HENRICUS DE GANDA VO ANCIENT AND MEDIEV AL PHILOSOPHY De Wulf-Mansion Centre Series 2 HENRICI DE GANDA VO QUODLIBET I HENRICI DE GANDA VO OPERA OMNIA Edidit V R. MACKEN, O.F.M. or. Phil. QUODLIBET I LEUVEN E. J. BRILL The Oe Wulf-Mansion Centre deals with research in Ancient and Medieval Philosophy UNIVERSITY PRESS LEIDEN at the Philosophy Institute of the Catholic University of Louvain (K. U.Leuven) 2, Kardinaal Mercierplein, B-3000 Leuven (Belgium) 1979 532 Gepub/iceerd met de steun van de Universitaire Stichting van Belgie --f;- AVANT-PROPOS Oeja en 1901, l'lntroduction du premier volume de la collection Les Philosophes Belges promettait l'edition des œuvres d'Henri de Gand et de Godefroid de Fontaines dans la nouvelle collection e). La promes se a ete tenue pour ce dernier, mais Henri de Gand attend toujours son editeur. En 1958, lors du Premier Congn3s lnternational de Philosophie Me- dievale tenu a Louvain, le souhait fut exprime de posseder bientot une edition critique des ecrits du maitre gantois n. Voici enfin le debut de la realisation de ce vœu et le premier volume d'une œuvre d'envergure : Henrici de Gandavo Opera Omnia. le suis heureux d'exprimer ici ma gratitude envers tous ceux qui m'ont aide a mener a bien cette entreprise : mon confrere le regrette Professeur H. L. Van Breda, qui n'a cesse de m'encourager dans ce travail apres m'avoir suggerede l'entreprendre; M. le Professeur G. Verbeke, qui a bien voulu acceptef le patron age de cette edition et lui Offrir l'hospitalite parmi lespublications du De Wulf-Mansion- Centrum : M. Verbeke a suivi relaboration de cette 6dition avec sa grande competence dans le domaine des editions critiques et il m'a assiste constamment de ses preCieux conseils; M. le Professeur F. Van Steenberghen, aupres de qui j'ai trouve des suggestions fort utiles et qui a bien voulu revoir la redaction de son lntroduction; M. le Professeur F. Masai, a qui je dois pour une bonne part mon initiation a la technique de la codicologie; M. le Professeur U. Ohondt, ISBN 90 6186 071 7 President du Hoger lnstituut voor Wijsbegeerte, pour son aide efficace © 1979 by De Wulf-Mansioncentrum - De Wu1f-Mansion Centre en vue de la publication de l'ouvrage; le Or A. Pattin, o. m. i., Leuven University Press / Presses Universitaires de Louvain / Collaborateur scientifique au De Wulf-Mansion-Centrum de la Ka- Universitaire Pers Leuven tho/ieke Universiteit Leuven, qui m'a assiste de ses precieux conseils; Krakenstraat 3, B-3000 Leuven / Louvain (Belgium) M. l'abbe R. Wielockx, Collaborateur scientifique au meme Centrum, Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel qui m'a aide dans la derniere mise au point du texte et des apparats; van druk, fotocopie, microfilm of op welke andere wijze ook zondcr voorafgaande le Or F. Bossier, Chef de travaux a l'Aristoteles Latinus, pour ses schriftelijke toestemming van de uitgever. No part of this work may be repraduced in any form, (') M. DE WULF, Le Traite « De Unitate Formae» de Gilles de Lessines (Texte by print, photoprint, microfilm or any other means inedit et Etude) (Les Philosophes Belges, l. I), Louvain, 1901, p. (IV). without written permission fram the publisher. e) G. VERBEKE, Les editions critiques de textes medievaux, dans L'homme et son destin d'apres les penseurs du moyen age (Actes du premier Congres international de D/1978/1869/6 Philosophie MMievale), Louvain-Paris, 1960, p. 781. VI A VANT-PROPOS suggestions touchant les citations d'Aristote; les Reverends Peres St. Axters (t) et E. Van de Vyver, qui ont bien voulu revoir le texte aux differents stades de son acheminement vers sa forme definitive. INTRODUCTION La realisation de cette edition a ete tres efficacement favorisee grace aux instruments de travail mis li la disposition des chercheurs par le § 1. La vie d'Henri de Gand Centre De Wulf-Mansion et son homologue neerlandais, le De Wulf- M ansion-Centrum, mais aussi grace li la serviabilite du personnel Les premlers travaux historiques sur Henri de Gand datent du attache li ces deux centres. J'exprime ma gratitude li Mlle S. Mllnsion, XIxe siecle e)~mais il faut attendre la fin du siecle pour voir Professeur li I'Universite catholique de Louvain, pour son devoue- paraitre des etudes decisives concernant la vie du maitre gantois. men t li toute epreuve; au Dr F. De Wachter et au Dr W. Vanhamel, L'important article de F. Ehrle elimine plusieurs vieilIes legendes qui Charges de Cours a la Katholieke Universiteit Leuven, successivement deparaient la biographie d'Henri e); d'autres recherches precisent responsables de la gestion du Centrum, pour leur aide competente et certa ines dates et certains faits e). Quelques etudes ulterieures ont efficace. en core glane de rares epis; elles seron t mentionnees au cours de Plusieurs subventions du Nationaal Fonds voor Wetenschappelijk l'expose. Onderzoek, specialement pour les voyages d'etudes requis par ce genre Nous nous bornons ici a rappeler les donnees sur la vie d'Henri de travail, m'ont permis de rassembler les materiaux necessaires pour qui sont aujourd'hui hors de discussion. cette edition, mais aussi pour un ouvrage qui parait simultanement L'annee de sa naissance est inconnue (4). Si sa maitrise en theologie avec celui-ci : Bibliotheca manuscripta Henrici de Gandavo. I. Catalo- date de 1275, comme on le verra plus loin, il devait avoir au moins gue. II. Repertoire. L'association Vlaamse Leergangen te Leuven m'a accorde d'impor- tants subsides pour mes recherches et pour la publication de la (') Signalons : F. HUET, Recherches historiques et critiques sur la vie, les ouvrages Bibliotheca manuscripta Henrici de Gandavo. La Fondation Universitaire et la doctrine d'Henri de Gand, Gand, 1838: F. L. [AJARO], Henri de Gand, dans de Belgique m'a accorde un credit substantiel pour la publication de Hist. Litt. de la France, 20, 1842, p. 144-203; N.l. SCflWARTZ, Henri de Gand et ses derniers historiens (Memoire presente le 7 juin 1858), dans Memoires couronnes et cet ouvrage. autres memoires, publies par /'Academie Royale des sciences, des lettres et des beaux-arts Enfin je voudrais remercier les nombreux savants qui m'ont prete de Belgique. Collection in-8°, t. X, Bruxelles, 1860, pagine separement: 1-65. occasionnellement leur precieux concours : les bibliothecaires des de- e) F. EflRLE, (Beitriige zu den Biographien beruhmter Scholastiker, I), Heinrich von Gent, dans Archiv .fur Literatur- und Kirchengeschichte des Mittelalters, I, 1885, p6ts de manuscrits; Mgr P. Glorieux, Lille; le Professeur J. Paulus, p. 365-401, 507-508. Cette etude a ete traduite et enrichie de quelques notes par Liege; M"' M.-Th. d'Alverny, Paris et Poitiers; le Reverend Pere l. RASKOP, Recherches critiques sur la biographie de Henri de Gand, dit le Docteur L.-J. Bataillon et le Reverend Pere H. V. Dondaine, Grottaferrata Solennel, dans Bul/etin de la Societe Historique et Litteraire de Tournai, XII, suppl., Tournai, 1887. (Rome); mon confrere le Reverend Pere Pius De Wachter. (') H. DELEIIA YE, Nouvel/es recherches sur Henri de Gand, dans Messager des J'ai contracte une dette toute speciale de reconnaissance envers sciences historiques de Belgique, 60, 1886, p. 328-355 et 438-455; 61, 1887, p. 59-89; Dom H. Bascour, Directeur des Recherches de Theologie ancienne et ID., Notes sur lIenri de Gand, ibid., 62, 1888, p. 421-456; A. WAUTERS, Sur les documents apocryphes qui concerneraient Henri de Gand, le docteur solennel, et qui le medie vale, qui m'a suggere d'utiles corrections et don t l'amitie, les rattacheraient d la famille Goethals, dans Bul/etin de la Commission royale d'Histoire, encouragements et le devouement illimite resteront lies li l'histoire 4' serie, t. 14 (Bruxelles, 1888), p. 179-190; N. DE PAUW, Note sur le vrai nom du de mes recherches. docteur solennel Henri de Gand, ibid., 15, 1888, p. 135-145; A. WAUTERS, Sur la signification du mot latin «formator» d propos d'Henri de Gand, ibid., t. 16 (1889), p. 12-15; Louvain, le I janvier 1979 Le mot latin «formator» avait, au moyen age, la signification de «professeur», ibid., t. 16 (1899), p. 399-401; N. DE PAUW, Dernieres decouvertes concernant le docteur solennel Henri de Gand, fils de lean le Tailleur (Formator ou De Sceppere), ibid., 16, 1889, p. 27-145. (4) cr. H. DELEflAYE, Nouvel/es recherches ... , 1886, p. 76. LA VIE D'HENRI DE GAND IX INTRODUCTION VIII etait cependant eneore a Paris au debut de 1265; il partit de la durant 35 ans it ce moment, et, des lors, sa naissance doit se situer au plus la premiere moitie de janvier et fit route vers I'Ita!ie sans se hater. tard vers 1240. Son nom suggere naturellement une origine gantoise. Rien n'indique que le legat ait fait a plusieurs reprises le voyage Nous avons releve, dans le Quodlibet XIII d'Henri, un detail bio- de Boulogne-sur-Mer a Paris. Il [aut done que le sermon auquel graphique interessant, car il s'agit du premier [ait actuellement connu Henri a assiste, ait ete prononee ou durant le premier sejour du legat de sa vie : il a assiste, a Paris, a un sermon du futur pape Clement IV, a Paris, entre la mi-juin et le 9 aout 1264, ou pendant son seeond alors legat pontifical. Voici le passage en question, emprunte au sejour, entre le 2 novembre 1264 et le debut de janvier 1265e3). Quodlibet XIII, qui date de 1289 ou 1290CS)· • Cette date est interessante parce qu'elle atteste la presence d'Henri Hic etiam iam diu occasione disputationum et altercationum quas magistri a Paris a une periode de sa vie don t on ne sait pratiquement rien. Parisienses habebant inter se de perfectione statuum maiori vel minori, audivi La deuxieme date certaine est celle de la premiere dispute quod- .dominum papam Clementem, cum adhuc esset legatus, ad dirimendum dictas altercatione s in quadam praedicatione sua praeferre simpliciter statum praelato- libetique d'Henri. Comme il le dit dans le Quodl. II, il a dispute le rum statui religiosorum, licet forte (ut dicebat) ipsi praelati non congruerent in Quodl. I un an avant le deuxieme, qui est date dans les manuserits omnibus statui suo, sed essent multi ex eis congruentius subditi quam praelati. Et des environs de Noel de 1277. Il etait done deja maitre en 1276e4), hoc dicebat exponendo illud Ecc/esiastae, x": « Vidi servos in equis et principes ambulare super terram 1>.