HENRICUS DE GANDA VO ANCIENT AND MEDIEV AL PHILOSOPHY HENRICI DE GANDA VO De Wulf-Mansion Centre Series 2 SUMMA (Quaestiones ordinariae) arto XLI·XL VI HENRICI DE GANDA VO OPERA OMNIA Edidit XXIX L. HODL Prof. em. Theol. Ruhr-Universit1it, Bochum SUMMA, arto XLI-XLVI The De Wulf-Mansion Centre deals with research in Ancient and Medieval Philosophy LEUVEN at the Philosophy lnstitute of the Catholic University of Louvain (K.U. Leuven) 2, Kardinaal Mercierplein, B-3000 Leuven (Belgium). UNIVERSITY PRESS 1998 The Henry of Ghent editions are coordinated by R. Macken. I :i SUMMA aIt. XLI - XLVI ;"( , ! ARTICULUS XLI DE BONITATE DEI I Viso de proprietatibus communibus divinae essentiae pertinentibus ad in- tellectum, sequitur de pertinentibus ad voluntatem. Et quia secundum quattuor praedeterminata pertinentia ad intellectum, quae sunt intelligibile, intellectus, intelligendi habitus, et intelligendi actus, quattuor sunt similiter pertinentia I ad voluntatem, illis respondentia, scilicet volitum, ut ipsum volibile sive ap- I petibile tamquam obiectum voluntatis, ipsa volluntas tamquam potentia volendi, et volendi habitus, et volendi actus, ideo ad modum quattuor inquisitorum circa divinum intellectum restant quattuor inquirenda circa divinam voluntatem. Quo- I rum primum est de ipso volibili sive amabili in Deo, secundum de ipsa voluntate cius, tertium de habitu vel quasi habitu in ipsa voluntate eius, quartum de ipso actu volendi eius. Et quia volibile sive amabile, in quantum volibile aut amabile, habent rationem boni, ideo circa primum istorum restant duo inquirenda; quorum primum est de ratione volibilis sive amabilis in Deo simpliciter, secundum vero est de ratione boni sive bonitatis in ipso. Circa primum istorum quaerenda sunt tria correspondentia I illis tribus, quae supra inquisita sunt circa Dei intelligibilitatem. Quorum primum est, an Deus sit volibilis sive amabilis; secundum, si Deus se ipso est amabilis; tertium, si ratio amabili tatis in Deo sit ratio amabilitatis circa omnia alia ab ipso. Sed quia Deus habet rationem volibilis sive amabilis in quantum habet rationem finis et boni, quemadmodum habet rationem intelligibilis in quantum habet rationem formae et veri, ideo de istis tribus quaestionibus tractandis supersedendum est, quia earum determinatio patet iuxta determinationem illarum trium eis respondent iu m de Dei intelligibilitate. I Et sequuntur quaestiones de bonitate Dei. Et quia bonitas habet rationem finis, quantum res ultimate attingit, habet rationem perfecti, et perfectum habet 4 ARTICULUS XLI rI QUAESTIO 1 5 I rationem totius, ex eo quod omnia continet quae ad eius perfectionem requirun- tur; et ex hoc quod hoc continet absque limitatione et termino, dicitur infinitum, idcirco circa hoc quattuor sunt inquirenda: primum de ipsa Dei bonitate, secun- I' .. Quia ante determinationem cuiuslibet quaestionisI de re quacumque sIlgmficata per nomen, oportet scire quid significatur per nomen et quis sit dum de eius perfectione, tertium de eius totalitate, quartum de eius infinitate. intellectus eius, idcirco hic sciendum est in principio quod, cum in rebus cre- Circa primum istorum, de Dei bonitate, inquirenda sunt tria: primo, si atis ~ q~i?us manuducimur ad divina, videmus duplex bonum, quoddam quod Deus dicendus est esse bonus, secundo, si Deus dicendus est esse summe conSIstIt III natura et essentia rei, quoddam vero quod consistit in acci dente et bonus, tertio, si in Deo sit ponere aliquod malum. Utrum vero dicatur bonus aliquo essentiae rei superaddito, bonum primo modo appellat BOETHIUS in fine essentialiter tantum, an etiam personaliter, patet ex determinatis in consimili D e h e b d o m a d i b u s «genera le bonum», quia consequitur omne ens secun- quaestione supra de Dei veritate. dum quod ens est. Secundum bonum appellat speciale bonum, et tale bonum ut dicit, est iustum esse, accipiendo iustum a generali iustitia, quae secundu~ PHILOSOPHUM, VO E t h i c o r u m comprehendit omnes virtutes, et bonum iusti- tia~ est ~onum virtutis et adveniens essentiae rei, per quod ordinatur ad operari, I QUAESTIO 1 qma «Vlrtus est quae habentem perficit et opus eius bonum reddit». Unde, distinguendo primum bonum contra secundum, dicit BOETHIUS UTRUM DEUS DICENDUS EST ESSE BONUS quod «bonum esse ad essentiam, iustum vero esse ad actum respicit». Et dicit ~U~USTI~S, VIIIo D e Tr i n i t a t e, cap.o 4°: «Cum audio, verbi gratia, quod I Circa primum arguitur, quod Deus non sit dicendus esse bonus, quoniam dlcltur ammus bonus, sicut duo verba sunt, ita ex eis verbis duo quaedam bonum addit super ens respectum ad finem, quia per BOETHIUM, «cuius finis intelligo: aliud quo animus est, aliud quo I bonus. I Et quidem, ut animus esset, bonus est, ipsum quoque bonum est». Deo autem non convenit respectus aliquis non egit I ipse I aliquid, non enim iam erat qui ageret ut esset. Ut autem sit I ad finem, quia non est ad finem aliquem ordinatus, quia ipse est ultimus finis bonus animus, video agendum esse voluntate, non quia id ipsum quo animus omnium. Ergo etc. est, non est aliquid boni, sed nondum dicimus , quia restat ei Secundo sic. Deo, cum sit purum esse, nihil est oppositum nisi purum non actio voluntatis qua fit praestantior.» ens. Sed bono est aliquid oppositum praeter purum non ens, scilicet malum, I Haec autem duo genera bonorum, quamvis in creaturis differant in Deo quod supponit aliquod ens. Ergo etc. autem id ipsum sunt, et in una ratione boni transferuntur a nobis in D'eum. Et In contrarium est illud P s a 1m i, «Confitemini Domino quoniam bonus». «cum bonum dividitur I primo aequaliter in decem praedicamenta, sicut ens», ARTICULUS XLI QUAESTIO1 7 6 ut vult PHILOSOPHUSin principio E t h i c o r um, necessarium est quod ipsum et denominatur hoc nomine verum, ut patet ex supra determinatis. Potest etiam differat I ab esse, sive a natura et essentia rei, in qua fundatur secundum rationem alio modo considerari res, ut per suam formam et speciem habet perfici et tantum, quia neque aliud re addit essentiae, sicut album I addit super I corpus, compleri secundum se in suo I esse. Sic consideratur in ipsa respectus rationis nec aliud intentione, sicut sensibile addit super vegetabile, quia tunc bonum ad ipsam formam et speciem suam, et denominatur hoc nomine bonum. contraheret ens, sed solum super esse et essentiam rei cuius est, addit aliquid Unde, quia verum nominat respectum quem habet res per speciem ad secundum rationem, hoc est aliam rationem quam sit ratio esse vel entis, quae intellectum, in quo perficitur actus manifestandi, bonum vero nominat re- est determinatus modus ipsius entis, ne bonum sit omnino synonymum cum spectum ad ipsam speciem quae rem perficit, ideo dicit PHILOSOPHUS,Vl" M e t a p h y s i c a e, quod «verum et falsum sunt in consideratione, bonum vero esse vel ente. Determinatus autem modus qui est rationis tantum, positivus et absolutus et malum sunt in rebus». Et numquam definitur verum nisi per actum ma- esse non potest, quia nihil est tale quid, nisi ponat rem aut intentionem aliquam nifestandi, neque bonum nisi per actum perficiendi. Et quia verum nominat aliam super illud cuius est. Oportet igitur quod sit negativus aut positivus respectum quem habet res per speciem ad I cognitionem in manifestando, quod respectus, secundum quod de hoc satis habitum I est supra. Negativum autem I facit species ratione qua est species simpliciter, bonum vero nominat respectum modum nihil potest addere super ens nisi negando a se ipso diversitatem, quia quem habet res ad ipsam speciem in perficiendo, quod, - quia non facit species, ens quodcumque ex natura sua ad se ipsum identitatem ponit ex eo quod est. nisi quia in se perfecte continet ea quae nata sunt perficere esse et essentiam rei, Et ille modus significatur nomine unius et format primum conceptum additum non quia est species simpliciter, - et sic ratio speciei in quantum perficit, se rationi entis. Oportet igitur quod bonum super ens et unum addat respectum habet per additionem ad rationem speciei simpliciter, ideo post rationem entis rationis tantum. Id autem quod est rationis tantum, oportet fundari in eo quod et unius est tertio ratio veri et quarto ratio boni. Sic ergo bonum significat prin- cipaliter suo nomine ens perfectionem suam attingens, I sicut verum significat est rei, ne sit ratio vana. In re autem qualibet, tam creata quam increata, est considerare et speciem ens se ipsum intellectui manifestans. et ipsum subsistens in forma et specie. Species autem duo habet agere, et se- Perfectionem autem suam res sive ens potest attingere dupliciter: uno cundum hoc duo habet respicere: secundum considerationem intellectus nostri modo quia perfecte perfectionem suam habet in se I et ex se omnino, alio modo est species primo rei manifestativa et declarativa, scilicet quia est id quod est; quia illam recipit ab alio et extra se, et hoc vel imperfecte, quoniam illam secundo est rei in suo esse perfectiva et complctiva. imperfecte attingit propter aliquam distantiam a suo fine, vel perfecte, quoniam Unde, cum res nata est denominari a sua forma et specie secundum ea illam perfecte attingit ex perfecta coniunctione cum fine. Primo modo cadit quae forma agit circa eam, potest ergo considerari res, ut per formam suam et ratio boni in solo Deo, secundo modo cadit in creaturis. Propter quod dicit speciem ipsa res nata est I manifestari esse id quod est. Sic consideratur in ipsa BOETHlUS, D e h e b d o m a d i b us: «Primum bonum in eo quod est, bonum respectus rationis quem habet per suam speciem ad intellectum cognoscentem, est, secundum vero bonum es~ quoniam ex eo fluxit, cuius esse bonum est». 8 ARTICULUSXLI QUAESTIO2 9 Propter quod primum bonum est bonum per essentiam, secundum vero • Ad secundum, quod «bono apponitur malum, quod non convenit Deo», per participationem solum. Et quia omne participat um est ab illo quod est per "I I dicendum quod hoc habet veritatem solum de bono I creaturae, bono enim Dei essentiam, et Iamne habens aut recipiens bonum suum ab alio tendit in illud, ut nullum malum apponitur, nisi quod est purus defectus, ut in tertia quaestione suum bonum in illo bono perficiatur, ideo Deus bonus dicitur ut finis, alia vero videbitur. omnia sicut ea quae sunt ad finem. Et sicut alia dicuntur bona, quae tendunt in primum bonum sicut in finem, ut ipsum attingant, sic Deus dicitur bonum, quia finis est omnis boni, et in se et ex se habet perfectionem et complementum omnis I QUAESTIO 2 boni, ut non sit bonum hoc aut illud, I sicut sunt cetera bona, sed simpliciter UTRUM DEUS DICENDUSEST ESSESUMMEBONUS bonum et bonum omnis boni, dicente AUGUSTINO,VIII" D e T r i n i t a t e, cap.o 4°, «bona est terra» et cetera plurima quae enumerat I tam in rebus corporalibus Circa I secundum arguitur, quod Deus non potest dici summe bonus, quon- quam spiritualibus, ubi subdit: «Quid plura? bonum hoc, bonum illud, tolle iam dicit gradum determinatum eminentiae in eo cui additur. Sed hoc et tolle illud, et vide ipsum bonum, si potes; ita Deum videbis, non alio Deo non convenit esse bonum secundum aliquem gradum bonitatis determina- bono bonum, sed omnis I boni bonum. Non bonus animus aut bonus angelus aut tum, quia est bonus secundum rationem omnis gradus bonitatis, quia, ut dictum bonum caelum, sed bonum bonum. Sic enim fortasse facilius advertitur quid est iam, ipse est omnis boni bonum. Ergo etc. velim dicere». Et infra: «Cum itaque audis bonum hoc et bonum illud, quae Secundo sic. Bonum quod habet recipere additi anem ut fiat melius, non est possunt alias dici et ,si poteris sine illis quae participatione bona summum bonum simpliciter. Bonum autem divinum est huiusmodi, quia, addito sunt, perspicere ipsum bonum cuius participatione bona sunt, - simul enim ei bono creaturae, melius est utrumque simul quam per se alterum tantum. Ergo et ipsum intelligis I cum audis hoc I aut illud bonum, - si ergo potueris, illis etc. detractis, per se ipsum perspicere bonum, prospexeris Deum.» Tertio sic. Bonum illud «gloriosius et laudabili us» habetur, quod habetur Secundum hunc ergo modum praeexpositum pon en dum est, quod Deus voluntatis libertate quam naturae necessitate, dicente HIERONYMOin h o m i Ii a dicendus est esse bonus. super «Missus est angelus», «angelicam gloriam quaerere maius est quam habere dum hoc homo viribus habere nititur, quod habet angelus ex natura,», et loquitur de castitate virginali. Et PHlLOSOPHUS dicit, II" E t h i c o r um, quod «eis quae insunt nobis a natura, neque laudamur neque vituperamur sicut Ad primum in oppositum, quod «bonum dicit respectu m ad finem, quod eis quae nobis insunt voluntate.» Deo autem inest bonum naturae necessitate, non convenit Deo», dicendum quod hoc non habet veritatem nisi de bono in non voluntatis libertate, quia non est bonus quia libere vult bonum, sed e creaturis; in Deo autem dicit respectu m formae I divinae essentiae, ut forma converso quia est bonus, ideo libere vult bonum. Deus ergo non habet bonum est, ad I ipsam, ut res quae Deus est, habens in se omnem rationem perfectionis quemadmodum gloriosius et laudabilius haberi potest, sed tale non est summum quae deitati congruit; et uterque respectus significatur nomine boni I in diversis, bonum. Ergo etc. ut dictum est. 10 ARTICULUSXLI QUAESTIO2 11 In contrarium est illud AUGUSTINI, 10 De Trinitate, cap. 20: «Sus- Quantitative tum ex parte ipsius bonitatis, tum ex parte habentis eam. Ex cipiemus, quantum possumus, reddere rationem quod Trinitas sit unus solus parte ipsius bonitatis, quia in se habet omne bonum et omnem rationem et et verus Deus», et infra: «et esse illud summum bonum, quod purgatissimis gradum perfectionis in bono, ut videbitur infra. Ex parte habentis bonitatem, mentibus cernituT». quia infinitas quasi capacitatis suae omni bono repleta est. Et sic quantitative dicitur summe bonus, quemadmodum vas diceretur summe plenum liquore aliquo, quod tantum esset repletum, quod non restaret neque ex parte capientis Dicendum ad hoc, quod summum secundum aliquam speciem aut formam quod posset plus capere, neque ex parte recepti quod recipi posset. dicitur aliquid vel aliquis dupliciter, aut comparative aut simpliciter et absolute; Dicitur etiam Deus summe bonus qualitative, et hoc dupliciter: tum ex et comparative dupliciter, aut comparatione propria aut impropria. parte ipsius bonitatis habitae, I tum ex parte modi habendi. Primo modo Deus non potest dici summe bonus, quia bonitas non est uni- Ex parte bonitatis habitae, I quia alterius rationis et in infinitum eminen- voce et secundum eandem rationem in Deo et in creaturis, sicut neque sapientia tioris est bonitas illa quae est in Deo, quam sit illa quae est in creaturis. Similiter aut aliquid aliorum, ut infra videbitur loquendo de divinis praedicationibus, et qualitative Deus dicendus est esse summe bonus ex parte modi habendi, et hoc habitum est supra. Comlparatio autem proprie dicta non est nisi in vere univocis, tam ex parte modi habendi bonitatem naturalem, quae consistit in essentia rei ut vult PHILOSOPHUSin VIIo P h Y s i c o r um. creatae qua perficitur in esse, quam bonitatem quasi superadditam, qua perficitur Secundo autem modo comparationis Deus dicitur summe bonus, quia ex- quasi in bene esse. cedit omnem creaturam in analogica bonitate, I quemadmodum quodam modo Prima enim bonitas, etsi consistat in natura et essentia rei tam creatae substantia dicitur summe ens respectu accidentium.1 In analogo enim fit aliquo quam increatae, quia «omne quod est, in quantum est, per suam essentiam sive modo comparatio, licet non in aequivoco. Nullo enim modo I recipitur com- essentialiter bonum est», ut probat BOETHIUS libro D e h e b d o m a d i b u s paratio, qua dicitur quod vox est albior colore, quia pure I aequivoce dicitur nihilomilnus tamen, ut determinat in eodem, quia creaturae esse suum et boni~ album in voce et album in colore, secundum PHILOSOPHUMin T o p i c i s. Sed tatem habent ab alio, ideo creaturae participatione bonae sunt; Deus autem, quia ex tali comparatione non intelligitur immensitas suae bonitatis propter quam ex I se ipso habet esse bonus, quemadmodum ex se ipso habet esse, secundum dicitur summe bonus, quia, etsi esset bonum in determinato graldu I finitum, modum supra determinatum, ideo solus essentialiter bonus est, et ideo summe. adhuc esset summe bonus in comparatione. Unde inquirendum est, quomodo Secunda vero bonitas, etsi in creaturis re differat a prima, in Deo sola dicendus sit summe bonus simpliciter et absolute. ratione differt, et ideo in Deo essentialis est et ex necessitate naturae, non ex Loquendo ergo de simpliciter et absolute, dicimus quod Deus aliqua sua actione aut dono alterius acquisita aut quasi acquisita, in creaturis propriissime dicitur summe bonus dupliciter, et quantitative et qualitative. autem habet esse acquisita ex dono et gratia alterius et merito propriae actionis. Nunc autem in infinitum magis est et nobilius habere bonitatem suam naturaliter et I absque ulla operatione, quam operatione quantumcumque modica. Quod enim eget operatione aliqua ad bonum suae perfecltionis acquirendum, hoc venit ex defectu rei et imperfectione, dicente PHILOSOPHOin II" C a e 1i e t M u n d i : QUAESTIO 2 13 12 ARTICULUS XLI utriusque natum est uniri in pretio denarii aurei. Non autem in aequivocis vel «Res bona est completa, existens absque operatione qua acquirit bonitatem, et analogis, quae sic se habent quod ratio unius perfecte includitur in ratione al- respropinqua, illa recipit eam operatione unaparva, et res loginqua est res quae terius, qualia sunt bona Creatoris et creaturae, ex quibus non est natum fieri recipit eam operationibus multis». Et dat exemplum de sanitate in hominibus, quod quidam sunt sani absque omni operatione exerciti i diaetae aut minutionis, unum, quia non habent unam rationem boni, neque nata sunt uniri in una ratione quidam vero acquirunt sibi sanitatem modico exercitio, quidam I non nisi multis boni, quemladmodum neque album in voce et album in colore, et ideo non est albius utrumque simul quam seorsum. Bonum etiam creaturae perfecte includi- horum. Unde homo propter imperfectionem naturae in genere intelligentium, per- tur in bono Creatoris, et ideo non resultat aliquid melius ex ambobus quam est solum bonum Creatoris, sicut e converso bonum substantiae et accidentis, licet fectam bonitaItem qua supernaturaliter perficitur et appropinquat summo bono, non habet nisi per multam operationem. Angelus vero, quia superioris et per- sint analoga, simul constituunt aliquid melius quam sit alterum per se, et hoc fectioris naturae est, habet eam unica operatione, quia in primo actu suae ideo, quia ratio bonitatis accidentis non includitur omnino in ratione bonitatis conversionis ad Deum. Deus autem, quia supremae et perfectissimae naturae substantiae. integram I habens bonitatem, ideo habet eam absque omni operatione qua sibi Ad dissolutionem tertiae rationis sciendum quod est duplex bonum in eam acquirat. Et ideo vere est summe bonus naturae suae necessitate propter creaturis, ut dictum est supra. Unum quod consistit in natura et essentia rei, eius omnimodam perfectionem, ut perfectio naturae suae sit ratio qua est bonus et pertinet ad rei perfectionem in suo esse primo substantiali, aliud quod est superadditum naturae et essentiae, et pertinet ad perfectionem in suo esse perfecta bonitate, non aliqua operatione voluntatis in ipso, e contrario ei quod secundo accidentali sive in suo bene esse. Propter quod bonum primum est esse contingit in creaturis. rei simpliciter et bonum secundum quid, bonum vero secundum est bonum rei simpliciter et esse secundum quid. Bonum primo modo inest cuilibet rei tam creatae quam increatae necessi- Ad primum in oppositum, quod «summum dicit gradum determinatum», tate naturae, sed Creatori ex se et per essentiam, et creaturae participatio ne et dicendum quod gradus potest dici determinatus ex parte modi comparationis ab alio, et ideo perfectius convenit Deo quam creaturae, ut dictum est. I vel ex parte rei comparatae. Primo modo summum dicit semper gradum de- Bonum secundo modo in Deo incidit in id ipsum cum bono primo modo terminatum, scilicet superlativum, secundo modo dicit gradum determinatum quoad modum I habendi, et differt ab illo sola ratione nostri intellectus, et in solis creaturis, in quibus comparabilia non habent esse nisi finitum, in Deo habetur in Deo sola necessitate naturae, et est in ipso quasi habitus naturalis autem nequaquam, quia eius bonitas infinita est, ut infra patebit. voluntatis divinae inclinans ipsum ad volendum omne bonum, ut determinabitur Ad secundum, quod «bonum creaturae additum bono Creatoris facit melius infra. Ut actus divinae voluntatis non sit aliquo modo, etiam secundum rationem bonum», dicendum quod non est verum, quia quod duo bona coniuncta faciant nostri intellectus, ratio qua Deus sit bonus, sed e converso, quod est bonus est melius utroque separalto, hoc non contingit I nisi in pure univocis bonis, quae ratio suae bonae voluntatis, quia id cuius voluntas est ratio est quasi acquisitum sunt nata facere unum vel uniri in aliquo I uno bono, quemadmodum melius est bonum per voluntatis operationem. Nunc autem perfectius est bonum habere denarius argenteus cum denario cupreo quam alter per se, quia bonum preltii absque operatione qua acquirat illud sibi: hoc enim est de imperfectione, quod ARTICULUSXLI QUAESTIO3 15 14 sibi desit aliquid de sua perfectione in bene esse, ut dictum est secundum illa natura angelica, quae modo est, et forte natura creaturae non est capabilis PHILOSOPHUM.Et «sic gloriosius et laudabilius habet Deus, quod sit bonus ex talis perfectionis secundum fidem catholicam, ut dec1arandum est loquendo de necessitate naturae suae», etiam de bono quod pertinet I quasi ad bene esse bonitate I creaturae. Si vero bonum in uno quod inest ei necessitate naturae I naturae, «quam habeat creatura illud quacumque voluntatis operatione». Et de pertineat ad esse, quod vero est in alio operatione propriae voluntatis pertineat I tali bono quod pertinet in creaturis ad bene esse et in Deo quasi ad bene esse, I ad bene esse, hoc modo gloriosius habetur in hominibus bonum virtutis et gloriae quam in angelis bonum naturae, et hoc non propter modum habendi sed procedit abiectio. Ad quam dicendum, quod aliquid potest haberi libertate voluntatis vel propter rem habitam, quia bonum quod perficit in bene esse, habet rationem propriae vel alienae. Si alienae, I sic omnino perfectius et nobilius, gloriosius boni simpliciter, quod vero perficit in esse, habet rationem boni secundum quid. et laudabilius habet id quod habet necessitate naturae propriae, quemadmodum De tali autem bono quod habetur necessitate naturae in angelo, comparato habetur bonum utriusque modi a Deo, quam id quod habetur libertate volun- ad bonum habitum libertate voluntatis in homine, loquuntur Hieronymus et tatis alienae, quemadmodum habetur bonum utriusque modi a creaturis, quia Philosophus. Bonum enim castitatis virginalis in angelo pertinet ad bonum na- a libera voluntate Dei, ut infra videbitur. Si propriae, et hoc quemadmodum I turae, nec est virtus in ipso, nec habet rationem virtutis, quia angeli ca natura in hominibus et angelis habetur gloria merito voluntatis propriae cum gratia vel voluntas nullo modo ordinatur ad vitium contrarium illi in se suscipiendum, secundum fidem Icatholicam, vel quemadmodum secundum PHILOSOPHUM cuiusmodi est luxuria, quia dependet a corpore cui naturaliter unitur anima, et sola operatione propria illa quae sunt post bonum primum perfectum acquirunt est pure aequivoca castitas illa in angelo et in homine. Similiter bona naturalia sibi bonum suum perfectum, tunc distinguendum, quia aut bonum ultrumque, in homine omnino habentur ab alio, bonum autem virtutis aliquo modo ab ope- scilicet quod in uno habetur necessitate naturae, in alio vero voluntatis libertate, ratione propria; propter quod laus est homini a bono virtutis, nequaquam autem pertineat ad bene esse, vel quasi vel unum in uno ad esse, aliud vero in alio ad a bono naturae. Si vero bonum quod natum est acquiri a duobus operatione voluntatis, uni daretur a Deo cum operatione voluntatis, alteri autem sine ope- bene esse. Si primo modo, sic adhuc gloriosius habetur, cum habetur necessitate ratione, gloriosius haberetur ab eo qui haberet illud cum operatione voluntatis naturae et est Deus gloriosus, iustus, pius et huiusmodi necessitate naturae, suae quam qui sine. I quam creatura quacumque operatione voluntatis, et si sola voluntate propria I QUAESTIO 3 I sibi bonum perfectum acquireret. Sic etiam creatura angelica bonum pertinens ad suum bene esse, quod habet a Deo ex necessitate suae naturae, ut est habitus UTRUM IN DEO SIT PONEREALIQUODMALUM cognitivus, cognitione naturali perfectius habet illud et gloriosius, I quam habet I Circa tertium arguitur, quod in Deo sit ponere aliquod malum. homo ex acquisitione. Primo sic. Nullus facit alteri malum, nisi insit ei malum, quia non est Unde etiam si angelus habitum gloriae haberet necessitate naturae suae, 5 malum nisi a malo. Deus facit alteri malum, quia dicitur, A m o s ur: «Non est I sicut habet habitus scientiae naturalis, quem quidem habitum gloriae modo malum in civitate, quod non