quomodo intelligendum sit quod curatus aestimatione populus grex vocatur. Sic ergo oportet quod sit cogitatione transire potest ad religionem propter frugem melioris vitae et ductu Spiritus Sancti, et de minori ad maius, totum declaratum est in praecedenti Quolibet in quaestione de praeemincntia inter praelatos et religiosos. ACDGHIOSXY Quidam dicunt quod expositiones illius Lucae Xi <, AUGUSTINUS I De virginitate: < et ad similia opera et cum similibus ACDGHIOSXY ACDGHIOSXY 184 QUODLIBET XIII QUAESTIO 15 185 edictis, qui et secundum quod huiusmodi miserat xii apostolos, ut patet cap.o ostendenten1». Non ergo apostolus Paulus docens aut missus fuit a Christo praecedent i Lucae. I Quod et plane patet per AUGUSTINUM libro De in secundum quod homo merus, sed secundum quod Deus, licet ab homine Deo opere monachorum, aliquantulum post principium, ubi tractans illud ut regnante in caelis. Unde et in raptu suo hora suae conversionis, viden do M atthei XO dictum xii apostolis: < Galatas ro: < Ad rationem autem in oppositum dicunt quod, licet professio non contineatur sub voto de ingressu principaliter, continetur tamen sub illo ex I Dicunt aliqui quod quilibet tenetur facere illud, sine quo illud ad quod adnexo, quia vovens ingressum debet habere propositum de profitendo. si tenetur, sive ex voto, sive alio I modo, non potest impleri, nisi vane et expertus fuerit vires suas sufficere ad onera religionis illius portanda. Et ideo in utiliter. Puta si miles promittat regi quod secum ibit sive veniet ad bellum professio futura cadit sub voto, sub conditione si tales vires expertus fuerit contra adversarios illius. quia vane et inutiliter iret comparendo coram fore in se, nec illis expertis potest exire. Et quia expertus sic esse non potest adversariis in bello, si non maneret et man en do pugnaret et in pugna nisi prius experiatur. neque experiri nisi maneat. ideo etiam implicite et ex perse-I veraret. sed recederet; non impleret promissum de eundo sive ACDGHIOSXY ACDGHIOSXY 188 QUODLIBET XIII QUAESTIO 15 189 adnexo sub I voto de ingressu cadunt simpliciter I et absque ulla conditione vel observanda. quia et ordinationi ecclesiae et voluntati superioris et statuto manere et experiri post ingres-I sum, quousque super viribus suis dictam ecclesiae atque consuetudini praedictae censemus in talibus omnino fore habuerit experientiam. assentiendum. Dico ego quod in omni quaestione de quacumque I observantia regulari Hac ergo protestatione propo-I sita et intellecta semper in hac quaestione et ex voto, qualis est quaestio iam proposita, et qualis erat quaestio quam in consimilibus, I dico I quod re vera ingressus religionem. sive ex voto habuimus in praecedenti Quolibet: «utrum vide-Ilicet ingressus religionem praecedente de ingrediendo sive absque voto, debet prius experiri vires suas ex voto praecedente, si statim exeat post ingressum, votum suum expleverit», antequam profiteatur. Unde I et ad hoc, ne quis indiscrete prQfiteatur. datus duo sunt consideranda, scilicet vis et obligatio voti. et vis atque obligatio est ei anllus probatiollis, sicut dicit illa D ecretalis < etiam I ex adnexo. sicut nec simpliciter. sed revocat, comilium ad gratiam provocat. Sed hoc non omnibus imperatur, sed cadunt solummodo sub modo proposito. Quod nequaquam obligat. sed est omnibus .!lagitatur. Etenim qui pensam distribuit, aequitatem debet examinis solummodo circumstantia voti. sive tamquam circumstans votum. sine quo reservare .. pensa e~t quae dividit .. sapientia quae ita dividit ut virtutes votum ipsum non esset votum. nec etiam esset licitum promissum. nisi in viresque aestimet singulorum. Et ideo dicit Dominus: «qui potest capere. casu fieret puta coactione mortis. vel huiusmodi vel alicuius consimilis. Unde capiat». Scit enim Creator omnium afrectus esse varios singulorum, et ideo ad 5 et in praecedent i Quolibet. si sic posset voveri ingressus religionis. sub virtutem provocat. non autem iI!f/rmitatem vinculis alligat». I < ex voto. aliqua mora aut experientia exspectanda sunt. hoc non est ex aliqua obligatione in voto de intrando. sed CDGHIOSXY CDGHIOSXY 194 QUODLIBET XIII QUAESTIO 15 195 solummodo