(6) mais pas encore arehidiacre, car les manuserits ne mentionnent pas ce titre, tandis que les manuserits du 2e et du 3e Quodlibets, tenus Henri dit qu'il s'agit d'un evenement assez lointain (iamdiu) et qu'il respeetivement au temps de Noel 1277 et au temps de Paques 1278, s'est passe a Paris (hic). De [ait, il faut situer cet evenement avant le pontifieat de Clement IV, lorsque celui-ei, alors cardinal Guy de e le nomment deja «archidiaeonus Brugensis» 5), et, des le 4e Quod- libet, «arehidiaeonus Tornacensis ». Foulques, avait ete nomme par Urbain IV, le 22 novembre 1263C), legat apostolique, pour regier le conDit entre Henri IV, roi d'Angle- terre, et ses barons. Le depart de Rome du nouveau legat eut !ieu (13)·Y avait-il des tensions speciales il Paris il cette epoque? Henri situe le sermon le 9 avril 1264 et le 8 mai il etait a Nice. Il resida pendant queIque du legat « occasione disputationum et altercationum quas magistri Parisienses habebant temp s dans le Sud de la France pour y executer certaines instructions inter se de perfectione statu um maiori vel minori ». Bierbaum, dans son etude sur les papales (8). A la mi-juin il annonr;a de Paris, au roi d' Angleterre, dissensions entre le c1erge seculier et les ordres mendiants il l'universite de Paris de 1255 il 1272, distingue dans ce conf1it deux periodes. La premiere s'etend de la publication son arrivee imminente C). Le 9 aout il arriva a Boulogne-sur- Mer eO), du De periculis novissimorum temporum de Guillaume de Saint-Amour (1255) jusqu'au mais son passage en Angleterre fut empeehe par les barons anglais et debut des annees soixante : cf. M. BIERBAUM, Bettelorden und Weltgeistlichkeit an der les negoeiations durent etre eonduites a partir de Boulogne. Heide- Universitiit Paris. Texte und Untersuchungen zum literarischen Armuts- und Exemptions- strelt des I3ten Jahrhunderts (1255-1272) (Franziskanische Studien, Beiheft 2), Miinster mann presume qu'a la mi-novembre le legat etait deja revenu a Paris, i. Westf., 1920, p. 255-256. La seconde periode commen'Ya avec la publication du livre en route pour prendre part au conclave de P6rouse apres la mort de Guillaume De Antichristo et eiusdem ministris en 1266 (cf. ibid., p. 255) et dura d'Urbain IV (11). Toujours selon Heidemanne2), Guy de Foulques jusqu'en 1272, quand les principaux adversaires des ordres mendiants disparurent de la sc~ne : G~iIlaum~ de Saint-Amour (t 1272), banni de Paris des le 27 septembre 1257, et Gerard d Abbevllle (t 1271 ou 1272), qui mourut il Paris (cf. ibid.). Or, Bierbaum (') Cf. infra, p. XVI!. mentionn~ comme premie~ ouvrage de Gerard contre les ordres mendiants son Quod- (6) Quodl. XII I, q. 14, f. 543vZ dans l'edition de 1518. Tous les Quodlibets d'Henri, hbet (cf. l~ld., p. 356) date «anno Do~ini 1265» selon le ms. PARIS, Nat. lato 16405, sauf le premier, sont cites ici d'apres cette edition. f. 28 (cf. lbl~.). ~l ne fau~ don~ pas dIfferer le debut de la seconde periode jusqu'en C) Cf. G. MOLLAT, Clement IV, dans Dict. d'Hist. et de Geogr. Eccl., XII, 1953, 1266.et le .te~Olg?age d Henn prouve que les discussions avaient repris des 1264. co!. 1111. Henn devalt etre, a ce moment, etudiant en tht':ologie. (8) Cf. ibid. (9) Cf. ibid., co!. IIII; J. HEIDEMANN, Papst Clemens IV. Eine Monographie. I. e 4) D'apres ?Iorieux, Henri etait docteur en tht':ologie des 1275: cf. Aux origines de 1~5Sorbonne\Et~des de philos?phie mMievale, ?3-54), I, Paris, 1965, p. 309. Das Vorleben des Papstes und sein Legationsregister (Kirchengeschichtliche Studien, VI, 4), ( ) Bruges etaIt un des trOls dlstncts du dlOcese de Tournai: cf. H. DELEHAYE Miinster, 1903, p. 115-116. Nouvelle~ recherches ... , 1887, p. 67; ID., Notes .", 1888, p. 437-440. Certain~ eO) Cf. G. MOLLAT, Clement IV, co!. 1111. manuscnts ont la le'Yon « archiburgensis» mais il s'agit probablement d'une faute de ei) Cf. J. HEIDEMANN, Papst Clemens IV, p. 67. coplste : cf. F. EHRLE, Heinrich von Gent, p. 386 et 388. (12) Cf. ibid., p. 172 et 178; G. MOLLAT, Clement IV, co!. 1112. x INTRODUCTION LA VIE D'HENRI DE GAND XI Pour la suite de sa carriere, il est certain qu'il a fait parfois le bre 1282, il assista il une reunion de plusieurs eveques et de plusieurs voyage entre Paris et Tournai, car on le trouve alternativement dans maitres de l'universite de Paris pour y deliberer sur les privileges I'une ou I'autre ville. Concernant son activite il Tournai, Ehrle et touchant la confession accordee aux ordres mendiants CZ4). D'apres Delehaye ont attire l'attention sur certains documents qui datent de une lettre du cardinal Geoffroy de Barro, datee par lourdain du 24 oc- la periode allant de 1272 il 1286 et qui attestent sa presence dans tobre 1284, il apparait que le pape avait confie la decision concernant e cette vil1e 6). certains points disputes entre I'universite de Paris et son chancelier Quant il son activite il Paris, les dates principales sont celles de Philippe de Thory, aux eveques d'Amiens et de Perigueux, qui devaient ses 15 Quodlibets, dates en general attestees d'une fal;on preci5e par en decider, aides par le « discretus vir magister Hinricus de Gandavo, les manuscrits. Le premier s'est surement tenu au temps de Noel 1276 archidiaconus Tornacensis» eS). On mentionne aussi d'ordinaire le et le dernier probablement au temps de Noel 1291, peut-etre au 21 aout 1287 comme une date sure : Henri aurait prononce ce jour-lil e temps de Paques 1292 7). Nous reviendrons plus 10in sur la chro- son sermon sur 1es privileges touchant la confession accordes aux nologie des QuodlibetseS). Il semble des maintenant certain que la ordres mendiants CZ6). Dans le titre de l'unique manuscrit ou il est Somme est le fruit de ses « quaestiones ordinariae» 9) et que les e conserve, ce sermon est date anno Domini mOccolxxxviio,feria ii post Q deux grands ouvrages, 1es Quodlibets et la Somme, ont ete rediges misericordiam Dominie7). Mais Schleyer pense que cette date est au cours de l'activite professora1e d'Henri, donc entre 1276 et 1293. erronee et qu'il faut situer le sermon en 128geS). Le 29 novem- G6mez-Caffarena a essaye d'arriver il une datation complete des bre 1-~Q.. Henri fut suspendu en tant qu'enseignant par le legat parties de la Somme eO) en se basant sur les references mutuelles pontifical Benoit Gaetani, le futur pape Boniface VIII, il cause de incessantes entre les deux ouvrages. son opposition ouverte aux memes privilegese9). On ne sait OU et Dans ce cadre chronologique nous pouvons ajouter que1ques autres quand cette suspense a ete levee, mais Henri a continue il donner dates concernant notre auteur. des cours apres cette interdiction. Il semble peu probable qu'il ait Au debut de 1277, il a fait partie, selon son propre temoignage CZ 1), encouru une suspense prolongee eO). De fait Glorieux eI), suivi par d'une commission de theo1ogiens nommee par l'eveque de Paris, Etienne Tempier, pour enqueter sur les erreurs qui etaient enseignees ('4) F. EHRLE. Heinrich ... , cite 1'1 ce propos le temoignage du Quodl. X, q. 1, il la Faculte des arts. L'enquete aboutit il la condamnation, le 7 mars rE f. 398 ; mais E. HOCEDEZ, Richard de Middleton. Sa vie, ses œuvres, sa doctrine 1277, d'un syllabus de 219 propositionse2). Vne autre date certaine, (Spicilegium Sacrum Lovaniense, VII), Louvain-Paris, 1925. p. 42, n. I. a rait observer que. dans le premier texte cite par Ehrle (Quodl. VII. q. 2r. r. 279rV et 279vY.z) d'apres Hocedez, est celle du 23 novembre 1282, lorsqu'Henri pro- Henri parle d'nne reunion de 13 eveques et dans le Quodl. X. d'une reunion d~ nonl;a un sermon en la rete de sainte Catherine (23). Le 29 novem- 4 eveques. Il s'agit donc de deux reunions differentes. (25) cr. F. EHRLE, Heinrich ... , p. 392; H. DELEHAYE, Nouvelles recherches ...• 1887, p. 70-71. ('6) cr. ibid., p. 393; H. DELEHAYE, Nouvelles recherches ... , 1887, p. 71-75; . ('6) cr. P. GLORlEUX, Repertoire des Maitres en Theologie de Paris au X/lIe siecle ID., Notes ...• 1888, p. 435-436. (Etudes de philosophie medievale, XXV), Paris, 1938, p. XV, n. l. (17) Cr. infra, p. XVI!. ('7) Ms. Saint-OMER, Bibl. Munic. 259, r. 60vb; cf. intra, p. XXIV. ('8) Cr. infra, p. XVI-XVJ1l. ('8) Cr. ibid.. (19) Cr. infra. p. XX!. ('9) Cf. P. GLORlEUX, Prelats fran(:ais contre religieux mendiants. Autour de la bulle ('0) Cr. J. G6MEZ-CAFFARENA, Cranologia de la « Suma» de Enrique de Gante por « Ad fructus uberes» (1281-1290), dans Revue d'histoire de l'eglise de France, II. 1925. relaeion a sus « Quodlibeta », dans Gregorianum, 38. 1957, p. 116-133. p. 492; K. SCHLEYER,Anfange des Gallicanismus im 13ten Jahrhunderl. Der Widersland (21) Cr. HENR. DE GAND., Quodl. II, q. 9, r. 36vA; F. EHRLE, Heinrich von Gent, des franzosischen Klerus gegen die Privilegierung der Bettelorden (Hislorische Studien 1885, p. 389; E. HOCEDEZ, La condamnation de Gilles de Rome, dans Recherches de XIV). Berlin, 1937, p. 75-76. ' theologie aneienne et medievale, 4. 1932, p. 56. , ~3~) Schleyer pense que pendant cette suspense prolongee Henri pourrait avoir (22) cr. F. VAN STEENBERGHEN,Mailre Siger de Brabant (Philosophes medievaux, redlge la Summa utilis confessiones audientibus qui lui est attribuee dans le ms. XX I), Louvain-Paris, 1977, p. 149-158; R. HISSETTE, Enquete sur les 219 articles Saint-OMER. Bibl. munic. 259. '" ut otiositatem. quae secundum beatum Bernardum est condamnes ti Paris le 7 mars 1277 (Philosophes medievaux, XXII), 1977. passim. mater viliorum eI noverca virtutum. melius evitarem (ibid.. f. ] 7"): er. op. eil., p. 76, (23) cr. infra, p. XXIV. n. 69. Mais l'attribution meme de I'ouvrage est sujette 1'1 caution: cf. R. MACKEN, XII INTRODUCTION LES ECRITS D'HENRI XIII G6mez-Caffarenae2), place le Quodl. XIV au temps de Noel 1290. philosophique que dans le domaine theologique (1). Son inf1uence sur Henri aurait done tenu ce Quodlibet un mo is apres sa suspense. Aussi I'evolution ulterieure de la seolastique est reeonnue par tous. Paulus situe-t-il le meme Quodlibet au temps de Noel 1290 ou vers Ses Quodlibets et sa Somme, qui s'eehelonnent tout au long de sa Paques 1291, afin de laisser plus de temps pour une interruption des earriere professorale et dont on peut fixer assez bien la ehronologie e), e aetivites aeademiques du maitre suspendu 3). Mais cette suspense, offrent des points de repere preeieux pour dater d'autres ecrits (3), eontre laquelle l'universite reagit promptement en se rendant en mais aussi pour suivre I'evolution doetrinale d'Henri lui-meme (4). La e eortege a la maison des h~gats 4), n'a-t-elle pas ete revoquee par la deontologie du maitre en theologie a l'egard de l'Eg!ise et de la reponse des legats? Il semble qu'elle fut remplaeee par une interdietion soeiete, n'a paS seulement ete pratiquee par Henri, mais a ete exprimee generale donnee aux maitres, de disputer eneore sur les privileges par lui a plusieurs reprises e). Henri est aussi important par l'abon- touehant la eonfession aeeordee aux mendiants 5). e dante litterature que ses prises de position ont suseitee pour et eontre La derniere date certaine est celle de la mort d'Henri, qui survint lui: abbreviationes, compilationes, extracta, tabulae, ouvrages pole- en 1293 selon le temoignage de Jean de Thielrode dans sa ehronique miques eontre lui, etc., tout cela souligne I'estime de ses eontempo- e de l'abbaye de Saint-Bavon 6). Les biographes placent presque una- rains. Tous les eerits polemiques diriges direetement eontre lui font e nimement sa mort le 29 juin 7). Cependant l'obituaire de I'abbaye partie integrante de la eampagne des premiers thomistes pour de- du Saulchoir la mentionne au I er juillet de la meme annee eS). fendre l'heritage intelleetuel de saint Thomas (6). § 2. Les ecrits d'Henri Personne ne conteste la place importante qu'Henri aoeeupee .c?cr. e. a. F. VA.N STEENBERGHEN, La philosophie au X/I1e siecle (Philosophes medlevaux, IX), Louvam-Paris, 1966, p. 499-500. pendant le dernier quart du 13e siecle, aussi bien dans le domaine (') Cf. supra, p. x . . . ('). Apres les.~echerches de F. EHRLE, Heinrich ... , 1885, cette chronologie a surtout ete mlse en ]umlere par P. GLORIEUX, Un exemple: Henri de Gand, dans La liltera/ure quodlibelique ... , 1925, p. 387-391. La chronologie des Quodlibe/s et de la Somme a Le « De Poenitentia» d'Henri de Gand retrouve?, dans Recherches de theologie ancienne enco:e ete p~ecisee par E. HOCEDEZ, Richard de Middle/on, 1925, p. 454-477; O. LoTTIN, et medie vale, 39, 1969, p. 188; ID., Le « De Poenitentia» d'Henri de Gand retrouve? Le bbre arbi/re chez Gode!roid de Fontaines, dans Revue nI!oscolastique de philosophie, (Note complementaire), ibid., 37,1970, p. 150. 1937, p. 213-241 (cf. aussl la Table chronologique des ecrits et leur influence lilteraire, ('1) Cf. P. GLORIEUX, La lilterature quodlibetique de 1260 ti 1320 (Bibliotheque dans ID., Psychologie et morale ... , IIF, 1949, p. 681-735); J. PAULUS, Henri ... , 1938, thomiste, V), Le Saulchoir-Kain, 1925, p. 93. p. XV-~Vl1; Th. NYs, De werking van he/ menselijk verstand volgens Hendrik van Gen/, (32) Cr. J. GOMEZ-CAFFARENA, Cronologia ... , 1957, p. 133; 'ID., Ser parlicipado Lou~am, 1949, ? 