faciat Dominus». Ergo etc. I habet ex gratia et ex merito voluntatis propriae, multo gloriosius eum haberet Secundo sic. Non praecipit mala nisi in quo est malum, quia a bono non quam habet modo, quia tunc esset impeccabilis natura, quae multo dignior procedunt praecepta nisi bona. Deus praecipit mala, quia scribitur, E z e c h i e I esset quam sit modo, cum possit peccare, sed non esset eiusdem naturae cum :XX0: «Dedit eis praecepta non bona». Ergo etc. 16 ARTI CULUSXLI QUAESTIO3 17 Contra est, D e u t e r o n o m i i XXXIIO: «Deus fidelis et absque ulla in- fieri non posset nisi ipse permitteret, sed quod permittit, iuste permittit, quod iquitate». Ergo non est in eo malum culpae. Item nec malum poenae, quia autem iuste fit, bene fit. Et ideo non est malus ille a quo isto modo fit malum immortalis et impassibilis est. culpae, sed solum ille a quo fit effective, quemadmodum habet causam effi- cientem, scilicet in suo effectu deficientem, secundum quod haec omnia alias debent dec1arari suo loco. Exponendo vero illud de malo poenae, dicendum quod in malo poenae est aliquid positivum, I scilicet applicatio instrumen- Dicendum ad hoc quod, cum non sit malum nisi culpae aut poenae, et torum poenalium et ordinatio culpae per poenam secundum viam iustitiae, utrumque est ex defectu boni, I cuius privatio est ipsum malum, et hoc in alio et aliquid privativum, scilicet privatio delectationis et pacis. Quoad primum bono permanente in ipsa, quia non habet esse malum nisi in bono, ut debet poena est a Deo, sed in hoc nullam habet rationem mali, sed boni tantum, dec1arari loquendo de malo in creaturis, quia malum quod est privatio omnis et hoc intendit in poenis quas infligit tamquam bonum. Quod vero est pri- boni, non est in rerum natura, sed illud est purum non esse. Deus autem quia est vationis, non est ab ipso, quia non intendit eam, licet incidat in eo I quod summe bonum et summe bonus, ut iam ostensum est, non habet in se alicuius agit et intendit, nec imputari debet ei quod incidat, quia quod agit et in- boni privationem aut defectum, sed magis omnis boni perfectionem, idcirco tendit, non nisi iuste agit et intendit secundum omnes boni circumstantias. dicendum quod in Deo nullum omnino est malum, nec solum non habet, sed Nunc autem peccans, licet non intendat ad malum aut I defectum, malum nec etiam potest habere, quia, ut ostensum est, ipse est de necessitate bonus et tamen incidit in opus quod agit et intendit, non , et summe bonus, I ut nihil suae bonitatis et perfectionis suae possit amittere, et hoc aut secundum alias circumstantias boni, secundum quas debet agere, propter quia non est in potentia ad hoc. «Nullum autem esse secundum perfectionem quod malum incidens sibi imputatur. Quomodo autem defectus qui contingit suam ultimam in quo non est aliquid in potentia, sequitur malum. Non enim in malo poenae, Deo non debeat imputari, expositum est quaestione de quoli- sequitur malum, nisi hoc I in cuius natura est aliquid in potentia», ut dicit bet. AVICENNA,IXo M e t a p h Y s i c a e suae, cap. Ulo, et ideo, ut dicit ibidem, quia Per idem patet responsio ad secundum, quoniam «praecepta Domini in «res I non est in potentia nisi propter materiam malum sequitur materiam». Et quantum I erant ex Domini ferentis vel praecipientis intentione», bona erant et quia materiam non posuit nisi in istis inferioribus, ideo dicit ibidem I , quod illi populo congruentia, exigente iustitia. Sed malitia eorum factum est, ut eis «causae mali non inveniuntur nisi in his quae sunt sub circulo lunae». In quo essent non bona propter transgressionem, secundum quod latius expositum est non consentit ei fides, quia «Deus in angelis suis reperit pravitatem», ut dicitur, supra. Nunc autem non est malus, nisi qui praecipit mala, vel ex genere operis Iob IYo. vel ex mala et perversa intentione praecipientis. Ad I primum in oppositum dicendum quod, exponendo illud dictum Amos prophetae de malo culpae, illud dicitur facere permislsive, non effective, quia QUAESTIO1 19 ARTICULUS XLII e t m u n d i, quod corpus universi ex hoc est perfectum, quia non habet aliud corpus extra, quod tangit ipsum. Extra Deum autem sunt omnes creaturae. Ergo DE DEI PERFECTIONE etc. In oppositum est, quoniam imperfectum habet esse ab aliquo perfecto quod Sequitur I de Dei perfectione. Circa quam duo sunt inquirenda: primo, habet esse prius. Secundum enim quod dicit PHILOSOPHUS,XII" M e t a p h Y s i- c a e : «Semina, quia imperfecta sunt, sunt ex aliis Ipraecedentibus perfectis. Pri- si Deus possit dici perfectus; secundo, si perfectione cuiuslibet creaturae sit mum enim non est semen; sed aliquid perfectum, I verbi gratia, quod hominem perfectus. oportet esse ante sperma». Deus autem habet esse non ab alio sed a se, ut habitum est supra, a quo omne aliud habet esse, ut videndum est infra. Ergo I QUAESTIO 1 etc. Unde dicitur, I M a t t h a e i VO: «Estote perfecti, sicut pater vester caelestis perfectus est», qui est ipse Deus; et in S y m b o 1o dicitur de Christo, quia est UTRUM DEUS POSSITDICI PERFECTUS perfectus Deus. Circa I primum arguitur, quod Deus non possit dici perfectus. Primo sic. Omne perfectum I est factum, quia praepositio illa 'per' in proposito non diminuit, sed potius auget. Deus <, ubi extra illm>, et hoc quoad ultimum modum, quem, ut in sequenti quaestione dicit COMMENTATOR: «Et secundum hunc modum sunt diminuta, quae possunt patebit, Deo attribuimus. recipere adlditionem, et non sunt multa, nisi quia sunt contingentes, et quod in- Unde, exponendo istam ultimam clausulam, dicit COMMENTATOR, quod venitur in eis plus quam unum, est diminutum, quia si esset perfectum, sufficeret «definitio eorum quae universaliter dicuntur perfecta, est talis, quod perfecta esse unum, et sic est in mundo». Et hoc est quod continuo dicit PHILOSOPHUS: I sunt illa, quorum nihil invenitur per quod dicuntur imperfecta, in eis, aut I «Totum autem cuius corpora ista sunt partes, est completum, non diminutum extrinsecum. Et ista est dispositio primi principii, scilicet Dei». Et loquitur de sic necessario»; COMMENTATOR, «id est, totus mundus estperfectus omnibus modis perfectis I in plurali modo ponentium plures deos essentialiter, licet secundum perfectionis. Est enim perfectum, secundum quod omnes partes eius perfectae veritatem tantum unicus sit talis, ut habitum est ex supra determinatis. Et sic ista sunt, et quoniam nihil continet ipsum, et non est plus uno individuo». Et per definitio perfecte convenit soli Deo, quia in ipso solo nihil invenitur per quod hunc modum quilibet numerus I minor respectu maioris propter additionem est dicatur imperfectum, nec in ipso, nec extra ipsum. Unde et dicit AVICENNA, IV" imperfectus. Propter quod dicit PHILOSOPHUS, v" M e t a p h Y s i c a e: «quod M e t a p h Y s i c a e, quia < in Tertio modo quodlibet genus praedicamenti quoad omnia quae continet, omnibus aliis quae creaturae conveniunt, secundum quod consequenter subdit imperfectum I est in natura et essentia sua, quia extra se habet perfectionem PHILOSOPHUS dicens: < inter ens actu quoquo modo Nam nihil I deest sibi de suo esse et de perfectionibus sui esse, nec aliquid et non ens, ut tactum est aliquantulum supra, et magis declarandum est lo- generis sui esse egreditur ab esse eius ad aliud a se, sicut egreditur ab alio a se, quendo de materia. Non autem est verum de primo principio efficiente quale verbi gratia ab homine. Multa enim de perfectionibus sui esse desunt unicuique ' QUAESTIO1 29 28 ARTICULUS XLII est Deus, quale non viderunt illi, sed solum principium materiale, quale non in sequenti quaestione, quomodo Deus est I perfectus perfectionibus omnibus potest esse Deus, ut habitum est supra. Sicut enim prima materia per hoc omnium creaturarum. quod est subiectum ultimum, maxime est in potentia et imperfectissimum, sic Similiter iuxta modum octavum solus Deus vere perfectus est sine omni primum agens, quia est primum movens, maxime debet esse in actu, et ideo imperfectione adnexa, quia, ut habitum est ex praedeterminatis, ipse unicus est perfectissimum, I ita quod impossibile sit aliquid esse perfectius eo. Cum enim secundum numerum, ita quod non possit esse Deus alius, numero differens ab nihil agit, nisi secundum quod est in actu, et ita I actio sequitur modum ac- ipso. Creatura autem aliqua, et si unica sit in una specie, ut propter perfectionem tus in agente, impossibile I est productum per actionem esse in nobilliori actu eius in unica individuo sit contenta, et hoc quia in natura illius individui perpetua quam I sit agens, et si sit in aequali, sicut est Filius cum Patre, si reduca- est et incorruptibilis, - propter quod plura sunt individua sibi succedenti a mus omnes alias actiones quascumque ad actiones personales in divinis, et propter continuam generationem in corruptibilibus, ut «quod in uno perpetuari illas ad actionem primam qua Pater producit Verbum, sicut necesse est reduci, non possit, perpetuetur in pluribus», ut dicit PHILOSOPHUS,II" D e a n i m a, ut infra videbitur. Quomodo autem non potest in aequali actu sed necessario - nulla tamen species creaturae est, quae quantum est de se, apta sit non in inferiori et imperfectiori producere aliquid in creaturis extra suam I sub- plurificari per plura individua, sicut patebit infra, loquendo de universali. Et stantiam, patebit loquendo de creaturis, quomodo etiam imperfectum ens et illud est imperfectionis in quolibet individuo, quia totam I capacitatem speciei in potentia non potest esse primum simpliciter, sed necesse est ut perfec- in se non terminat, secundum quod de hoc modo perfectionis, et praecedent i tum praecedat imperfectum, et imperfectum sit a perfecto, ut habitum est et sequenti simul, I dicit AVICENNA,VIlIo M e t a p h y s i c a e: < ipsum, continens ipsum, ut caelum maioris ambitus extra ultimum caelum quod modo est ultimum continens ipsum, quod essentialiter esset extra ipsum et non ab ipso, sed solum a divina potentia infinita hoc agente, quod PHILOSOPHUS Ad p.rimum in oppos~tum, quod «Deus non est perfectus, quia non est non sentiebat, immo contrarium sentiebat, et male, idcirco quoad hoc corpus factus», dicendum quod, SI aspiciamus ad originem nominis quantum ad ra- universi cum sua I perfectione, quam dedit ei PHILOSOPHUS,magna imperfectio tionem impositionis, Deus perfectus dici non potest, quia, ut procedit argu- est ei adnexa, quam non vidit. mentum quantum ad nominis impositiolnem, perfectum dicitur aliquid, quia ad Iuxta decimum vero modum, solus Deus ita perfectus est, quod in illa p~enum factum, ut praepositio illa 'per' in compositione significatum factio- perfectione nulla creatura ei in aliquo participat. Nulla enim creatura alterius ms augeat, nec I mutet, nec minuat. Et sic quantum ad proprietatem nominis, naturae perfectionem propriam habet in se, sicut Deus habet I perfectiones quod fact~m. non est, perfectum dici non potest. Cum enim aliquid ducitur proprias omnium creaturarum, ut in sequenti quaestione patebit. Unde dicit de potentIa m actum et de non esse in esse, tunc fit et quodam modo fac- DIONYSIUS, XIIIa cap. D e d i v i n i s n o m i n i b us: «Theologia de omnium tu~ est, ~uia ~ecundum PHILOSOPHUM, I VIa p h Y s i c Or um, «in quolibet causa omni, et simul omnia praedicat, et ut perfectum et solum. Perfectum ergo fien sunt mfimta facta esse». Cum vero per tale fieri ad plenum et ultimate est, non solum ut per se ipsum perfectum, et totum per totum perfectissimum, factum est in actu, ad quod erat prius in potentia, tunc recte secundum no- sed ut plus quam perfectissimum, secundum omnium excellentiam, et omnem quam multitudinem terminans omnium summitati superexpansum, et a nullo QUAESTIOI 33 32 ARTICULUS XLII minis proprietatem dicitur perfectum, quasi plene et totaliter factum, poten- esse sine aliqua nominis improprietate, quantum est ex ratione impositionis, tia totaliter ad actum deducta quantum est possibile, nihil remanendo de non propter quod dicit GREGORIUS,quod «balbutiendo ut possumus, excelsa Dei resonamus». Unde idem, loquens de hoc nomine circa Deum, esse. Si vero inspiciamus ad naturam rei cui hoc nomen imponitur, XXIXo M o r a I i u m in principio ait: <. ans, secundum eandem superplenam et non minoratam largitaltem, per quam Ad secundum, quod «Deus, quia est purum esse et recipit supra se I perfecta sunt, omnia perficit etpropria repletperfectione». Hoc ergo modo Deus rationes omnis perfectionis, debet esse summe imperfectum», dicendum quod propriissime dicitur esse perfectus, et crealtura secundario. Et ex consequenti tam in Creatore quam in creatura esse potest considerari respectu essentiae per quandam attributionem nomine perfecti dico analogice de actualitate rei, vel respectu attributorum essentiae, et utroque modo esse propriissime Deo esse Creatoris et creaturae, ut perfectum in communitate analogica acceptum convenit inter omnia ei attributa I et de eo praedicata: maxime enim exprimit non solum I nominet existens in actu completo quod fiendo pervenit ad ipsum, rationem actus ex suo nomine. Omnia autem alia, ut essentia, vita, sapientia, sed etiam illud quod ex se, sine fieri praecedente, habet actum completum, quia et cetera huiusmodi, magis exprimunt divinum esse in ratione habitus. Unde, cum esse, essentia, vita, sapientia et huiusmodi, id ipsum re in Deo nominant, ex se est necesse esse. Et hoc contingit saepius in creaturis, quod illud quod prius est signi- sub differenti ratione esse primo ei attribuendo, ut dicatur essentia ab esse, ficatum sub nomine quantum ad nominis famositatem et proprietatem im- non autem esse ab essentia, cuius ratio primo convenit Deo post rationem esse, positionis, posterius est sub ipso quantum ad veritatem rei. Et e converso et dehinc ulterius rationes aliorum per ordinem secundum rationem nostram in eis I quae communiter conveniunt Creatori et creaturae, contingit sem- intelligendi, ut infra videbitur, non ut determinantia et contrahenltia esse Dei,- per, quia nomina a nobis non sunt primo imposita, nisi repertis in crea· sic enim esse esset ratio summe imperfecta in Deo et Deus summe imperfectus, turis tamquam nobis nota magis «non enim imponit nomen, nisi qui novit in quantum non est nisi esse, - sed ut explicantia propriis rationibus quae esse rem» secundum COMMENTATOREM super I VIl" M e t a p h y s i c a e, conse- continet in se in actu perfecto sub ratione essendi communi, - nominat enim quenter autem, cognito ex creaturis I quia perfectius habent esse in Cre- essentia divinam naturam in quantum esse est ei actus, qui est esse absolute, vita atore quae cognovimus in creaturis, nomina imposita creaturis transferimus vero nominat eandem in quantum esse est actus eius qui est vivere, sapientia ad significandum ea, quae advertimus esse in Creatore. Quod non potest in quantum esse est actus eius qui est sapere, et sic de aliis, - et sic omnis 34 ARTICULUS XLIl QUAESTIO 1 35 actus in Deo sub esse actu includitur et est id quod comparatur ad omnia Ut sic generaliter verum sit, sumendo esse ut commune analogum ad divina attributa, ut actus eorum et forma. Et sic comparatur ad alia, non ut esse substantiale et aclcidentale, quod esse est omnium perfectissimum, et ad recipiens ad recepta et materiale ad formale, sicut procedit ratio, sed magis ut omnia alia comparatur ut actus, quia nihil habet actualitatem, nisi per esse formale receptum ad recipientia, quae actualitatem suam in eo et ab eo habent aliquod. Ut esse commune analogum sit actualitas omnium rerum et ipsarum ex receptione, et id quod sunt, ut omnia quae significantur in Deo ut habitus, formarum etiam tam substantialium quam accidentalium, quia comparatur ad sicut essentia, vita, sapientia et huiusmodi, secundum rationem intelligendi illas non ut recipiens ad receptum, sed magis e converso, et in neutro istorum intelligantur denominari ab esse puro, essentia in quantum esse simpliciter, vita esse includuntur actus secundi attributorum ut sapere et huiusmodi, immo isti in quantum esse est vivere, sapientia in quantum esse est sapere, et sic de aliis, actus re differunt ab illis, et sunt formales respectu illorum. Quia tamen ipsum quasi omnia procederent in Deo ab esse, sicut si lucere procederet a luce; et sapere est quoddam esse et quoddam vivere, sumendo adhuc communissime hoc quia propriissimum est Deo actualitas. esse, ut cum esse essentiae substantiae et accidentis comprehendat, quod est E converso autem contingit in creaturis, quod actus intelligendi procedit agere in actu secundo, verum est generaliter quod esse super omnia formale ab habitu, ut ab essentia esse, et a sapientia sapere, sicut a luce lucere, et hoc I est, aliter tamen in Deo quam in creatura, ut dictum est, quia ibi unum et quia creaturae non est ex se esse in actu, et ideo secundum rationem nostram idem esse essentiae est continens omnia esse sine determinationis receptione, intelligendi primo habet a Deo quod sit essentia et esse, quia est essentia sicut a quo quasi sunt essentia ipsa et attributa, ut dictum est, hic vero sunt diversa sapere, quia habet sapientiam. I Et propter hoc in creatulris ratio esse, quod esse quorum alia determinant I alia et procedunt ab ipsis essentiis, ut dictum I procedit ab essentia sua, non includit in se rationem cuiuslibet alterius actus, est. sicut neque essentia cuiuslibet alterius habitus includit. Immo sicut essentia Ad tertium, I I quod «multa sunt extra Deum, ergo non est perfectus», differt re in creatura a sapientia, sic esse procedens ab essentia differt ab esse dicendum quod extra aliquid est aliud dupliciter: Uno modo ita, quod nullo quod procedit a sapientia, ut ipsa in se est quaedam essentia, et multo fortius modo habet illud aliud esse in essentia eius. Quod sic habet aliud extra se ab eius actu secundo, qui est sapere, et sicut sapientia per additionem se habet necessario habet esse imperfectum, ut dictum est supra, quia non habet in s~ ad essentiam, sic esse huius ad illud esse. perfectionem illius alterius, et ita aggregatum cum ipso totum est perfectius Et hoc esse substantiale in creaturis comparat ur ad solam essentiam ut I quoddam. Alio autem modo habet aliquid esse extra aliud ita, quod verius I formalle et actuale receptum in ea, non causando eam, sed magis causatum ab habet esse in illo et essentia eius, quam in se ipso. Quod sic habet aliud extra I ea, e contrario eius quod dictum est de essent ia et esse in Deo, ad alia autem se, necessario est perfectissimum in se, quia habet in se omnium perfectiones, attributa accidentalia essentiae ut incompletum I recipiens ea et determinatum et de sua perfectione est, quod tale aliud producit extra se, nec est perfectius per esse eorum. In quantum enim quodlibet illorum est natura quaedam et essen- I hoc cum illo, quod est extra se quasi congregatum, quam ipsum solum per se, tia, in se actus cuiuslibet illorum est esse quoddam, sed accidentale essentiae quia quidquid perfectionis habet illud extrinsecum, hoc per se habet in se, licet substantiali et eius esse, quod quidem esse accidentale ut actus et forma est sint plura perfecta, secundum quod amplius habet declarari loquendo de Deo respectu essentiae illorum attributorum. in comparatione ad creaturas. 36 ARTICULUS XLII QUAESTIO 2 37 I QUAESTIO 2 ab eo in gradu naturae et essentiae distat, omnes ordinatae sunt in gradu perfec- UTRUM DEUS PERFECTIONE CUIUSLIBET CREATURAE SIT PERFECTUS tionis secundum sub et supra, ut decIarandum est loquendo de creaturis, ita quod semper superior, Deo propinquior in natura et esse, perfectior est inferiori, in I Circa secundum arguitur quod Deus non sit perfectus perfectione cuius- perfectiori gradu esse recipiendo a Deo secundum essentiae suae capacitatem. libet creaturae. Unde dicit DIONYSIUS, cap. IVo D e d i v i n i s n o m i n i b us: «Essentiale Primo sic. Perfectiones creaturarum limitatae sunt in certo gradu essendi optimum in omnia quae habet, I extendit bonitatem. Etenim, sicut qui secundum et ita finilto. Nihil autem finitum et limitatum habet esse in Deo. Ergo etc. nos est sol, illuminat omnia quae participant lumen eius secundum propriam Secundo sic. Non sunt diversae perfectiones per essentiam nisi secundum potentiae rationem, sic et optimum omnibus existentibus proportionaliter super- diversitatem graduum in essendo. Ubi enim idem gradus essendi per aequalem mittit totius bonitatis radios. Per quos et subsistunt invisibiles et intellectuales distantiam se habens ad esse idem, ibi eadem est perfectio. Unde dicunt quidam omnes et essentiae et virtutes, et operationes quae secundum eas sunt et vitam quod, quia diversa per essentiam non possunt I esse eiusdem perfectionis, di- habent non deficientem, et materia et generatione purgatae sursum positae, et versa per essentiam non possunt per aequalem distantiam se habere ad Deum; incorporales et immateriales». Et infra: «Sed etpost illos sacros et sanctos intel- de quo videndum est loquendo de creaturis. Ubi ergo non possunt esse di- lectus animae et quaecumque sunt animarum bona, propter bonitatem optimam versi gradus in essendo, nec diversae perfectiones diversorum per essentiam; in sunt». Et infra: «Sed et de his, si oportet dicere, irrationabilibus animabus quae- Deo nullus potest esse gradus in essendo, quia in ipso nulla in essentia realis cumque aera secant et quaecumque in terra gradiuntur, quaecumque in I terra diversitas est. Ergo etc. extenduntur et in aquis vita sortientia, et haec omnia per optimum et germina In oppositum est PHILOSOPHUS VO M e t a p h Y s i c a e, ubi dicit I quod omnia nutritivam motivam habent vitam, et quaecumque sic non vitalis essen- universaliter pe/fecta omnium generum perfectiones in se habent, ubi dicit tia, per optimum est essentialem habitum sortita». Et infra: I «Sic enim divina COMMENTATOR quod «ista est dispositio primi principii, scilicet Dei». bonitas a summis et maximis essentiis usque ad novissimam provenit et adhuc super omne est, neque his quae sursum sunt, anticipantibus eius excellentiam, neque his quae deorsum sunt, ambitum transgredientibus». Et D e d i v i n i s I Hic oportet primum videre, quae et quales sunt rerum perfectiones. Ad n o m i n i b us, cap. eodem IVO: «Per omnia veniens perfectissima bonitas non cuius intellectum sciendum, quod quaelibet res creata tanto est perfectior in solas implet circum se optimas essentias, extenditur autem usque ad novissi- natura et essentia sua, quanto plus appropinquat in natura essendi Deo, qui est mas; his quidem universaliter adveniens, his autem minus, aliis vero novissime, ipsum esse, ut saepius dictum est. Nunc autem ita est in essentiis rerum, quod a ut unumquodque eorum participare existentium. Et quaedam quidem prima I creatura quae Deo summe appropinquat usque ad ultimam, quae summe omnino bonum participant, quaedam vero magis et minus, quaedam vero ob- ARTICULUS XLII QUAESTIO 2 39 38 scuriorem habent participationem et eis secundum novissimam consonantiam I In genere ergo causae efficientis est prima ratio talis. Cum effectus omnis I adest bonum». Et subdit: «Quomodo autem esset possibile uniformiter omnia sit ab agente pro ducente in actum, id quod est actu in effectum non est nisi ab partilcipare bonum? Numquid I omnia existentia similiter ad universalem eius eo quod est actu in agente, quia agens omne non agit nisi secundum quod est in actu, et agens in quantum agens non potest esse imperfectioris dispositionis participationem sunt opportuna ?» Divinam bonitatem in creaturis receptam appellat essentialem cuiuscum- quam actum. Perfectio autem uniuscuiusque consistit in eo quod est actu in ipso que rei perfectionem in suo esse et natura, quia <,inquit, «dicimus esse in Deo existentium sub- in ipso esse Dei unico et simplici. Et ita in Deo sunt omnium rerum perfec- stantificatas et uniformiter praetextas rationes». Ideo ad idem est secunda ratio tiones, et hoc ratione eius quo est aliquid in actu per essentiam,non solum in genere causae formalis, probans quod sunt in eius esse et essentia. Talis ratione idearum diversarum, quae sunt I paradigmata creaturarum. Sic enim perfectio rei essentialis in natura sua et essentia consistit in suo esse primo, omnes perfectiones creaturarum bene sunt in angelis, quia sunt in aliquo ut in quod formaliter habet a sua essentia, quia esse est actus in re creata formalis cognoscente, non autem I substantialiter per illas perfectio, sicut est ipse Deus. super essentiam eius, ut dictum est in praecedent i quaestione. Et circuit singula Ut sic esse Dei habeat perfectiones omnis esse in se, qualiter haberet, si et minima in quacumque re, ita quod nihil sit in aliqua re essentialiter in actu et esse Dei esset esse cuiuslibet creaturae in ipsa creaturae essentia et non aliquid in perfectione sua, nisi secundum actum essendi, ita quod perfectio in re tanto participatum ab ipso, sicut quidam posuerunt, ut supra improbatum est. Cum est maior, quanto habet res esse superiolris gradus magis appropinquans primo enim in perfectionibus accidentalibus, quod res aliqua propter novam rationem esse. Esse autem I illud cuiuslibet creaturae est participatum ab esse Dei, qui essendi in ipsa alicuius accidentis pertinent is ad dignitatem, ut est virtus vel est ipsum esse per essentiam, I ut habitum est supra. sapientia, perfectius esse sibi acquirit, necesse