ne professio fiat indiscrete, ut patet ex dictis sanctorum se idoneum, profiteri et non profiteri. ita quod, quando-I cumque ei placuerit. praepositis. Nec etiam ecclesia ex statuto suo tale tempus illdulsiJ, nisi praevio post ingressum libere potest exire absque omni peccato. Etenim, si vovendo iudicio rectae ratiollis naturalis qua sic debet fieri; sed quod tantum tempus, introitum simul voveret ex proposito adnexo permanentiam, experientiam et annuale scilicet, ordinavit, et sic limitavit, non similiter ex recto iudicio professionem, hoc tamen non esset. nisi sub conditione tali, scilicet si ei rationis naturalis fuit. quia ubi uni vel in una religione sufficeret ad placeret, et quousque ei simpliciter placeret. Etiam licet ab initio praesumeret experientiam tempus annuale, forte alteri vel in alia religione non sufficeret et certitudinaliter sciret quod posset onera ordinis portare, nequaquam esset tempus triennale, sed potius ex recto iudicio rationis coniecturalis tantum ex hoc ad profitendum obligatus, quia nequaquam vovet sub illa conditione, tempus est praefixum. quia regulariter praesumendum est quod cuilibet I si invenerit ex experientia se idoneum ad portandum onera religionis. Tunc ' homini habenti u-I sum I rationis tantum. temporis sufficiat ad capiendum enim, illa conditione exstante, statim obligatus esset ne posset postmodum vel experientiam duritiae et status cuiuslibet religionis. statim exire, ut dicunt in solutione ultimae rationis. Quod falsum est. quia in Sic ergo adhuc dico, re-I vertendo iterum ad propositum, quod, esto quod primo voto non plus vovet se professurum, si experiatur se posse portare quis voveat intrare religi-Ionem cum proposito intrandi. permanendi. onera religionis, quam non professurum, si experiatur se non posse portare experiendi et profitendi. tamen postquam ingressus est et solvit propositum illa, cum tamen esset ei licitum et bonum non profiteri. si non posset onera de intrando - non tamen quia proposuit, sed quia vovit, aliter enim ad religionis portare, et malum profiteri, ut patet ex supra dictis. I Et quod solvendum non teneretur, sicut dictum est -, absque omni calumnia solvit amplius est, non plus vovet se permansurum et experiturum et professurum totum promissum suum; maxime si intravit continuato proposito de post ingressum, si velit, quam non permansurum neque experiturum neque intrando, quod procul dubio necesse est implere, ut dictum est. Nec tamen professurum, si nolit, cum tamen hoc liceat, licet forte non expediat. Immo, fuit ei necesse ad solvendum votum quod intrando haberet propositum de nullo modo omnino vovet aut obligat se permansurum aut non permansu- permanendo, experiendo et profitendo, sed statim post introitum potest exire rum, experiturum aut non experiturum, professurum aut non professurum, absque omni mora, experientia et professione, et in mera voluntate intrantis et hoc neque simpliciter neque sub conditione ulla .. est permanere et non permanere, et etiam per aliquam permanent iam experiri Di-I co igitur tertio simpliciter I quod, etsi talis expertus sit post ingressum et non experiri. et I similiter post perfectam experientiam, etiam si invenerit ex voto praecedente, etiam de ingressu, quod possit onera religionis I portare, nequaquam tamen propter hoc tenetur profiteri, sicut nec fratres I illius religionis tenentur ipsum I ex ullo voto vel promisso recipere ad professionem, etiam si ille velit, licet forte illi peccarent volentem profiteri ACDGHIOSXY ACDGHlOSXY 196 QUODLIBET XIII QUAESTIO 15 197 non admittendo, nisi causa rationabilis esset. Ille autem non peccaret (quia hac de causa etiam consummato matrimonio post carnalem copulam exeundo. posset uxorem dimittere propter ingressum religionis: simpliciter enim Quod ergo dicunt praedicti, quod «quilibet tenetur facere» etc., ut semper melius bonum est religio quam matrimonium), quam propter recitatum est iam supra, dico quod utiliter et fructuose aliquod opus contingit promissionem qua se prius obligaverat, I solvendam: et hoc licet, ut dictum implere dupliciter: uno modo illi cui vovetur et promittitur, alio modo illi qui est, multum