20; P. W. NASH, Giles of Rome and the subject of theology, dans y ser subsistente en la me/afisica de Enrique de Gante (Analecta Gregoriana, XCIII), Medlaeval Studles, 18, 1956, p. 57-77; d'une fa~on systematique par J. G6MEZ- Rome, 1958, p. 270. CAFFARENA, Cron%gia ... , 1957, qui a repris les conclusions de cet article dans Ser (33) Cf. J. PAULUS, Henri de Gand. Essai sur les tendances de sa metaphysique participado ... , 1958, p. 270; A. SAN CRJSTOBAL-SEBASTlAN, on/roversias acerca de la C (Etudes de philosophie medie vale, XXV), Paris, 1938, p. XV, n. I. volu;tad desde 1270 a 1300 (Estudio historico-doctrinal), Madrid, 1958, p. 110 et 167. ('4) Cf. P. GLORIEUX, Prelatsfranrais ... , p. 493. ( ) Cr. p. ex. J. PAULUS, Henri ... , 1938, passim; P. BAYERSCHMIDT, Die Seins- (35) Cf. op. cit., p. 494. und Formmetaphysik des Heinrich von Gent in ihrer Anwendung auf die Chris/ologie ('6) Cf. F. EHRLE, Heinrich ... , p. 393, et H. DELEHAYE, Nouvelles recherches ... , (BGPTM, XXXVI, Heft 3-4), 1941; Th. NYs, De psychologia cognitionis humanae p. 66-69, 76. Ce temoignage de JEAN DE THIELRODE dans son Chronicon monas/erii se~undum Henricum Gandavensem (Excerpta ex dissertatione ad lauream in facultate sancti Bavonis ecrit en 1294 (cf. op. cit., p. 69, n. 2) a ete publie dans les Monumenta phllosophica Pontificiae Universitatis Gregorianae), Rome, 1949; 1. PAULUS, Les dis- Germaniae historica, Scriptores, t. XXV, Hannover, 1880, p. 573. Voici le passage pu/es d'Henri de Gand et de Gilles de Rome sur la distinction de l'essence et de l'existence concernant Henri de Gand : « Iste [Philippus Mucius, ordinatus episcopus Tornacensis] dans Arch. d·hist. doctr. et lilt. dII moyen age, 15-17, 1940-1942, p. 323-358; J. G6MEZ~ contulit magistro Henrico de Gandavo archidiaconatum in ecclesia [Tornacensi], qui CA~FARENA, Ser participado ... , 1958; J. M. ROVIRA BELLOSO,La vision de Dios segun fuit Parisius flos in theologia. Magister Henricus obiit anno a nativitate Domini 1293 ». Ennque de Gante (Colectanea San Paciano. Serie teol6gica, VII), Barcelone, 1960. (37) Cf. H. DELEHAYE,Notes ... , p. 443. (') Cr. J. LEcLERcQ, L 'ideal du the%gien au Moyen Age. Textes inMits, dans ('") Cr. Ch.-J. VOISIN, Notice sur l'abbaye de Saulchoir, p. 138, traitee dans Revue des sciences religieuses, 21, 1947, p. 121-124. H. DELEHAYE,No/es ... , p. 443. (6) Cf. F. J. ROENSCH, Early Thomistic School, Dubuque, Iowa, (1964), passim. XIV INTRODUCTlON LES ECRITS D'HENRI XV De nombreux ouvrages ont ete attribuees a notre auteur C), entre avec force dans toute une serie de prises de posltIons comme en autres divers commentaires sur Aristote. Nous nous bornerons ici temoignent les impugnationes, celles de Bernard d'Auvergne et de aux seuls ecrits certainement ou probablement authentiques : Herve Noel, par exemple, qui discernent des le premier Quodlibet les grandes options d'Henri. 1. Les Quodlibets Les Quodlibets d'Henri font date dans l'histoire de la pensee, et certaines vues d'Henri meriteraient d'etre prises en consideration Le genre litteraire des Quodlibets a ete soumis par Glorieux a aujourd'hui encore en matiere de philosophie et de theologie. un examen approfondi (8). Nous supposons connues les conclusions de Glorieux. • Les Quodlibets jettent une vive lumiere sur l'auteur lui-meme. Plus que dans sa Somme, ses traits personnels y apparaissent, surtout dans Les Quodlibets d'Henri ont ete edites trois fois: en 1518 par l'imprimeur Josse Bade a Paris (9); en 1608 avec un commentaire la discussion avec ses adversairese3): Gilles de Rome, p. ex. 4), ou e les ordres mendiants e 5). IIs retletent le style et la maniere de travailler de ZuccoliuseO), par Claserius a Venise; et en 1613 avec le meme commentaire de Zuccolius, par Iacobus de Franciscis a Venise. e d'Henri 6): l'emploi de schemes compliques pour systematiser sa pensee touffue et nuancee; sa maniere de replacer une question dans Ils constituent la principale source pour l'etude de la pensee un cadre plus large e 7), OU il refait l'histoire du probleme (18) et d'Henri et une source importante pour la connaissance du courant cherche le vrai sens des textes originaux : «in originali », « secundum augustinien eI). On souscrira volontiers au jugement de Grabmann : veterem translationem », «dicit ... translatio arabica» e 9), etc.; ses Die Quodlibeta des Doctor solemnis, wohl das wertvollste Quodlibetalienwerk syntheses grandioses, parfois inachevees, cQmme sa Somme monu- der Scholastik, sind fUr ein tieferes geschichtliches Verstandnis der innern Lehr- mentale; sa prolixitas, OU cependant chaque mot est a sa place et gegensatze zwischen dem Augustinismus und dem thomistischen Aristotelismus des XIII. lahrhunderts eine liberaus wichtige, bisher nicht genligeiid ausge- qu'il faudrait qualifier plutot de «style exhaustif», ou chaque exemple sch6pfte Quelle e 2). est explique jusqu'a l'extreme detail et ou l'expose est suivi souvent d'une rep6tition complete en termes negatifs eO); sa «solennitb>, qui Il est interessant de constater que, des le debut de sa carriere parfois, mais rarement, fait place a un ton passionnement pole- theologique, Henri rejette certains points de vue aristoteliciens; mais mique eI); la reprise d'un mot, comme pour renouer le fil de la cette opposition s'accentue graduellement et son evolution doctrinale aboutit a des points de vue plus platoniciens. Cependant des le ('3) cr. P. GLORIEUX, La littera/ure quodlibhique ... , 1925, p. 66-67. Quodl. I, que nous publions id, Henri est bien lui-meme; il s'affirme ('4) cr. e. a. J. PAULUS, Les dispu/es d'Henri de Gand e/ de Gil/es de Rome p. 323-358. C) Les titres et les manuserits sont indiques dans P. GLORIEUX, Repertoire ... , 1933, ('S) cr. passim dans C. PAULUS, Welt- und Ordensklerus beim Ausgang des n° 192. I3/en Jahrhunder/s, im Kampfe um die Pfarr-Rech/e (Gottingen, Phil. Diss.), Essen- (8) P. GLORIEUX, La littera/ure quodlibe/ique ... , 1925, p. 1-95; II, 1935, p. 9-50. Ruhr, 1900; P. GLORIEUX, Prela/s fran(:ais ... , 1925; K. SCHLEYER, Anfiinge ... , 1937. (9) Elle a ete publiee en edition anastatique par la Bibliotheque des Jesuites il ('6) cr. P. GLOR1EUX dans La littera/ure quodlibetique ... , p. 47-48. Louvain en 1961. ('7) Avec des expressions telles que: «Ut ... paulo altius ordiamur ... » (Quodl. XI, ('O) Le manuscrit de ce eommentaire se trouvait en 1779 li l'abbaye Camaldule de q. 22, f. 475r1); « ... altius quaestionem attollendo ... » (Quodl. XI, q. 3, f. 440vl). San Michele di Murano, cod. 466-467 : er. loh. Ben. MITTARELLI, Biblio/heca codicum (' 8) cr. p. ex. Quodl. I, p. 130, 44-150, 94. manuscrip/orum monas/erii S. Michaelis Vene/iarum prope Murianum, Venise, 1779, ('9) cr. Quodl. I, p. 134,31-32. co!. 1252-1255; mais il a disparu depuis: er. R. MACKEN, Vi/ale Zuccoli, commen/a- eO) P. ex. «Decem ... non dividuntur secundum denareitatem in X decimas, quarum /eur des Quodlibe/s d'Henri de Gand, dans Bul/e/in de philosophie medievale, 18, 1976, unaquaeque habet proprietatem denareitatis : nec debet dici quod X sunt IX et unum, p. 84-90. nec es/ dignius quod es/ compositus ex. V e/ V quam ex Vl e/ IV vel ex tribus e/ VII vel (") L'« augustinisme» de cette periode est un «neo-augustinisme », ear on y trouve ex duobus e/ VIII» (Summa, arI. 29, q. 7 : ed. de 1520, I, r. 176VB). La Somme d'Henri est de nombreuses doctri nes empruntees li Aristote: er. F. VAN STEENBERGHEN, La philo- citee ici d'apres cette edition. sophie au XIIl' siecle, 1966, p. 499-500; A. SAN CRIST0BAL-SEBASTIAN,p. 247-269, e') cr. Quodl. I, p. 144, 66. Si certaines corrections dans des manuscrits remontent ('2) M. GRABMANN, Bernhard von Auvergne, O. P. (t nach 1304), ein In/e;'pre/ und li l'auteur, le style d'Henri est parrois plus personnel et plus violent dans la premiere Ver/eidiger des hi. Thomas von Aquin aus alter Zei/, dans Divus Thomas (Fr.), IO, 1932, redaetion, mais il mitige ses expressions apres coup: cf. J. G0MEZ-CAFFARENA, Ser p.34. par/icipado ... , p. 109, n. 38; et infra, p. LXXVI. XVI INTROOUCTlON LES ECRITS O'HENRI XV" pensee apres une breve digression (22); I'insertion de citations, au G6mez Caffarena, en notant avec I'auteur qu'elle n'est pas basee cours desquelles de nouvelles citations du commentateur sont 10- sur des recherches nouvelles: « cuya cronologia es ya conocida con seree s (23); le parallelisme dans le developpement de ses idees (24)0 toda precisi6n» (32). L'auteur renvoie il Glorieux (33), dont il adopte Le Quodl. I pose la question du principium d'Henri comme maitre les conclusions en y ajoutant quelques precisions, qu'il doit il Hocedez ou de son inceptio magistralis (2S): son acceptation officielle et et il Lottin e4 )o Paulus eS) propose des rectifications il la· chronologie publique par l'universite. Les disputes publiques de quolibet etaient, de Glorieux-Hocedez, mais il n'a pas utilise Lottin et ne donne pas il la fin du xme siecle, le privilege des magistri actu regentes (26). ses raisonso La question de la chronologie des Quodlibets n'est donc Glorieux pense qu'Henri etait dejil docteur en theologie eI1l 1275 et pas close. Notis reprenons ici le tableau de G6mez Caffarena, en qu'il fut maitre-regent de 1276 il 1292(27). Pendant ces 16 annees y ajoutant entre parentheses les positions divergentes d'autres auteurso academiques Henri n'a tenu que IS Quodlibets, ce qui pourrait Quod!o I Temps de Noel 1276. s'expliquer par une interruption de son activite professorale(28) ou » II Temps de Noel 1277. par d'autres circonstanceso » III Temps de Paques 1278 (ou temps de Paques 1279 selon Pau- chronologie des Quodlibetso .. Mentionnons brievement les resultats des recherches con cernant la » lus eS)). IV Temps de Noel 1279 (ou temps de Paques 1280 selon Pau- lus eS)). Depuis l'etude d'Ehrle en 1885 (29), on admet generalement que » V Temps de Noel1280 ou temps de Paques 1281. la Somme a ete redigee progressivement, parallelement aux Quod- » VI Temps de Noel 1281 ou temps de Paques 1282. » VII Temps de Noe! 1282. libetso G6mez Caffarena a essaye d'elaborer un scheme chronologique » VIII Temps de Noel 1284. complet des deux ouvrages en se basant sur les renvois de l'un il » IX Temps de Paques 1286. l'autre eO). Mais plusieurs elements de ce scheme demeurent contro- » X Temps de Noel 1286 (temps de Paques 1287 selon San Crist6bal- verses: ainsi, p. ex. certaines conclusions de Nash concernant la Sebastian 6 e))o Somme, basees sur les citations implicites dans les disputes entre » XI Temps de Noe! 1287 (ou temps de Paques 1288 selon Pau~ Henri et Gilles de Rome e I), different des conclusions de G6mez » lus eS)). XII Temps de Noel 1288 (ou temps de Paques 1289 selon Pau- Caffarena. Quelques Quodlibets sont insuffisamment dates: il fau- luseS)) .. drait voir de plus pres les citations explicites et implicites de certains » XIII Temps de Paques 1289 (temps de Noel 1289 ou temps de Paques evenements historiques, les mentions de papes regnants, etc., pour 1290 selon Paulus eS)). fixe r plus precisement les dates. Nous donnons ici la chronologie de » XIV Temps de Noel 1290 (ou temps de Paques 1291 selon Pau- lus eS)). » XV Temps de Noel 1291 (ou temps de Paques 1292 selon Pau- (2) Des exemples typiques de cette reprise d'un mot sont: «supposito» Quod/. I, p. IO, 29; «quin» dans dans Quod/. I, p. 200,34 eI 36; < ces extraits temoignent de l'interet que Ies medievaux y ont porte. avaient !ieu pendant la 3' semaine de l'Avent. Ceci correspond pour 1276 a la semaine Nos recherches nous ont foumi des materiaux trop abondants sur du 6 au 13 decembre : cr. A. CAPPELLI, Cron%gia, Cronografia e Ca/en dario