est, quod id quod est I ipsa ratio Nunc autem sic se habent ad invicem conditio participati et eius quod est essendi, tota ex se et in se habeat omnem perfectionem in essendo.Ex quo per essentiam tale, quod non potest esse aliquid ut actus in participato, nisi quia igitur esse Dei in se est tota ratio essendi, quicumque sit modus perfectionis est in eo quod est per essentiam, quia participatum capit hoc ab illo sicut cera in quocumque modo essendi speciali, necesse est ut habeat I illum in se, ita figuram a sigillo. Quidquid ergo actus habet esse in quolibet esse participato, quod, si formaliter daret esse rebus, daret eis diversos modos essendi secundum quod pertinet ad ipsum I esse participat um, habet esse in eo quod est esse per diversitatem essentiarum, sicut dant eis modo diversa esse participata. Nec restat essentiam pertinens I ad ipsum esse, sicut, si esset aliquis color separatus qui in aliquo esse omnes modos perfectionis simul in Deo et sparsim in creaturis, esset I color per essentiam, nihil posset esse perfectionis in colore quolibet nisi quod quilibet modus perfectionis sub excellentiori modo habet esse in esse existente in materia, quod non haberet in se color ille, nec in aliquo posset Dei, quam habeat in aliquo esse crealturae. ei abesse aliqua virtus coloris, sicut potest abesse colori existenti in materia QUAESTIO 2 43 42 ARTICULUS XLII I Unde, cum Deus, sicut est agens primum sua virtute quae est suum esse et Propter quod hoc esse Dei est mensura cuiuslibet creaturae, ita quod quae- sua essentia, ita est finis ultimus sua bonitate, in qua consistit ratio perfectionis libet creatura habet esse perfectum secundum magis et minus, in quantum magis I sui esse et sicut omnia agentia virtutem agendi participant ab ipso, ita omnia ut vel minus ad esse Dei appropinquat, sicut, si albedo aliqua esset separata, in ordinata in finem habent bonitatem ab ipso. Quare, sicut in virtute sua continet fine intensionis esset ita quod materiali a tanto perfectius albedine dicerentur essentialiter virtutes omnium aliorum, ita et in bonitate sua continet essentialiter participare, quanto magis ad rationem illius appropinquarent, et tanto. i~p~r- bonitates omnium aliorum, in bonitate autem rei essentiali, quae convertitur cum fectius, quanto minus. Et hoc est quod dicit DIONYSIUS, III" cap. D e d 1 V 1 n 1 s ente, consistit eius perfectio essentialis. n o m i n ib us: «Omnium causa et repletiva deitas partes universi consonas Continet ergo in perfectione sua essentialiter perfectiones omnium alio- salvans, neque pars neque totum est, et totum et pars, ut omne, et totum et I rum, et ideo omnia alia eius bonitatem desiderant quantum possunt, et in eam partem coambiens. Perfecta quidem est in imperfectis, ut perfectio principalis, tendunt, ut bonitas eorum incompleta eius bonitate perfecta complelatur, I se- imperfecta vero in perfectis tamquam superperfecta et anteperfecta, forma cundum quod dicit DIONYSIUS, I° cap. D e d i v i n i s n o m i n i b us: «Omnia formificans in inferioribus, tamquam forma principalis, informis in ipsis formis ipsam desiderant, intellectualia quidem et rationalia scienter, subiecta vero his tamquam superformis essentia totius esse; et mensura est eorum quae sunt». sensibiliter, et alia secundum vitalem motum, et alia secundum essentialem et Et cap. Vo: «Deus non est ens, sed simpliciter et incircumfinite totum in se ipso conditionalem necessitatem». Et cap. IV'; «Omnia ad semetipsam bonitas con- esse coambiens et perambiens, neque est, I sed ipse est esse existentibus». Et vertit». Et infra: <. I autem sequentium sit pretii finiti, ita quod secundum diversam dignitatem ma- Exemplis etiam hoc declaratur. teriae proximus post primum, qui cum primo constituit dualitatem, sit maioris I Primo de calore, qui, si esset separatus, haberet omnes rationes essendi pretii ceteris sequentibus, et sic ulterius per ordinem, quantum in numero I et gradus in eodem simplici quos haberent omnes calores existentes in materia, I minus distat a primo, sit maioris pretii, et quanto magis, minoris. Sic enim quia esset per essentiam id quod alii sunt per participationem. Sed hoc simile creaturae, ut dictum est, quasi ordine numerorum procedunt a primo, habentes non est in toto, quia calor separatus eiusdem naturae et speciei esset cum calore semper esse finitum, cum ipse sit quasi unitas in capite, habens esse infini- coniuncta, esse autem et essentia Dei, in qua sunt omnes rerum perfectiones, tum. Patet autem in nummis illis, quod quilibet illorum habet perfectionem in omnino est alterius naturae supereminentis, I ita quod, licet propter omnium pretio suo proportionaliter secundum dignitatem materiae suae, sicut quaelibet perfectiones quas habet, I quodam modo est omnia quae sunt, propter tamen creatura habet perfectionem in suo esse proportionaliter naturae et essentiae naturae eius eminentiam nihil est eorum quae sunt, secundum quod infra dicetur. suae. I Unde, sicut planum est quod primus num mus pretii infiniti habet in Secundo est exemplum de motu primi mobilis, quod habet omnes per- se perfectiones quoad rationem pretii omnium aliorum nummorum, quia in se fectiones in duratione essendi, quas habent omnes alii motus sub ipso. Per- continet pretium cuiuslibet alterius nummi, sic planum esse debet intelligenti, quod Deus, quia est esse infiniti, continet in suo esse perfectiones esse omnium creaturarum, etsi essent infinitae, secundum speciem et naturam differentes, et in diverso gradu diversimode esse participantes. 46 ARTICULUSXLII Est tamen hic advertendum, quod in esse creaturae cuiuslibet tria est ARTICULUS XLIII considerare, scilicet esse ipsum absolute, et eius consummaltionem in sua per- fectione et secundum gradus llimitationem. Prima duo sunt dignitatis et per- DE TOTALITATE DEI fectionis in qualibet creatura, et sunt effectus Dei in ipsa, et habentur in infinito Sequitur I de totalitate Dei, ubi quattuor sunt inquirenda: primo, si Deus pelago divini esse, licet secundum modum eminentiorem. Tertium vero indig- nitatis est et im perfectionis, et contingit ex natura essentiae ipsius creaturae, dicendus est esse totus, secundo, si in Deo sit ratio totius universalis, tertio, si sit quae ratione suae finitatis non est possibilis suscipere, nisi esse finitum et limi- tatum I in gradu determinato respectu esse alterius creaturae, et sub esse Dei in ipso ratio totius numeralis, quarto, si in ipso sit ratio totius virtualis. De toto autem integrali proprie dicto patet, quod non sit in Deo, ex supra determinatis infinito, et secundum hanc rationem non invenitur in esse divino. Propter quod in quaestionibus de simplicitate Dei. perfectiones esse omnium creaturarum, cum in essentia Dei et esse conside- rantur sine limitatione, gradu et distinctione, considerantur ut unitae, sicut dicit DIONYSIUS. Et sic perfectiones illae quae in creaturis sunt limitatae et finitae I QUAESTIO 1 secundum modum I creaturarum, in Deo sunt illimitatae et infinitae secundum modum esse Dei. UTRUM DEUS DICENDUSEST ESSETOTUS Secundum tamen modum huius limitationis bene cadunt perfectiones esse creaturae in scientia Dei raltione idearum, quae, licet in se non sunt limitatae Circa I primum arguitur quod Deus non debet dici totus, sive quod totalitas aut finitae, sunt tamen ratio limitati et finiti, et limitandi et finitandi. Non sic non debet poni in Deo. esse Dei vel essentia, quia hoc quod dicit idea, non dicit nisi ex respectu ad Primo sic: I Non dicitur totum nisi habens partes, dicente AVICENNA,v' creaturam, non sic autem essentia vel esse. Unde ab essentia Dei et esse eius M e t a p h y s i c a e: < Ex his dictis duo obiecta patent inspicienti. 48 ARTICULUS XLIII QUAESTIO 1 49 est totum unicuique quod est in eo per se, quia sapientia est totus Deus, bonitas ferentias quas PHILOSOPHUS ponit inter omne et totum in v' M e t a p h y s i c a e , est totus Deus, similiter Pater est totus Deus, sic Filius et Spiritus sanctus. Ergo et AVICENNA inter universum et totum in IV' M e t a p h y s i c a e, illa est planior etc. quam ponit AVlCENNA in IV' M e t a p h Y s i c a e, quod «totum indifferenter Contrarium implicat sponsa, cum loquens de sponso dicit, quia est «totus dicitur in continuis et discretis, universum vero in discretis tantum», et quod desiderabilis» . I I «totum dicitur respectu partis simpliciter», ut totum dicatur in quantum con- tinet partes simpliciter, universum vero in quantum continet unitates, quamvis I omnis pars unitas sit et omnis unitas possit esse pars. Et sic sola ratione diffe- runt inter se totum et omne sive universum, et etiam ambo sola ratione differunt Dicendum quod secundum AVICENNAM, IV' M e t a p h y s i c a e, «nomen a perfecto, licet magis quam inter se. perfectionis et nomen totius et nomen universi paene cognata sunt in signifi- Secundum hunc modum igitur usi sunt philosophi nomine totius in rebus catione». Sed est differentia inter nomen perfectionis et totius, quia, ut dicit, creatis. Si igitur secundum istam significationem loquamur de toto, quia in Deo I «non est perfectionis conditio ut contineat sub se multitudinem, I totum vero non est ratio partis, non potest transferri I ad divina et non potest Deus dici totus. oportet ut sit multitudinis». Et quomodo hoc, statim subiungit dicens: «Res vero Si vero laxemus, et extendamus rationem partis ad rationem cuiuslibet, quasi est perfecta, in quantum nihil remanet extra eam, et est totum in ea. Ipsa igitur contenti sub ratione perfectionis et complementi in re cum ipso complemento respectu multitudinis existentis, comprehensae in ea, est totum, et secundum vel ratione eius, sic potest transferri ad divina. Deus enim trinitas habet in se hoc quod nihil remansit extra eam, est perfecta». Et intendit quod res secun- multitudinem attributorum et personarum et personalium proprietatum sub una dum quod attingit ultimum et consummativum I suae naturae, ne sit aliquid ratione esse perfectissimi, ut habitum est supra. illius extra ipsam, I dicitur perfecta. Unde, quia perfectio est conditio finis, Et ideo, sicut Deus trinitas dicitur perfectus, quia complementum sui esse nomen perfectionis imponitur rei a fine suo et complemento, non concernendo habet in se, quod dicit non terminum consumentem sed consummantem, quia I in suo significato ea quae in re continentur sub fine et complemento. Res vero infinita tem indudit, ut infra patebit, sic dicitur totus, quia multitudinem om- dicitur tota, quia continet in se omnia quae ad naturam eius pertinent, sive sit nium quae ad suam perfectionem pertinent, in se continet, ut nihil eorum sit completivum sive aliquid sub completivo. extra ipsum. Et quia non solum Deus trinitas complementum habet sui esse, sed Unde, quia totalitas est conditio universi, quod pertinet ad rei naturam, continet quaecumque ad eam pertinent in se, tamquam quasi multa quaedam, nomen totius imponitur ab universo, quod est de natura rei, concernendo in suo ut infra videbitur loquendo de toto numerali in Deo, ideo non solum Deus trini- significato indifferenter et complementum, et universa Icontenta vel quasi con- tas dicitur perfectus et totus, sed etiam omnia quae sunt in ipso, ut personae, tenta sub ipso. Et in hoc conveniunt totum et universum, id est omne, secundum notiones, et attributa. Dicitur enim perfectus Pater, perfectus Filius, perfectus PHILOSOPHUM, Vo M e t a p hy sica e et IO Cael i e t m u nd i. Et inter alias dif- Spiritus sanctus, dicitur etiam totus Pater, totus Filius, totus Spiritus sanctus secundum illud in S y m b o Io, «totae tres personae sibi sunt et 50 ARTICULUSXLIII QUAESTIO2 51 coaequales». Dicitur etiam perfecta sapientia, perfecta bonitas, perfecta gener- illorum tota subintrat cum tota sua multitudine, quia unum illorum subintrat atio, perfecta spilratio, tota sapientia, tota bonitas, tota generatio, tota spiratio; alterum. Propter quod in Deo totum est totum cuilibet illorum, ut, licet in et cetera, quia omnes rationes perfectionum respondentes eis in creaturis con- I creaturis non sit totus homo pes aut manus, corpus aut anima, sed simul omnia I tinent, sicut continet divina essentia respectu omnium essentiarum creaturae, haec, est tamen totus Deus sapientia, totus Deus bonitas, et sic de singulis ut iam habitum est. absolutis. Totalitas enim et perfectio Dei, ut Deus est simpliciter, respicit solum Unde, quia totum non secundum primam impositionem nominis potest absoluta et communia tribus personis, quia perfectio in Deo de absolutis est. transferri ad divina, sed solummodo secundum aliquam nominis relaxationem, Sunt enim tres personae unus perfectus, non tres perfecti, I similiter et unus ideo dicit DIONYSIUS, Illa cap. D e d i v i n i s n o m i n i b us: «Deitas neque totus, non tres toti, licet sint tres perfectae et tres totae personae, ut sub nomine pars neque totum est, et totum et pars, ut omnem et I partem et totum in totius et perfecti includatur proprietas relativa, constitutiva personae. Sed utrum semetipsa coambiens et supereminens et excellens». I Et quia, ut dictum est, huiusmodi totum sit quidquid est in Deo, ut utrum vere dicatur «totus Pater est totum indifferenter impositum est continuis et discretis, universum discretis paternitas», I an «totus Deus est paternitas», de hoc debet esse sermo inferius. tantum, et in continuo partes inter se unitatem habent in una forma continui, in discreto autem nequaquam, et in Deo quaecumque intelligatur multitudo I QUAESTIO 2 quorumcumque, illa in unitate simplicis essentiae uniuntur, ideo nomen totius I quod congruit continuo, potius transfertur ad divina quam nomen universi, UTRUM IN DEO SIT RATIOTOTIUSUNIVERSALIS ut usi tatius dicatur Deus totus quam universus, immo totus dicitur, universus nequaquam. Circa I secundum arguitur, quod ratio totius universalis sive totum univer- sale cadat in Deo. Primo sic. AVlCENNA, Vo M e t a p h Y s i c a e definiens universale dicit «quod universale est hoc quod in intellectu non est impossibile praedicari Ad primum in oppositum patet per iam dicta. Licet enim «totus non dicitur de multis». Quidquid ergo non est impossibile praedicari in intellectu de mul- nisi respectu partis in creaturis» I secundum primam nominis impositionem, tis, est universale. In Deo autem non est impossibile praedicari de multis. Pater secundum tamen nominis translationem dicitur respectu quorumlibet multorum I enim et Filius et Spiritus sanctus multi sunt et plures in personis, et de ipsis quae in divina essentia continentur, ut dictum est. communiter praedicatur universale in intellectu hoc nomen Deus, ut patet. Ergo Ad secundum dicendum quod non est simile de toto in creaturis et in etc. Deo, quia in creaturis partes non uniuntur in uno simplici, sed re absoluta Secundo sic. Praedicamentum relationis vere cadit in divinis et manet inter se differunt, propter quod non est ibi totum nisi omnium partium simul, secundum rationem praedicamenti, ut habitum est supra. Sed non est ratio integrantium rei quantitatem. In Deo autem omnis multitudo contenta in ipso I unitur in simplici essentia, in qua est id ipsum re, et sic essentia quodlibet QUAESTIO2 53 52 ARTICULUS XLIII praedicamenti quin habet rationem generis et ita universalis. Ergo etc. Et hoc Definitio enim equinitatis est praeter definitionem universalitatis, nec univer- salitas continetur in I definitione equinitatis, sed est cui accidit universalitas, patet esse in Deo, quia bene dicitur: I «paternitas est relatio, filiatio est relatio, et non solum universalitas sed et etiam singularitas. Unde ipsa equinitas I ex spiratio est relatio». Et constat quod praedicatur de eis non aequivoce sed se non est nisi equinitas tantum, nec multa, nec unum, et sic de aliis mul- univoce» secundum idem nomen et eandem rationem. Ergo est vere commune eis ut genus vel ut species. Ergo etc. tis proprietatibus suis, sed ex hoc quod in eius definitione conveniunt multa, Tertio sic. Forma quanto est simplicior, tanto magis est communicabilis, est communis et universalis, et ex hoc quod accipitur cum proprietatibus, est quia simplicitas est ratio communicabilis eiusdem ad plulres vel plura. Essentia singularis». Et sicut est de essentia significata nomine absoluto, quod est deitatis simplicissima est, ut habitum est supra. Ergo etc. vel , similiter est de eo cuius est, ut concreti significati nomine ho- In contrarium est, quoniam non est universale, nisi ubi communit as formae secundum rationem nata est diversificari in pluribus secundum rem absolutam; minis I vel animalis. Ut enim dicit AVICENNA,«est quiddam quod est animal vel secundum hoc enim dicit !'HILOSOPHUSquod «universa le est unum in multis homo consideratum in se ipso, secundum hoc quod est ipsum sine I conditione et de multis». In Deo autem nulla cadit communitas realis absoluta, ut patet ex communis aut proprii aut unius aut multi. Animal enim ex hoc quod est animal et homo ex hoc quod est homo, scilicet quantum ad definitionem suam et intel- praedeterminatis. Ergo etc. lectum solum, absque consideratione omnium aliorum quae communicantur, illud non est nisi animal tantum vel homo. Consideratio igitur ex hoc quod est animal, praecedit et animal quod est individuum et universale, sicut simplex Fundamentum determinationis in hac quaestione accipi debet ex alibi a praecedit compositum et sicut pars totum». nobis supra determinat is, et in quaestionibus quibusdam de quolibet, in quibus Animal igitur secundum rationem triplici s esse consideratur, scilicet esse determinatum est de natura quidditatis et essentiae et suppositi, et de eis quae quidditativi et esse naturalis et esse rationis. pertinent ad comparationem unius ad alterum. Est igitur hic sciendum, quod Et secundum primum esse praecedit esse naturale et esse rationis sicut sim- ratio universalis consistit non tam in modo praedicandi idem de pluribus, quam plex compositum, de quo dicit AVICENNA,libro VO, cap. 8: < cundum rationem, existens in multis particularibus multiplicata et de multis, Ad primum in oppositum, quod «in I Deo est aliquid secundum intellec- quia per praedicationem eisdem a quibus est abstracta, est applicata. Propter tum praedicabile de pluribus», dicendum quod aliquid contingit praedicari de quod dixit PHILOSOPHUSquod «universa le est unum in multis et de multis», pluribus unitate rei et rationis, vel unitate rationis tantum et diversitate rei. et COMMENTATOR super principium D e a n i m a: < relatio in Deo fundatur super divinam essentiam, quae nullo modo potest habere I Hic sunt advertenda quaedam superius determinata de natura numeri in rationem universalis, nullo igitur modo relatio in Deo rationem universalis I quadam quaestione de simplicitate Dei, videlicet quod omnis numerus proprie habet. Quamquam ergo relatio praedicetur univoce de paterni ta te, filia tione et dictus ab unitate aliqua sumit originem, in qua virtute totus continetur, quem- spiratione, non tamen est vere universale illorum, quia non est unitas rationis admodum in continuo continentur infinita divisibilia. In quo unitas continui, praedicamentalis, I sive unitate rationis in re aliqua multiplicata in illis, quod quia accidit rei in qua est, accidit ei divisio et numerus ex divisione procedens, requiritur ad rationem universalis. I et non solum ex divisione eorum quae actu fuerunt aliquando I in eodem con- Ad tertium quod «forma dei tatis, quia est simplicissima, summe est com- I tinuo, sed eorum quae suam formam et speciem habent in continuo, quoniam I municabilis», dicendum quod verum est in eadem singularitate, quod est contra I omnia talia, quantum est ex natura et ratione continui, nata sunt esse unum rationem universalis, ut dictum est, quod in re debet habere unitatem rationis continuum, et maxime illa quae nata sunt perficere eandem materiam, sed se- cum multiplicatione reali. cundum diversas partes materiae diversis formis individualibus distinguuntur, quemadmodum numerantur generabilia et corruptibilia sub eadem specie. Et I I QUAESTIO 3 ideo omnia quae sic numerantur, sunt multa numero sed specie unum, et in solis talibus est vera et perfecta ratio numeri. Cuius natura est, quod unitates UTRUM SIT IN IPSO RATIOTOTIUSNUMERALIS I eius specie conveniunt, secundum quam natae sunt esse unum in continuo, et IICirca tertium arguitur, quod in Deo sit numerus et ratio totius numeralis. divisae sunt secundum formas numerales secundum I diversas partes materiae. Primo sic. In Deo sunt tres personae distinctae. «Aut ergo genere aut specie Unde et illa quae diversa sunt specie, eo quod non sunt nata esse unum in con- aut numero» sunt differentes; isti enim sunt tres modi diversorum in creaturis tinuo, quantum est ex natura specierum, non constituunt verum numerum. Talia secundum PHILOSOPHUM, IO T o p i c o r um. Sed si genere vel specie, ergo enim, ut dicit AVICENNA, «multa sunt sine numero: multa quidem, quia plura numero, quia maior differentia includit minorem. Sed quae differunt numero, ab invicem divisa; sine numero, quia sub nulla unitate nata redigi», secundum quod omnia ista patent ex ibidem determinatis. unum inter se constituunt. Ergo etc. Secundo sic. Damascenus dicit: «numero, non natura, differunt hyposta- Ex quibus colligimus duas conditiones quae verum numerum constituunt, quarum una est, quod illa quae numerantur, sunt plura divisa, secunda, quod ses». Ergo idem quod prius. Tertio sic. Omnis multitudo numerus est, dicente AVICENNA, III" M e t a - nata sunt in unitate continui unius esse contenta. Primo debent esse ab invicem p h y s i c a e: «Multitudo ipse numerus est». Trinitas personarum multitudo divisa, quia unita in continuo non numerantur nisi in potentia qua possibilia sunt ad divisionem, et ideo sunt unum et non habent numerum. Secundo debent esse quaedam est. Ergo etc. In contrarium est, quia, ut dicit BOETHIUS, D e Tr i n i t a t e: «Hoc est vere sub eadem specie contenta, quia illa quae sunt diversarum specierum vel non unum, in quo nullus est numerus». Deus est verissime unum, ut probatum est sunt nata habere formam in materia, etsi sunt eiusdem speciei, quia numquam nata sunt esse unum in aliquo continuo a quo dividantur, etsi sint multa, non supra. Ergo etc. tamen sunt numerata. ARTICULUSXLIII QUAESTIO3 59 58 Quibus inspectis, dicimus quod in Deo ratio numeri simpliciter dicti nullo Et est iste alius a numero formali et numero accidentali mathematico, con- veniens tamen cum utroque, sed plus cum numero formali, et maxime plurium modo cadit. Primo quia, etsi sit in Deo considerare plura secundum ~t~ributor.U\~ dif- differentium specie aut etiam genere. ferentiam vel personarum distinctionem, I non tamen sunt divisa ab lllvicem I Convenit enim cum numero mathematico, quia ille a radice formae uni- sed in esse unita et unum simplex; et secundum hanc conditionem in Deo re- tatis oritur, et numerus personarum et divinorum attributorum ortum habet a pugnat numero verissima unitas essentiae, quae nullam patitur partitionem aut radice formae dei tatis, quae singularitas et unitas quaedam est. Sed differt in divisionem. Propter quod dicit BOETHIUS, quod «illud est vere unum, in quo hoc, quod in numero mathematico unitas dividitur ut fiat numerus, in numero nullus est numerus». Unde, quia omnis alia forma quae est in creaturis, non est autem personarum et attributorum una et eadem in singulis communiter ha- vere una sed partibilis per plura secundum numerum et supposita, ideo in ip~a I betur, et ita per ipsam non numerantur sed per respectus formales in ipsa, ut aliqua ratio numeri cadit, scilicet ad minus numeri formalis, ut habitum est III I supra habitum est de attributi s, et infra dicetur de personis. Illi autem respectus praedeterminata quaestione. formales quasi specie differunt, ut dictum est. Secundo in Deo non cadit numerus simpliciter, quia, etsi in Deo sint quo- Et in hoc differt numerus iste a numero formali, quod in illo numer- quo modo, ut dictum est, plura, vel attributa vel supposita vel suppositorum ata numquam radi canitur I in una forma singulari, sicut in isto et in illo proprieltates quae in suppositis comprehenduntur, non tamen ut sub eadem numerantur per formas absolutas, in isto vero solum per formales respec- specie et forma respectus contenta. Non enim in .De~ sunt plures patr~s vel tus. Et sicut in praecedente quaestione unitas singularis divinae substantiae plures filii vel plures spiritus sancti vel plures sapientiae aut p~ures. bomtates, in tribus personis est ratio quare in Deo non potest esse universale, sic est quasi sub ratione eiusdem speciei atomae contentae, sed quodhbet illorum e~t ratio, quare in eo non potest esse numerus simpliciter. I Unde AUGUSTI- quasi una species respectus, non dico simpliciter speci~s, quia ibi non e.st ratio NUS, libro IO Contra Maximinum Arianum, qui personas separavit, universalis, ut dictum est; unde, etsi in Deo sub illis plunbus esset essentiae par- I dicit cap.o 8: «Sine causa putas, nos numero coartari, cum divinitatis po- I titio adhuc a vera ratione numeri deficerent, ita quod nihil in Deo est de ratione I tentia etiam rationem numeri excedat». Et quod istam potentiam appellat, I nUl~eri, nisi in personis et attributis pluralitas. Quia tamen propter unitatem qua singularis essentia potest simul esse in tribus, manifestat per illud quod