peccaret qui absque coactione voti praecedentis intraret vovet aut promittit. Et licet primo modo talis intrans et non permanens neque religionem cum proposito statim exeundi, aut duceret mulierem absque experiens neque profitens, similiter neque experiturus neque professurus, obligatione praecedente de ipsa ducenda cum proposito statim religionem non impleat promissum 1 utiliter seu fructuose illis quibus vovit, immo intrandi. occasionaliter illis quibus vovet magis obest talis introitus quam prodest: Maior ergo in ratione illorum simpliciter vera est, quando id ad quod quis secundo tamen 'I modo utiliter et fructuose intrat dicto modo. Utiliter dico et tenetur, nullo modo potest impleri sine alio nisi vane et inutiliter, et illi qui fructuose non in acquirendo bonum, sed in effugiendo malum, quia sic promittit et tenetur, I et illi cui promittitur et cui tenetur. Verumtamen. si intrando non est transgressor voti primi, quod esset si non intraret. etiam si illud ad quod tenetur ex voto vel ex promissione, I non vergit in profectum mutaret propositum de imrando et haberet propositum de non intrando, illius cui vovetur vel promittitur, nisi cum aliis impletis, et sine aliis inutiliter quemadmodum econtra voventibus castitatem non solum nubere. sed velle impletur illi, si tamen illud vergit in profectum illius qui vovit aut promisit, nubere damnabile est. Quod tamen nequaquam esset, si ante ingressum bene potest utiliter impleri sine illis I impletis, quia votum sive promissum sic mutaret propositum de non permanendo aut non experiendo aut non semper debet interpre-I tari, ut vergat in favorem illius in cuius profectum fit profitendo, quia, ut dictum est, nullum illorum omnino cadebat sub voto. Et principaliter, sicut 1 iam dicetur. Et sic non est simile de milite qui ex ideo absque peccato potest tale propositum ad libitum voluntatis mutari promisso tenetur ire ad bellum cum rege, et in proposito, quia illa obligatio fit statim post votum ante ingressum, nec peccat in introitu cum tali proposito, 1 in commodum regis principaliter et in eius favorem, et ideo secundum contrario proposito sub quo vovit, quia se liberat a praecedenti obligatione. intellectum regis rationabilem deberet interpretari, sicut iuramentum semper Sicut qui primo promisit ducere mulierem, et vult intrare religionem. potest debet interpretari secundum rationabilem intellectum qui praesumi debet primo illam ducere absque peccato, non tam propter aggressum melioris boni fuisse in eo cui iuratur. Et ideo, quia rationabiliter praesumitur, et pro certo, quod rex militem non conduceret ad solum veniendum secum ad locum belli, sed ad pugnandum et secum perseverandum in bello, ideo miles ad hoc ACDGHIOSXY ACDGHIOSXY 198 QUODLIBET XIII QUAESTIO 15 199 tenetur principaliter, et implicite intelligitur fuisse promissum in promissione Quemadmodum in baptismo quilibet adultus vovet de facto observare divina veniendi ad bellum. Ista autem promissio de intrando religionem fit mandata, puta honorare parentes, et debet habere in proposito implicite vel principaliter in favorem ipsius voventis, et ideo secundum eius intellectum explicite quod servabit illa ex caritate. Aliter enim fictus ad baptismum rationabilem debet votum illud interpretari. Et ideo, quia rationabiliter acce-I deret. Sed si postmodum occurreret necessitas honorandi parentes, si prae-I sumitur quod ad tam arduum et periculosum velit se statim obligare, si ipsos honoret ex solo timore poenae transgressionis legis quam I incurreret, hoc specialiter exprimat vel intendat (puta ad profitendum etiam, si se ipse mandatum impleret, sed praemium vitae aeternae non obtineret. inveniat per experientiam I idoneum, quia bene fallit humana experientia), Consimiliter si quis voveret quod infirmum, quem credit pauperem, visitaret, vel ad simpliciter permanendum post ingressum aut etiam experiendum ; et cum hoc proponeret quod ei denarium daret, si statim post perciperet postquam dubium est an placere debeat ipsum permanere aut experiri. etiam quam sufficientiam haberet, et propositum mutaret de dando denarium, et si nulla causa rationabilis occurrat propter quod