perpetuo, 2' ed., Milan, 1930. ces extraits, pour en parler id : nous en traitons dans Ia Bibliotheca ('9) cr. P. GL0RIEUX, La litterature quodlibetique ... , p. 91-93; J. G6MEZ-CAFFARENA, manuscripta Henrici de Gandavo. Quant a Ieur interet pour Ia restau- Cron%gia ... , et la litterature historique concernant la vie et les œuvres d'Henri. (40) P. GLORIEUX, La littera ture quodlibetique ... , p. 54-55. cr. aussi, pour un autre ration critique du texte, il faut appIiquer a ces extraits, et a fortiori, auteur, I'article de M. GRABMANN, Hilfsmitte/ des Thomasstudiums aus a/ter Zeit (Abbreviationes, Concordantiae, Tabu/ae), auf Grund handschriftlicher Forschungen dar- doctorat, Institut Superieur de Philosophie, Universite catholique de Louvain), I, 1968, gestellt, dans Divus Thomas (Fr.), I, 1923, p. 13-43,97-122,373-394 (Sonderdruck 1-67); p. 129-142. repris et complete dans Mittela/ter/iches Geistes/eben, II, ] 936, p. 424-489. (42) Nous y avons con sacre une etude detaillee dans Hendrik ... , I, p. 129-142; (41) cr. pour une premiere approche : R. MACKEN, Hendrik van Gent's « Quodlibet II>. ces documents ont ete ex ami nes ensuite dans notre ouvrage Bibliotheca manuscripta Tekstkritische uitgave. Weer/egging van een moge/ijke eeuwigheid der were/d (these de Henrici de Gandavo (sous presse). xx INTRODUCTION LES ECRITS D'HENRI XXI ce que nous avons dit des Abbreviationes; mais pratiquement, comme Henri de Gand cite generalement la Somme par la formule « in pour celles-ci, notre examen critique ne nous a pas fourni de motifs quaestionibus ordinariis nostris », parfois « in disputatione ordina- speciaux de les consulter. ria» (47), ou « in quaestionibus disputatis ordinarie» (48). Comme l'on sait, les « quaestiones ordinariae» etaient Ie fruit de I'enseigne- B. Contre Henri: Les reprobationes (ou impugnationes) ment habituel des maitres en theologie, tan dis que les « quaestiones de quolibet» refletaient des discussions solennelles qui se tenaient Les Quodlibets ont suscite aussi une serie de reprobationes, toujours deux fois I'an et OU iIs devaient traiter des questions qu'il plaisait pour defendre I'heritage de saint Thomas, dans une campapne OU li leurs auditeurs de leur soumettre. En tete des manuscrits eux- les partisans du Saint Docteur n'epargnaient meme pas des auteurs plus proches d'eux, tels que GiIIes de Rome (43) et Godefroid de Fon- memes on trouve le plus souvent Ie titre « Summa magistri Henrici de Gandavo », et l'ouvrage est cite de Ia meme far;;on par d'autres taines (44). En general, eIles donnent pour chaque question d'abord auteurs medievaux. Le titre « Summa quaestionum ordinariarum », un abrege, ensuite Ia reprobatio. ElIes sont negligees ici pour Ia meme adopte dans l'edition de 1520, ne se rencontre dans aucun manuscrit. raison que les abbreviationes. Peut-etre respecterait-on Ie mieux l'intention d'Henri en prenant « Summa» comme titre et « Quaestiones ordinariae» comme sous- 2. La Somme titre. Com me I'a dejli note l'editeur Badius dans sa preface de I'edition Les manuscrits nous livrent la Somme comme un ouvrage inacheve. de 1520(45), les manuscrits de Ia Somme sont beaucoup moins nom- Mais etait-il reellement dans les intentions d'Henri de l'achever? breux que ceux des Quodlibets, et souvent incomplets. On en trouve Bayerschmidt dit li ce propos: « Vielleicht ... woIIte Heinrich von I'enumeration dans notre ouvrage Bibliotheca manuscripta Henrici Gent gar nicht einmal eine vollstiindige Summa schreiben» (49). De de Gandavo (sous presse). son cote, Paulus observe qu'Henri annonce une Somme complete La Somme a connu deux eclitions: ceIIe de 1520, imprimee par dans son Prologue et encore dans le cours de l'ouvrage eO). Ainsi, Badius li Paris (46), et une autre, preparee par Scarparius et sortie on Iit au debut de Ia Premiere Partie, qui traite de Dieu 1) : e de presse en 1646 chez Succius li Ferrare. Et quia, ut dictum est supra in quaestione de subiecta et materia huius scientiae, proprius ordo et modus procedendi in ea est incipere a Deo et (43) Cf. F. PELSTER, Thomistische Streitschriften gegen Aegidius Romanus und ihre procedere ad creaturas, ideo hic dubitandum est de duobus in summa. Primum Verfasser: Thomas von Sutton und Robert von Orford O. P., dans Gregorianum, 24, 1943, p. 152-166; G. BRUNI, Incerti auctoris Impugnationes contra Aegidium Romanum est de Deo, ut de subiecto principali huius scientiae. Secundum est de creaturis contradicentem Thomae super primum Sententiarum (Bibliotheca Augustiniana medii aevi, ut de materia subiecto attributa ». ' ser. I, l. I), 1942; F.J. ROENSCH, Ear/y Thomistic Schoo/, p. 43; Robert d·Orford. Mais Paulus ajoute: « De ce vaste programme, Henri n'a pu Reprobationes dictorum a fr. Egidio in primum Sententiarum. Les premieres polemiques thomistes. Edition critique par A. P. VELLA (Bib/iotheque thomiste, XXXVIII), Paris, realiser que la premiere partie, s'y attardant li loisir sans ressentir 1968. ni I'obligation, ni peut-etre l'espoir, de parcourir jamais Ie cycle (44) Citons lc traite Contra Godefridum Brabantium de GULIELMUS DE MACCLES- complet» (52). FIELD O.p. (cf. F. J. ROENSCH,Ear/y Thomistic Schoo/, (1964), p. 55), qui n'est toujours pas retrouve; les Quod/ibeta decem [Godefridi de Fontibus] abbreviata per Hervaeum Il faut cependant observer que les references, dans Ia Somme, li Nata/em o.p. (cf. op. cit., p. 114); et lc Contra Godefridum de Fontibus (inc. Utrum Ia Seconde Partie, « De creaturis », ne se limitent pas aux deux creatura habeat ... ) de BERNARDUSDE ALVERNIAo.p. (cf. op. cit., p. 105), et R. ISCHlA, Id « reprobationes di Bernardo d'Auvergne a/ Ve a/ VI qd/. di Goffredo di Fontaines. (47) Cf. Su.~ma, arI. ?2, q. 3, ad lum, (II), f. 269vN: «secundum quod specialius Introd. /etteraria e testo (these de doctorat presentee li la Faeulte Philosophique de debet declaran In sequentI parte huius disputationis ordinariae ». l'Athenaeum Pontificium Salesianum li Torino, (955) (pro manuscripto). (48) Cf. Quod/. IX, q. 3 : f. 348rP. (4') Cf. ibid., f. ii i. (49) P. BAYERSCHMlDT, ie Seins- und Formmetaphysik ... , 1941, p. 6. D (46) Une edition anastatique a paru en 1953: HENRY OF GHENT, Summa quaestio- ('0) J. PAULUS,Henri de Gand, 1938, p. XVI. num ordinariarum, I, Il (Reprint of the 1520 edition), (Franciscan Institute Pub/ications, (51) HENR. DE GAND, Summa, arI. 21, q. I: I, f. 123' (avant A). Text Series nO 5),2 vol., New York. ('2) J. PAULUS,Henri de Gand, p. XVI. XXII INTRODUCTlON LES ECRITS D'HENRI XXIII passages cites par Paulus. Henri renvoie plusieurs fois le lecteur, ou sujets sont traites plus ei' detail dans l'une des deux œuvres, ce qui bien ei la Seconde Partie, «De creaturis », comme telle 3), ou bien e lui permet de le traiter plus sommairement dans l'autre, en renvoyant ei tel ou tel sujet qu'il compte y traiter et qu'on ne rencontre pas au premier C6). dans la Somme inachevee que nous possedons 4 ). e D'autre part, si Les deux ouvrages ont ete constitues parallelement, mais la date une Seconde Parti e avait ete ecrite par Henri, il nous semble exclu des Quodlibets est mieux connue que celle des differentes parties de qu'elle ait ete publiee avant le Quodlibet IX, car il la fin de la q. 3 la Somme. On a tente de les dater en se basan t sur les renvois d'un de ce Quodlibet, il dit : ouvrage a l'autre: griice a cette methode, G6mez Caffarena 7) a e Ex his, ut aestimo, possunt patere quaecumque obscura reliquimus circa etabli une chronologie fort valable, mais qui ne peut pas etre consi- relationes, maxime in creaturis, de quibus per intentionem locuti non sumus deree comme definitive, on l'a dit plus haut. G6mez Caffarena a alicubi nisi in quaestionibus de Quolibet. (r. 384 rS). dresse la liste exhaustive des renvois mutuels entre les Quodlibets et Or, vu la place centrale que la doctri ne des essences, completee la Somme (8), ce qui permet de resoudre dans une large mesure la par celle des relations, occupe dans l'œuvre de notre auteur, il nous probleme de la chronologie relative des deux ecrits (9). semble hautement improbable que cette question n'ait jamais ete touchee par lui, si le «De creaturis» avait deja partiellement paruo 3. Le Tractatus super facto praelalorum et fratrum (60). Son intention (<< per intentionem ») nous parait fort simple. Dans la Il s'agit sans doute d'une question disputee, qu'Henri a ajoutee au Premiere Partie (<< De Deo»), il do it constamment parler des relations Quodl. XII. Mais dans presque tous les manuscrits elle a ete omise des trois personnes de la Sainte Trinite entre elles et des relations totalement ou en partie a cause de sa longueur. Le ms. P ARIS, entre Dieu et la creature. Mais il laisse pour la Seconde Parti e de Nat. lato 3120, f. 92'a_14pb(61) en con serve une copie isolee; les mss. la Somme I'etude des relations des creatures entre elles. V AT. lato 853, f. 255'-360'(62) et V ALENCE, Bibl. de la Catedral, 46, Dans la pensee d'Henri, quelle est la relation entre la Somme et vb f. 240 _259vb le donnent dans sa totalite, a sa place a la fin du les Quodlibets? Quodl. XII. Les deux ouvrages sont complementaires, en ce sens qu'ils ont ete constitues parallelement en livraisons successives, ce qui permet ei Henri de nuancer parfois dans l'un des expressions employees dans I'autre, ou du moins de s'exprimer de fal;on plus c1aire eS). Certains in quadam quae~tione de Quolibet, utrum scilicet in Christo sunt plura esse, distinxi duplex esse, sClhcet esse essentiae secundum duas naturas in ipso. Nunc autem ad solutionem harum rationum, et ad maiorem dec/arationem illorum quae ibi aliquantulum (53) Voici les rHerences: ar!. 29, q. 5, ad 2um (I, f. 174rl): « Sed de hoc latius obscure dicta sunt, hic distinguendum est esse amplius quam ibi distinctum est ... »; est perscrutandum loquendo de creaturis»; ar!. 35, q. I, ad 4um (I, r. 222's): « ut cr. aussi ar!. 58, q. I, solutio (Il, f. 195's); et ar!. 58, q. 2 (Il, f. 129vD). exponendum est loquendo de creaturis»; ar!. 35, q. 4, ad 2um : (I,.f. 225VT); ar!. 35, ('6) cr. ar!. 58, q. 2, solutio (Il, f. I 27rL) : « ... secundum quod alias declaravimus q. 4, solutio (I, r. 235's); ar!. 36, q. 6, arg. 2um (I, f. 238rK); ar!. 36, q. 6, 'ad 2um in quandum quaestione de Quolibet»; cf. aussi ar!. 52, q. I, solutio (Il, r. l27rl); (I, r. 238VN); ar!. 41, q. I, solutio (II, f. 5'K): « ut magis declarandum est loquendo ar!. 60, q. 4, ad 6um (II, r. 158VS). de materia»; ibid., quelques lignes plus loin: « de creaturis»; ar!. 42, q. 2, solutio (57) Cr. 1. G6MEZ-CAFFARENA, Cronologia ... (II, f. 5vM); ar!. 44, q. 2, arg. lum (Il, f. ]4rQ). ('8) Cf. op. cit., p. 117-128. (54) Voici les rHerences: ar!. 29, q. 7 (I, f. I 77rD) : « Unde et in omnibus in (59) Pour la chronologie absolue des Quodlibets, voir supra, p. XVI-XVIII. quibus contingit esse sub eadem specie plura individua, etiam si sint omnino separata a (60) cr. C. P~ULUS, Welt- und Ordensklerus ... , 1900, p. 61, n. I, et 70-71; materia et continuo: quia non sunt nisi accidentaliter distincta ab invicem per id quod P. GLORIEUX, Prelats fran,Gls ... , 1925, p. 309-331 et 471-495, passim, mais speciale- est causa individuationis in eis (de quo alias debet esse sermo) ... »; ar!. 33, q. I, ment p. 310, n. 2: K. SCHlEYER, An/finge ... , 1937, p. 80 ss., 127-128; R. MACKEN, ad 3um (I, f. 204Vo): « et quomodo hoc, exponendum est loquendo de cognitione Hendnk ... , 1,1968, p. 23-29; ID., Ein wichtiges lneditum zum Kampfuber das Beicht- creaturae rationalis circa Deum»; ar!. 39, q. I, ad 2um (I, f. 245'G): « ut videbitur privileg der Bettelorden.' der « Tractatus super facto praelalorum et fratrum» des Heinrich loquendo de productione creaturarum»; ar!. 58, q. 2, solutio (II, f. I 27rl) : « et iam von Gent (communicatio n au congn:s « Franz von Assisi 1226-1976 », dans Franziskanische infra declarabitur in intellectu nostro ». Studien, 60, 1978, p. 301-310. eS) Il suffit de voir la maniere don t il introduit ces renvois: p. ex. ar!. 27, q. I, (61) Cf. (Bibliotheque Nationale), Catalogue generat des manuscrits latins, !. IV ad 9um (I, f. 162VT) : « Ista duo argumenta fuerunt inducta propter hoc quod aliquando (n'" 3014 il 3277), Paris, 1958, p. 152-155. XXIV INTRODUCTION 4. Le Sermo in synodo, feria 2a post Misericordiam Domini, 1287, semble etre authentique; en tout eas I'authentieite n'a jamais ete eontestee: ef. K. SCHLEYER, Anfange ... , p. 141. L'unique eopie eonnue se trouve dans le ms. SAINT-OMER, Bibl. munic. 