essentiae non est illa pluralitas simpliciter et absolute secundum rationem, non continue subdit, dicens: «Si enim animae multae hominum, accepto Spir- potest adhuc poni in Deo numerus simpliciter. Unde, quia non est ibi pluralitas itu sancto, quodam modo conflatae igne I caritatis unam animam fecerunt, simpliciter et absolute, sed cum determinatione, pluralitas scilicet attributorum quanto magis nos unum dicimus semper sibi invicem, et insepara- et personarum, ideo in Deo nullo modo ponitur numerus simpliciter et abso- biliter et ineffabili caritate cohaerentes, Patrem et Filium et Spiritum Sanc- lute, sed sub determinat io ne, dicendo quod in Deo est numerus at tributorum et tum». personarum. QUAESTIO3 61 60 ARTlCULUSXLIIl vero significat modo negationis et privationis illius divisio nis quae significatur nomine multi, unum enim est ens indivisum, secundum quod haec manifesta Ad primum, quod «Pater, Filius et Spiritus Sanctus, quia sunt tres, ad sunt ex supra determinatis. minus differunt numero», dicendum quod re vera unum numero est hoc unum, Est tamen advertendum quod, licet divisio secundum modum nominis quod cum alio uno est constituens numerum. Quare, cum un~t~s personae cum positive significat, secundum rem tamen non nisi privationem dicit. Divisio persona non constituit numerum, ut dictum est, no~ po~est dICI,unum num er?, enim non est nisi aliquorum ab invicem amotio, e converso autem indivisio, sed est aliud genus unitatis quam sit I in creaturIs, SICUtet In ,Deo eS,t alIa licet secundum modum nominis significet negationem vel negative, illa tamen ratio distinctionis suppositi, quam sit individuationis in creaturIs, ut dIctum negatio non est nisi negaltionis, et ita secundum rem vera positio, quae tanto est supra, ut secundum hoc in trinitate sit ponere unu~ et unum et unum, maior est quanto res simplicior et maioris unitatis. Multitudo ergo et multum, et sed non numerum secundum quod dicitur in libro D e fi d e , cap.o 15: «Cum generaliter I omnes termini numerales, suo nomine semper important unitatum tertio repetitur un~m, non numerus coacervatur, sed unum esse aliud asseritur ab invicem separationem et divisionem, quae secundum rem est negatio un ionis, gignens, genitus et procedens, tres quidem personae sed sub~tant.ia.una». Quia igitur in Deo nulla est unitatum ab invicem separatio aut divisio, neque Ad secundum de Damasceno, dicendum quod non loqUItur IbI de numero locum habet aliqua illius unionis negatio quae est in verissima unitate essentiae simpliciter et absolute, sed cum determinatione scilicet personarum, ut patet deitatis, in qua tres personae sunt vere I unum, ideo in Deo non cadit nomen inspicienti. multitudinis aut multi simpliciter et absolute, sicut neque nomen nulmeri. Et Ad tertium, quod «multitudo est numerus», dicendum quod, cum < I Circa quartum arguitur, quod in Deo sit ponendum totum virtuale sive Dicendum ad hoc, quod secundum iam determinata ratio totius cadit in potestativum. Primo sic. Totum illud, quod intrat secundum totam naturam suam quodli- Deo differenter a ratione perfecti, ex hoc scilicet quod ratio totius est in Deo, bet illorum respectu quorum dicitur totum, est totum potentiale. Haec enim sicut et I in aliis, respectu multitudinis comprehensae in eo, ratio vero perfecti est natura totius virtualis. Quod patet per BOETHIUM,L i b r o d i v i s i o n u m est in eo quod attingit suum complementum in esse. Ut sic totum et perfectum assignantem differentiam inter totum virtuale et totum in quanti tate, in hoc sint idem re et sola differant ratione, quia perfectum dicitur habendo respectum scilicet quod «totum virtuale ut substantia animae iungitur potentiis, quod non ad complelmentum, totum vero habendo respectum ad omnia contenta in re, in tit in toto secundum quantitatem», et similiter praedicatur de qualibet parte, quibus includitur complementum. Et ideo PHILOSOPHUS,detiniendo perfectum quod non contingit in toto secundum quantitatem. Deus I secundum totam nat- et I totum, dicit quod < est definitio totius in aut idem penitus sunt, aut proxima secundum naturam», et omnem rationem particularibus quae non sunt tota in rei veritate, cum sit aliquid extra, licet dignitatis et perfectionis in Deo debemus ponere, ut patet ex supra determinatis, non sit pars eorum», quemadmodum extra hominem, cum est totus, licet non in Deo ergo ponenda est ratio totius ad voluntatem et intellectum secundum sit extra ipsum aliquid de intraneis, scilicet pertinens ad substantiam eius, est correspondentiam illius quod est in homine. Quare, cum illud in homine non tamen extra ipsum aliquid extraneum quod non est de substantia eius, ut ligna, est nisi totum virtuale, ergo etc. lapides et huiusmodi. «Ita est definitio totius in rei veritate, et est . I «Neque de sua «totum virtuale reducitur I ad totum universale et ad totum integralle». Quare, substantia», scilicet individuali et singulari, secundum quod dicitur homo totus 64 ARTICULUS XLIII QUAESTIO4 65 et perfectus, quia nihil est extra ipsum, quod ad singularitatem suae substantiae porum sunt substantiae spirituales, etiam extra universum, ut est contentivum pertinet. «Neque de alia», et hoc dupliciter: neque scilicet de alia suae speciei, omnis creaturae, est ipse Creator; et sic omnino totum et perfectum non potest neque de alia etiam alterius speciei. dici universitas creaturarum. Propter primum sunt diminute tota et perfecta, singularia illa quae sunt Quare, cum omne imperfectum I et diminutum habet reduci ad perfectum, plura individua sub eadem specie, dicente COMMENTATORE super l"m C a e I i oportet ascendere ad Creatorem, in ipso ponendo completam raltionem totius e t m u n d i: «Quod invenitur plus quam unum, est diminutum, quia si esset et perfecti. Et quia nihil est completius et perfectius universitas creaturae cum perfectum, sufficeret esse unum. Et haec est causa esse multorum individuorum ipso, quam ipse per se, quia nihil melius, ut iam supra ostensum est, idcirco in unius speciei, scilicet quod propter diminutionem non fuit natura contenta in rerum universitate non est pon en dum aliquid simpliciter totum et perfectum, esse unius». Propter secundum sunt diminute tota et perfecta illa individua, nisi ipsum Deum creatorem, et hoc quia ipse solus perfectus est I et totus quae secundum philosophos quosdam continent in se totam naturam speciei, secundum tres modos praedictos eius, cuius nihil est extra. Et hoc, quia nihil ita quod non sit nata esse in alio individuo, ut sunt individuum solis et lunae est extra ipsum quod est de substantia et essentia dei tatis et singularitatis suae, et cuiuslibet substantiae separatae, quia, etsi extra illa non sit aut nec possibile sive attributorum eius aut aliquorum quae pertinent ad ipsum. Et quia nihil I sit esse secundum philosophos aliquid suae speciei, quod non putamus esse simpliciter et omnino quod est divinae essentiae et naturae, est aut etiam potest verum, ut alibi saepius diximus, est tamen extra illa aliquid naturae extraneae esse extra ipsum, quia deitas singularitas quaeldam est, -propter quod in natura extra naturam suae speciei. dei tatis non possunt esse plures dii, neque Deus rationem universalis habere Et secundum hoc dicit PHILOSOPHUSin principio C a e I i e t m u n d i : potest, secundum quod haec omnia I iam supra exposita sunt. - Et quia nihil «Omnia individua corporali a contenta in universo diminuta sunt, sed corpus omnino extra ipsum est, neque potest esse, neque naturae suae neque alterius, universi est totum et perfectum I non diminutum». Ubi dicit COMMENTATOR - quaecumque enim extra ipsum sunt secundum proprias naturas limitatas, «quod est totum et perfectum secundum quod partes eius sunt perfectae», sci- - intra ipsum sunt secundum rationes perfectionum suarum modo eminentiori licet quia nihil est extra ipsum quod est de substantia sua et partium suarum, et quam sint in propriis naturis, secundum quod supra expositum est, et inferius hoc quoad primum modum eius cuius nihil est extra, et secundum quod non est exponendum, loquendo de esse creaturalrum in Deo. plus uno individuo. Credidit enim quod impossibile esset fieri alium mundum In hoc ergo consistit divina totalitas, quod universaliter omnium est con- suae speciei, et hoc quoad secundum modum, et quoniam nihil continet ipsum, tenltiva intra se, sive sint in creaturis, quae continet quoad essentias creaturarum scilicet quia non est omnino aliud corpus extra ipsum, etiam alterius I speciei in rationibus perfectionalibus, sive quoad illa quae dicunt aliquid dignitatis sim- aut generis, neque possibile est esse, secundum quod ipse I supposuit, et hoc pliciter in creaturis in rationibus attributalibus, sive non sint in creaturis, et hoc quoad tertium modum. Et licet iuxta iam dictum modum corpus universi esset quoad I aliqua I quae pertinent ad personas, aut ad talia attributa quae forte totum et perfectum in genere corporum, non tamen esset totum et perfectum sunt tantae excellentiae et dignitatis, quod nihil habent sibi correspondens in simpliciter tamquam id extra quod nihil est omnino, quia extra naturam cor- creaturis. 66 ARTICULUS XLIII QUAESTIO 4 67 Secundum igitur rationem talium contentorum in Deo iudicari debet modus Ad cuius intellectum sciendum, quod vegetabile, sensibile et rationale divinae totalitatis, et si transcurramus omnes modos totalitatis, qui sunt totius alio modo sunt nomina differentiarum corporis animati, alio vero modo sunt integralis et totius universalis et totius virtualis, nullus illorum proprie potest partes I animae virtuales, quoniam, cum «anima sit forma corporis animati I ~~~ secundum quod animatum est», ut determinat PHILOSOPHUS in principio If D e Non primus, quia non sunt partes integrantes quantitatem aut essentiam a n i m a, et per hoc se habet ad corpus in ratione principii formalis et dantis suam, ut habitum est supra. I esse, secundum quod dicit in eodem, «causa ipsius esse omnibus substantia Neque similiter partes subiectivae universalis, quia in ipso non cadit ratio est, scilicet quae est forma, vivere autem viventibus est esse, causa autem et universalis, ut iam expositum est. principium horum anima est», similiter se habet ad corpus in ratione principii I Neque ratio totius virtualis, quia in toto virtuali coincidunt rationes totius agentis et motivi et dantis operari, secundum quod determinat ibidem de motu integri, non dico integrantis quantitatem sed integrantis rei essentiam, quarum locali, sensitivo et augmentativo. neutra cadit in Deo, iuxta quod processit ultima ratio. Illud autem declaratur Secundum igitur quod anima consideratur ut forma corporis animati et ut hoc modo. Cum enim anima sit totum vittuale ad vegetabile, sensibile et ra- simpliciter dicitur tamquam intentio communis, ab ipsa sumitur ratio differen- I tionale, et «anima est forma corporis animati in quantum animatum es!», et tiae communis, quae est divisiva corporis simpliciter et constitutiva corporis corpus anima tum tamquam genus dividitur per anima tum cognitivum et non animati. Et secundum quod secundum diversos gradus et intentiones nata est cognitivum, et animatum non cognitivum sit vegetabile, cognitivum autem animare sub ipsa per ordinem, differentiae corporis animati sunt vegetabile, subdividitur in cognitivum rationativum quod est cognitivum rationale, et in sensibile, rationale. Secundum vero quod consideratur ut principium opera- cognitivum non rationativum quod est cognitivum sensibile tantum, animatum tivum in corpore animato, non ut simpliciter et ut intentio I communis, sed simpliciter in ordine differentiarum est universale ad cognitivum et non co- ut res determinata, ipsa habet rationem totius virtualis. Et secundum quod est gnitivum sive vegetabile, et similiter cognitivum simpliciter est universale ad principium diversarum operationum, partes virtuales sunt vegetabile, sensibile cognitivum rationativum quod est rationale, et cognitivum non rationativum et rationale, quae re non sunt aliud quam ipsa substantia animae rationalis, et quod est cognitivum sensibile tantum. Et sic vegetabile, sensibile et rationale non addunt super ipsam nisi rationem respectus ad actus, secundum quod alias quae sunt partes virtuales animae, a qua habet corpus esse animatum simpliciter, determinavimus in quadam quaestione de quolibet. continentur ut partes subiectivae sub animato, et rationale et sensibile sub an- Unde, quia talis respectus non ponit substantiam aliquam aut acci dens imato cognitivo, et sic reducitur totum virtuale ad totum universale. Quia vero I aut intentionem aliam super essentiam rei, neque super se, ideo secundum differentiae tam superiores et universaliores, quam inferiores et particulares, I BOETHIUM, divisio totius virtualis media est inter divisiones per se, in quibus simul cum genere concurrunt ad integrandum essentiam speciei, per hoc to- tum virtuale reducitur ad totum integrale, ut id ipsum cadat in ratione totius universalis et totius integri et totius virtualis, et eaedem sint partes hinc et inde. 68 ARTICULUS XLIn QUAESTIO 4 69 I dividentia aliquid differens re vel intentione I addunt super invicem, et inter per hoc prae dicetur de illis per identitatem, aliter quam praedicatur universale I divisiones per accidens, in quibus dividentia aliquid differens secundum rem de suppositis, totalitas divina habet rationem totius virtualis. Pluralitas enim illa addunt super invicem. quae continetur in divina totalitate, non est nisi respectuum super simplicem Est etiam media inter divisionem totius universalis in partes subiectivas et divinam essentiam, quae de omnibus illis per identitatem praedicatur. totius integri in partes integrales, et secundum BOETHIUM differt ab utraque et Sed in hoc differt totalitas divina a toto virtuali, quod pars una vel duae convenit cum utraque. Differt enim a divisione totius universalis, quia univer- seorsum natae sunt existere in aliena substantia univocatione eiusdem generis, I sale divisum habet esse in dividentibus per compositionem, saltem secundum ut dictum est, non sic autem illa quae continentur in totalitate divina, quia, diversas intentiones, quibus species componitur ex genere et differentia et in- etsi aliqua illorum seorsum existunt in aliena substantia ut sapientia, bonitas dividuum ex ratione essentiae et suppositi, ut determinatum est supra. Totum et quaedam huiusmodi et rationes perfectionum in creaturis, hoc non fit per vero virtuale divisum habet esse absque omni compositione in singulis divi- aliquam univocitatem unius generis sed per puram analogiam, et hoc quoad dentibus: respectus enim additur suo fundamento absque omni compositione. convenientiam quam habet totum virtuale cum toto integrali. Differt etiam Convenit autem cum eadem, quia totum virtuale praedicatur de partibus sicut totalitas divina a toto virtuali, in quantum ipsum totum virtuale habet conve- totum universale de suppositis. I Differt etiam a divisione totius integri, quia, nientiam cum toto universali, quia totum virtuale cum suis partibus, ut forma ut dicit BOETHIUS, < Ad quaestionem igitur descendendo, dicimus quod nullius totius ratio, determinati a BOETHIO, proprie convenit Deo, neque universalis neque integralis Per dicta patent obiecta. neque virtualis, sed nullo modo ratio totius universalis aut integra lis, ut dictum I Ad primum igitur, quod «totum virtuale iungitur, sicut et totum in Deo, est, aliquo tamen modo ratio totius virtualis, et hoc secundum id quo differt a illis quae sunt in ipso», dicendum quod est ut sic, in quantum super essentiam ratione totius universalis et integralis, in hoc enim quod totum virtuale subintrat totius contenta non addunt nisi rationem respectus, est autem ut non, in quantum per omnimodam realem identitatem illa quae continet, quod non contingit in toto I contenta in toto virtuali nata sunt separari univoce in aliena substantia, et totum integrali, et absque omni compositione, quod non contingit in toto universali, ut I I ipsum transformari in totum universale, quod non contingit in totalitate divina, ut dictum est. 70 ARTICULUSXLIII Ad secundum, quod «mens est totum virtuale ad voluntatem et intellec- ARTICULUS XLIV tum, I quae similiter sunt in Deo», dicendum quod verum est, sed non habet plenam rationem virtualis, quemadmodum habet anima ad vegetabile, s.ensibi~e DE INFINITATE DEI et rationale, quia volitivum et intellectivum non sunt nata seorsum eXlstere In aliena substantia, sicut illa, nec totum quod I est mens, natum est transformari in Quia I in exuberant i perfectione et totalitate Dei consistit ratio infinitatis totum universale, sicut ibi anima. Et sic, quemadmodum mens habet rationem substantiae eius, ideo I post quaestiones de Dei perfectione et totalitate recto totius virtualis ad intellectum et voluntatem, et similiter Deus, praeter hoc quod ordine sequuntur quaestiones de eius infinitate, non dico adhuc in potentia, de voluntas et intellectus in creaturis sunt ad actiones accidentales re differentes qua erat sermo superius, sed in substantia et essentia. Et sunt quaestiones duae: inter se et a substantia rei, in Deo autem non nisi ad essentiales, sola ratione primo, si Deus sit infinitus, secundo, si infinitas significat circa Deum aliquid differentes et a substantia rei. positive, vel privative sive negative. Ad argumentum in oppositum patet quid dicendum, secundum praedicta. I I QUAESTIO 1 UTRUM DEUS SIT INFINITUS I Circa I primum arguitur, quod Deus non sit infinitus. Primo sic. PHILOSOPHUSdicit, IOP h y s i c o r um: «Infiniti ratio quantitati congruit et non substantiae». Deus substantia est I et non quantitas, ut patet ex praedeterminatis. Ergo etc. Secundo sic. Ibidem dicit PHILOSOPHUS:«b~finitum in quantum infinitum, incognitum», Deus, in quantum Deus, maxime cognitus est quantum est de se, quia est summa veritas. Ergo etc. Tertio sic. Ibidem, Illa P h y s i c Or um: «Infinitum in quantum:injinitum, I potentia est sicut materia», ubi dicit COMMENTATOR:«Entitas enim fnateriae et 72 ARTICULUSXLIV QUAESTIOI 73 infiniti est in potentia; forma autem et finis sunt in actu.» Deus autem summe Dicentes enim primum principium materiam esse, secundum quod supra de- formalis est et in actu, et summe remotus a natura potentiae et materiae. Ergo terminatum est, attribuebant primo principio infinitatem malterialem, et esse etc. chaos quoddam in infinitum extensum. Dicentes vero primum principium sub- Quarto sic. Sicut se habet infinitum in quantitate, ad quantitatem, sic infini- stantiam aliquam corpoream, dicebant primum principium esse aliquod corpus tum secundum substantiam, ad substantiam. Sed «unum infinitum secundum infinitum, vel extensione, ut Parmenides et Melissus, qui ponebant omnia esse quantitatem non patitur aliquod I quantum» secundum Philosophum; I ergo in- unum infinitum, et illud esse principium vel continentia infinitorum in uno, ut finitum secundum substantiam secum non compatitur I aliam substantiam. Deus Democritus, qui posuit in eodem infinita tem atomorum, et Anaxagoras, qui po- autem secum compatitur substantias plurimas creaturarum. Ergo etc. suit in eodem infinitatem partium consimilium, ut habetur Il" P h y s i c o r um. Quinto sic. Ibidem: I < partis, sed magis formae et actus et totius perfecti, ut habitum est supra. Dicendum I ad hoc quod, etsi multi philosophantium errabant in natura Neque similiter ponendus est esse infinitus infinitate corporali I extensiva ct substantia primi principii, in hoc tamen fere omnes concordabant, quod pri- vel infinitorum contentiva, quia simplex est et incorporeus, ut supra habitum mum principium omnium esset infinitum in substantia sua. Et hoc diversimode est, sed iuxta conditionem naturae eius, qua est forma et actus, attribuenda est ponebant diversi, secundum quod diversa sentiebant de natura primi principii. ei ratio infinitatis sibi proportionalis. Non autem talis, qualis attribuenda est formae universali et naturali in creaturis: forma enim naturalis creaturae, eo quod de se universalis est, apta multiplica/ri per supposita, quantum est de se, 74 ARTICULUSXLIV QUAESTIO1 75 quodam modo infinita propter aptitudines ad infinita supposita. Deitas igitur, I Hoc enim est de ratione dignitatis et perfectionis sive tota litatis in ipso, quam cum non sit talis forma, I quia in ipsa non cadit neque ratio universalis neque omnes in infinito quod ponebant, esse somniabant, etiam ponentes aliquod ratio particularis, I ut visum est supra in parte et amplius videbitur infra, tali actu infinitum esse in corporalibus. Secundum enim quod dicit PHILOSOPHUS ergo infinitate Deus dici non potest infinitus secundum substantiam; et hoc loquens de eis in IlIO P h Y s i c o r um, <, «quia est omnia continens et et infinitatis, tamen non habet ipsam, quantum est de se, nisi in potentia, non omne in se ipso habens: cuius enim nihil est extra, hoc est perfectum et to- autem actu, nisi in quantum eius amplitudo determinatur in supposito et ita tum». contrahitur ad partem, sive per materiam, sive per aliam viam individuationis, Re vera I hoc est magnae dignitatis in infinito spirituali, et esset magnae de qua alias dicendum est. dignitatis in infinito corporali, si esset tale, quod scilicet omnia in se con- Deitatis autem forma nullam in se potentiam habet omnino ad differens a tineret et nihil haberet extra se, et sic esset perfectum et I totum. Sed tale esse se re vel intentione, sicut necessario differunt universale et particulare, ut nec non potest in corporalibus, I ut bene probat contra eos PHILOSOPHUSin III" est ullius determinationis receptibilis, quae alia est a se re vel intentione, ut Physicorum et in IO Caeli et I mundi, quoniam in infinita quod possi- similiter habitum est supra, nec similiter rationem I partis per aliquam contrac- bile est poni in corporalibus et rebus creatis, non cadit dignitas illa, sed magis tionem recipit I in supposito, ut habitum est supra et amplius videbitur infra. contrarium. Secundum enim quod dicit PHILOSOPHUSibidem, «accidit autem Maxime autem per materiam determinari non habet, quia immaterialis omnino contrarium esse infinitum, quam sicut dicunt. Non enim cuius nihil est extra, est, et nullo modo actus materiae, ut habitum est supra, sed stat de se et in se sed cuius semper aliquid extra est, hoc infinitum est». Et hoc ideo, quia, iuxta perfecta. determinationem Philosophi, infinitum quod contingit esse in corporali bus I et Est ergo Deus ponendus infinitus infinitate quae nata est convenire formae in creaturis, non est in actu essendo infinitum, sicut illi ponebant in creaturis simplici liberae absque omni ratione determinabilis contractionis et limitatio- corporalibus et nos ponimus in Creatore, quia omnis creatura certis limitibus nis, quia ex ea ratione qua talis est, convenit ei sua infinitas. Talis enim est naturae et esse, sive essentiae suae, contenta est: singula enim et universa in ratione perfectionis exuberantis in suo esse, quod est maxime formale et abso- < omne et totum. Secundum enim quod dicit PHILOSOPHUSIIl" P h Y s i c o r um: «Totum et perfectum aut idem penitus est, aut proximum secundum naturam Ad primum in oppositum, quod «ratio infiniti quantitati congruit, et non est.» Et est disiunctiva artis vera pro utraque parte. Sunt enim penitus idem substantiae», dicendum quod istud intelligitur de infinito per extensionem vel re et substantia, quia quidquid est totum, eo quod est totum, est perfectum et partium multitudinem, quale posuerunt philosophi quidam in primo principio, e converso, et quoad hoc «sunt nomina synonima», ut dicit COMMENTATOR. quod ponebant I esse corporale, contra quos inducit illud dictum PHILOSOPHUS, Sed secundum raltionem sunt proxima, quia perfectum est, attingendo finem non autem intelligitur de infinito quod habet rationem perfecti. Illud enim solum consummantem et complentem in esse. Ut enim dicit PHILOSOPHUSi b i d e m , habet esse in substantia omnino separata a quantitate et materia, secundum quod «Perfectum non est nisi illud quod habet complementum, et complementum probat PHILOSOPHUSquod primus motor, quia est virtutis infinitae, simplex est finis», «totum autem, quia non diminuitur ab eo aliqua pars eorum quibus debet esse et immaterialis, abstractus a magnitudine et materia. dicitur totum», iuxta primum modum totius, VO M e t a p h Y s i c a e . Et sic se- Ad secundum patet per idem, quia «infinitum incognitum», in eo quod cundum COMMENTATOREM sunt «nomina sese consequentia» - ex eo enim est infinitum, non est nisi infinitum imperfectum per materiam: formae enim quod aliquid est consummatum in suo esse, continet quidquid pertinet ad per- est finitare. Et ideo, cum principium cognoscendi non est nisi forma, et mate- fectionem esse illius - I ut, si sit singulare totum, ut homo vel arca, continet 82 ARTICULUS XLIV QUAESTIO1 83 quidquid pertinet ad perfectionem esse illius, ita quod nihil eius sit extra ip- differentias, neque distincte secundum rem, sicut infinitum quantum, quod si sum. esset totum et omne, haberet in se partes suas diversas in substantia secundum Si vero sit universaliter totum, cuiusmodi est Deus in ente simpliciter, diversitate m situum, sed easdem I non diversas secundum figuras, - haec est cuiusmodi etiam infinitum corpus esset in ente quanto, si esset in rerum natura, enim