debeat rationabiliter visitans nihil daret, re vera votum impleret, licet cum proposito nihil dandi displicere, sed maxime si aliqua causa etiam minus rationabilis ei occurrat accederet. Et hoc est quod communiter dicitur: quod sine caritate I potest quare ei displiceat, inutile esset omnino illi permanere aut experiri sine impleri substantia mandati, sed non finis mandati. Et sic iste in proposito complacentia. Et sic, non obstante quod tale votum possit impleri mutato implet votum implendo substantiam introitus, sed non finem, qui est proposito de permanendo, experiendo et profitendo, simpliciter tamen, praemium vitae aeternae pro merito introitus. Et sic omnem poenam devitat quantum est ex se, tanti boni est, et ideo in tantum est materia voti, quamvis et omnino non peccat. Et propter illa duo definitur votum, quod est postmodum mutetur propositum dictum, quanti boni esset et quantum esset 'conceptus melioris propositi', ut materiam voti intelligamus per le materia voti si maneret propositum dictum, quia mutatio vel permanentia I 'conceptus', id est res concepta, circumstantiam vero per le 'melioris superveniens omnino est accidentalis voto. Et sufficit ei quod pro tempore propositi', id est circa quam propositum est aliquid quod est melius quam voti sit propositum implendi. illa tamquam circumstantia necessaria ad fieri substantia actus sit, et natum est facere ipsum actum meliorem quam sit ex voti, sed non necessario ad impletionem voti. substantia sua, ut sit definitio materialis. Ad cuius intellectum est advertendum quod ad fieri voti necessario duo concurrunt. Quorum unuml est materia voti sive actus qui vovetur, qui < AD ARGUMENTA> I debet esse bonus ex genere. Alterum vero est circumstantia voti, qua actus fit bonus ex circumstantia. Et ad primum vovens obligatur simpliciter, non Secundum dicta ergo concedenda est ultima ratio. autem ad secundum, nisi sub conditione si velit adsequi primum ex actu. Ad primam in oppositum : «sicut se habet vo-J tum ad ingressum» etc., dico quod verum est quoad ordinem prioris et posterioris, quia sicut votum ACDGHIOSXY praecedit ingressum, sic experientia praecedit professionem. Et sicut ACDGHIOSXY QUAESTIO 15 201 200 QUODLIBET XIII ingressus posset I esse sine voto praecedente, sic et professio sine praecedente aratrum aliquis dupliciter. Uno modo per solum votum de intrando; alio experientia. Sed non est simile quoad illorum connexionem in ordine, quia modo per promissionem de perseverando. Quorum quilibet retro aspicit votum obligat ad consecutionem ingressus, quia ipse est materia voti, non dupliciter. Aut videlicet de promissione poenitendo, facto tamen quod autem experientia ad I professionem, quia neutrum illorum cadit sub promissum est implendo ; aut ad contraria eius quod quilibet secundum se promisit, divertendo, non implendo facto illud quod promisit. Et isto secundo < voto> , secundum I quod patet ex praedictis. Ad secundam: «nemo mittens manum» etc., I dico quod ibi metaphorice modo quilibet praedictorum retro aspiciens non est aptus regno Dei. sed loquitur Christus. Per aratrum intelligit opus bonum, quod secundum peccat non adimplens quod promisit. Uterque enim talium post votum vel G lossam «duritiem cordis evertit et ad bonos fructus aperit». Per manum professionem tenetur manum apponere ad aratrum, quia vovens tenetur intelligit voluntatis intentionem. Per retrospicere intelligit carnale desiderium intrare, et qui professus est tenetur professionis suae opera adimplere, ut posteriorum oblitus ad anteriora quae professus est, convertat aspectum. Si I ad vitia relicta. Et propter argumentum distinguendum est de aratro, sicut autem I primo modo, scilicet de promisso poenitendo, quilibet horum retro et de bona operatione. aspiciat, I neuter aptus est regno Dei, aliquid scilicet praemii promerendo, Est enim quaedam bona operatio praecepti, est alia bona operatio consilii. Ad ara-I trum operis praecepti manum mittit qui voluntatem suam illi ad se quia, ut dictum est, I qui vovit religionis ingressum, ex eo quod nudum in illo exercendum apponit, et retro aspicere missa manu I ad istud aratrum, votum i:nplet ingrediendo