25911, f. 60vb-64ra. Sehleyer en donne une edition eritique ibid., p. 141-150. Il propose de ehanger la date donnee par le manuserit en 1289: ef. ibid.... , p. 73, n. 60. 5. Le Sermo in die festo Sanctae Catharinae. Il est eonserve dans 2 mss. : PARIS, Nat. Lat. 15005, f. 144va-14yb; et 14947, f. 20r-2P (redaetion plus eourte?), et a ete edite eritiquement par E. HOCEDEZ, Richard. de Middleton, p. 509-517. L'editeur lui ETUDE CRITIQUE assigne la date du 25 novembre 1282 (ef. op. cit., p. 483-486)(63). 6. L'Expositio super prima capitula Genesis (ou Opus sex dierum), dont jusqu'iei un seul manuserit est eonnu, celui de PARIS, Nat. lat. 15355, f. 220ra-251'", est attribuee a Henri par un eontemporain, bibliotheeaire de la Sorbonne, dans ce manuserit meme (f. 251'). Certains fragments en ont He publies par B. SMALLEY,dans A Com- mentary ... , et nous en avons fait l'edition critique en 1972. 7. Les Quaestiones in Physicam Aristotelis (ms. ERFURT, Stadtbibl., Amplon. F. 349, ff. 120ra-184rb) sont attribuees a Henri avec un certain degre de probabilite (64). (62) Cf. A. PELZER, Codices Vaticani Latini, Civitas Vaticana, II', 1931, n° 853, p. 225-226. L'identitication de ces deux copies par Pelzer est basee sur la description du manuscrit de Paris par C. Paulus. (63) Cf. I'etude de E. HOCEDEZ, Richard de Midd/eton, p. 61, 484-489. (64) L'authenticite de cet ecrit a ete d6Cendue par L BELLEMAREdans sa dissertation doctorale Les « Quaestiones super VIII libros Physicorum », attribUl?es ti Henri de Gand (Ms. Erfurt, Amp/on. F. 349, fi /20ra-184rb) (Etude sur ['authenticite de I'œuvre. Etude et texte des Questions sur les livrts I et II), (pro manuscripto), Louvain, 1964, I, p. 43-115. L'edition partielle des Quaestiones d'Erfurt a ete faite dans la dissertation de Bellemare (livres I-II) et dans celle de R. PERRON : Les Livres trois et quatre des « Quaestiones super VIII libros Physicorum », attribUl?es ti Henri de Gand (MS. Erfurt, Amploniana, F. 349) (ff. 120ra-184rb) (Etude sur I'authenticite de I'œuvre. Etude et texte des Questions sur [es livres I et II) (pro manuscripto), 3 tomes, Louvain, 1961. LES EDITIONS § 1. Les editions de 1608 e) et de 1613 (2) Des trois editions anciennes des Quodlibets d'Henri nous consi- derons d'abord celle de 1608, puisque celle de 1613 n'est qu'une reimpression de la precedente e). Mais l'edition de 1608, comme le prouvent les sondages que nous avons faits, est une copie de celle de 1518. Toutefois le texte est beaucoup moins dense, grace it l'in- troduction d'a1ineas. Son principal enrichissement est le commentaire de Zucco1ius. Une tab1e des matieres est ajoutee, qui porte sur le texte d'Henri, et une seconde, qui porte sur le commentairel de Zuc- colius. (~ '( § 2. L'edition de 1518(4) Ici notre jugement doit etre nuance. (') Magistri Henrici a Gandavo, Doctoris acutissimi et celeberrimi,' Archidiaconi Tornacensis, Aurea Quodlibeta, hac postrema editione commentariis doctissimis illustrata M. Vitalis Zuccolii Patavini, Venetiis, 1608, apud Marcum Claserium. 2 vol. Apres chaque question il y a un commentaire de Zuccolius. 5 tables. Exemplaire: GAND, Universiteitsbibl. e) M. Henrici Goethals a Gandavo Doctoris Solemnis, Socii Sorbonici, Ordinis Servorum B.M. V. et Archidiaconi Tornacensis, Aurea Quodlibeta, hac postrema editione commentariis doctissimis illustrata M. Vitalis Zuccolii Patavini Ordinis Camaldulensis, Theologi C/arissimi, ... , Venetiis, apud Iacobum de Franciscis, 1613. Exemplaires: PARIS, Bibl. Ste-Genevieve. D f<' 132-133; Bibliotheca VATICANA, R. G. Theol. II. 316. Cette edition faite par les Servites rappelle qu 'a cette epoque certains d'entre eux consideraient Henri comme un docteur ayant appartenu a leur ordre. (') Meme la pagination est eonservee. bien qu'il y ait certaines petites additions. specialement pour la gloire de I'Ordre des Servites : cf. p. ex. les 2 titres. L'histoire de cetle edilion est decrite dans la preface d'Arehange Piccion. f. [I']. (4) Quodlibeta Magistri Henrici Goethals a Gandavo doctoris Solemnis: Socii Sor- bonici: et archidiaconi Tornacensis. cum duplici tabel/a. Voenumdantur ab Iodoco Badio Ascensio. sub gratia et privilegio ad finem explicandis. Parisiis. in-f", (1518), [14] + 597 IT. Il y a une numerotation continue des feuillets. On trouve une description de cette edilion dans Ph. RENOUARD, Bibliographie des impressions et des œuvres de Josse Badius Ascensius, imprimeur humaniste. 1462-1535. avec une notice bibliographique, II. Paris. 1908. p. 471. Concernant les editions de Iudocus Badius en general, ef. ID., Imprimeurs parisiens, libraires. fondeurs de caracteres d'imprimerie. depuis /'introduction de /'imprimerie ti Paris (1470) jusqu'ti la fin du XVI' siecle. Paris, 1898. p. 11-13. 456; ID .• Documents sur les imprimeurs. libraires, cartiers, graveurs. fondeurs de lel/res. doreurs de livres, .faiseurs de .fermoirs, enlumineurs. parchemineurs et papetiers ayant exerce ti Paris de 1450 ti 1600. Paris. 1901. p. 6-8. 294; ID .• Bibliographie ...• I-III, 1909; ID., Repertoire des imprimeurs parisiens. libraires• .fondeurs de caracteres et XXVIII ETUDE CRITIQUE Contrairement a ce qui se passe pour la Somme (5), nous ne savons pas, pour les Quodlibets, quel manuscrit (ou quels manuscrits) Badius a employe et si ce manuscrit n'a pas ete d6truit a I'occasion de LES MANUSCRITS I'impression (6). Mais !es criteres employes par les editeurs humanistes sont assez con nus pour nous rendre mefiants au sujet de leurs Des recherches etendues dans les depots de manuscrits, dans leurs editions c): iIs eherehaient un manuserit « eomplet» (8) et parfaite- eatalogues et dans la litterature consacree a Henri de Gand nous ont ment lisible. Leur « recensio» (( emendatio»), faite sur les epreuves permis d'identifier 34 co pies du Quodlibet I er). Nous avons examine d'imprimerie (9), introduisait aussi des « eorreetions» inspirees par sur place tous ces manuscrits. Ceux-ci sont iei classes suivant la ville des eriteres humanistes, qui sont a nos yeux des « corruptions». ou iIs sont conserves. Les manuscrits eollationnes entierement sont Ainsi, p. ex., « cum» avee I'indieatif est souvent remplaee par « quia» aeeompagnes de Ieu r sigle dans I'edition eritique. Pour les manuserits des ou « quoniam» er 0); des « erreurs» dans I'emploi des eas sont eorri- Quodlibets faisant I'objet d'une deseription complete dans notre gees er 1). Une « faute grammatieale» est eorrigee : p. ex. « sua ratio» Bibliotheca manuscripta Henrici de Gandavo, nous nous bornons ici devient « eius ratio» er 2). De-ei, de-Ia une citation d 'auteur ancien est a une description sommaire, retenant uniquement les donnees qui « eorrigee» (13). interessent I'edition eritique. La eonfrontation du texte du Quodl. I dans le ms. PARIS, Nat. lato 15358 avec I'edition de Badius nous a revele une grande parente I. BOLOGNE, Biblioteca Universitaria, ms. lato 2236 (Cat. Frati: lato entre les deux. Ce manuscrit se trouvait du temps de Badius dans la 1104),/ ]"_15v, : Quodlibet I (complet) e). Eerit sur parehemin, a la fin du 14e siecle ou au debut du I se siecle, bibliotheque de la Sorbonne. On sait que celui-ci avait eu plus de peine a trouver un manuscrit eomplet et en bon etat pour la Somme ce ms. compte 281 ff., 36 x 26,4 em.; texte en deux colonnes de que pour les Quodlibets, mais qu'il en trouva finalement un ehez les 64 a 68 Il., par un seul eopiste. II contient les Quodlibets I a XIV. Carmes de Paris. Aurait-il mis la main pour les Quodlibets, sur ce manuscrit c1air et lisible, qui se trouvait a la Sorbonne? E 2. BORDEAUX, Bibliotheque municipale, ms. 146, f Ira-15va: Quod- correcteurs d'imprimerie, depuis l'introduction o Paris (1470) jusqu'o la jin du seizieme libet I (complet). siecle, avec un plan de Paris. Avertissement .. , par J. VEYRIN, FORRER et Br. MORIEAU, Paris, 1965, p. 12-15. Exemplaires: LOUVAIN, Universiteitsbibl., Res. c.n; PARIS, Eerit sur parchemin a la fin du 13" siecle ou au debut du 14e , Bibl. Nat., Res. 0.216, velins 343-344, 345-346; etc. ce ms. compte 223 ff.; 35,5 a 25,7 em.; texte ecrit sur deux eolonnes (') Cf. Summae Quaestionum Ordinariarum Theologi recepto praeconio Solennis de 58 Il. II eontient les Quodlibets I a VII. Henrici a Gandavo, ... , I, (Paris, 1520), r. ii ii V • (6) cr. G. PASQUALl, Storia della tradizione e critica dei testo (seconda edizione con Le eopiste ajoute en marge, en plus des correetions habituelles nuova prefazione e aggiunta di tre appendici - prima ristampa), Firenze, 1962, p. 49-50. precedees de signes d'insertion et d'une serie de notabilia: des re- (1) Cf. A. OAIN, Les Manuscrits, Paris, 1949, p. 146-147; cr. aussi F. PEETERS, ferences a d'autres passages du mem e ouvrage et a la. Somme d'Henri; La technique de /'edition (1926-1936), dans L 'Antiquite classique, 6, 1937, p. 466. (8) Bien que «certo anche edizioni principi possono essere state, sono state spesso di fatto condotte su parecchi mss.» (G. PASQUALl, Storia della tradizione ... , p. 78). (9) cr. Ph. RENOUARD, Bibliographie ... , I, p. 53-59; cf. aussi ibidem, p. 22, 24, (') Nous ne traitons ici que des mss qui servent de base li I'edition du Quodlibet r. 31-32. Les autres mss des Quodlibets seront decrits au fur et li mesure de Ieu r emploi dans ('0) Ainsi dans Quodl. I, p. 8,27 et 28 «cum» suivi par I'indicatif devient «quia» I'edition des autres Quodlibets. On trouvera la liste complete des mss des Quodlibets dans I'edition de Badius. et leur description detaillee dans notre ouvrage Bibliotheca manuscripta Henrici de (' 1) Ainsi p. ex. «successisset animam» devient «successisset animae» dans Quodl. I, Gandavo (sous presse). Notons que certains catalogues de manuscrits se trompent en p. 17,97, et dans 17,13-14 «succedente animam» devient «succedente animae». donnant le nom de Quodlibets li d'autres ecrits qui ont quelque rapport avec les (12) Cf. Quodl. I, p. 159,47. Quodlibets; parfois mem e il s'agit d'Impugnationes. (' 3) Ainsi la citation de Ciceron dans Quodl. I, p. 170,98-99 est changee de la fal;on Cf. L. FRATI, 1ndice dei Codici Latini conservati nella R. Biblioteca Universitaria (') suivante dans I'edition de Badius : «Catoni cum incredulam natura tribuisset gravita- di Bologna (Estratto degli Studi Italiani di Filologia Classica, 16-17), Florence, 1909, tem, eamque ipse perpetua constantia roborasset, semperque in proposito susceptoque p. 444 (n° 1104). consilio permansisset, moriendum potius quam tyranni vultus aspiciendus fuit ». XXX ETUDECRITIQUE LESMANUSCRITS XXXI des identifications de citations implicites (p. ex. au f. 4ra, en marge A la fin (f. 174Vb) du troisieme volume ontrouve, de la main du du passage du Quodl. I, q. 7-8, p. 34, 70: « ... dicunt aliqui quod copiste qui a ecrit les trois volu mes, le colophon suivant: Explicit non re pugnat ei ... », le copiste note: Opinio Thomae quod esse ab quintadecima sive ultima quaestio [de] quolibet famosissimi magistri aeterno non repugnat creaturae et quod sola fide tenetur creaturam Henrici de Gandavo archiburgensis (sic) necnon sacrae theologiae non semper fuisse); des jugements (p. ex. au f. 4rb, dans la meme professoris, sub anno domini millesimo ccccO IxijOcompletum et finitum question, aux mots « ... nunc autem omnis transmutatio quae est quasi hora vesperorum (sic) in arce B < ri> thonoriie), tertia die subita actio, est indivisibilis durationis ... », p. 37, 45-46, il note: Hic mensis Iuni). est tota virtus demonstrationis). Le manuscrit 'est sur parchemin et a ete termine en 1462, comme Les ff. 222ra_223rb portent la table des questions des Quodl. I-VI. I'indique le colophon. II compte 258 ff., mesure 34, I x 23,8 cm., sur Les ff. 22Y-22SV sont blancs. Les ff. 226ra-231 ra contiennent une deux colonnes de 52 II. table methodique des matieres des Quodl. I-XIV. Enfin les ff. 231 ra_234"" donnent une table alphabhique des Quodl. I-XIV. 5. DURHAM, Chapter Library, ms. B./. 