differentia inter totum et omne, ut supra expositum est, - sed habet Deus tale in quantum totum, universaliter continet quidquid pertinet ad perfectionem in suo esse omnem rationem ess en di, ut dicit DIONYSIUS, «inconfusibiliter», esse universaliter vel esse simpliciter, et hoc quoad id quod est totum uni- et hoc contra confusionem quae est in universali, et «unite», et hoc contra versaliter in esse simpliciter, vel esse quanti, et hoc quoad id quod I est totum distinctionem partium, quae est in quanto infinito, quod simul est totum et universaliter in esse quanti. Unde, ut dictum est supra, universaliter totum I nihil omne. potest habere extra se separatum, sive extraneum sive non extraneum. Perfectum Et est iste modus essendi plura in eodem mirabilis multum et ineffabilis igitur universaliter in quantitate, cuiusmodi esset quantum extensione infinitum, nobis, quia cum ita sit, ipsa veritate rationabiliter coacti, cogimur confiteri. Et nihil quanti compatitur I extra se separatum, neque extraneum neque non extra- est consimilis modus essendi plura in eodem in creatura, si forma generis I esset neum, ut, si terra esset infinita, non com pateretur secum aliquid extra: neque aliqua I una natura in se singularis, et similiter quaelibet differentiarum sub extraneum, ut ignem aut aquam, neque non extraneum, ut aliquid terrae quod ipsa, excedente tamen in gradu dignitatis et naturae forma generis super formas non est infra ipsam ut pars eius. Ex ilIa I enim parte qua haberet aliquid extra, differentiarum ita quod forma generis contineret in se sub excellentiori gradu esset finitum et haberet tangens se, et non occuparet totum. Similiter perfectum rationem utriusque differentiae in actu, sicut modo continet in potentia, quas universaliter in esse simpliciter, cuiusmodi est Deus, nihil ens compati tur extra quidem rationes continerent in se singulae differentiae sub gradu inferiori. Vel se separatum, neque extraneum neque non extraneum. Non extraneum, ut alium est similitudo validior in anima intellectiva, si in eodem simplici per essentiam in natura deitatis, quia deitas non potest esse nisi in se quaedam singularitas; haberet rationale, sensibile et vegetabile gradu excellentiori quam essent in aliis extraneum, ut creaturam quae alterius naturae et essentiae esset a Deo, quae I divisim: hic vegetabile solum, illic sensibile solum, et alibi rationale solum. non esset infra ipsum. Ad formam ergo argumenti, quod «infinitum quantum non compati tur Non dico, ut pars esse Dei, sicut dicelbant ponentes esse Dei, quo Deus aliud quantum secum, ergo nec infinita I substantia aliud in substantia secum est, esse cuiuslibet en tis esse, ut habitum est supra, sicut extra terram infinitam compatitur», dicendum quod non est simile, quia quantum infinitum in uno sim- non est terra, quia non est terra omnino, quae non sit infra ipsam ut pars cius, plici non habet inconfusibiliter I et unite rationem omnis quanti, sed divisibiliter et cuius quantitas sit pars quanti tatis terrae infinitae. Hoc enim est magnae et I distincte. Et ideo, cum ad infinitum perfectum pertineat, quod contineat to- imperfectionis, quia habet rationem diversi tatis et compositionis. Sed dico: tum quod illius naturae est secundum quam est I infinitum, ut habitum est, vel sicut ratio essendi. Deus enim, ex quo est ipsum esse subsistcns, in suo esse oportet quod quantum non sit infinitum perfectum, vel quod contineat in se habet omnem rationem essendi, non ut universaliter, sicut habet genus in se omne quantum divisibiliter et distincte, et ita ut partem suam. Si enim aliquod esset extra, esset separatum tangens et apponibile per continuitatem, et sic non 84 ARTICULUSXLIV QUAESTIO1 85 esset nisi infinitum in potentia et per appositionem. Ut numquam esset infinitum Similiter, si ex quanto infinito propter perfectionis suae exuberantiam pro- in actu, quousque esset ei appositum quantum, ultra quod non esset possibilis cederent alia quanta in diversa substantia, quae solum haberent quanti tatis illius appositio quanti, et extra quod non posset esse aliud quantum. quandam participationem, qua dicerentur quanta, ita quod omnes rationes par- Infinitum vero substantia, cuiusmodi est Deus, in uno simplici esse se- ticipandi quantitatem essent in illa I quantitate infinita per I essentiam, et essent cundum quod est infinitum, quod est sua substantia, inconfusibiliter et unite plura quanta partilcipantia quantitatem, non repugnare t infinitati perfectionis habet omnem rationem essendi. Et ideo, cum ad rationem infiniti perfecti non quanti infiniti per essentiam. Immo sicut esse Dei et essentia simul sunt ubique plus pertineat, quam quod totum quod est illius naturae secundum quam est cum esse et essentia creaturae, I immo sine illa nec ista essent, sic quantitas illa infinitum, in se contineat, non obstante quod aliquid diversum secundum sub- per essentiam simul esset cum istis habentibus quantitatem per participationem, stanti am a Deo, simul habet esse cum Deo, Deus est infinitus perfecte. Per immo nec ista essent quanta sine quantitate illius. substantiam I enim illam non est apponibile esse Dei aliqua ratio essenldi, quia Quod non potentes antiquitus quidam discernere, quomodo videlicet per- nihil habet aliquam rationem essendi, quae non sit in illo in gradu multo emi- fectioni divinae bonitatis, et infinitati, et esse eius I non obstat quod alia sunt nentiori, ut saepe dictum est, ita quod, cum perfectio Dei in esse sit ex ratione I simul cum illa et extra eam per essentiam, immo videre non potuerunt, quin bonitatis naturalis in ipso uItimate et consummate, ut habitum est, et ex ratione bonitas et esse creaturae, si esset re aliud a bonitate et esse Dei, aliquid ap- talis perfectionis sit in ipso ratio infinitatis, ut planius habebitur in quaestione poneret supra bonitatem et esse Dei, ut maius, melius et perfectius bonum esset sequenti, sicut non est maius bonum Deus cum universitate creaturarum, quam Deus cum creaturis quam per se, et ideo, cum non potuerunt istud concedere, solus Deus per se, ut patebit loquendo de creaturis, sic non est maior perfectio quidam dixerunt quod esse et substantia cuiuslibet creaturae in eo quod est, est aut infinitas secundum esse bonitatem et perfectionem in Deo, cum universitate aliqua portio substantiae Dei et divini esse. creaturarum quae sunt, fuerunt et potuerunt esse, quam sit in ipso solo per se. Alii vero dixerunt quod esse Dei esset esse formale omnis rei, secundum Quod ergo extra Dei essentiam sunt essentiae creaturarum, hoc nullo modo quod de hoc habitum est supra sufficienter. repugnat divinae perfectionis infinitati, immo attestatur ei magis. Ex bonitatis Alii vero, praedicta bene discernentes, I non dicebant quod creatura est enim divinae et perfectionis exuberantia in sua infinitate, non ex aliqua sua I aliquid divinae essentiae, vel informata esse illo quod Deus est, sed quod indigentia et im perfectione, producit alia a se, quibus suum esse communicat, creaturae habent essentiam et esse participata ex I perfectione et infinitate non per essentiam sed I per participationem quandam, non secundum idem esse, divina exuberante in alia, secundum illa quae perfectius habet in se, quasi quemadmodum illa quibus data est virtus generativa, quae propter imperfectum divinum esse sit esse cuiusdam generis per essentiam, continens in sua perfec- esse speciei in individuis producunt alia a se, quibus communicant eandem tione in actu esse omnium differentiarum quas per participationem accipiunt essentiam specie secundum aliud esse. diversae species. Si enim formae rerum materialium essent per essentiam sep- aratae, ut imponitur dictum fuisse a Platonicis, quanto forma abstracta esset communior, tanto esset perfectior et actualior. Et ideo dixerunt quidam ex istis illud quod recitat APOSTOLUS in A c t i b us, loquens philosophis Athe- niensibus et dicit: «Quidam vestrorum poetarum dixerunt (ARATUS scilicet et r 86 ARTICULUS XLIV QUAESTIO 2 87 HOMERUS): ipsius genus sumus», quasi scilicet generalem naturam esse eius Ad quintum, quod <,et hoc est opus quo continet omnia, quia eius sapientia . Quod si hoc opus suum I rebus subtraxerit stellarum corporum quae sunt intus, quoniam extra ipsum nihil est; et similiter nec movebimur, nec vivemus nec erimus». Et ut dicit alia G los s a: <. Caelum et terra et omnia quae in eis sunt I hoc de infinita imperfecto: talem enim finem dat forma in quantitate, cum hoc universa scilicet spiritualis et corporalis creatura, non in se ipsa manet, sed i~ quod dat perfectionem, et privati o eius est ex materia, ut dicit COMMENTATOR illo, quia quod non est in ipso de quo dicitur, ~', ihil est. Etiam si aliquod esse res habeat in se ipsa, perfectius habet in n sive spirituali sive corporali, utrum dicatur infinitum privatione finis, patebit in Illo, qUia «quod factum est» ab ipso, «in ipso vita erat», etsi in se ipso nec vita quaestione sequenti. nec vivens ~uod erat. Et hoc non solum dicit AUGUSTINUS sermone per suam ideam in divina lOS u p e r Ioa n n e m: < Primo ergo modo infinitum proprie I dicitur negative, quia nihil ponit Hic oportet primo distinguere modos infiniti: dicitur enim infinitum multis circa subiectum positive; secundo modo dicitur proprie infinitum privative, modis: quia ponit aptitudinem ad contrarium circa subiectum; tertio modo infinitum, Uno enim modo dicitur infinitum, quod non est natum finiri quia non habet etsi secundum impositionem et modum nominis privative aut negative dicitur, processum omnino, neque qui natus est finiri, neque qui non est natus finiri, ad secundum rem tamen positive dicitur, quia illa negatio nobis dat intelligere QUAESTIO2 91 90 ARTICULUSXLIV verissimam affirmatlionem. Non enim est negatio vel privatio alicuius positivi subiectum, in quo sit quasi forma quaedam et dispositio subiecti, negatio autem vel affirmat ionis, sed privativi et negationis magis, ad modum quo in genere nequaquam. substantiae incorporeum dicitur privatio, vel incorruptibile. Unde differentia est inter negationem et privationem, I ut vult PHiLOSO- Sunt autem aliqui qui in scriptis posuerunt Deum esse infinitum negative PHUS,IVo I M e t a p h Y s i c a e , quod «negatio est absolutio simpliciter I alicuius, privatio vero habet naturam subiectam.» Ubi dicit COMMENTATOR: Negatio « solum, et hoc dupliciter ponunt. Quidam enim ponit quod <aut hoc nomen ,et si illud nomen non sit ho~ nomen Haec est enim definitio totius, ut dicit PHILOSOPHUS, III" P h y s i c o r um, et ,quia non significat aliquid positive circa Deum, debet esse aliud. Quare, cum aliud non I invenimus, et tamen I illum gradum dignitatis circa rem habitum est supra. Et licet valde propinqua sint secundum hoc in significato suo perfectum divinam concipimus et exprimimus in communi usu, et non nisi hoc nomine et totum, ut idem significent re, significant tamen differenti ratione, ut dic- ,oportet ergo concedere quod infinitum aliquid positive circa Deum tum est, et praecedit secundum rationem intelligendi ratio perfecti rationem significet. Ut sic ista quattuor nomina, ,,, se habeant per ordinem in significando gradus conceptionum nostrarum sua, ut nihil ei addendum est, ex hoc habet totalitatem, qua continet omnia circa simplex divinum esse. quae suae naturae sunt, ut nihil eorum sit extra. Et propter I istam propinqui- Ut bonum I significet absolute in ipso esse aliquid in quo finitur, fine tatem dicit PHILOSOPHUS, IlIo P h Ys i c o r um, quod «totum et perfectum aut esse divinae naturae complente, iuxta illud P s a Im i, «bonus es tu»; G los s a: idem significant penitus, aut proximum secundum naturam.» Ubi dicit COM- <, I G los s a: «consummatio est esse in re. Si enim res sic perfecta est ut naturae suae habeat completionem, omnium virtutum perfectio», id est perfectio in virtute, quae nihil aliud est et sic tota est ut quaecumque naturae suae sunt in se conti Ineat, si cum hoc quam ultima potentia in bonitate: «virtus enim est ultimum de potentia», I IP in utroque sic sit protensa, ut quicumque intellectus finitus aliquid eius quod C a e Ii e t m u n d i. Unde talis completio in bonitate dicitur virtus, de qua est completionis et totalitatis suae, concipiat I et in concipiendo semper pro- dicit etiam PHILOSOPHUS, VlIo M e t a p h Ys i c a e, quod «tunc unumquodque cedere ulterius possit, ut semper concipiendo magis ac magis concipiat, et sic perfectum est, cum attingit propriae virtuti»; de qua etiam dicit, quod «virtus I in concipiendo semper magis ac magis proficiat, ita ut numquam quo ultimo est dispositio perfecti ad optimum». standum sit, inlveniat et sic numquam a procedendo deficiat, quod cum hoc QUAESTIO2 95 94 ARTICULUSXLIV Totum vero significat ipsam consummationem, in quantum in se omnis sibi contrarium quam sit illa protensio, fit nominis impositio. Et consimiliter in boni et perfectionis actu simul est contentiva, iuxta illud quod dicit Dominus proposito nomen infiniti circa Deum imponitur a negatione termini sive finis, tamquam ab eo quod nobis notius est per finitum sibi contrarium in creaturis, Moysi, E x o d i XXXIUO: «ostendam tibi omne bonum.» Infinitum vero significat ipsam consummationem omnino perfectionem quibus nomina primo sunt imposita, et deinde ad Deum translata. omnem continentem, ut semper in ulterius et profundius procedentem, quo- Unde et, si interius I velimus considerare significata horum nominum cumque finito in eo per intellectum concepto. Ut ad hoc adducamus quod , , patebit nobis tertio quod hoc nomen , circa dicitur de sapientia, S a p i e n t i a e VlIo: «infinitus thesaurus est hominibus», Deum vel quodcumque semper protensum, non imponitur ad significandum G los s a: «quanto quisque profundius discit, tanto profunditatem cognoscit.» negationem termini consumentis, ut propter hoc infinitum in Deo non dicatur Cum igitur ad tale quid positivum significandum utimur principaliter in nisi negatilve, et hoc patet ex ipsius nominis impositione. Clarum enim est nobis, Deo hoc nomine , ponendum est simpliciter quod infinitum prin- quod hoc nomen , in quantum significat finem consumentem, realiter cipaliter significat aliquid positive in Deo. Illud enim debet I dici nominis privationem importat ulterioris protensionis, I infinitum autem simpliciter in significatum, ad quod significandum eo utimur communiter, quia «loquendum creaturis, si ponatur esse in actu, importat huius privationis privationem, in Deo est ut plures», sicut dicit PHILOSOPHUS. Bene tamen verum est, quod in hoc autem negationem; privatio autem, vel negatio privationis, realis affirmatio est: nomine positivo huic adnexa est negatio, quam significat ex ratione in eo igitur in quo infinitum videtur significare negationem aut privationem, impositionis I nominis, et hoc non primo et principali ter, sicut illi dicunt, sed realiter significat affirmationem. Et sic absolute dicendum, quod infinitum in Deo affirmationem et posi- secundario et ex consequente. Ut circa divinam bonitatem sive in essentia I sive in potentia sive in quo- tivum quid significat, non negativum, etsi I nomen a negatione imponitur. Dico cumque alio attributo - infilnitas enim omnia consequitur quae sunt in Deo, a negatione, non a privatione, quia infinitum privative dictum nullo modo cadit ut supra dictum est - , dicamus infinitum significare rationem semper ulterius in Deo, sicut cadit in quantitate dimensionali, nam huiusmodi quantitas nata procedendi quocumque termino significato, quod est positivum quid, cui adnexa est habere finem, quantitas autem spiritu alis in Deo finem nata habere non est. est negatio termini et finis consumentis, a qua fit nominis impositio, ad modum Unde quantitas dimensionalis infinita dicitur subtractione eius quod nata est quo linea semper in ulterius protensa infinita dicitur, quia sic protensa est, cui habere, quantitas vero spiritualis I I I in Deo dicitur subtractione eius protensioni necessario adnexa est privatio termini, ut puncti signati in quo deficit quod non est ipsa nata habere, sed quod nata est habere creatura, a qua nomen pro tens io lineae; imponitur enim sic nomen «infinitum» in linea imaginata mutuavit, cuius est ratio quae nota nobis est et cognita, et per ipsam semper protensa: nihil enim potest esse semper protensum, nisi careat termino in , in quantum dicit eius negationem vel privationem. quo stat protensio. Et sic illi affirmationi necessario consequens et adnexa est ista II Patet igitur et ex nominis impositione, tam in Deo quam in creatura, quod negatio, a qua tamquam ab eo quod nobis notius est per habitum, scilicet finiti, hoc nomen non significat principali ter negationem vel privationem, sed potius alicuius positionem, quoniam « secundum PHILOSOPHUM, in quantum infinitum, incognitum est», non autem est incognitum secundum 96 ARTICULUSXLIV QUAESTIO2 97 quod importat negationem vel privationem I finis consumentis, ut dictum est. contrario mentis affectu a Deo quae sunt privationes depellere, I sicut et in- Oportet igitur quod infinitum in quantum infinitum, significat positionem con- visibilem aiunt eloquia claram lucem, et multum laudabilem et multivocum, trariam illi fini consumenti, secundum quam est incognitum et hoc intellectui ineffabilem et innominabilem, et omnibus praesentem et ex omnibus inventum, creato, ut dictum est, quod autem significat infinitum in quantum infinitum est, incomprehensibilem et non-investigabilem.» Ecce quia dicimus Deum tamquam hoc est significatum principale. Infinitum ergo, non tantum in Deo sed et in claram lucem invisibilem, I ut contrario affectu negationis vel privationis, quam creatura, principali ter significat positionem, sive aliquid I affirmative. nomine exprimimus, realem privationem vel negationem depeIIamus et I apicem Unde quod mundus, quem PHILOSOPHUSposuit esse totum et summe per- visibilitatis I exprimamus, a cuius visione apex mentis nostrae necesse habet fectum, non potuit dici ab eo infinitus, hoc non erat tam quia terminum habebat, deficere. superficiem extremae spherae, quam quia non habebat aliquam ulteriorem pro- Propter quod, cum nomina imponimus rebus sicut ipsas comprehendimus, tensionem. Unde patet quod talis finitas mundi realem importat negationem, sub modo privationis nomen imponimus propter nostram defectibilitatem circa licet imponatur a modo affirmationis. Propter quod non est mirum, si e con- ipsam, per quam tamen intendimus insinuare nobis incomprehensibilem posi- trario infinitum, tam in Deo quam in creaturis, realiter im portet affirmationem, tionem. Et sic Deum, qui est finis omnis consummationis, dicimus infinitum, licet imponatur a modo negationis vel privationis, quia negatio, per quam via insinuando in ipso finem consummantem, ultra capacitatem omnis creaturae remotionis a Deo I quod est in creatura, cognoscimus aliquid in Deo, nobis I semper ulterius protensum. Et quod dictum est de invisibili et infinito, hoc noti or est quam affirmatio absoluta eius, quod secundum veritatem est in Deo. inteIIigatur de quolibet nomine privative in Deo. Et quod ista ad litteram sit Et hoc est quod dicit DIONYSIUS, tangens utrumque eorum in significato intentio DIONYSII, patet, quia per hoc exponit illud ApOSTOLI, «quod stultum huius nominis , lIo cap. C a e Ie s t i s h i e r a r c h i a e, loquens de est Dei, sapientius est hominibus» dicens: «eodem modo et divinus Aposto- divina essentia: «Aliquando dissimilibus manifestationibus ab ipsis eloquiis lus laudasse dicitur stultitiam ineffabilem, et ante omnem rationem referens supermundane laudatur, eam invisibilem et infinitam et incomprehensibilem veritatem, hanc igitur irrationalem et mente carentem.» vocantibus, ex quibus non quid est, sed quid non est, significatw: Hoc enim, ut aestimo, patentius est in ipsa». Ecce quoad significatum negativum. Et sequitur quoad affirmativum: «Ignoramus autem superessentialem ipsius et invisibilem et ineffabilem infinalitatem». Et quod illa re affirmatio Ad primum igitur in oppositum, quod «creatura dicitur finita positive; ergo est, licet modo negationis propter defectum nostri intellectus in ipsam com- e contra Deus dicitur infinitus negative», dicendum secundum iam dicta, quod prehendendo significata, aperte declarat DIONYSIUS in similitudinibus, VIr verum est, sed illa affirmatio finis, quam dicit I «finitum» in creatura, est per cap. D e d i v i n i s n o m i n i b us. Ubi dicit sic: «Consuetudo est theologis, carentiam perfectissimae positionis, scilicet protensionis in infinitum eius, cuius non tam consummationem quam consumptionem dicit finis in creaturis. Et ad 98 ARTICULUS XLIV QUAESTIO 2 99 iIlius protensionem circa naturam divinam significandam I utimur hoc nomine in confuso. Primo modo verum est assumptum, et hoc modo nullum est attribu- , licet imponatur a negatione finis consumentis, quem positive dicit tum divinum quod significat in Deo aliquid positive super divinam essentiam, et in creatura. Et sic quoad modum significandi et nominis impositionem quod est citra tale positivum in re significatum, non potest esse nisi imperfectum finitum magis significat aliquid positive quam infinitum, quantum tamen ad rem et incompletum. Secundo modo bene significant attributa divina aliquid positive intentam significati est e converso, ut dictum est. I I super divinam essentiam, et unum attributum super aliud. Et sic non est verum Ad secundum, quod ultra «rationem completi, perfecti et totius significat quod id quod citra tale positivum in re significatur, non sit nisi imperfectum, aliquid hoc nomen , quod non potest esse aliquid positivum», dicen- I immo est aeque perfectum secundum rem, licet non secundum rationem in- dum secundum praedicta quod infinitum non significat aliquid ultra rationem telligendi, secundum quod esse in Deo continet omnem divinam perfectionem, perfecti et totius, quod omnino sit extra rationem perfecti et totius, sed quod in sed secundum rationem intelligendi sub perfectiori ratione significat ipsa concluditur sicut determinatum in indeterminato. Sic enim perfectum addit in Deo quam . Et sic ultra rationem totius et perfecti significat rationem super rationem boni simpliciter accepti rationem I completionis I et consum- positivam hoc nomen , quia explicat rationem perfecti et totius, quod mationis in bonitate, quam bonum absolute dictum non explicat suo nomine, hoc nomen vel non explicat, ita quod perfectum et totum I includit tamen ipsum sicut confusum determinatum: ratio enim complctionis simpliciter et in summo non intclliguntur in Deo, nisi quia includant rationem est ratio bonitatis cuiusdam. Unde, cum nihil potest esse actu infinitum quin sit infiniti. Ut I sic nullum finitum in quantum finitum, per limitationem proten- perfectissimum et summe totum, licet infinitum in potentia rationem im perfecti sionis spiritualis bonitatis et perfectionis habet rationem perfecti simpliciter et I et partis habet, ut dictum est supra, et tunc deinde dicitur aliquid vere infini- absolute, sed solum infinitum, etsi finitum habeat rationem totius et perfecti, I tum, cum perfectioni suae et totalitati eius non potest fieri additio, quod non hoc est, in genere aliquo, non absolute. Quomodo autem talis ratio positiva in solum est propter negationem vel privationem finis consumentis, I sed magis divinis attributis super rationem essentiae non sumitur ex aliquo absoluto, sed propter protensionem quae omnem huiusmodi finem excludit, et est vera ratio solum respectivo, videbitur infra, cum erit sermo de diversitate attributorum. positiva, non ultra rationem positivam in nomine perfecti vel totius, ita quod sit extra ipsum, sed quae est inclusa in ipsa ut in confuso, et explicata determinate nomine infiniti, ut dictum est. Et sic ratio infiniti est ultima ratio determinata positiva quae in re quacumque potest haberi, et exprimit summe rationem I dignitatis divinae. I Et quod arguitur, quod <, et significant id quod est ultimo positivum in re», dicendum quod positivum in I re, significatum ultra rationem totius et perfecti, potest intelligi dupliciter: vel quod illud positivum sit omnino extra rationem totius et perfecti, vel inclusum ut QUAESTIO1 101 ARTICULUS XLV . ~n contrarium est illud, Ephesios VO: «nolite esse imprudentes, sed mtelhgentes quae sit voluntas Dei», et Romanos, XIlo: «ut probetis quae DE DEI VOLUNTATE sit voluntas Dei». Sequitur I de Dei voluntate, circa quam quaeruntur quattuor: primo si in Deo sit voluntas, secundo si voluntas in Deo sit potentia activa vel passiva, . Quaesti~ne~ de voluntate, in quo habet esse, oportet determinare per supposito quod habeat in Deo rationem potentiae secundum modum supra 5 ratlO?em bom, Sl.cut quaestionem de intellectu, in quo habet esse, oportet de- determinatum de ponendo in Deo potentiam, tertio si voluntas Dei sit libera, ~ermInare p.e~ratlOne~ .veri, s.ed e contrario determinatis supra circa illam de I Intellectu dIVInO.Est IgItur sCIendum quod ex parte intellectus, et universaliter quarto si in voluntate Dei sit libertas arbitrii. ex parte virtutis cognitivae, ita est quod nihil habet cognosci, nisi secundum quod habet esse apud cognoscentem ut perfectio eius, et secundum quod se- I QUAESTIO 1 cundum actu~ est declarativum et manifestativum sui ipsius apud ipsum, et ~abens apud .Ipsum perfe:tam rationem veri. I Actus enim