absque proposito man endi, praemium non meretur apud Deum in quantum huiusmodi, licet poenam transgredientis est per desideria carnalia ad vitia relicta se convertere. Ad aratrum vero operis consilii manum mittit aliquis dupliciter: vel votum evadat. proposito proficiendi absque voto, vel cum voto. I Similiter in religione professus, si opera suae professionis faciat quoad Primo modo manum mittit ad aratrum qui proponit absque tamen omni substantiam facti, poenitens tamen de professione et voto, in hoc faciendo promissione et voto religionem intrare; quem retro aspicere ad actiones praemium non meretur aeternum, licet poenam transgressionis evitet. Et hoc mundi I licitas, relicto progressu in opere perfectionis proposito, peccatum dictum de his duobus verum est, et locum habet in astrictis voto et non est, eo quod nudum propositum talem nullo modo obligavit ad opus professione alicuius operis supererogationis, quod quidem non est de supererogationis exsequendum. necessitate salutis. In illis autem operibus quae sunt de necessitate salutis, Secundo autem modo, scilicet cum proposito vovendo, manum mittit ad qualia quis vovet adsumendo baptismum, nullus aspiciens retro, illa scilicet non faciendo, aptus est regno Dei, quia talis non solum gloriam I non meretur, sed poenam damnationis incurrit. Quod si substantiam operis ACDGHIOSXY ACDGHIOSXY 202 QUODLIBETXIII QUAESTIO16 203 impleat, sed non ex caritate, pro tanto retro aspicit, quia, etsi poenam aspiciat retro. malum est ..quae autem respexit ad nuptias, non quia voluit transgredientis opus praecepti evadat, gloriam tamen quae debetur obser- nubere. damnatur. sed quia iam antecesserat». IDEM ad A rm entariu m va-J tioni praeceptorum, non meretur. «Quia enim iam vovisti. iam te astrinxisti ..aliud .facere tibi non licet». Si quis autem supra opera praeceptorum ad quae de necessitate tenetur, voveat consilia, si I debeat mereri gloriam, simul tenetur ad impletionem QUAESTIO 16 praeceptorum et consiliorum modo quo promisit consilia, vovendo scilicet vel cum hoc etiam profitendo. Talis enim non solum tenetur ad UTRUMSACERDOS CURATUS POSSITACCIPERE ALIQUID IUDAEIS A observationem praeceptorum, sed et consiliorum, ita quod retro aspicit, sive PROIUREPAROCHIAE QUAMANENT IN observatis consiliis mandata non observet, sive e converso I observatis mandatis non observet consilia. Unde de talium obligatione dicit I J Circa quartum arguitur quod sacerdos non potest accipere a Iudaeis HIERONYMUSad D em etriadem, loquens de praeceptis et consiliis: aliquid pro iure parochiae suae in qua manent, quia illis non ministrat «Utrumque debes: et virginitatem quam ultro obtulisti. et iustitiam quam ipse spiritualia, et non sunt a sacerdotibus de iure accipienda a populo temporalia, praecepit. Integrum utrumque persolve». De transgressione autem talium nisi quia administrant eis spiritualia, ut ra < ad> Corinthios IXO dicitur. circa praecepta, observatis consiliis subdit: < «Quisque quod voluerit, voveat, et illud attendat, lii quod voverit. reddat. Si Di-I co quod Iudaei et ceteri usurarii nihil habentes nisi de usura, quod est ACDGHIOSXY restituendum, nihil possunt dare neque alienare, per quod eorum conditio de restituendi potestate fiat I deterior. Neque etiam potest quid recipi ab eis vel dono, vel per exactionem quamcumque, nisi ea intentione ut acceptum CDGHIOSXY 204 QUODLIBET XlII restituatur, vel pro labore. quo agitur negotium eorum quibus restituendum QUAESTIO 17 est, ut videlicet ab illis fiat restitutio. Neque etiam contractus potest fieri omnino cum eis quibus impotentiores fiunt ad restituendum. nisi forte pro UTRUM MAIORIS ERFECTIONIS VIVERE LABORE P SIT DE MANUUM DE EVANGEl.lO AN necessitate extrema victus et vestitus. I AN DE MENDICITATE Si I ergo domus existentes in parochia sint sacerdoti ad certos redditus obligatae, secundum quod dicit et supponit ultima ratio. dico quod debitum Circa quintum arguitur quod. ceteris paribus, maioris perfectionis esset reale est, nec obligatur inquilinus nisi de ratione domus. Quare. cum nihil vivere de labore manuum quam de evangelio aut de mendicitate. quia per hoc habeat Iudaeus inhabitans