26, .f ]'a_25vb: Quodlibet I Ce manuscrit contient de nombreuses indications de pieces, qui (complet). correspondent il la division de I'unique exemplar parisien connu C). Le manuscrit contient les Il premiers Quodlibets d'Henri. II est sur II semble donc probable que le manuscrit a ete transerit il Paris; parchemin, de la fin du 13" siecle ou du debut du 14", comprend son aspect paleographique ne s'y oppose pas. 330 ff., mes ure 39,2 x 25,6 cm., sur deux colonnes de 60 il 65 II. Au f. 1', on Iit: ... Henrici de Gandavo. Iste liber est magistri 3. CAMBRIDGE,Pembroke College, ms. 166, f ]'a_19ra: Quodlibet I Thomae de Dilyngton (6). Au f. 5' on Iit un temoignage d'appartenance (complet). il I'ancien Prieure benedictin de Durham : Prima pars Quodlibetorum Le manuscrit contient les 15 Quodlibets d'Henri. II est sur parche- Henrici de Gandavo continens xj Quodlibet de communi libraria mona- min, de la fin du 13" ou du debut du 14" siecle. II compte 386 ff., chorum Dunelmi. A .K.2a 61i. mesure 36 x 24 em., sur deux colonnes, il 65 II., par 1 copiste. Le manuscrit est mentionne dejil dans I' Ecloga Oxonio-Cantabrigien- 6. ERLANGEN, Universitiitsbibliothek, 269/1, f 1 ra_24"": Quodlibet I sis de Th. James, publiee en 1600, comme appartenant au Pembroke (complet) . College (4). Le manuscrit contient les Quodlibets I-VII d'Henri et le ms. 269/2 de la meme bibliotheque, les Quodlibets VIII-XV. Ecrit sur parche- 4. CESENE, Biblioteca Malatestiana, Plut. D. XV1, cod. 4, f ]'a_35'b: min, il la fin du 13" siecle ou au debut du 14", il compte 256 ff., Quodlibet I (complet). mes ure 36 x 25,5 cm., sur deux colonnes de 49 il 50 II. Ce manuscrit contient les 5 premiers Quodlibets d'Henri, mais il Des indications de pieces se rapportant il I'exemplar parisien forme un tout avec le ms. DXVI.5 de la meme bibliotheque, qui rendent probable une origine parisienne. Au f. 269v on trouve contient les 5 suivants, et le ms. DXVII.l qui contient les 5 derniers. I'indication suivante : liber beatae mariae virginis monasterii fontissa- lutis, et dans le ms. 269/2 on Iit de meme, au f. 27 pb : liber monasterii (') cr. R. MACKEN, Les Quodlibets d'Henri de Gand et leur exemplar parisien, dans halszbrunn. Recherches de theologie ancienne et medievale, 137, 1970, p. 175-196. (4) Cf. Th. lAMES, Ecloga Oxonio-Cantabrigiensis, tributa in libros duos, quorum Prior continet Catalogum confusum Librorum Manuscriptorum in il/ustrissimis Bibliothecis (5) 11 s'agit de la forteresse de Bertinoro, dont Malatesta Novello, pour qui ce duarum j10rentissimarum Academiarum, Oxoniae et Can/abrigiae. Posterior, Catalogum volume a ete copie, etait le «principe»: cr. N. VALERI, C/talia nell'eta dei principati eorundem distinctum et dispositum secundum quatuor facultates, Alphabetico Iiterarum dal /343 ai 1516 (Storia d'/talia illustrata, V), Vero na, 1949, p. 569. ordine. Ostensum est praeterea in hoc secundo Libro, quid a quoquo viro scriptum sit ... , (6) S'agit-il du maitre d'Oxford dont il est question dans A. B. EMDEN, A Biographical Londini, 1600, 1, p. 131. Register of the University of Oxford to A. D. /500, I, Oxford, 1957, p. 578? XXXII ETUDECRITIQUE LESMANUSCRITS XXXIII 7. ERLANGEN, Universitiitsbibliothek, ms. 270, f 113'a-123'b: Quod- Ecrit sur parchemin a la fin du 13" siecle ou au debut du 14" libet I, q. I-q. IO (incomplete). ce manuscrit compte 274 ff. de parchemin, 36,7 x 25,7 cm.; text~ Le manuscrit contient une collection decrite comme suit· par sur deux colonnes de 67 11. II contient les Quodlibets I XV. a Fischer: « Summa (Compendium) theologicae veritatis (Hugonis de Dans les marges, diverses mains medievales ont ajoute des notabi- Argentina). Quaestiones. Sermones et alia ». Ces questions ont ete lia, mais aussi quelques identifications de citations implicites: p. ex. ecrites a Paris ou copiees sur un modele parisien. Parmi ces questions dans le Quodl. IV, q. 22 (au r. 62'a) : opinio Thomae; dans le Quodl.V, il y a une partie du premier Quodlibet. q. 14 (au f. 78'a) : opinio Thomae. Le manuscrit est sur parchemin, a ete ecrit a la fin du I~" siecle Les ff. 272rac274ra portent une table alphabetique des questions des ou au debut du 14", contient 199 ff., mesure 22,5 x 17,5 em., en Quodlibets I-XV. I col. jusqu'au f. 4', puis en 2 col. Le nombre des lignes est variable Selon Warner-Gilson, le manuscrit a ete ecrit en Angleterre les jusqu 'au r. 48, ensuite il est de 40. Quodlibets I-XIV d'une seule main, le Quodlibet XV ajoute d'une Le volume a appartenu, comme le precedent, au monastere de autre main C). Heilsbronn. Il. M ELK,Abtei, ms. i95 (304[F.2]) : Quodlibet I (complet),/ ]'a_26,b. 8. FLORENcE, Biblioteca M ediceo-Laurenziana, ms. Plut. 17 sin., cod. i, \ ( Le manuscrit contient les Quodlibets I-V (incomplet) d'Henri. II est f ]'a_20'a : Quodlibet I (complet). execute sur parchemin, ecrit au 14" siecle. II compte 198 ff., mes ure 34,5 x 24,5 cm., et est ecrit en deux colonnes de 52 11., par 1 copiste. Le manuscrit contient les Quodlibets I-XV d'Henri. II est sur parchemin, ecrit a la fin du 13" siecle ou au debut du 14". II Au r. 198'b le texte du Quodlibet V s'arrete a la q. 28 aux mots sicut enim Deus in se peccare non potest, nec a se retrahi vel averti comprend 381 ff. et mesure 39 x 26 cm.; il est ecrit sur deux sic nec (ed. de 1518, t. I, f. 207VX). ' colonnes de 91 11.,par deux copistes : le premier a ecrit les fr. 1'-308" le second les ff. 309'-379'b, les tables aux fr. 379'b-381 ,b ayant ete 12. NAPLES, Biblioteca Nazionale, ms~ VII.C.i8, f i'3_28ra: Quod- ajoutees par une troisieme main. libet I (complet). A parti r du 14" ·siecle le manuscrit a appartenu au couvent de Sancta Croce, comme il resulte de la note au f. 381' : Istud Quodlibet Le manuscrit contient les Quodlibets I-VI et XV d'Henri. II est sur Henrici de Gandavo assignavit Societas Horti Sancti Michaelis Armario parchemin, ecrit au 14" siecle. II compte 246 ff., mesure 31,3 x 22,5 cm., fratrum minorum florentini conventus. sur deux colonnes de 48 11.; les 6 premiers Quodlibets sont 1'œuvre d'un seul copiste, tandis que le I se a ete ajoute par une autre main 9. KUEs,Hospital, ms. 92,/ 2ra-2JYb: Quodlibet I (complet). a peu pres contemporaine. ' A vant de passer, le 29 aofit 1792 a la Bibliotheque royale, puis it Le manuscrit contient les IO premiers Quodlibets d'Henri, puis le Quodl. X III, q. 1 - Il (incompl.). II est execute sur parchemin, la Bibliotheque nationale, il a appartenu, des avant 1570, a la biblio- theque ?u . Convento di san Giovanni a Carbonara des Augustins, du 14" siecle, contient 236 ff., mesure 35 x 24,5 cm. et est ecrit en comme 11resulte du catalogue anterieur a 1570, edite par Gutierrez. deux colonnes de 59 11. II a appartenu a l'H6pital des le moyen age, comme il ressort du temoignage medieval de proprie te en haut du recto 13. OXFORD,Balliol College, ms. 213,/ 7'a_23'b : Quodlibet I (complet). du feui11et non compte qui ouvre le volume: Iste est liber hospitalis sancti Nicolai prope ( ?) Cusam( ?). Le manuscrit contient les Quodlibets I-V (incomplet). II est sur parchemin, ecrit a la fin du 13" siecle ou au debut du 14". II contient G IO. LONDREs, British Museum, Royalll. ex, f i 'a_ura: Quodlibet I C) cr G. F. WARNER-J. F. GILSON, (British Museum), Cata/ogue 01 Western Ma- ( complet). nuscnpts In the O/d Roya/ and King's Co//ections, I, Londres, 1921, p. 354. XXXIV ETUDECRITIQUE LESMANUSCRITS XXXV 190 ff., mesure 37,2 x 25,6 em. et est eerit en deux eolonnes de 58 11., Ce manuserit a ete eompose recemmentde divers fragments des par un seul eopiste (anglais), il l'exception de la question ajoutee Quodlibets d'Henri de Gand qui avaient servi de feuillets de garde avant le texte (f. Y3_6V3)et de la table des questions (f. 18Y3_186r3), dans divers imprimes et manuserits. Il eomprend 30 ff., mesure qui sont d'une main eontemporaine du texte. 34 x 22,3 em., et est eerit en deux eolonnes de 60 Il. Il eontient, outre Il a apartenu au monastere cistereien de Swineshead (Lineolnshire), le Quodl. I, quelques fragments des Quodlibets II et III. Ces aneiens eomme il resulte de I'inseription grattee au f. 5: Liber monasterii feuillets de garde sont, il plusieurs endroits, deteriores et difficiles il beatae Mariae de Swynesheved. Il a appartenu il William Gray, deehiffrer. eveque d'Ely, et est passe, il sa mort (1478), au Balliol 6:ollege, eomme il resulte de la note au f. 6v: Liber domus de Bal/iolo in 17. OXFORD, Merton College, ms. 107, f 4r3_21vb: Quodlibet I (com- Oxonia ex dono Willelmi Gray Eliensis episcopi. plet) Ce manuserit eontient les 15 Quodlibets d'Henri de Gand. Il est 14. OXFoRD,Balliol College, ms. 214,f 4r3_22r3: Quodlibet I (complet). sur parehemin, eerit il la fin du De siecle ou au debut du 14e. Il Ce manuserit eontient les Quodlibets I-XV. Il est sur parehemin, eontient 361 ff., mesure 38,3 x 26 em., et est eerit en deux eolonnes eerit il la fin du De siecle ou au debut du 14e. Il eompte 340 ff., de 65 il 67 Il. mesure 36,6 x 24,7 em., est eerit sur deux eolonnes de 57 il 65 11., Au f. Iv se trouve la notice suivante: Liber domus scolarium de par differentes mains, probablement anglaises. Merton ex legato magistri Hugonis de Stanton. Le volume appartenait vers 1390 il la eustodie franeiseaine de Cambridge. Plus tard il a appartenu il William Gray, eveque d'E!y, 18. OXFORD, New College, ms. 153, f 4r3_22rb: Quodlibet I, q. 1-21 qui l'a legue il sa mort (1478) au Balliol College il Oxford, eomme Le manuse~it eontient les 5 premiers Quodlibets d'Henri. Il est sur il resulte de la note suivante sur le feuilIet de garde anterieur: parehemin, eerit il la fin du De siecle ou au debut du 14e. Il Quodlibeta Gandavi. Liber domus de Balliolo in Oxon' ex dono eomprend 188 ff., mesure 36,1 x 26,7 em., sur deux eolonnes de Willelmi Gray Eliensis episcopi. 