cognoscendi in pa- UTRUM IN DEO SIT VOLUNTAS hendo perficItur, et quasI per motum rei cognita e in cognoscente. Cognitum autem apud cognoscentem I non habet esse nisi sub ratione esse immaterialis. Circa I primum arguitur, quod in Deo non sit voluntas. Unde, ubi non habet esse rationem immaterialis, sed materialis, ibi non habet Primo sic. I «Voluntas» secundum ANSELMUM,D e Ii b e r o a r b i t r i o , rat~onem cogniti, et ibi habet rationem cogniti, quantum est de se, ubi habet super principium I «est instrumentum se ipsum movens». In Deo autem nihil est se ipsum movens, r~tlOnem esse i~materialis, secundum COMMENTATOREM quia se ipsum movens est simul movens et motum, et reducitur ad aliud prius I~ M ~t a p h ~ S 1Ca e. Eadem autem semper est ratio cognoscentis et cogniti, movens non motum, secundum PHILOSOPHUM, III" P h Y s i c o rum. Quod non SIcut In sensIbus et sensibilibus eadem est ratio I organi et obiecti. Eadem V potest contingere alicui quod est in Deo, quia est primum movens immobile, ergo ratione nihil habet aliquid cognoscere nisi sub ratione esse immaterialis «dans cuncta moveri», secundum BOETHlUM.Ergo etc. ex quo contingit quod illa quae omnino habent esse materiale, nihil omnin~ Secundo sic. Voluntas non est in aliquo, nisi ex ordinatione eius in finem per coglnoscunt, neque cognoscuntur nisi per aliquam sui abstractionem a materia voluntatem; I voluntas enim finis est secundum PHILOSOPHUM,III" E t h i c o- ~t esse ~at~ri~li; quae vero habent aliquod esse immateriale, secundum gradus r u m Deus autem nullum ordinem habet in finem, quia non est ipsi finis, sed Immatenahtahs plus sunt cognoscentia et cognoscibilia. ipse est omnium finis. Ergo etc. Unde sensibilia, quae habent formas alligatas omnino malteriae secundum substantiam et esse, infimum gradum habent cognoscentium, et post haec illa 102 ARTICULUS XLV QUAESTIO 1 103 quae habent formas alligatas materiae secundum esse, et non secundum essen- essentiam et in suo esse, sicut bonum ipsorum proprium quod consistit in ipsa I tiam, ut sunt rationalia, sicut homines, et super haec illa quae habent formas perfectione eorum, non est bonum perfectum secundum determinata, sic non omnino abstractas a materia et secundum esse et secundum essentiam, Iimitatas habent illud appetere ut perfecte quietata in eo, sed appetunt ipsum ut in ipsum tamen, ut sunt intellectu alia, sicut angeli. Et super omnia forma illa est cogni- per appetitum tendentia sicut in finem et bonum simpliciter, a quo habent quod tiva, quae omnino libera est a materia et conditionibus materiae, ut illa quae est I I sunt bona per participationem. Et sic appetentia sunt omnia creata, quae omnino illimitata, ut est deitatis essentia. Propter quod est medium et ratio se habent suum proprium bonum per participationem, licet diversimode, ut in 3a ipsum cognoscendi et omnia alia, quod nulli formae creatae convenit, ut supra quaestione sequenti dicetur. dictum est in parte, et amplius dicetur inferius. Illud vero ens quod habet perfectionem simpliciter in natura sua, et esse Et sicut secundum I iam dictum modum est ex parte intellectus et virtutis sicut bonum ipsius, quod consistit in eius perfectione, est bonum perfectum cognitivae, sic est e contrario ex parte voluntatis et virtutis appetitivae, quod secundum supra determinata. Sic appetit illud, ut perfecte in suo bono qui- nihil habet appeti nisi secundum quod habet esse in se ut perfectio appetentis et etatum, et hoc modo soli Deo convenit appetere. Appetitus autem, cum est ut secundum actum quietativum illius, et habens in se secundum se, perfectam absque cognitione, tunc dicitur pure naturalis, sicut materia appetit formam. rationem boni. Actus enim appetitivus rationalis in agendo perficitur, et quasi Cum vero est cum cognitiva sensitiva, tunc vocatur appetitus animalis. Quando per modum appetentis in id quod appetitur; appetitum autem secundum se ipsum vero est cum cognitione intellectuali, tunc dicitur voluntas. Cum ergo Deus est non habet esse nisi sub ratione esse naturalis. Unde, ubi res naturalis habet naturae intellectualis, in Deo ponendum est esse voluntatem, non quia ex hoc I rationem esse abstracti ab esse naturali, ut in consideratione mathematica, ibi quod Deus habet intellectum, argui possit quod habeat voluntatem, ut habere non habet omnino rationem appetiti, quia neque boni secundum PHILOSOPHUM, I intellectum sit ratio habendi voluntatem, sed quia sine intellectu non est vo- IlIO M e t a p h y s i c a e , et ubi habet suum esse naturale, ibi habet rationem boni luntas. et appetiti, quantum est de se. Quare, cum eadem debet esse ratio appetentis et I appetiti, sicut cognoscentis et cogniti, eadem ergo ratione nihil habet appetere, I nisi ratione sui esse in se naturalis, et quaecumque habent in se aliquod esse naturale, habent rationem appetitus et appetentis. Ad primum in oppositum, quod «voluntas est instrumentum se ipsum Ex quo contingit quod, cum omnia quaecumque sunt, habent esse aliquod I naturale in se, quod omnia entia habent appetere, sed diversimode secundum I movens» dicendum quod, si motus sumatur proprie pro variatione quacumque, gradus esse et naturae suae, unde quae non habent perfectionem in natura sua sic definitio illa solum convenit voluntati creaturae; si autem sumatur impro- et esse, nisi quia sunt similitudo et participatio eius quod est perfectum per prie pro quacumque actione, sic convenit voluntati increatae, quia est primum principium actionis suae et se ipsum libere ponit in actum, ut in 3" quaestione sequenti videbitur. 104 ARTICULUS XLV QUAESTIO 2 105 I Ad secundum, quod < cendum quod non est voluntas nisi finis. Sed hoc contingit dupliciter, vel ut distantis ab ipso et ideo tendentis in ipsum modo praedicto, et quod sic est finis, Dicendum ad hoc, quod sic est in omnibus potentiis et virtutibus quae proprie dicitur ordinatum in finem, et solum convenit voluntati creatae; vel ut habent actus determijnatos ad obiecta, quod secundum rationem formalem quietati in fine, et quod sic est finis, non dicitur proprie ordinari in finem, sed I dicitur finis absolute, et hoc modo finis est voluntas increata. I abiectorum determinantur et distinguuntur ipsae potentiae et actus earum. Verbi gratia, quia secundum formam et speciem differunt color et sonus, et secundum formam et speciem differunt visus et auditus, similiter videre et audire. Quae- I QUAESTIO 2 cumque autem potentiae determinantur secundum rationem formalem obiecti, actus earum secundum esse completum et formale habent terminari ad obiec- UTRUM VOLUNTAS IN DEO SIT POTENTIA ACfIVA VEL PASSIVA tum, secundum quod habet esse perfectum et completum in esse suo formali, I Circa secundum arguitur, quod voluntas Dei sit virtus passiva. ut cum color habet esse formale et completum potius in obiecta quam in medio Primo sic. Quoniam omnis vis non movens nisi prius mota, est vis passiva, vel in orgalno, actus videndi perfectus habet terminari ad colorem prout habet quia moveri pati est. Voluntas Dei est huiusmodi, quia non movetur ad actionem esse in obiecto. nisi mota per obiectum. Appetitivum enim movet, et propter hoc intelligentia Nunc autem ita est iuxta illud dictum PHILOSOPHI in Vl" M e t a p h y s i c a e: movet, quia principium ipsius est appetitivum. Ergo etc. «verum et falsum non sunt in rebus sicut bonum et malum, sed sunt in cogni- Secundo sic. Secundum I PRISCIANUM in fine M i n o r i s, «omnia verba tione», quod, licet verum et falsum quodam modo habent esse in cogitatione et ad animam pertinentia significant passionem». verbum est ad animam quodam modo in rebus, quia ambo, et res et cogitatio, dicuntur vera, et veritas pertinens, ergo passionem I significat. Sed velle est actus voluntatis, passio habet esse in rebus et habet esse in cognitione, tamen perfectius esse habent autem non est actus nisi virtutis I passivae. Ergo etc. in cognitione quam in rebus. Non quod cognitio perfectius dicenda est esse In contrarium est, quoniam omnis vis passiva in suo actu necessitatem vera quam res, et veritas cognitio nis denominans cogitationem perfectiorem habet ab alio movente ipsam. Quod si moveat illud, necesse est ipsam in suo actu moveri ab illo. Voluntas autem Dei, quia est omnino libera, a nullo in suo actu necessitatur, ut patebit in quaestione sequenti. Ergo etc. 106 ARTICULUSXLV QUAESTIO2 107 habeat rationem veritatis quam veritas rei denominans rem ipsam esse veram, suo esse formali. Quare, cum ut iam decIaratum est, I verum habet suum esse sed quod res ipsa perfectiorem habeat in se rationem veritatis secundum esse perfectum formale in cogitatione, non in ipsa re ut est extra cogitationem, quod habet in cogitatione, II quam secundum esse quod habet in se extra, se- bonum vero e contra habet suum esse perfectum formale in re, et non in ipsa cundum quod expositum est et dedaratum supra in quaestionibus de veritate voluntate, sicut ergo actus intelligendi terminatur ad verum ut habet esse in Dei. ipsa cogitatione sive in intellectu, sic actus volendi terminatur ad bonum ut Bonum vero et malum e contrario, licet ambo habent esse quodam modo habet esse in ipsa re volita, ut inteIIigere sit actus intellectus ex habitudine in re et quodam modo in voluntate, quia ambo, res et voluntas, dicuntur esse quam habet ad rem, secundum quod est in eo principaliter, velle autem sit actus bona, tamen perfectius esse habent ambo in re volita quam in voluntate. Cuius voluntatis ex habitudine quam habet ad rem, secundum quod ipsa res est in se ratio est, quia, ut supra dictum est in quaestionibus de bonitate Dei, veritas existens. consequitur rem ratione suae formae, ut est manifestativa eius apud cognoscen- Quare, cum bonum I quod est in re ut I in re existens, nullo modo habet tem, bonitas vero consequitur rem ratione suae formae, ut ipsa est perfectiva movere voluntatem, sicut verum quod est in re, non habet movere intellectum ipsius rei in se ipsa. Quare, cum propterea veritas perfectius rationem I ver- secundum quod habet esse in re, sed solum secundum quod habet esse in itatis habet in cogitatione quam in rebus, secundum quod supra determina- intellectu, actus ergo voluntatis qui est velle, etsi terminatur ad bonum ut est in tum est in quaestionibus de veritate Dei, consimili ratione bonitas e contra re existens, nullo tamen modo ad huiusmodi actum eliciendum habet voluntas perfectius habet rationem bonitatis in re quam I in voluntate. Propter quod I moveri a bono, nisi metaphorice, aut pati ab ipso. Quare, cum non possit PHILOSOPHUS non dicit absolute quod veritas et falsitas sunt in cogitatione, aliquid dici virtus passiva, nisi quia ab aliquo patiatur quod agat in ipsam et non in rebus, bonum vero et malum in rebus, non in voluntate, quia, cum eliciendo actum suum, I quemadmodum intellectus dicitur virtus passiva, quia ambo sint in ambobus, tamen verum et falsum non halbent esse in rebus si- non agit eliciendo actum intelligendi, nisi moveatur a re obiecta quae sit in cut bonum et malum, quia haec secundum perfectius esse sumuntur esse in ipso ut forma eius secundum esse spirituale, ut habitum est supra de intellectu rebus et non in voluntate, illa vero e contrario in cogitatione, et non in re- Dei, non est autem aliud quod natum est agere in virtutem quamcumque, nisi bus. proprium obiectum, sicut non agit in visum nisi color vel lux, dicendum igitur Cum ergo voluntas et intellectus, et universaliter actus eorum qui sunt velle quod voluntas et in Deo et in aliis simlpliciter debet dici virtus I activa et non et intelligere, determinantur et distinguuntur secundum formam et speciem, licet passiva, e contrario intellectus qui, ut habitum est, debet dici simpliciter virtus secundum rationem solum in Deo, et habent obiecta formalia bonum et verum, passiva et non activa. actus ergo illi qui sunt velle et intelligere, in suo esse et perfecto et formali habent terminari ad illa, secundum quod habent esse perfectum simpliciter in 108 ARTICULUSXLV QUAESTIO2 109 Unde, licet ambo actus consistant in habitudine quae est inter potentiam et ut magis proprie loquar, volens, per voluntatem mSl m bonum cognitum, eius obiectum, hoc tamen fit contrario modo. Intelligere enim est quasi motus bonum tamen cognitum nullam impressionem I aut motum facit in volun- circularis aut reftexus I incipiens a re intellecta in intellectum, et ab intellectu tatem, sed voluntas in obiectum ostensum se ipsam movet se ipsa, ac si vi- iterato terminatur in rem intellectam; velle vero e contrario est quasi motus sus non perficeretur intus recipiendo, sed extra mittendo praesentato visibili circularis aut reftexus incipiens a voluntate in obiectum, et ab obiecto iterato ad rectam oppositionem: tunc enim vis visiva se ipsam se ipsa moveret in terminatur in voluntatem. Verbi gratia, in actu intelligendi res intel1igibilis se- obiectum videndum, absque eo quod prius I esset mota ab ipso. Unde bonum, cundum esse spirituale facit I se in intellectu, et fit intelligibile quasi forma quod est obiectum voluntatis, nullum esse habet in voluntate sicut verum intellectus expressa, etsi non impressa. Et sic intellectus patitur ab intelligibili, habet esse in intellectu, ut non sit quaestio de I bono, an perfectius habet et intellectus per esse formale intelligibilis in ipso; immo totum compositum esse in re an in voluntate, quemadmodum est de vero, ut supra disputatum ex intellectu et intelligibili potius elicit ex se actum intelligendi, dicente Au- est; cum autem voluntas per actum volendi se unierit volito, statim impres- GUSTINOin fine I;xi D e T r i n i t a t e: «Liquido tenendum est quod omnis res sionem delectationis aut alicuius alterius passionis concipit in se a volito, et in quamcumque recognoscimus, congenerat in nobis suam notitiam; ab utroque hoc solum passivus est, secundum quod amplius videbitur infra, loquendo de enim notitia paritur a cognoscente et cognito», et hoc quemadmodum ex vis- amore. ibili et vidente gignitur visio, ut dicit libro XI", cap. 2°. Actus intelligendi, ex intelligente et intelligibili, I ut dictum est, elicitus, terminatur in ipsum intelligibile ut in cognitum per ipsum, et per hoc intellectus respectu actus intelligendi activus est, non passivus. Quia tamen, ut dictum est, non agit nisi primo patiatur, ideo simpliciter dicitur esse passivus, activus vero secundum quid. Ad primum in oppositum, «quod primum movens in appetitu est ap- In actu I autem volendi, absque eo quod aliquid agat primo in voluntatem, petibile» dicendum secundum iam dicta, quod intellectus secundum PHILOSO- nisi metaphorice, ipsa voluntas se ipsa ex se ipsa elicit actum volendi, quo pHUM, et appetitus movent, non quia aliquam impressionem faciant in vi ap- se quodam modo facit in volitum et unit se volito. Etenim si actus volendi petitiva aut voluntate, sed quia sine cognitione boni appetibilis appetitus non necessario praesupponit actum intelligendi, quia non movet se voluntas, vel movet se in appetibile, ut dictum est. Ad secundum, «quod omnia verba pertilnentia ad I animam passionem significant», dicendum quod hoc non dicitur quia I anima nullum habet actum quin sit passio in ipsa, I sed quia nullum habet actum quin oriatur ex paslsione, quod contingit in omnibus actibus intellectus, vel quin ipsum concomitetur I aliqua passio, quod contingit in omnibus actibus voluntatis. QUAESTIO3 111 110 ARTICULUSXLV I QUAESTIO 3 proprio s ordinantur, et per proprio s fines ad finem communem omnium. Aliter I enim I omnia contingere nt casu, vel de necessitate ex connexione causarum UTRUM VOLUNTASDEI SIT LIBERA praecedentium, quod reprobat PHILOSOPHUSII" P h Y s i c o r um. Cum hoc enim quod res singulae propriis actionibus tendunt in proprios fines per proprias Circa I tertium arguitur quod voluntas Dei non sit libera. formas, habent unum primum mota rem communem omnium, I qui «immo- Primo sic. Voluntas libera se habet ad apposita. Non sic autem voluntas bilis manens dat cuncta moveri», a quo formas suas participatas habent, et in Dei, quia tale non est nisi mutabile, quod Deo non convenit. Ergo etc. cuius motu ad unum finem communem omnium moventur, qui est finis in- Secundo sic. Gloriosius habetur id quod habetur naturae necessitate quam tentus ab illo omnium motore. Quod enim inclinatur vel dirigitur in aliquid contrario modo, ut supra declaratum est. Habere autem voluntatem necessariam per principium sibi inditum ab alio, et non per principium proprium sibi in- naturae necessitate, alius modus est habendi quam sit habere eam liberam. ditum dirigit ad aliquid determinatum, non tamen in ipsum dilrigit I nisi ut Quidquid autem habet I Deus, hoc habet modo meliori et magis glorioso, quia est intentum ab illo qui illud principium indidit, quemadmodum sagitta virtute semper quod melius et dignius est, Deo attribuendum est, ut habitum est supra. sibi indita, etiam violenter, a sagittario, non dirigitur nisi in signum intentum Ergo etc. a sagittario, si artilficialiter dirigatur; multo fortius ergo nec in aliquid dirigit In contrarium est, quoniam voluntas et natura sunt duo principia agendi ex virtus impressa naturaliter, nisi in id quod est intentum ab imprimente, quia per opposito distincta, ad quae omnia agentia reducuntur secundum PHILOSOPHUM, naturalem impressionem virtutis magis sibi determinat rem, quam per violen- n° P h y s i c o r u m et Vo Me t a p h y s i c a e . Esse necessarium et esse liberum tiam. sunt duo modi essendi contrarii. Cum ergo omne principium agendi quod est Haec autem quae sic propriis inclinationibus tendunt in proprias fines, et natura, sit necessarium, omne principium agendi quod est voluntas, erit liberum. medi antibus illis ad finem omnium communem, licet cum hoc moveantur a Ergo etc. primo motore omnium, motus eorum differt a motu illorum quae moventur ab aliquo extra absque inclinatione propria, ut sunt illa quae moventur violenter, quemadmodum grave movetur sursum vel circulariter. Quae sic enim moventur ad aliquem finem solum violenter, impelluntur a dirigente absque eo, quod a Dicendum ad hoc, quod singula quaecumque, quae sunt in rerum natura, quocumque motore extra consequantur formam aliquam natulralem, per quam sicut habent determinatos gradus perfectio num in natura et essentia sua, sic illo motu moventur et in illum finem inclinentur. Quae autem talem formam habent determinat as operationes sibi debitas, I per quas in fines sibi debitos et consequuntur, et per eam motibus suis ad suos fines proprios tendunt, et per hoc ad finem omnium communem, non dicuntur moveri violenter. Tali autem modo moventur omnia quaecumque sunt in rerum natura, sed I diversimode secundum diversas formas diversarum perfectionum quas in natura et essentia sua receperunt a primo motore, ita quod illa quae consequuntur for- 112 ARTICULUSXLV QUAESTIO3 113 mam perfectiorem in gradu digni ori modo, moventur, in suos fines scilicet, determinat obiectum sensu apprehensum, sicut in non cognitivis determinat magis ex I se et minus cum inclinatione alterius, et e contra I illa quae consequ- ipsos principium naturaliter indiltum. Nec possunt ista sibi finem aut motum untur formas inferioris gradus. I determinare, quia finem et motum I sibi ipsi determinans non potest esse Unde illa quae sunt in inferiori gradu perfectionis et magis distant a per- nisi cognoscens I finem et circumstantias eius, et similiter eorum quae sunt fectione primi motoris, ut sunt illa quae non habent aliquod genus cognitionis, ad finem et habitudinem illorum ad finem. I Quod rationis sive intellectus etsi in eis sit principium inclinans I illa in suum motum et dirigens in proprium est, et tantum illius, et cuiuslibet rationalis et intellectualis naturae. Et propter finem, non tamen est proprie movens. Propter quod vult PHILOSOPHUS, vllr hoc solum talia liberam habent ordinationem in motus et in fines, alia autem P h Y s i co r um, de gravibus et levibus, quod non moventur ex se nisi per acci- non, sed solum pure naturalem ut non cognitiva, vel servilem ut bruta. Cuius dens, quando scilicet sunt extra loca propria in quibus naturaliter quiescunt, et causa et ratio est, quia non cognitiva non habent esse nisi omnino materiale ideo quod talia moventur motibus sibi propriis. Principium motus eorum pure et determinatum per materiam, propter quod forma in ipsis, terminalta per naturaliter movet, et vocatur appetitus pure naturalis. Illa vero quae aliquod materiam et omnino concreta ipsi, nullam habet vim cognitivam, quia, ut dictum genus cognitionis habent, ex se moventur per se, et secundum PHILOSOPHUM est supra, nihil est cognoscens vel cognitum, nisi secundum aliquam rationem sunt divisibilia in duo, quorum unum est per se movens, aliud vero per se mo- esse immaterialis, et propter eandem rationem talis forma non inclinatur nisi in tum, ut in eis sit ponere non solum principium inclinans, sed aliquid per se unum determinate. movens. I Cognitiva vero sensitiva tamen ideo sunt aliquo modo cognitiva, quia, Sed in istis adhuc est differentia secundum gradus perfectionis formarum, etsi formas habent in materia, tamen contrarietates materiales habent in se re- quoniam in quibusdam determinatur motus ab appetibili apprehenso, I a quo ducltas ad rationem mediam et proportionem, per quam quodam modo sunt non potest motivum se divertere postquam appetibile fuerit apprehensum. Et sic elongata a conditione pure materialium in quibus non est talis proportio, moventur bruta animalia in prosequendo delectabile et fugiendo triste, ut, licet ut possint recipere formas sensibiles materiales praeter materiam ipsorum motivum in eis ex se sit indeterminatum ad hoc ut moveat et non moveat, in sensibilium, ut dicit PHILOSOPHUS, 11° D e a n i m a; et propter hoc dicit in quo differt I a motivo in non sensibilibus, postquam tamen fuerit determinatum fine Illi D e a n i m a, «quod impossibile est quod corpus animalis sit sim- ab obiecto, non est in potestate eius ut non moveatur et sequatur delectabile, plex elementum, quia tactus est primus sensuum, sine quo non est animal, aut ut non fugiat, quantum est in se tristabile. et ipse est medietas calidi et frigidi et omnium aliorum». Dicit etiam quod Et tale principium, etsi non pure naturaliter movet, movet tamen pure «propter idem ossa, capilli, plantae et huiusmodi non sentiunt, quia terreae servi/iter, et appellatur appetitus animalis seu sensitivus, cui motum et finem sunt». Et licet sensitiva, sicut quodam modo cognitiva sunt et recipiunt formas rerum sine eorum materia, tam cognitiva tamen pars in ipsis quam appetitiva, quia concreta est materiae secundum esse et essentiam, nec recipit cognitiva 114 ARTICULUS XLV QUAESTIO 3 115 formas rerum absque materiae conditionibus naturalibus ex hoc quod recipiunt I Sed ulterius, quod appetitus determinetur et sit huius boni determinati, eas in organo corporaliter, propter quod tam cognitiva quam appetitiva in actu I de hoc aliqui adhuc dicunt quod sequitur determinationem rationis ita, quod suo determinatur secundum illam formam corporalem, ut appetitus in brutis quando sunt circa idem sive de eodem iudicium rationis et appetitus, numquam I necesse habet sequi cognitionem. Ut, sicut ex parte cognitivae nullum habent possunt contrariari, neque in universali neque in particulari, ut iudicium de iudicium nisi secundum conditionem apprehensi, sic et ex parte appetitus nul- universali numquam potest contariari appetitui de universali, neque iudicium lum habent desiderium nisi secundum illius conditionem. Propter quod omnia de hoc particulari, appetitui de eodem. Sed quod contrariantur, hoc est quia non eiusdem speciei eundem habent modum agendi, et quantum ad regimen cogni- sunt de eodem, quia scilicet iudicium rationis est de aliquo universali, cuius tivae et quantum I I ad regimen appetitivae. Unde, sicut ad regimen cognitivae contrarium appetitur in particulari, et circa quod iudicium rationis sibi ipsi omnis hirundo eodem modo facit nidum et apes favos mellis, sic omnes habent contraria tur, iudicando non fugiendum in universali quod fugiendum iudicat in eosdem motus secundum appetitum, ut quaelibet ovis in fugiendo lupum et particulari, vel e converso. quilibet lupus in persequendo ovem. Cuius ratio non est nisi materialitas ex Sed verius tenendum est, quod tamen non est hic perscrutandum, quod parte obiecti concepti particulariter et unifdrmiter in imaginativa omnium quae libertas determinandi appetitum ad hoc particulare vel illud nullo modo est ex sunt eiusdem speciei. parte rationis quia habet iudicium liberum, ut necesse non sit appetit um se- I Cognitiva vero rationalia et intellectualia, quia sunt formae abstractae qui rationem particularem. Immo ipse appetitus immaterialis et abstractus se omnino per essentiam suam a materia, ideo recipiunt formas omnino abstractas ipso habet se determinare sua electione, et hoc liberius quam ratio se habeat I a materia et conditionibus materiae, et sic pure sub ratione universalis. Propter I determinare suo iudicio. In rationalibus ergo et intellectualibus non determi- quod nec cognitiva nec appetitiva I in ipsis determinatur in suo opere ad ra- natur motus ipsi principio motivo ab appetibili apprehenso et diiudicato per tionem alicuius particularis. Unde arca existens in mente artificis est absoJuta et rationem, I I sed omnino habet in sua potestate motum, ut non sit ipsi neces- universalis, et abstracta a materia et omnibus conditionibus particularibus, non sarium inclinare secundum determinationem appetibilis apprehensi secundum se habens, quantum est ex natura essentiae suae, plus ad esse quam ad non esse, quod apprehensum est, sed quod moveat et secundum actum inclinet in finem, nec ad figuram trianguJarem vel rotundam vel aliquam aliam. Remanet arti fici hoc facit, non quia ab extra aliquid I ipsum violenter impellat vel ab intra iudicium rationis de faciendo vel non faciendo, et de sic vel aliter faciendo, et naturaliter inclinet vel servili ter ducat, sed quia libere et eligibiliter aut quasi similiter libertas appetitus de eligendo facere vel non facere, vel sic facere vel eligibiliter, et tamquam dominus suae actionis ex se ipso hoc velit. Et tale alio modo. Et quoad hoc appetitus rationalis semper sequitur apprehen sionem principium movens appellatur voluntas, quod in se et in suo significato inclu- I rationis, et dependet libertas appetitus ex modo cognitionis, et appetitus se- dit appetitum et libertatem, ut voluntas Inihil aliud sit quam appetitus liber, quitur omnino cognitionem. Sed hoc verum est de appetitu indeterminato, qui ut appetitus sit quasi genus, libertas vero quasi differentia in significatione et est boni simpliciter, et cognitione indeterminata, quae est boni in universali essentia voluntatis. secundum quod bonum. 