quod solvere possit de I suo. inanis esset obligatio repelluntur pseudo, lIa < ad> Corinthios XIo, non gravantur subditi et ad qua talis inquilinus obligaretur pro domo. et inanis esset actio contra illum bonum provocantur suo exemplo, Actuum XXo et lIa < ad> Thessalo- quem inopia excusaret. nicenses IlIO, et a malo revocat, I" < ad> Corinthios IXo. et ut haberet I Et sic dico quod, licet teneretur sacerdoti quia I inquilinus, cum tamen non unde viveret. et ut unde viverenti/lfirmis ministraret. Actu um XXo. Propter habeat de suo unde solvat, et de alieno quod habet, non potest solvere. quare hoc enim commendat AUGUSTINUSPaulum super ceteris apostolis. qui nec ille recipere. ut dictum est. sed manere debet ina-I nis obligatio. Aut ergo vixerunt de evangelio, et super multitudine credentium. quae tunc vixit de sacerdotes non debent permittere quod Iudaeis locentur domus tales in suis mendicitate. Ergo etc. parochiis, I aut, si ipsis invitis locentur, debent petere iura sua a locatoribus Quod de evangelio vivere sit perfectius arguitur, quia per hoc expeditius quorum sunt domus, aut manus ponere per publicam iustitiam ad ipsas et sine impedimento exsequitur opus evangelizandi. Tempore enim laboris domus quae eis sunt obligatae. Sed a dictis Iudaeis nihil possunt recipere, et mendicationis non potest homo I vacare evangelio, et sic ab illo sicut dictum est, et ut procedit secunda ratio, quae concedenda est. retraherentur. Quod vivere de mendicitate sit I perfectius arguitur. quia in hoc imitatur < AD ARGUMENTA> Christus. qui dixit in Psalm o : < temporale, quia non ministrat ei spirituale». dico quod immo si haberet Philippenses 11°: < propinquis, non ad luxuriam, I sed ad necessitatem. Sive ille sit sacerdos sive cognatus sive vicinus, nihil in illo aliud consideres quam paupertatem». Omissis I illis qui non laborant neque volunt laborare propter otii Talibus autem perfectius esset de labore vivere, dicente eodem ad eandem: solacium, ut sunt validi mendicantes, qui nec serviunt evangelio, nec divinae <1 etc., ut illlelligeret quod opere monachorum : «quae dicta sunt quod de evangelio viverent, non necessarium sibi sumere ab illis quibus militabat, non esse mendicitatem I sed il/ssa sed permissa sunt». Et ut dicit con-Itra Adimantium : «Quod ait potestatem». Nec tantum ad opus manuale infirmos aegritudine corporis Dominus: {(Noliteportare aurI/m neque argentum neql/e nl/mmos in zonis reputamus inidoneos, sed etiam dissuetudinem operandi habentes et vestris)l, non ista il/ssa, sed permissa esse apostolis, ex hoc illlelligilllr: imperitiam, de quibus dicit AUGUSTINUS ibidem: ( Thessalonicenses Ill° : «Qui non in quaerendo victum mendicitate dicit AUGUSTINUS D e m oribu s ecclesiae: vult operari, non manducet». Non enim potest esse contrarius evangelio, ubi <).» Et hoc etiam ut ceteris fratribus non illud dictum AUGUSTINI De opere m onachorum : «Quid agant qui operari laborantibus de labore illorum necessaria ministrentur, et, si quid desit, a corporaliter nolunt, cui rei vacent, scire desidero. Orationi inquiunt, psalmis, fidelibus mendicatione suppleatur, dicente AUGUSTINO De opere mona- lectioni et verbo Dei. Sancta plane vita, sed si ab his avocandi non sumus, nec ch oru m : < », et De opere monachorum cap.o IVo: < Corinthios XIo: «Ut amputem occasionem eorum qui volunt coercerentur qui sibi. non ita ordinatis in ecclesia, talia deberi arbitrabantur». occasionem». G lossa: < Corinthios XIo : «Cum accipiendis. ideoque Apostolus accipere renuit. ne illis essetforma et occasio I essem apud vos et egerem, nulli onerosus.fui, et in omnibus sine onere me vobis accipiendi. Sciebat enim quod. si non acciperent. non diu praedicarenl». Et hic servavi et servabo». na < ad> Thessalonicenses ultimo: < Thessalonicenses mihi deerat. suppleverunt fratres qui venerunt a I Macedonia». Et Ia < ad> 11°: < Thessalonicenses ultimo: < Thessalonicenses IYo : «Operemini mallibus vestris, XXo: «Haec omllia ostelldi vobis», < G lossa > : «exemplum operalldi». sicut praecepi vobis ..honeste ambuletis ad eos qui.foris SUllt, et lIullius aliquid «Quoniam sic laboralltes», G lossa : «ut ego, cuius manus