43 il 51 Il. 15. OXFORD, Lincoln College, ms. 109, f 1 ra_12vb : Quodlibet I, q. 1 - 19. PADOVA,Biblioteca Antoniana, ms. Sca.ffale 8, n° 142, f ]'3_22r3: q. 18, (p. 152,27): «hoc ideo». Quodlibet I (complet). Ce manuserit eontient deux parties: aux ff. Ir_I7"; le Quodl. I, Le manuserit eontient les 6 premiers Quodlibets d'Henri, est sur q. I - 18 (ineomplet) et le Quodl. II, q. 1-5 (ineomplet) d'Henri; aux parehemin, eerit il la fin du De siecle ou au debut du 14e. Il ff. 18r-18Y, le Commentarium in primum librum Sententiarum de eomprend 184 ff., mesure 34 x 25 em., et est eerit par differentes Gilles de Rome. Sur parehemin, 40 x 27,5 Cill. La premiere partie est mains sur deux eolonnes de 55 Il. eerite il la fin du De siecle ou au debut du 14e, sur deux eolonnes Le manuserit a appartenu des le moyen age aux Conventuels de de 62 11., par un seul eopiste. Padoue. La note suivante, datant de 1440, se Iit au f. IOY: Memorandum quod iste liber erat magistri Maddyrby, cuius animae propitietur Deus, 20. PADOVA,Biblioteca Capitolare, ms. CA3, f ]'3_22vb: Quodlibet I sed modo constat (magistro est barre iei) T. Wyche, emptus per (complet). eundem a Iohanne More pro xvi s. anno domini m.cccc xi. primo die Le manuserit eontient les 15 Quodlibets d 'Henri. Il est sur parehe- mensis augusti, littera dominicali G. min, eerit il la fin du De siecle ou au debut du 14<. Il eomprend 429 ff., mesure 32 x 20,5 em., sur deux eolonnes de 60 Il. 16. OXFORD, Magdalen College, ms. lat. 263, f ]'3_20rb: Quodlibet I Le volume appartenait dejil au moyen age aux Conventuels de (complet). Padoue. LES MANUSCRITS XXXVII XXXVI ETUDE CRITIQUE c 21. PARIS,Bibliotheque de /'Arsenal, ms. 455, f ]ra_2],a: Quodlibet I 23. PARIS, Bibliotheque Nationale, ms. lato 15353, f 15ra-27'a: Quod- (complet). libet I (complet). Ecrit sur parchemin ei la fin di.! 13e siecle ou au debut du 14e, ce Ce manuscrit sur parchemin, de la fin du 13e siecle ou du debut ms. compte 223 fr., 40,3 x 28 cm., texte ecrit sur deux colonnes de du 14e siecle, compte 92 fr., mesure 36 x 24,5 cm., et est ecrit en 60 II., par un seul copiste. II contient les Quodlibets I ei VII (ce deux colonnes. II contient divers ouvrages philosophiques et theo- dernier incomplet). On y trouve des indications de pieces. logiques, parmi lesquels, aux ff. lya_72vb, les Quodlibets I-IV, q. 20 Le copiste a ajoute en marge, en dehors des corrections habituelles, (incomplete) d'Henri. Cette partie est ecrite sur 79 II. et contient des divisions et des notabilia soulignes ei I'encre rouge; I'inaication quelques indications de pieces correspondant aux division de I'exem- en marge du chapitre pour des Iivres cites dans le texte; des identi- plar parisien. fications de citations implicites, comme p. ex. au f. 20'b, OU il note Le manuscrit appartenait ei l'ancienne Bibliotheque de Sorbonne. en marge ei c6te du passage « habet locum illud Poetae ... » (Quodl. I, q. 35, p. 200,33): Horatius; des renvois ei d'autres passages dans 24. P ARIS, Bibliotheque Nationale, ms. lat. 15357, f 2'a-24,b: Quod- le mcme ouvrage; des notes soulignees ei 1'encre rouge, p. ex. au libet I (complet). r. 20va, il propos du Quodl. I, q. 36, OU il note: In quolibet digito Le manuscrit contient les Quodlibets I-XI, q. I (incomplete). II est istud falsum videtur esse, saltem de ipso pollice. Dans les marges des sur parchemin, ecrit ei la fin du 13e siecle ou au debut du 14". II tables des questions, le copiste a ajoute aussi des renvois ei d'autres compte 250 fr., mesure 35,7 x 24,7 cm., ei deux colonnes de 56 II. quodlibets traitant les mcmes matieres. Le manuscrit a appartenu ei I'ancienne Bibliotheque de Sorbonne, Les indications de pieces, qui se rapportent toutes ei la division de du moins dans une periode assez recente. I'exemplar parisien, et I'aspect paleographique du manuscrit, suggerent une origine parisienne. D 25. P ARIS, Bibliotheque Nationale, ms. lat. 15358, f 2,a_20'a: Quod- libet I (complet). F 22. PARIS, Bibliotheque Nationale, ms. lat. 14726, f 130'a-137'a: Ecrit sur parchemin ei la fin du 13" siecle ou au debut du 14", le Quodlibet I, q. 1-8,10-15. ms. compte 376 fr., et mesure 37,8 x 26,8 em.; le texte est ecrit sur Ce volume, ecrit sur parchemin, compte 219 fr. II est compose de deux colonnes de 70 II. II contient les Quodlibets I ei XV et semble parties d'execution et de dates differentes; selon Delisle, 13e et ctre I'œuvre d'un seul copiste. I se siecles (8). Deux colonnes aux ff. 2'_49' et 130'-224v; une colonne Dans les marges, d'autres mains medievales ont ajoute non seule- dans le reste du volume. men t des notabilia, auctoritates et divisions, mais en outre: des Au f. 105" on trouve une indication medievale du contenu de tout renvois ei d'autres passages du mcme ouvrage; des identifications de le volume. Les fr. 130-231 ont ete ecrits par plusieurs copistes de citations implicites: p. ex. au f. 123va (dans le Quodl. V, q. 22): la fin du 13e siecle. On y trouve aux fr. 130,a-137,a le Quodl. I, opinio Thomae; des opinions divergentes d'autres auteurs: p. ex. q. 1-8 et 10-15 d'Henri de Gand; et aux ff. 186'-190" son Quodl. II, Nota Petrum de Alvernia I° Quodlibet, q.e 8a, qui huius tenet contra- q. 16-19; les fr. y mesurent 25,3 x 18 cm. Cette partie du ms. semble rium. bien avoir ete ecrite ei Paris. Le manuscrit semble contenir quelques indications d'un changement de piece correspondant ei des debuts de pieces connus par ailleurs dans I'exemplar parisien, ce qui suggere qu'il a sans doute ete ecrit (8) cr. L. DELISLE, Invenlaire des manuscrits de !'abbaye de Saint-Victor, conserves ei Paris. ti la Bibliotheque Imperiale sous les numeros 14232-15175 du fonds latin, Paris, 1869, p.44. LESMANUSCRITS XXXIX XXXVIII ETUDECRITIQUE ra fridi de Fontibus. Incipit in 2" folio 'materia', in penultimo 'universi'. B 26. PARIS, Bibliotheque Nationale, ms. lato 15847, f 4 _3J dam abbreviatio super primum librum Sententiarum < PETRI LOMBARDI>. Les Quodlibets I, II et VI sont ecrits par lc 29. V ALENCE,Biblioteca de la Catedral, ms. 46, f 1'a-16'a: Quod- meme copiste et ont fait I'objet d'une revision ininterrompue par libet I (complet). le meme correcteur, dons nous reparlerons plus loin. .Ce manuscrit contient les 15 Quodlibets d'Henri. Il est sur parche- Dans le Quodl. V, on trouve quelques indications de pieces, qui mlll, de la fin du 13" siecle ou au debut du 14", compte 298 ff. mesure correspondent a la division de \' exemplar universitaire parisien; il 41 a 33 cm., est ecrit sur deux colonnes de 62 Il. ' semble donc probable qu'au moins ce Quodlibet a ete transcrit a Paris. Selon le temoignage d'un bibliothecaire de la Sorbonne au 30. BIBLlOTECA VATICANA,ms. Borghese 124, f 1'a_18vb: Quodlibet I f. 266\ cite plus haut, le volume a appartenu a Godefroid de Fon- ( complet). taines, qui l'a legue a la Sorbonne: In hoc volumine continentur quaestiones de quolibet magistri Henrici de Gandavo cum quibusdam Ce manuscrit .contient les Quodlibets I-VI, q. 22 (incomplete). Il aliis, videlicet cum quadam abbreviatione quaestionum primi libri sen- est sur parchemm, de la fin du 13" siecle ou du debut du 14". Il tentiarum. Iste liber est collegii pauperum magistrorum de Sorbona compte 174 ff., mesure 33,2 x 24 cm., est ecrit sur deux colonnes studentium Parisius in theologica facultate, ex legato magistri Gode- . ('0) cr. l'edition de ce catalogue dans L. DElISLE, Le Cabinet des manuscrits de I (9) cr. ID., lnventaire des manuscrits de la Sorbonne, conserves a la Bibliotheque Blbliotheque imperiale, I, Paris, 1868, p. 31. a lmperiale sous les numeros 15176-16718 dufonds latin, Paris, 1870, p. 26. ETUDECRITIQUE LESMANUSCRITS XLI XL de 54 il 55 11.Il eontient une serie d'indieations de pieces eorrespondant fere a viro eiusdem aetatis eoque, ni fallor, e monasterio Praemon- stratensi Vieoniensi aseripta, a quo non solum legentes ad alios loeos aux divisions de l' exemplar parisien. Le manuserit a appartenu au moins il partir de 1369 il la biblio- Henriei reieiuntur, sed etiam ii nominantur, praelatis aliquando theque papale d'Avignon et il fut plus tard la propri6te des princes sententiis, quorum opiniones aut rationes in textu exponuntur aut Borghese; il fut aehete en 1891 par la Bibliotheque Vatieane. impugnantur ... »(12). Pour le detail des auteurs eites dans cette identifieation des eitations implieites, nous renvoyons aussi il Pel- H VATICANA,ms. Borghese 299, 31. BIBLIOTECA f a }fa_2r : Quodlibet I zere et nous nous bornons iei il indiquer les auteurs qu'il n'a pas 3) signales: de hoc in Correctorio < GULIELMIDE MARA> (Quodl. I, q. 33, (complet). e f. lyb); in Monalda (Quodl. I, q. 39, f. 13rb); Hostiensis (Quodl. I, Berit sur parehemin il la fin du l3e siecle ou au 14 , ce ms. eompte q. 39, f. 13rb). 278 ff. et mesure 31,3 x 21,7 em.; le texte est eerit sur deux eolonnes On trouve dans ce volu me une indieation implieite de ehangement de 51 11.et est l'ouvrage d'un seul eopiste, sauf la table des questions de piece, qui eorrespond au debut de la 4e pecia du Quodl. VII selon (ff. 27ya_277va). la division de I'exemplar parisien, ce qui montre qu'il en depend, du Il eontient les Quodlibets I-VII, puis la table des questions de ces moins en cette partie. Quodlibets. Dans cette table, tous les quodlibets sont dates, meme ceux qui ne l'ont pas ete dans le texte. Ces datations ont ete utilisees 33. VIENNE, Osterreichische Nationalbibliothek, ms. lato 1474, f }fa_ par F. Ehrle pour la reeonstitution de la ehronologie des Quodlibets. 22rb : Quodlibet I (complet). Le volume eontient des indieations de pie ces abondantes et il Le manuserit eontient les sept premiers Quodlibets d'Henri. Il est mentionne il la derniere piece de ehaque quodlibet le nombre de sur parehemin, de la fin du Be siecle ou du debut du 14e. Il pieces qu'il eontient. Elles eorrespondent il I'unique division de pieces eomprend 244 ff., mesure 32,8 x 22,5 em. et est eerit sur deux eolonnes eonnue, celle de l' exemplar universitaire parisien, ce qui montre de 51 Il. qu'il en depend. D'autre part, on pourrait se demander, avee Au troisieme feuillet de garde anterieur, on Iit la note medievale A. Maier, s'il n'a pas ete eopie speeialement pour la bibliotheque suivante : Librum hunc praesentem suo in testamento legavit ad domum papale, p. ex. pour Clement VI (1342-1352), soit il Paris, soit il la 1 Collegii ducalis Wiennae apud fratres praedicatores pro studio theo- eour d'Avignon, mais sur un exemplar parisiene ). logiae egregius et venerabilis vir et dominus olim magister Hasselbach, artium et theologiae professor eximius, in Pichtoltzdorff (? Perehtols- I 32. BIBLIOTECAVATICANA,ms. Vat. lato 853, f pa_lyb: Quodlibet I dorf) plebanus famosus atque ad sanctum Stephanum Wiennae cano- (complet). nicus praemeritus. Sic itaque hoc, ut praefertur, utentes volumine Berit sur parehemin il la fin du 13e siecle ou au debut du l4 , ce e studendo, eiusdem animam Deo precibus commendent devotius. Au ms. eompte 373 ff. et mesure 37,3 x 26,2 em.; le texte est eerit f. 244va, il la fin du texte, une main medievale ajoute ce qui suit: sur deux eolonnes de 60 il 62 Il. par plusieurs eopistes. Iste liber est Hermanni Prakham < mer> i, clerici Bambergensis, emp- a r tus Wiennae. Il eontient les Quodlibets I il XV et, aux ff. 25 1' _254 , une table des matieres systematique des 15 Quodlibets. 