116 ARTICULUSXLV QUAESTIO3 117 Sed in talibus quae libere et eligibiliter vel quasi, et ut domini suorum alicuius, et confestim impetus ad I operationem et aguntur; in omnibus ratio- actuum movent et inclinant actus suos in fines, est differentia appetituum secun- nalibus entibus ducit I magis appetitus quam ducitur». Et cap. 29: «1rrationalia dum differentiam naturarum. Est enim in aliquo eorum appetitus, qui libere et non sunt libera arbitrio, aguntur enim a natura magis quam agant, et ideo eligibiliter vel quasi, et invariabiliter inclinat motum in finem ultimum, ita quod non contradicunt naturali appetitui, sed simul appetunt et impetum faciunt ad nullo modo potest declinare a directione in illum. Est et alius in aliquibus eo- actum. Homo autem rationalis ens, magis agit naturam quam agatur, ideoque rum quae libere et eligibiliter vel quasi, sed variabiliter inclinat motum in finem appetens, si quid velit, habet refrenare appetitum vel sequi eum». Et sic volun- ultimum, ita quod aliquo modo potest declinare a directione in ipsum. Et iste tas libera dicitur, quia sui ipsius gratia movet, non quia ab alio impellatur vel adhuc est in duplici genere, quoniam quidam est appetitus in aliquibus eorum inclinetur vel determinetur; et hoc in genere causae moventis, quemadmodum qui libere potest inclinare I motum, sed sic variabiliter, ut priusquam inceperit secundum PHILOSOPHUM«liber homo dicitur, quia est sui ipsius gratia, et non motum I eligibiliter inclinare in ipsum, potest declinare ab eo, sed postquam ad alterius servitium ordinatur»; et hoc in genere causae finalis. coeperit inclinare eligibiliter in ipsum vel deviare ab ipso, nequaquam potest de <2> Secundo vero dictorum trium modorum est I libertas appetitus in solis cetero variare motum, alius vero est, qui libere et variabiliter ante inclinationem angelis. Voluntas enim angelorum eligibiliter et libere appetendo excedit in et post potest inclinare in finem ultimum vel deviare ab eo; isto tertio modo est gradu appetitum hominum, et habet aliquem gradum libertatis super gradum libertas appetitus in solis hominibus. libertatis appetitus hominum, sicut gradus naturae angelorum est super gradum <1> Voluntas enim in hominibus, quia libere et eligibiliter appetit, excedit naturae hominum. Unde propter superiorem gradum naturae angelorum fortior in gradu quodam appetitum brutorum et habet aliquem gradum libertatis, in- et firmior est electio et libertas in angelis quam in hominibus, et ideo minus fimum tamen, sicut gradus naturae hominum infimus est inter rationali a sive variabilis. Ut, licet angelus ante omnem actum quem eligibiliter et liberaliter intellectu alia. Cum enim voluntas et I libertas fundatur in essentia rei, natura elicit, potest suo actu primo inclinare vel in motum directum in finem ultimum, inferior I libertatem voluntatis naturaliter debet habere in gradu inferiori. Unde vel in motum deviantem ab eo, tamen, postquam angelus libere et eligibiliter propter inferiorem I gradum naturae debilior et infirmior est libertas voluntatis inclinaverit vel in unum motum vel in alterum, quantum est ex natura sua non in hominibus inter omnia intellectualia, sed et ideo magis variabilis, ut homo potest variare motum, quin quantum est ex ipsa natura angelica, I ex ordinatione statim cum devenerit ad usum liberi arbitrii, suo primo actu potest inclinare in I divinae iustitiae vel proprio delicto exigente, obstinetur in malo, si inclinet motum directum in finem ultimum vel in motum deviantem I ab eo, ut libere motum a fine ultimo, vel per gratiam confirmetur in bonum, si adiutus I gratia et eligibiliter inclinet in unum vel in alterum. Postquam etiam homo libere et inclinet motum in ultimum finem. eligibiliter inclinaverit in unum motum vel in alterum, quantum est ex natura Et quia fortior et firmior est ista libertas et electio in angelis in hoc quod sua, potest variare motum, quousque fuerit confirmatus in bono vel in malo. fortius adhaeret ei quod primo agit, ut de cetero non possit variare, quam sit Unde penes hoc DAMASCENUSassignans differentiam inter appetitum hominis et brutorum, dicit libro 11°, cap. 20: «1n irrationalibus fit appetitus 118 ARTICULUS XLV QUAESTIO3 119 in hominibus, in quibus debiIius adhaeret ei quod primo agit, ut post actum quod libertatem habet in volendo alia a se, quia nulla necessitate vult aliquod primum possit variare, sicut dictum est, ideo etiam quoad hoc in angelis fortior illorum, non autem in volendo se, quia habet necessitatem volendi se ipsum, et firmior est libertas appetitus quam in hominibus. Est enim libertatis infirmitas, secundum quod haec infra debent declarari, immo quia non vult alia a se nisi quod non adhaeret ei cui libere semel statuit I adhaerendum. Quod autem I in volendo se ipsum, sicut neque scit alia a se nisi sciendo se ipsum, ut declarari viribus et principiis activis fortius est et firmi us, hoc est melius, et secundum debet inferius. Et sicut non aliter scit se et alia, I sic non aliter vult se et alia, AUGUSTINUM, I «in eis quae non sunt mole magna, id quod est melius, est sed aeque libere, quia per voluntatis complacentiam, non per naturae impetum, maius». Ideo simpliciter et absolute maior est libertas voluntatis in angelis nec per obiecti aliquam determinationem, et hoc quanto divina cognitio et eius quam in hominibus, ut quod voluntas in hominibus post primam electionem et appetitus propter obiecti simplicitatem et abstractionem a materia, quod est actum elicitum possit variare, et sic sit ad utrum libet et valet ad opposita, hoc singularis deitas, quae a Deo cognoscitur et appetitur sub ratione singularis, ex- contingit ei non ex voluntatis libertate, sed ex quoldam naturali defectu ab illa cedit cognitionem et appetitum creaturae propter obiecti materialitatem, quod perfectiori libertate quae est in angelis. est universale abs tractu m a singularibus, - ex hoc enim est quasi materiale <3> Tertio autem dictorum modorum trium est libertas appetitus sive vol- - et similiter virtutes cognitivae et appetitivae per se et primo vel sub ratione untatis in solo Deo. Voluntas I enim divina in libere et eligibiliter appetendo universalis sunt quasi materiales respectu virtutis divinae cognitivae et appeti- seu volendo excedit super omnem gradum appetitum et voluntatem angelorum tivae, quae per se et primo non cognoscit nec appetit nisi singulare abstractum et habet libertatem super gradum libertatis appetitus seu voluntatis angelorum, omnino sub ratione singularis, cuiusmodi est ipsa deitas. I sicut divina natura ultra omnem gradum excedit gradum naturae angelorum. Ut I propterea in infinitum fortior et firmior sit libertas voluntatis in Deo quam in angelis, et ideo omnino invariabilis, ut nullo modo potest inclinare in motum alium quam directum in se ipsum, ut est omnium finis ultimus. Et hoc con- venit ei ex firmitate et fortitudine libertatis. Propter quod et libertas voluntatis suae summa est, a qua deficit libertas angelorum I in quantum aliquo modo Ad illud ergo quod arguitur primo in oppositum, I quod < Corinthios, XIIo, super illud, «Haec omnia operatur naturae, quam alio modo», dicendum quod li potest I unus atque idem Spiritus, dividens sinlgulis prout vult», dicit G los s a AM- determinare actum habendi et dicere modum eius, vel rem habitam et dicere BROSII,D e T r i n i t a t e , I°: < Et sicut est I de arbitrio et arbitro electo in partium discordia ad definien- dum inter ipsas, sic est de arbitrio et arbitro in qualibet natura rationali et Ad videndum si in voluntate Dei sit libertas arbitrii, cum, ut concessum intellectuali naturali ex natura sibi indita, quod scilicet in omni actione I sua ar- est, in ipsa est libertas, oportet hic I primum videre quomodo se habeat ratio bitrali duplicem habet in se arbitrum, rationem scilicet et voluntatem. Rationis arbitrii ad rationem libertatis. enim est discernere per iudicium, quid cui praeferendum est, quod est arbitrari Viso igitur in praecedenti quaestione quid dicatur ess~ l~berta~in voluntate, apud ipsam. Et finito arbitrio rationis adhuc restat voluntati suum arbitrium, hic primo videndum est quid dicatur esse arbitrium. Est 1~ltur sCiendum.qu.od quo potest sequi arbitrium rationis, vel ipsi contrariari libera electione. arbitrari est, duobus vel pluribus propositis, per indifferentmm respectu alicUiUS Ut sic arbitrium simpliciter dictum commune est ad arbitrium rationis et alterum alteri praeferre respectu illius, ut puta, si duo litigent inter se su~er re ad arbitrium voluntatis, quae in hoc different, quod arbitrium, hoc est potestas aliqua habenda, sumitur arbiter, cui committit~r a ~artibus quod defimat et arbitrandi, pertinens ad voluntatem, omnino liberum est, quia nec est determi- determinet quid quisque illorum debeat habere lO re Illa, ut quod unu~ habeat natum ad unum per aliquod principium naturalis inclinationis, quemadmodum duas partes, alter vero tertiam, vel unus unam medietatem e.t alter aliam, v~l gravia determinata sunt ad descensum, neque per rationem obiecti, quemad- secundum aliquem aliorum modorum possibilium definiendl i~te.r eos, ~t SI~ modum determinatur appetitus brutorum, neque etiam per iudicium rationis, unum modum definiendi querelam praeferat aliis. Et potestas ei SICdefimendl quemadmodum voluntas in sua actione in nullo dependet a ratione, nisi quod comlmissa vocatur arbitrium ... ei praeponat obiectum, absque hoc quod quidquam patiatur ab obiecto aut al- Sed talis definitio I ab arbitro habet fien duobus modiS, quorum un~s ~otest teretur in se ipso, ut sic moveatur ab obiecto aliquam impressionem recipiendo esse sine altero et committi sine altero. Et secundum hoc duplex est arbltnum et in se ab ipso, priusquam moveat et agat actionem propriam circa obiectum, duo sunt modi arbitrandi. Quorum unus consistit in diliudicando I quid quisque quemadmodum movetur appeltitus brutorum, cum determinatur per appetibile, illorum I secundum iustitiam debeat habere, alter vero in praeeligendo, quid uni priusquam moveat et actionem propriam agat circa obiectum. Non enim obiec- illorum et quid alteri velit tribuere. tum movet voluntatem nisi metaphorice, sicut amatum et desideratum movet Primum arbitrium pertinet ad rationem, et est I ratio arbitrer, quO? .per amantem et desiderantem, quod est bonitate sua allicere et per hoc metaphorice opus rationis terminatur, quando investigatione et discursu facto, per cons~llU~ sibi attrahere amantem. Immo, obiecto voluntati proposito per I simplicem ap- recto iudicio sententiat conclusione practica, quid secundum regulam lUStl- prehensionem, potest ferri in bonum I apprehensum ante omne iudicium et tiae quisque illorum debeat in re dicta habere. Quo facto,. adh~c i~ arbit.rio arbitrium rationis prout vult, et similiter completo iudicio rationis. I voluntatis suae est, quid uni et quid alteri assignare ~el~t, q~la SI om~l~o purae voluntati suae commissum est arbitrium, non astnngl.tur ~n s~o. ar~l~no sequi arbitrium rationis, immo potest contrario modo arbltran, SI Sit lmus- tus. QUAESTIO4 125 124 ARTICULUSXLV Arbitrium vero pertinens ad rationem servile est et nullo modo liberum, Quare, cum «eligere secundum PHILOSOPHUM,IlIO E t h i c o r um, sit actio quoniam quoad actum simplicis intelligentiae omnino est passiva et determi- voluntatis circa ea quae sunt ad finem, et voluntas indifferenter est circa finem natur per speciem intelligibilis, ut, ipsa praesente in ipsa secundum actum, non et circa ea quae sunt ad finem», ut scilicet ratio voluntatis distinguatur proprie potest per ipsam non intel1igere, quemadmodum oculus, praesente visibili in a ratione liberi arbitrii, distinguendo voluntatem simlpliciter dictam in illam, luce et recta oppositione, non impedita, I non potest non videre. Quoad acltum I quae respicit actum circa finem quae dicitur voluntas absolute, et in illam quae vero iudicandi de apprehenso simplici intelligentia servilis est dupliciter: uno est circa ea quae sunt ad finem, quae est liberum arbitrium, quod PHILOSOPHUS modo per voluntatem, quia hoc non facit nisi ad imperium voluntatis, quae appellat electionem, quando dicit, IlIO E t h i c o r u m, quod «voluntas est finis, potest ipsam ad inquirendum compellere et ab inquirendo, prout vult, retrahere, electio vero eorum quae sunt ad finem», libertas igitur simpliciter, in nomine alio vero modo per medium: invento enim medio proprio et per se, non potest voluntatis simpliciter dictae intellecta, I est libertas simpliciter et absoluta re- ratio non assentire vel non dis sentire, quin oporteat eam iudicare et sententiare spectu cuiuscumque actus voluntatis, libertas vero expressa in libero arbitrio est libertas respectu actus eligendi solum. vel arbitrari secundum exigentiam medii. De libero igitur arbitrio quantum pertinet ad voluntatem, dicimus quod Ut sic differunt libertas voluntatis et liberum arbitrium voluntatis, quod I nihil aliud est quam libera potestas voluntatis ad eligendum, hoc est ad aliquid liberltas voluntatis est libertas simpliciter dicta, et est pars voluntatis nomine alteri praeferendum, ut nomine arbitrii nihil significetur nisi potestas volun- eius significata, sicut differentia est pars in significato speciei, liberum vero arbi- tatis ordinata ad actum eligendi, ut supra rationem potentiae quae significatur trium includit totam voluntatem quoad rationem appetitus, qui est sicut genus, et nomine voluntatis ut ordinata ad actum volendi simpliciter, addat arbitrium I libertatis, quae est sicut differentia in voluntate. Et cum hoc addit determinatum respectum ad actum eligendi, per quem contrahitur libertas simpliciter signi- determinationem actus. Ut sic, cum voluntas includit in suo significato duo tantum, unum tamquam ficata nomine voluntatis, quemadmodum I differentia indeterminata in genere genus, alterum tamquam differentiam, scilicet appetitum simpliciter et liber- subalterno contrahitur per differentian determinatam in specie specialissima. tatem, - voluntas enim nihil aliud est quam appetitus liber, ut dictum est in Ut sic liberum arbitrium sit quasi una species voluntatis simpliciter dictae, quae praecedenti quaestione, -liberum I vero arbitrium includit haec ~uo ~n~uo si~- est ad actum volendi ea quae sunt ad finem, distinctum contra aliam quae est nificato, et cum hoc ordinem ad actum eligendi determinatum, et SICtna mcludIt ad actum volendi finem, quae continet nomen voluntatis absolute. in suo significato, ut liberum arbitrium sit liber appetitus ad eligendum, non Unde has duas quasi species voluntatis expressit PHILOSOPHUS,cum dixit tamen proprie tria, sed tantum duo, quae includit in suo significato voluntas. Ut quod «voluntas est finis, electio vero eorum quae sunt ad finem». Quare, cum I sic «liberum arbitrium nihil aliud sit quam voluntas», ut dicit DAMASCENUS, secundum PHILOSOPHUM, «cuius est potentia, eius est actus», et e converso, libro IlIo, cap. 14, praeter hoc quod appetitus, ut cadit in significato voluntatis, cuiuscumque ergo voluntas habet esse circa ea quae sunt ad finem, ipsa est dicit respectum ad actum volendi simpliciter, ut vero cadit in significato liberi liberi arbitrii. I arbitrii, dicit respectum ad actum volendi determinatum qui est eligere. Et est liberum arbitrium nomen potentiae quae est ipsa voluntas, sed solummodo addit determinationem respectus ad actum determinatum qui est eligere. 126 ARTICULUS XLV QUAESTIO 4 127 Quare, cum non tantum voluntas creaturae ut hominis et angeli habet esse discursu post simplicem intelligentiam et actum volendi qui in ipsa fundatur, circa ea quae sunt ad finem, sed etiam voluntas Dei, secundum quod infra secundum quod exponi debet loquendo de electione hominum et angelorum. determinandum est, loquendo de voluntate Dei in respectu ad creaturas et ad Secundum vero est, quod in electione Dei per liberum arbitrium tantum- volita extra se, simpliciter igitur dicendum est quod voluntas Dei est liberi ar- m?do e~t diversitas et ~ariabilitas I ex parte ipsorum in quae terminatur Iactus bitrii et hoc non respectu sui ipsius sed respectu aliorum a se. Non respectu I e~l~endl, q~ae. sunt eIUs connotata, non ex parte ipsius actus quia est ipsa sui, quin libere et sponte velit se ipsum I Deus, non necessario necessitate dlvlDa essentIa; ID electione vero creaturae per libelrum arbitrium est diversitas quasi praeveniente, neque natura sua determinante, neque etiam intellectu de- et variabilitas, et ex parte ipsorum in quae terminatur actus eligendi, et ex parte terminante, sed sola necessitate immutabilitatis concomitante, ut dictum est in ipsius actus existentis in eligente, sed in homine I ante electionem et post, in praecedenti quaestione et amplius infra dicetur. Sed quia in Deo, neque in eis angelo vero ante tantum, ut dictum est in praecedenti quaestione. qui Deum vident aperte per speciem, non cadit electio vera devolendo Deum vel alia ab ipso, et hoc ideo quia in Deo videtur omne bonum et omnis boni bonum, a quo omne aliud bonum I deficit, immo, ipso viso, nihil poltest ei praeferri, sed ipse simplici libertate et amoris naturalis allectione quasi solus Ad primum in oppa situm, «quod in Deo non est libertas arbitrii, eo quod in amatur immutabilis necessitatis concomitatione, respectu autem creaturae et IpSO non est electio, quia neque consilium», dicendum quod verum est de elec- aliorum a Deo est in voluntate Dei libertas arbitrii, non solum quia libere et tio~e quae procedit ex consilio, quia illa non est festi/na sed deliberativa, quod sponte velit alia a se, et non necessario, necessitate quasi praeveniente aut sub- est Imperfectionis; est tamen in ipso electio festina ex simplici intelligentia.I sequente sive concomitante, neque etiam iudicio I rationis determinante, sed Ad secundum, «quod Deus non potest non velle quod vult, quia esset quia velit ea, voluntate determinante se ipsam et libere alterum alteri praefer- mutabilis», dicendum quod verum esset, si illa negatio negaret actum volendi ente, eo quod unumquodque eorum accidentaliter ordinatur in finem qui est ~atione pr.incipalis signifi~ati, sicut et .ratione connotati, quemadmodum negat ipse. ID creatuns. Nunc autem ID Deo negatIo non negat actum eligendi, nisi ratione Verumtamen libertas ista arbitrii aliter est in Deo, aliter in creaturis, quon- connotati tantum. Quemadmodum enim, cum dicitur, , vera est propositio, quia totum quod est animal irrationale, negatur tamquam eo quod est quasi prius secundum rationem, necesse est variari ea de Sorte, non ratione totius neque ratione animalis, sed ratione irrationalis quae in ipsa fundantur. Et consistit ista diversitas in actione eligendi quam tantum, sic, cum dicitur «Deus vult fore et potest non velle fore», totum respicit, ut dictum est, liberum arbitrium. Et hoc quoad duo. ne?atur de Deo, non ratione actus qui est velle, sed ratione ipsius connotati, Quorum primum est, quod electio in Deo est absque omni discursu consilii qUia non ex parte actus, sed ex parte connotati solummodo variabilitas est sine I praecedentis, sed simplici intelligentia, ut infra dicetur, electio vero creaturae I omni variat ione Dei. Unde, quantum est ex parte sua, eodem actu quo vult non est festina, neque simplici intelligentia tantum praecedente, sed cum aliquo fore, potest velle non fore, secundum quod infra habet exponi magis suo loco. QUAESTIO1 129 ARTICULUS XLVI In contrarium est, quoniam illud quod est dilgnitatis simpliciter et melius esse quam non esse, Deo tribuendum est, ut patet ex supra determinatis. Virtus DE AMORE DEI est aliquid dignitatis simpliciter, et melius est esse aliquid virtuosum, quam non esse. Ergo etc. Sequitur I de amore qui rationem habitus videtur habere in Dei voluntate. Dicendum, secundum ea quae dicta sunt superius circa habitus intellec- Et quia hoc non est omnino certum, ideo circa hoc quaeruntur quattuor: primo, si tuales I in Deo, quod per easdem rationes quibus in Deo simpliciter debent poni voluntas Dei in se habet rationem habitus alicuius; secundo, si habitus morales rationes habituum, eisdem debet poni ratio habitus in voluntate. etiam omnes sint in Dei voluntate; tertio, si amor sit in Deo; quarto, si amor in Et praeter ibi dicta specialis ratio est ex parte voluntatis divinae, quod Deo habeat I habitus, aut alicuius alterius rationem. in ea debent poni rationes habituum, quoniam cum, secundum BOETHIUM, D e h e b d o m a d i b us, ut supra dictum est, bonum duplex est in rebus cre- atis: quoddam quod I consistit in esse et essentia rei, quoddam quod consistit I QUAESTIO 1 in eius bene esse, ita quod illud a quo res creata dicitur bona in esse, dat UTRUMVOLUNTAS DEI IN SE HABETRATIONEMHABITUSALICUIUS rei esse simpliciter et esse bonum secundum quid, illud autem a quo dicitur bona in bene esse, dat ei esse secundum quid et esse bonum simpliciter. Il- Circa I primum arguitur quod in voluntate Dei non sit ratio habitus alicuius. lud autem in ratione boni magis habet rationem boni perfecti, I quo res habet Primo sic. Habitus est id quo potentia inclinatur in actum; non sunt enim habitus esse bona simpliciter, quam quo habet esse bona secundum quid. Cum ergo in potentia I nisi ad actus eliciendum. Voluntas autem Dei a nullo inclinatur in secundum supra determinat a illud quod est maioris perfectionis in creaturis, actum: hoc enim est contrarium summae libertati voluntatis quae debet esse potius debemus dicere inesse Deo; dicere inesse Deo potius debemus illa se- primum movens se ipsum et inclinans in actum, ut iam habitum est supra. Ergo cundum quae creatura nata est dici bona simpliciter, quam secundum quae nata etc. est dici bona secundum quid. Quare, cum perfectione s boni tatum quae sunt ·.in Secundo sic. Habitus in I voluntate non est nisi habitus virtutis, sed se- essentia creaturarum ponuntur habere rationes perfectionum in divina essentia cundum PHILOSOPHUM«virtus est, quae habentem perficit et opus eius bonum secundum supra determinata, multo fortius ergo et perfectiones bonitatum quae reddit». Opus autem voluntatis divinae, quod est velle se ipsum, non est bonum consistunt in bene esse creaturae debemus polnere in Dei voluntate. Illae autem ex aliquo, nisi ex fine omnium, circa quem est et a quo non potest voluntas sunt ex parte voluntatis in habitibus et virtutibus. Ergo rationes habituum et deviare. Ergo etc. QUAESTIO2 131 130 ARTICULUSXLVI Secundo sic. «Virtutes morales non sunt nisi circa passiones I sensibiles virtutum debent poni in Deo tamquam rationes perfectionum in bene esse in delectatio nis I et tristitiae et circa actiones temporales exteriores contingentes». voluntate Dei, secundum quod iam amplius declarabitur in proxima quaestione I Passiones autem tales non sunt in Deo, nec tales actiones per ipsum secundum sequente. se habent tractari, ut patet de se. Ergo etc. Tertio sic. Morales virtutes non dirigunt I hominem nisi secundum vitam Ad primum in oppositum, «quod voluntas se ipsa inclinatur in actum», politicam, unde sub tractus a vita politica ad contemplativam, morales sive dicendum quod verum est: «non per aliud re quam sit ipsa». Aliquid tamen in politicas virtutes habere non dicitur. «Vir enim eremita nec bonus est nec malus ipsa potest habere rationem habitus et rationem inclinantis, quod tamen non bonitate politica» secundum COMMENTATOREM super IXUm M e t a p h y s i c a e . habet rationem alicuius necessitatem voluntati imponentis; illud enim esset Quare, cum Deus summe est contemplativus, ergo etc. Quarto I sic. Secundum PHILOSOPHUM,VIa E t h i c o r um: < fine, per quod I movetur in ipsum. Et sic rationes habituum voluntatis non sunt ut inclinantes in finem, sed ut tenentes finem et sic ut non distantes ab actu, Dicendum ad hoc cum eis quae dicta sunt de habitibus in Deo in praecedenti _ hoc enim est de ratione imperfectionis in habitibus creaturarum, - sed ut quaestione et in quaestionibus de habitibus