ministraverunt». desideretis». G lossa: «quia hOllestum est et lux ad i1!fideles, et si «Suscipere i1lfirmos», G lossa : «ad ministrall-I dum i1!firmis, sicut et ego .feci desideraveritis rem alterius, ne rogetis vel tollatis». his qui mecum sunl». Sexta ne venale videretur ponere evangelium. I" < ad > Corin thios IXo : Quarta ut pauperes qui erant cum ipso, sustentaret. Actu um Xxo: < Ephesios IYo: «Qui .furabatur iam non .furetur, magis autem evangelium praedicans sine sumptu ponam evallgelium». G lossa : «sensus laboret operando mallibus suis quod bOllum est, ut habeat unde tribuat est: mercedem habeo, si ex dilectiolle ita .facio, ut potius patiar penuriam lIecessitatem patienti». Et iterum post iam dicta < ad > E p hesios IYo : «Vos quam abutar potestate. Quod utique .facerem, si sumptuosum credentibus autem, I .fratres, nolite de.ficere ad bene.facientes». G lossa : «pauperibus; evangelium esset importune exigendo vel indiscrete accipiendo». AUGUSTINUS quia etsi operentur, possunt tamenllonnullis indigere, et ideo monet ne illi qui De opere monachorum cap.o XIo: «Ut 11011it credentibus sumptuosum s habebant unde servis Dei necessaria praeberent, pigrescerent hac occasione. evangelium, ne putent ad hoc sibi evangelizari, ut id evangelistae quasi Non enim in reprehensionem venit qui humanus est in largiendo». vendere videantur». IDEMlibro no De sermone Domini in monte cap. Quinta ut in se appetitum rei alienae compesceret et honeste conversaretur. XXIYo super illud < Thessaloni- agitatus visceribus tremefactus hoc fecit». censes IYo : «Operam detis ut quieti sitis et ut negotium vestrum agatis et I Septima quia ei necessaria non dabantur. Ia < ad> Corinthios IYo: operemini» etc., ut supra. «Ut quieti», G lossa «a curiositate». < Corinthios IXo consuetudinem. Sed vos cogite». «Ut vestrum negotium agatis», G lossa : <, quia illi non dederant, et de sua potestate hoc venit». totiens hac de causa dixisset ut deinceps darent, I subdit: ((Non scripsi autem Haec ergo fuit praerogativa Pauli in labore manuum su-I per ceteros haec ut I I in me ,fiantil.» G lossa : «quasi diceret: non sum usus, sed nec apostolos, de qua dicit AUGUSTINUSe opere m onachorum D cap.o VIa : mori volo, nec scripsi haec ut ego accipiam». Ne ergo moreretur, quandoque «Si quis eo quod sibi debetur, uti nollet sicut Paulus apostolus noluit, amplius operatus est; quod tamen non recepisset, si oblatum ab illis quibus impenderet non exigendo stipendium debitum, sed quotidianum victum suis praedicabat, fuisset propter causam incidentem. Oblatum autem accepisset ab laboribus transigendo». Et cap.o YIIo : < e D habebant potestatem nO/1 operandi, sed omnes pariter habebant hanc opere monachorum cap.o XIIo: «Venerat ad tantam indigentiam ut de potestatem, qua isti non utebantur amplius impendendo ecclesiae, sicut in illis longinquis ecclesiis ei necessaria mitterentur, dum tamen < ab> eis apud locis in quibus evangelizabant, iI~fir-lmis congruere iudicabant». quos erat, nihil tale acciperet». A quibus tamen I accepit, non tam propter suam necessitatem quam propter illorum utilitatem, secundum quod sequitur CDGHIOSXY CDGHIOSXY 224 QUODLIBETXIII QUAESTIO17 225 I Ut autem dicit capo Xxo: «Quid ergo? Ceteri apostoli, quia non argentum in zona portaret acceptum de labore ex necessario victu. Quod opera-I bantur, peccabant, aut afferebant impedimentum evangelio, quia dixit Paulus fecit. et hoc ex causa circa illos quibus praedicavit. Alii autem non beatus Paulus ideo se non usum hac potestate, ne quod impedimentum daret fecerunt hoc propter aliam causam circa illos quibus ipsi praedicabant. evangelio Christi? Si enim peccaverunt quia non operati sunt, non ergo Sed licet ita fu-I erit ordinatum et observatum inter apostolos et acceperunt potestatem non operandi, nec de evangelio vivendi. Si autem observatum in principio ecclesiae, admonente Spiritu Sancto, numquid ceteri acceperunt hanc potestatem qua Paulus aliqUid ultra erogans uti noluit, 1 non apostoli postmodum diverterunt se ad praedicandum gentibus sicut Paulus et utique peccaverunt. Si non peccaverunt, IUlllum impedimentum dederunt, Barnabas? Numquid Thomas cucurrit ad Indos, Bartholomeus ad Aethio- neque enim IUlllum peccatum est impedire evangelium». pes? Utique, nec tamen legitur quod illi inter gentes de labore vixerint. Et respondet AUGUSTINUSodem cap.o subdens : < Philippenses I°: «Quid enim? Dum omni Dico ergo quod ceteri apostoli non peccabant quia non operabantur sed modo. sive per occasionem, sive per veritatem, Christus I adnuntietur; et in accipie-I bant sumptus, etiam occurrentibus dictis casibus; aliter enim non hoc gaudeo». Alio modo faciendo quod licitum est fieri, licet non sit perfectius accepissent potestatem non operandi tunc neque vivendi de evangelio, ut fieri; et isto modo apostoli ceteri I accipiendo sumptus etiam in dictis casibus dicitur in argu mento. dederunt impedimenta evangelio, Paulus nequaquam, quia per hoc quod Quod arguitur in oppositum quod immo, quia afferebant impedimentum Paulus sumptus non sumpsit in dictis casibus, sed laboravit et I de labore evangelio, quia Paulus laboravit, I ut dicit, «ne .ferret impedimentum vixit, fortius I ad eius praedicationem cucurrit evangelium quam cucurrisset evangelio», dico quod alii acceperant potestatem tunc nonlaborandi et vivendi si sumptus accepisset, et quam cucurrisset ad praedicationem aliorum si de evangelio. qua Paulus aliqUid ultra erogans uti noluit. Et sic non occurrentibus dictis casibus sumptus sumpsissent. peccaverunt. nullumque impedimentum dederunt evangelio, in quo consiste- Dico igitur quod impedire I evangelium secundo modo grave peccatum est bat peccatum. et mercenariorum. Impedire autem primo modo gravissimum est peccatum Sed quia, ut dicitur in argumento, neque nul/um peccatum est impedire et luporum, quia tale impe-I dimentum procedit ex facto omnino iIIicito. evangelium, distinguo de impedire evangelium, quod uno modo contingit Impedire autem evangelium tertio I modo, quod non est proprie impedire, impedire evangelium faciendo id quo cessat cursus evangelii; quemadmo- sed est proprie non expedire, bene potest esse pastorum I et absque omni dum pseudoapostoli praedicantes falsa et contraria evangelio impediebant peccato, quia procedit ex opere licito, in quo nullus peccat, nisi per evangelium, quos Apostolus non accipiendo nisus est ab actu praedicandi occasionem scandalizaret infirmos; quale scandalum oriri non potuit ex removere et cogere cessare, de quibus dixit < ad > G alatas I°: «Nos sumptu quem accipiebant apostoli, quia modica acceperunt, et non petierunt, conturbant et volunt convertere evangelium Christi». Alio modo faciendo id neque abstulerunt, quia aliter non honeste ambulassent, ut dicitur in quinto casu praedicto. Cum enim eis necessaria denegabantur aut non ultro ACDGHIOSXY offerebantur, tunc erat tempus excutiendi pulverem de pedibus et pacifice ACDGHIOSXY 228 QUODLIBET XIII QUAESTIO 17 229 re-I cedere. Unde praeveniri debebant, sicut et modo debent praeveniri. in < AD ARGUMENTA> necessitatibus suis, dicente AUGUSTINOsuper illud P salm i I O 3 i «producens fenum iumel1lis» : < Corinthios IXo: <~factussum I quando hora sua venit, passioni crucis se obtulit. quando dixit: < Romanos XIVo: <. Et similiter, si laborare manibus praebuisset scandalum aut Propter quod Paulus sublimius egit quam ceteri apostoli, ut dicit AUGUSTINU offendiculum aliis apostolis et nullum' profectum eis quibus praedicabat, super dictum locum Psalmi I 03i: < Corinthios IXo, aliis apostolis. ubi exponit illam causam, continuo exponit qualiter in pluribus aliis I Sequendo autem I rationem perfectionis operum Christi iuxta primum operibus suis misericorditer condescendit infirmitati proximorum, subdoos : modum operum eius, semper perfectius est opus in quo quis imitatur eum, et < . quod reprehendit superbia eorum qui honesti vocari volunt. ACDGHIOSXY ACDGHIOSXY 238 QUODLIBET XIIl QUAESTIO 17 239 E th ico ru m : < .fugiens illam sectare quae vera est. in qua non sit superbia inclusa. Multi enim C o rin th ios IXo : «Cum essem liber ex ol11l1ibus»etc., sicut supra. Mendicans huius virtutis umbram. veritatem eius pauci sequul1tun). Igitur ut dicit ad autem in quantum huiusmodi non nisi gratiae eius a quo mendicat, se subicit. Eu stoch iu m : <