intellectus divini, quod secundum coniuncti actibus, et ut sola ratione differentes ab ipsis. superius determinat a, quaecumque in creaturis secundum rationem sui nomilnis important quod est perfectionis simpliciter, sine omni ratione imperfectionis in I QUAESTIO 2 Deo ponenda sunt, et ab ipso removenda quaecumque rationem im perfectionis UTRUM HABITUSMORALESETIAMOMNESSINT IN DEI VOLUNTATE important in quantum huiusmodi, ita etiam quod, si qua important quod est perfectionis simpliciter secundum aliquid, et secundum aliquid aliud imper- Circa I secundum arguitur, quod morales virtutes non sint ponendae in fectionis, secundum id quod habet rationem perfectionis simpliciter, in Deo Deo. Primo sic. Nihil quod est ridiculum ponere, pon en dum est esse in Deo, 5 quia tale ab surdi ta tem importat, et nihil est in Deo, nisi per summam veritatem. Ponere autem virtutes morales in Deo, hoc est ridiculum secundum PHILOSO- PHUM,XOE t h i co ru m. Ergo etc. 132 ARTI CU LUS XLVI QUAESTIO 2 133 ponendum est, non autem secundum id quod habet rationem imperfecltionis, cadere non possunt, ut Deus secundum ista tria genera neque fortis, neque tem- nisi per similitudinem et quandam metaphoram. perans, neque iustus, neque prudens poterit dici, nisi metaphorice. Et hoc quia, Unde, cum in virtutibus perfectio et imperfectio considerantur ex parte fi- licet dictae virtutes et actiones circa quas sunt, vel aliquae earum secundum nis sive obiecti et ex parte actionis quam eliciunt, quando ratione amborum vel rationem sui generis, non quo dicuntur politicae, purgatoriae vel purgati animi, alterius tantum perfectionem vel imperfectionem important, secundum modum I sed quo dicuntur I prudentia, iustitia, fortitudo et huiusmodi, ex rebus humanis quo perfectionem important, Deo debent attribui et non secundum quod impor- non dependent, et secundum hoc in Deo cadere possunt, ut iam dicetur. Secun- tant imperfectionem. dum tamen quod ad res humanas contrahuntur et determinantur, et per hoc ex Est igitur sciendum quod generaliter omnes morales virtutes, secundum illis specialem rationem generis sumunt, ut dicantur politicae, purgatoriae vel quod cadunt in usum hominum, ad hominis activam vitam regendam perti- purgati animi, quemadmodum curvum per hoc quod habet esse in naso, habet nent, et in quantum huiusmodi, circa usum particularium bonorum quae ad rationem simi, nullo modo in Deo habent esse, neque I debent ei attribui. necessitatem naturae humanae pertinent propter eius imperfectionem, et in hoc Sed secundum quod accipiuntur ut non determinatae I ad I particulares rationem imperfectionis ex obiecto et actu suo important. Secundum hoc igi- actiones aut passiones humanas, sed generaliter ad quaecumque applicanda, tur nulla virtus moralis omnino in Deo I ponenda est. Unde cum secundum hoc modo solummodo vere habent I esse in Deo, et dicuntur universales et Plotinum, ut scribit MACROBIUS loquens de quattuor virtutibus cardinalibus, exemplares respectu illarum quae cadunt in usum humanum, et quasi fluunt inter quas sunt tres morales, et prudentia quae est earum auriga: «quattuor sunt istae ab illis, sicut ab architectonica abstracta fluit usualis ad materiam deter- quaternarum genera virtutum et ex his primae polliticae vocantur, secundae minatam applicata. Unde dicit MACROBIUS: «Quartae sunt quae in ipsa mente purgatoriae, tertiae animi iam purgati, quartae exemplares.» divina consistunt, a quarum exemplo reliquae omnes per ordinem defluunt», <propter I dicimus secundum iam dicta, quod sunt proprie in Deo et perfectissime et iustitiam distributivam, propter iustitiam commutativam. uniformiter, et secundum rationes generum et similiter secundum rationes om- Est igitur sciendum quod, cum secundum PHILOSOPHUM in VO E t h i c o - nium specierum, quae suo nomine non determinant j actus aut obiecta Deo ru m duae sunt species iustitiae, quoniam quaedam est commutativa, quaedam non congruentia, secundum quod iam videbitur. Si vero loquamur de virtutibus vero distributiva, et distributiva duplex, quaedam quae distribuit liberaliter non moralibus quoad ipsarum actus et obiecta, sic dicimus quod non uniformiter sunt secundum merita et absque omni modo retributionis et commutationis, quaedam in Deo et in aliis, immo secundum rationem generis una est in Deo magis proprie vero distribuit secundum merita, et hoc vel pure secundum merita, vel partim quam alia, et sub eodem genere virtutis una species magis proprie quam alia. liberaliter, partim secundum merita, iustitia distributiva, quae distribuit liberali- Ad cuius intellectum sciendum quod iustitia secundum suum actum qui est ter et nullo modo secundum merita, illa non est iustitia simpliciter, sed vocatur «unicuique dare quod suum est», propriissime in Deo est et differt generalitate liberalitas. Et talis iustitia secundum actum suum propriissime est in Deo et ab humana iustitia, quia humana iustitia contracta est ad res humanas et ex distribuit omnibus secundum dignitatem et convenientiam. illis speciem accipit, quemadmodum curvitas a naso in quo est, accipit speciem Unde dicit DIONYSIUS, VIII cap.o D e d i v i n i s n o m i n i b us: «Ut ius- simitatis. Divina vero iustitia incontracta est et absoluta, et sua actione ad omnia tus laudatur Deus sicut omnibus secundum dignitatem distribuens», iuxta illud I se extendit. Nam sicut humana iustitia regit regna, civitates et domos secundum M a t t h a e i XXIVo, «dedit unicuique secundum propriam virtutem». Et secun- ea quae cadunt in usum hominum, sic divina iustitia regit universum mundum dum hoc iustitia liberalitatis propriissime est in Deo. Et est solum vere liberalis, secundum omnia quaecumque habentur in creaturis. Unde AUGUSTINUS, expo- quia «vere liberalis est qui dat alii sic, ut non fiat ei retributio ullo modo», sicut nens illud P s a I m i VIr: «Confitebor Domino secundum iustitiam eius» dicit: «Qui videt merita animarum sic ordinari a Deo, ut dum sua cuique tribuuntur, 138 ARTICULUSXLVI QUAESTIO2 139 dicit AVICENNA,VIa M e t a p h Y s i c a e. Distributiva vero iustitia, quae est pure habitus neque ratio obiecti, nisi in quantum determinatur in iustitia politica ad secundum merita, distribuit malis gradus poenarum secundum gradus pecca- bonum humanum, neque similiter actus, nisi in quantum etiam actus deter- torum. Illa vero quae est partim secundum merita, partim liberalis, distribuit minatur ad bonum humanum, et in quantum actus iustitiae commutativae non iustis I praemia secundum merita quae partim sunt a Deo, quia non nisi per convenit Deo nisi per quandam I similitudinem, ut dictum est. gratiam suam liberaliter datam, et partim per usum liberi arbitrii operantis cum Aliae autem duae virtutes morales, etsi quantum ad substantiam habitus in gratia. Et habet ista iustitia distributiva aliquid commune cum communicativa, Deo sunt, ut dictum est, proprie, quia tamen obiecta earum sunt passiones, circa quia hic datur hoc pro hoc, poena pro peccato, praemium pro merito. quas sunt actus in eo cuius sunt, et passiones in Deo nullo modo habent esse, Et ideo de isto genere iustitiae ponendae in Deo dicimus quod, in quantum idcirco quoad actus et obiecta huiusmodi virtutes nullo modo sunt in Deo, quia habet de liberalitate, habet esse in Deo I simpliciter sicut et ilIa quae est pure divinae perfectioni repugnant. Unde, licet puritas similiter ponenda sit in Deo, liberalis; in quantum vero utraque istarum aliquid commune habet cum com- quae respondet temperantiae, et vigor, I qui respondet fortitudini, et haec secun- municativa, sic habent esse in Deo sicut et illa I quae est communicativa. De qua dum rationem sui nominis non determinantur ad passiones, temperantia tamen dicimus quod, I cum ipsa non habet esse proprie nisi in illo qui aliquid dat et pro secundum se et species suas, quae sunt castitas et sobrietas, quia secundum ilIo aliquid aliud recipit, Deus autem a creatura nihil recipit de ipsa, in quantum rationem sui nominis determinantur ad passiones, et similiter fortitudo, ideo dicimus quod non habet esse proprie in Deo, quia non est in ipsa communicatio nullo modo proprie dicuntur esse in Deo, quia suae perfectiones aliquid imper- dati et recepti proprie, I quia tamen Deus reputat sibi in iniuria peccata nostra fectionis secundum suum nomen semper includunt adnexum. Sed secundum et accepltat quasi beneficia sibi facta bona nostra, per quandam similitudinem similitudinem dici possunt in Deo, quando est accipere in Deo similitudinem et metaphoram potest dici, quod in ipso est iustitia commutativa, cum reddit earum secundum rationem alicuius effectus eius circa creaturas. unicuique secundum merita vel demerita. Et secundum hunc modum I actus I Et quia castitati et suis speciebus non est invenire in Deo simile, - non iustitiae Deo conveniunt, ut amministrat et gubernat omnem creaturam. enim est actio eius aliqua, in qua se habet I ad modum sobrii in cibo et potu, vel Propter quod secundum hunc modum definit eam MACROBIUSsic: «Ex- ad modum casti in actibus venereis, - ideo secundum suum nomen nec etiam emplaris iustitia est, quod perenni lege a sempiterna operis sui continuatione transumptive et per similitudinem dicuntur de Deo, quia, si posset similitudo nonflectitur», cum iustitiam politicam I definiat solummodo penes operationem inveniri, possent secundum suum nomen transferri ad Deum, quemadmodum unius hominis ad hominem et rerum ipsorum dicens: «Politica iustitia est ser- transferuntur in ipsum fortitudo et magnanimitas, mansuetudo, patientia et vare unicuique quod suum est». In Deo ergo dicimus vere esse iustitiam dis- similiter misericordia, quae est pars iustitiae, removendo ab eis quidquid im- tributivam et quodam modo I commutativam, nec repugnat Deo ratio substantiae perfectionis in eis significatum est circa creaturas, ut passiones tristitiae a divina misericordia et I doloris a divina patientia, et cetera huiusmodi. Quantum ergo ad rationem generis et quoad substantiam habituum, rationes virtutum moralium et perfectiones earum in Deo debent poni ut attributa, sed proprie secundum rationem obiecti et actus, iustitia, transumptive vero solummodo fortitudo, nec proprie autem nec transumptive temperantia. QUAESTIO2 141 140 ARTICULUSXLVI sunt, divinorum contemplatione despicere. Fortitudo est, I non terreri animam corpore, quodam ductu philosophiae I recedente. Temperantia est, omnia re- Per dicta patent in parte obiecta. linquere in quantum natura patitur, quae corporis usus requirit. Iustitia est, ad Ad primum, quod «ridiculum est ponere in Deo virtutes mora!es», di- unam propositi viam consentire». cendum quod verum est: proprie et secundum rationes actuum et obiecto- I Ut vero purgati animi, describit eas tamquam vacantes et absolutas ab rum secundum modum particularem quo sunt in creaturis; secundum modum omnibus inferioribus, et solum intentas divinis, dicens: <t unica, semper est maior amor ad maius bonum. Ergo etc. secundum quod dicit AUGUSTINUS super illud P s a Im i, «iustus Dominus et In contrarium est illud DIONYSII, D e d i v i n i s n o m i n i b us: «Infinitum iustitias dilexit»: «In multis iustis quasi multae iustitiae videntur esse, cum sit se ipso et carens principio, divinus amor ostenditur». Sed talis amor non est I una Dei cui omnes participant, tamquam si una facies intueatur plura spec- nisi in Deo, quia quidquid est extra ipsum, finitum est et habens principium. ula, quod in illa singulare est, illis pluribus pluraliter redditur», et hoc quoad Ergo etc. 144 ARTICUlOS XLVI QUAESTIO 3 145 «mihi videntur theologi commune quidem dixisse dilectionis et amoris nomen. Propterea autem divinis magis referre vere amorem, semper consequentem Dicendum quod aliquorum erat opinio, quod amor non est de divinis no- talium virorum adamationem, cum non sit verus amor sed umbra, aut magis minibus, neque potest poni in Deo, et hoc una ratione, quia sub nomine amoris casus veri amoris». < modum quasi trahunt passiones. Et per hunc modum amor vacare I non potest, sed semper allicit voluntatem ad actum volendi bonum, quod est amoris obiec- tum, et hoc vel simpliciter indeterminate, quando amor sumitur ut simpliciter Ad primum in oppositum, «quod odium non est natum I Deo inesse, indeterminate respectu cuiuscumque boni, determinate vero, quando est re- quare neque amOf», dicendum quod secundum expositionem PHILOSOPHIin spectu alicuius boni determinati, secundum quod de hoc amplius videbitur in P o s t p r a e d i c a m e n t i s, «illa maxima contraria nata sunt fieri circa idem»: quaestione sequente. intelligitur: < ad voluntatem eius. Quare, cum amor sit ratio in voluntate actus volendi et causandi effectus Hic oportet intelligere in principio quod, cum in genere triplex sit appetitus, bonitatis in creaturis, dicente beato DIONYSIO,IV' D e d i v i n i s n o m i n i b us, scilicet pure naturalis absque omni cognitione, animalis per cognitionem sensi- «Ipse benefactor existentium, amor, in optimo per excellentiam autem subsi- tivam, et rationalis per cognitionem intellectivam, quorum primum non est nisi stens, non sinit ipsum infecundum in se ipso manere; movit autem ipsum in per principium incIinativum ad motum, non autem motivum nisi per accidens, agendum iuxta omnium genitivam excellentiam», secundum hunc igitur modum secundum est per principium motivum sed per appetibilis determinationem, amor in Deo potest dici, et vere dicitur, secundum magis et minus, non ratione tertium vero est motivum libere et ex se, sicut patet ex supra determinatis, sic I substantiae suae, sed intensionis bonitatis in effectu suo, ut vere dicatur Deus autem est in essentialiter ordinatis secundum gradus ad invicem quod, quidquid habere maiorem amorem ad maius bonum, et minorem ad minus bonum. est perfectionis in inferiori et imperfectiori, est et in perfectiori, Ilicet sub ratione eminentiori, quemadmodum vegetabile est in sensibili et utrumque in I QUAESTIO 4 rationali, sicut trigonum in tetragono et tetragonum in pentagono, ut determinat I PHILOSOPHUS,n° D e a n i m a . UTRUM AMORIN DEO HABEATHABITUS,AUTALICUIUSALTERIUSRATIONEM Principium igitur incIinativum ad motum secundum appetitum pure natu- ralem non motivum, est in principio motivo secundum appetitum animalem, et Circa III quartum arguitur, quod amor in Deo sit actus ipse I amandi, quia, principium motivum secundum appetitum animalem, amoto illo quod est im- I sicutse habet in Deo notitia ad actum cognoscendi ex parte intellectus, sic se perfectionis in ipso, scilicet determinativo ad motum per appetibile praedictum, habet amor ad actum amandi ex parte voluntatis. Sed ex parte intellectus notitia virtute est in motivo secundum appetitum rationalem. Hoc enim principium, est ipse actus noscendi in eius intelligentia, non autem habitus in memoria, neque aliquid aliud in eo. Ergo ex parte voluntatis amor erit ipse actus amandi in voluntate, non autem ut habitus vel ut passio. 150 ARTICULUS XLVI QUAESTIO4 151 scilicet voluntas secundum quod est natura, habet principium incIinativum ad cundum quod declarat per illud quod «dixit PAULUS: < Vivo ego, iam non motum in se non motivum, secundum autem quod est appetitus simpliciter, I ego, vivit autem in me Christus>, dicens: ut vere amator et mente excedens, non movet I nisi quasi indeterminate et quasi in habitu, sicut non movet appeti- sic inquit, Deo non ipsam sui vivens, sed amati, vitam ut nimis dilectissi- tus animalis prius quam determinetur per obiectum, secundum autem quod ille mam». appetitus est rationalis, se ipsum ex se ipso determinat ad actum, solummodo Et secundum hoc amor tripliciter habet considerari, praecipue ille qui est proposito sibi bono per cognitionem in intellectu. I cum appetitu rationali, de quo principaliter loquimur. Uno modo in quantum Ut in appetitu qui est voluntas, sint tria considerare I secundum rationem habet vim incIinativam voluntatis amativae in actum amandi et mediante actu differentia, scilicet principium incIinativum et principium motivum simpliciter, in obiectum, alio modo in quantum in ipso actu unit amantem cum amato, et rationem qua dicitur ex se motivum, ex qua habet libertatem, ut dictum tertio modo in quantum per unionem convertit amantem in amatum quodam est supra. Cui in nullo derogatur per principium naturale incIinativum, licet modo. principium motivum I sit quasi concomitans principium naturale incIinativum, Descendendo igitur ad quaestionem, dicimus quod amor consideratus quoniam principium incIinativum eo quod non est motivum, licet determinet primo modo habet rationem habitus tamquam incIinativi potentiae ad actum obiectum in quod est movendum, et hoc simpliciter et in genere, ut bonum et in obiectum. Unde dicit DIONYSIUSquod «amor movit ipsum Deum ad agen- sub ratione boni simpliciter, et in illo ad bonum quod est ratio omnis boni, dum», ut habetur in fine I praecedentis quaestionis. secundum quod verificatur et exponitur illud PHILOSOPHI,«omnia bonum ap- Secundo I modo quodam modo I habet rationem actus, I et est amor petunt», non tamen determinat aplpetitum ad aliquem motum determinatum in idem quod ipsa amatio, quae est actio amandi, sicut lectio est actio legen- determinatum bonum, quemadmodum determinatur appetitus animalis secun- di. dum praedeterminatum modum. Huiusmodi autem principium incIinativum sub Tertio autem modo habet quodam modo rationem passionis. Convertendo ratione qua incIinativum est et non motivum, amor est in omni genere appeti- enim amantem in amatum tamquam in summe dilectum, summam concipit tus et diversificatur secundum diversificationem appetitus, ut secundum quod delectationem ex praesentia summe delectabilis sibi, et per hoc fit ipsius amoris sunt quinque modi appetitus, scilicet naturalis, animalis, humanus, angelicus intensio et amandi actus. I Magis enim amamus quod quasi essentialiter et et divinus, sic quinque sunt modi amoris, ut patet ex auctoritate DIONYSII essentiali amore nobis aliquo genere magis uni tur, aut naturali propagatione posita in praecedenti quaestione. Et ut dicit in eodem, amor est virtus quaedam aut familiari conversatione aut aliquo alio modo. Sed quasi accidentaliter et unitiva et continuativa, et non solum unitiva et continuativa, sed etiam con- quasi accidentali intensione amoris aliquando magis amamus ad tempus, quos versiva, secundum quod dicit in praecedentibus, «est autem ecstaticus di- amamus ex aliqua passione, quam illos quos amamus ex naturali propagatione vinus amor, non sinens se ipsos esse amantes sed amandorum», ut scili- vel alio modo, licet facilius transit, sicut et tranlsit ipsa passio. Et incenditur cet amans non maneat ipse amans, sed fiat quoldam modo ipse amatus. Se- sic I amor ex paslsione, quemadmodum si quis esset naturaliter rubeus, ex pas- sione supervenientis verecundiae amplius fit rubeus. Et sic amor dicitur passio 152 ARTICULUS XLVI QUAESTIO 4 153 propter intensionem quam recipit in se ex passione, sed magis proprie passibilis vult bonum propter ipsas subiective, non propter se, licet per ordinem ad bonum qualitas sive affectio. quod est ipse. Et licet secundum hoc amor uno modo possit dici habitus, alio modo actio, Amor beneficentiae est ille quo non solum bonum alicui desideramus, sed tertio autem modo passio, ex se tamen et sua natura non habet quod sit passio, facere disponimus, et est iste modus similiter in Deo respectu creaturarum, et nisi quia in ipso intensio fit ex passione, neque quod sit actio, nisi quia per non differt multum a primo. actionem unit amantem amato, sed ex se et natura sua habet solummodo quod Amore complacentiae volumus bonum alicuius ut est eius, quia in ipso sit habitus. nobis complacet. Et est iste modus verissimus amoris, quia est boni secundum Unde, quia in Deo non cadit passio nisi metaphorice dicta, ut infra videbi- quod est bonum, sive secundum quod est honestum, non secundum quod est tur, ideo amor Dei in sua essentia intensionem non est natus recipere, neque in utile aut delectabile; et est in Deo perfectissimus et respectu sui et respectu Deo habet ullo modo rationem passionis aut affectionis, nisi extendendo nomen creaturarum. Vult enim Deus bonum I uniuscuiusque secundum quod est eius, affectionis, sicut ipsum extendit AUGUSTINUS, nomen habitus. In Deo autem, ad sive sui sive alterius, licet bonum alterius vult in ordine ad bonum quod est eius. quia est vera amationis actio, quodam modo in Deo actio potest dici, sicut et Secundum vero quod amor respicit aut nominat essentiam ipsius habitus, in creaturis suo modo, et secundum hoc ab aliquibus amor dicitur primus actus distinguitur in amorem naturalem, liberalem et gratuitum. voluntatis. Proprie autem neque in Deo neque in creaturis habet aliam rationem Et est amor naturalis in omnibus entibus iuxta gradum appetitus in eis, ut quam rationem habitus, et hoc secundum modum quo ratio habitus potest poni dictum est. Et est etiam in agentibus per voluntatem principium et origo omnis in Deo secundum praedeterminata. voluntariae actionis, I non cessans inclinare I voluntatem in actum volendi Sed est advertendum quod amor ut habet rationem I habitus, distinguitur in bonum sed indeterminate, dicente AUGUSTINO Expositione tituli P s a 1m i in tres modos amoris, secundum quod respicit diversos actus amationis, quorum XXXIi, «Beati quorum»: «Ipsa dilectio vacare non potest. Quid enim de I est principium inclinativum, et similiter in alios tres, secundum quod respicit unoquoque homine etiam male operatur, nisi amor?» essentiam ipsius habitus. Unde iste amor in nobis origo est et fundamentum amoris liberalis, qui Primo modo distinguitur in amorem concupiscentiae sive benevolentiae, consistit in virtutibus acquisitis, et ex contrario amoris illiberalis et facinorosi, et in amorem beneficentiae, et in amorem complacentiae. qui consistit in vitiis. Amor primo modo est ille quo volumus bonum alicui, secundum quem ea Unde secundum quod est principium I inclinans ad bonum simpliciter, quae alicui volumus, non dicimus proprie amare sed concupiscere, et illum I dicitur caritas, large sumenda caritatem, secundum vero quod est principium amare cui bonum desideramus, quemadmodum vult et I amat aliquis vinum, et inclinans ad bonum apparens et ut nunc, dicitur libido vel cupiditas. Et est idem hoc improprie et per accidens, quia amat ipsum sibi in usum, I et per se amat se in I radice naturae, unde dicit AUGUSTINUS ibidem: «Purga ergo amorem tuum: ipsum. Iste modus amoris non cadit in Deo nisi respectu creaturarum, quibus aquam fluentem in cloacam, converte ad hortum! Quales impetus habebat I ad mundum, tales habeat ad artificem mundi. Non vobis dicitur: nihil ametis, absit! Pigri, mortui, detestati, miseri eritis! Amate, sed quid ametis, videte. Amor Dei, I amor proximi caritas dicitur; amor mundi, amor huius saeculi, cupiditas dicitur; cupiditas refrenetur, caritas excitetur!» Et sic ab amore naturali oriuntur 154 ARTICULUSXLVI QUAESTIO4 155 ista duo quasi duae radices virtutum et operum virtutis, et radices vitiorum et quibus determinate inclinat ad bonum secundum quod est finis diversarum vir- operum vitiorum. tutum, et per fines proprias ad finem omnium bonorum communem, in quo Unde et per distinctionem amoris in amorem qui est in finem, et in eum qui consistit I I beatitudo et finis virtutum, dicente AUGUSTINO, D e m o r i b u s est ad finem, distinguuntur praecepta legis divinae in praecepta primae talbulae e cc! e s i a e, cap.o 15°; <. proprias diversarum virtutum circa humana bona, in modum eius quod movetur Amor autem liberalis in intellectualibus est, et conlsistit in habitibus virtu- I processive ad diversa loca, cuius motus principium, instrumentum pes est, tum incluldentibus in se amorem naturalem, sub modo perfectiori inclinans in ideo AUGUSTINUShunc amorem comparat peldi. Exponens enim illud P s a I m i bonum simpliciter, quam secundum quod erat pure naturalis. Et est in homine 9i, «In laqueo suo quem absconderunt, comprehensus est pes eorum» dicit sic: amor naturalis radix et origo amoris liberali s et omnium habituum virtuoso- rum, ut sint habitus virtutum nihil aliud quam determinationes amoris naturalis, 156 ARTICULUS XLVI «Pes animae recte intelligitur amor; qui cum pravus est, vocatur cupiditas aut libido; cum autem rectus, dilectio vel caritas. Amore enim movemur tamquam I ad locum quo tendimus». Amor autem caritatis est virtus gratum faciens di- vinitus infusa, quae est forma ceterarum virtutum, dirigens ipsas in unum finem ultimum supernaturalem modo supernaturali, cum ex se non dirigant in illum nisi modo naturali et humano. Et talis amor est in Deo, immo est ipse Deus dicente IOANNE in ma < E P i s t o I a > c a n o n i c a sua: I < Quod ergo arguitur primo, «quod amor est I actio in voluntate, quia notitia est actio in intellectu», dicendum quod re vera pro actione quandoque sumitur, sicut et notitia, ut cum partes imaginis in nobis distinguuntur penes illa tria, mens, notitia et amor, proprie tamen amor non est actio, sed amatio. Ad secundum, quod «est passio, quia eius contrarium ut odium, passio est», dicendum quod odium, secundum quod est nomen vitii, passio non est, sicut neque amor, nisi ex adnexa tristitia, quemadmodum et amor quandoque dicitur passio ex adnexo gaudio vel delectatione. Argumentum probans quod sit habitus, simpliciter concedendum est.