34. WORCESTER,Cathedral Library, ms. F.79,.r lra_18ra: Quodlibet I Pour les interventions d'autres mains, nous renvoyons le leeteur ( complet). il Pelzer, qui les formule ain si : «In marginibus occurrunt eorreetiones, auetoritates, numeri, divisiones per litteras, seholia, sehemata, omnia Ce manus erit eontient les 7 premiers Quodlibets d'Henri. Il est sur C2) A. PELZER, Codices Vaticani Latini. Tomus lI. Pars Prior. Codices 679-1134, (") A. MAIER, Die Borghese-Handschriften der Bibliotheca Vaticana, dans Traditio, Civitas Vaticana, 1931, p. 226. (13) cr. ibid. 6, 1948, p. 352-353. XLII ETUDE CRITIQUE parchemin, de la fin du 13° siecle ou du 14°. Il compte 172 ff., mesure 35,9 x 24,5 cm., et est ecrit sur deux colonnes de 60 Il. LA TRADITION UNIVERSITAIRE DU QUODL. I Le volume a appartenu au prieure benedicti n de St. Mary il Worcester, com me il resulte de la note medieva1e sur le premier Pour deblayer le terrain, etudions d'abord l'apport de certa ines feuillet de garde : Liber fratris Ricardi de Bromwyck monachi Wygor- indications etrangeres au texte, qui fournissent quelques elements sur niensis, in quo (?) continentur (?) ... (?) vii quolibet magistri la tradition manuscrite. Henrici de Gandavo, et de la note d'une main du 16° siecle au f. P: Liber monasterii Wygorniae. § 1. Le Quodlibet I, redaction d'Henri de Gand Personne n'a jamais mis en doute que les Quodlibets aient ete rediges par Henri lui-meme. Un examen superficiel du texte suffit it la montrer : cf. p. ex. « Hic adverte, lector ... » e)· Pour le Quodl. I, le fait est confirme par deux temoignages de l'auteur: dans son Quodl. II, il designe le premier Quodlibet par le mot scriptum e); dans le Quodl. X, on Iit ce qui suit: Et hoc sufficiebat dicere aliquando et alias solebat concedi: si scientia est recta, voluntas est recta, et e converso: et si bene recolo, in finibus istis steti in primo Quodlibet quod scripsi. e) Il a donc existe au moins une redaction de l'auteur, ce qui n'exclut pas la possibilite de deux redactions successives, dont la derniere serait le texte definitif voulu par l'auteur (4). (I) Quodl. III, q. 15, f. WV. e) Cf. infra, p. XLIV. (') Quodl. X, q. IO, p. 432vX. (4) Cf. H. KANTORowICZ, infiihrung in die Textkritik, Leipzig, 1921, p. 50. Omet- E tons provisoirement la maniere dont Henri a « edit6» son texte. L'hypothese de plusieurs redactions successives, du moins pour certa ines parties, a ete emise d'abord par G6mez Caffarena pout les Quodl. IX et X dans le ms. PARIS, Nat. lato 15350, f. 126-185, ms. legue par Godefroid de Fontaines a la Sorbonne: cf. J. G6MEZ CAFFARENA, er participado ... , 1958, p. 109, n. 38, III, n. 39-40, 112, n. 43 et 45, S 117, n. 54. Cet auteur a remarque que les quelques correetions marginales de ce ms. qu'il a examinees ont toutes ete ineorporees dans le texte de I'edition de 1518; mais ces correetions affeetaient, dans le ms. de Paris, une redaetion anterieure sans laeunes; de la l'impression d'une double redaction. Duin, qui a examine une serie de manus- erits legues par Godefroid a la Sorbonne sans eonnaitre les trouvailles de G6mez Caffarena, attribuait toutes ces notes marginales a Godefroid de Fontaines, possesseur (ultime?) de ce reeueil: ef. J. J. DutN, La bibliotheque philosophique de Godefroid de Fontaines, dans Estudios Lulianos, 3, 1959, p. 24. Quelques annees plus tard, L. HODL, dans son article Neue Nachrichten iiber die Pariser Verurteilungen der thomasischen Formlehre, dans Scholastik, 39, 1964, p. 178-196, a publie plusieurs passages du Quodl. X selon ce manuserit, avec leurs corrections, qui confirment I'hypothese enoncee XLlV ETUDE CRITIQUE LA TRADITlON UNIVERSITAIRE DU QUODL. I XLV Le Quodl. I etait deja en circulation avant le temps de Noel 1277, Item, in Quolibet magistri Henrici de Gandavo, < continet> clxxx et XJ date de la deuxieme dispute quodlibetique d'Henri car on Iit dans n, pec ias < :> xij sol. (12). le deuxieme Quodlibet le temoignage suivant : L'exemplar des 15 Quodlibets comportait donc 191 peciae, et le Quaestio ista proposita erat (ut credo), propter determinationcm habitam prix de location etait de 12 solidi. in anno praecedenti circa illam quaestionem: utrum in corpus Christi in Cette indication est confirmee par l'examen du signalement des sepulcro, anima separata ab eo, aliqua forma nova quae informab.at fuit pieces dans les manuscrits des Quodlibetse3). II est interessant de introducta ... Sed aspicienti scriptum (6) patet clare quod neutrum Illorum noter que, en examinant sur place la plupart des manuscrits des modorum sustinui, sed solummodo utrumque ipsorum exposui suo mod.o .... C)· Quodlibets, notis en avons trouve toute une serie qui presentent Ia division de l'unique exemplar connu de I'Universite de Paris, mais §. 2. Le QuodI. I comme texte edite par I'Universite de Paris aucune trace certaine d'un exemplar d'une autre universite. Nous n'exc1uons ni I'existence possible d'une tradition independantee4), On connait deux listes generales (8) d'exemplaria de l'universite de ni celle de deux exemplaria parisiens (ou meme davantage) ayant le Paris. La premiere est datee par Denifle et Chatelain d'une fac;on meme jeu de pieces e 5). approximative entre 1275 et 1286C), d'une fac;on plus precise par Les indications de pieces que nous avons trouvees jusqu'ici dans Destrez com me «de tres peu posterieure a 1275» (10). On com prend les manuscrits du Quodl. I sont notees dans le tableau suivant. On des lors pourquoi cette premiere liste ignore le Quodl. I. Mais la peut en conc1ure que l'exemplar se composait de 8 pieces, la derniere deuxieme liste eI), datee du 23 fevrier 1304, le contient : etant beaucoup plus courte que Ies autres. II est important de soulig- ner que, pour chacun des 15 Quodlibets, la numerotation des pieces recommence, a l'exception des Quodl. II-III. Cela signifie que chaque par G6mez Caffarena. Cette hypothese a ete confirmee et elargie dans notre article Quodlibet a ete edite separemente6). II n'est pas surprenant qu'iI Les correc/ions d'Henri de Gand ti ses Quodlibe/s, dans Recherches de //u!ologie ancienne et mt!dit!vale, 43, 1976, p. 5-51 + 6 cliches hors texte. e') Op. cit., II, 1891, p. 109. Les peciae sont indiquees apparemment par deux (5) Tous les manuscrits qui ont un explicit mentionnant la date du Quodlibe/, in- nombres, mais il s'agit manirestement d'une expression latine imitee du francais diquent pour le Quodl. n le temps de Noel 1277 : «Expliciunt quaestiones de quolibet «quatre-vingt-onze» (que I'on prononcait peut-etre li I'epoque «quatre-vingt-et-onze »). dis putatae et ordinatae a magistro Henrico de Gandavo, archidiacono brugensi, in En erfet, dans la meme liste deux autres nombres sont exprimes en deux parties : «Item natali anno Domini mOccolxxviio.» Ainsi les mss. ERLANGEN, Universi/ii/sbibl. 269, su~er quartum Sententiarum < S. Thomae, continet> Ixxx et xiij pecias <: > v sol. f. 43'1.; PARIS, Na/. lato 15353, C. 35'b; VAT. la/o 853, f. 25". Mais la redaction du et IX d.~n.» (p. 108); < Ixxx pecias et xv pecias I' Quodl. n a pu se faire avec un certain retard. < : > Ill) sol. » (p. 109). Or la dlvision est toujours faite apres 80. (6) On pourrait distinguer ici «scriptum» et «editum ». Mais I'argument de l'auteur (13) cr. R. MACKEN, Les Quodlibets d'Henri de Gand ... ; ID., Bibliotheca manuscripta sera it peu efficace si le «scriptum» etait demeure sa propriete privee. D'ailleurs I'edition Henrici de Gandavo (sous presse). La divulgation officielle du Quodl. I par cette vo ie separee du Quodl. I est confirmee, comme nous le verrons plus loin, par la numero- n'exclut pas une eventueIIe divulgation par une voie independante (cr. A.J. SMET, tatio n distincte de ses peciae. Alexandre d'Aphrodisias. Commentaire sur les meteores d'Aristote. Traduction de Gui/- C) Quodl. II, q. 2, f. 29'D; cc. aussi P. GLORIEUX, La IiII. quodl.... , 1925, p. 53. laume de Moerbeke. Edition critique par A. J. SMET (Centre De Wulf Mansion. Corpus (8) J. DESTREZ mentionne deux autres listes parisiennes de taxation, mais qui ne l~tinum com~entariorum/n Aristotelem Graecorum, IV), Louvain-Paris, 1968, p. CXIV), portent que des ouvrages de droit (La Pecia dans les manuscrits universi/aires du X/JI' 01 que certams manuscnts dependant de la tradition universitaire ne contiennent que e/ du XIV' siec/es, Paris, 1935, p. 32-33). peu d'indications de pieces, ou meme pas du tout (cr. J. DESTREZ, La «peciaii ... , 1924, (9) Cette liste a ete publiee dans J. QUETlF-J. EcHARD, Scriptores Ordinis Praedi- p. 1,9~-197). Et ces manuscrits sans indications de pieces peuvent meme etre de qualite ca/orum, I, Paris, 1719, p. 74-76 (n° 356) et par H. DENIFLE-A. CHATELAIN, Char/u- su pene ure aux autres, s'ils sont ecrits par des maitres ou des etudiants copiant pour larium Universitatis Parisiensis, I, Paris, 1889, p. 644-650. leur propre usage : cc. A. PELZER dans Bulletin thomiste, IV, 1934, p. 234. eO) cr. J. DESTREZ, La «pecia» dans les manuscrits du moyen age, dans Revue des (::) Cf. le scheme propose par P .. SYNAVE .dans. Bulletin thomiste, 14, 1937, p. 7. sciences phi/osophiques e//heologiques, 13, 1924, p. 189, n. 2a. . ( ) Cf. H. D, SAFFREY dans son mtroductlOn a Sancti Thomae de Aquino super (") ElIe a ete publiee dans A. CHEVILLlER, L'origine de l'imprimerie ti Paris, Paris, librum de ca~sls expositio. Edition critique (Textus philosophici Friburgenses, 4-5) Fri- 1694, p. 318 ss.; C. JOURDAIN, Index chronologicus char/arum pertinentium ad historiam bourg-Louvam, 1954. Universitatis Parisiensis ... , Paris, 1862, p. 76-78 (n° 356); H. DENIFLE-A. CHATELAIN, (16) On peut meme se demander si la numerotation des Quodl. " et In est continue Chartularium ... , II, 1891, p. 107-112. parce qu 'iIs ont ete edites ensemble, ou plutot parce qu'on a tout simplement joint LA TRADITION UNIVERSITAIRE DU QUODL. I XLVII XLVI ETUDE CRlTIQUE INDICATIONS EXPLICITES DE PIECES DANS LES MANUSCRITS DU QUODLIBET I n'y ait pas d'indieations de la premiere piece, ear e'etait la eoutume e de 1'0mettre 7). Dans les 6 manuserits a pieces nous n'avons pas ms. 2(E) BOR- ms21(C) PARIS ms. 22 PARIS ms. 26(B) PARIS ms. 29 VAT. VAT. I ms. 31(H) pecia ' Texte trouve d'indieation du debut de la 2e piece, ce qui est probablement DEAUX Ars. Nat. Nat. Borgh. Borgh. du au seul hasard, ear dans ehaque Quodlibet l'une ou l'autre indiea- 146 455 15353 15847 124 299 tion de piece manque, souvent meme plusieurs. 8'" 7'b 3 « ••• se ullo modo, nec Le tableau ei-eontre donne les indieations explieites de pieces que est in effectu, nisi per nous avons trouvees dans les manuserits du Quodl. I. furmam.Et quamquam materia ita sit ... » (p. 64, 40-41) Les editeurs 1'0nt cependant eonstate, une fois les debuts de pieces reperes, «an peut observer qu'un assez grand nombre de manuserits lorb lI'b 4 « ... tollamus, si eadem portent des traces indubitables qu'ils ont ete copies pecia par tentatione ambo tenten- pecia» e8). Ces traces, on pourrait les appeler des indieations I tur et unus ei ... » (p. implicites de pieces et, dans un certain sens, elles sont eneore plus 102,75-76) importantes que les indieations explieites, a eondition d'e1re des 13,b 17" 21'" 19" IOrb l5'b 5 « ... universalis attrahi- indices certains d'un ehangement de piece. En effet, les indieations tur propter passionem, explicites pourraient toujours avoir ete ajoutees apres eoup. Saffrey sed ipsa particularis et distingue entre des traces indubitables qu'un manuserit a ete eopie sensibilis ... » (p. 136, piece par piece, et des signes plus tenus de ces ehangements de . 80-81) pecia. Nous avons examine soigneusement tous les manuserits du 16'b 23'" 19rb 6 « .. : mortem vel prop- premier Quodlibet et nous n'y avons repere aueune trace de la ter bonum vel propter premiere eategorie, eomme le mot «hic» eerit a la mine de plomb non turpe: propter bo- I I en marge, ou tout un passage de la fin d'une piece biffe et sur- I num maius scilicet adi- monte de vacat, ou eneore le fait que toute une piece est eerite d'une piscendum ... » (p. 168, 68-169,69) aut re eeriture, ou est omise, ou que la rec1ame de la piece est eerite I deux fois. Mais nous avons bien releve des ehangements de la 19'b 1- 23" 7 « ... vocatione qua vo- seeonde eategorie: plume taillee, d'ou eeriture plus petite et plus catus est secundum mo- reguliere, enere plus noire. En partieulier, le ms. 23 (PARIS, Nat. lato dum praeexpositum, 15353) a une eeriture plus petite et plus reguliere au debut des 3e, se, multum hortatur o •• » 6e et 7e pieces; il se revele done etre un manuscrit a pieces complet. (p. 201, 60-61) D'autre part le ms. 32 (Vat. lato 853) a une eeriture plus petite au 31" 8 «"0 et carius vendere debut des 3e, 4e et se pieces; il se revele done aussi etre un manus erit e non ipsam rem nudam, a pieces, des le 1er Quodlibet 9). Ces ehangements tenus sont les sed immutatam dictis eas les plus normaux, ear les ehangements indubitables sont pour la modis ... » (p. 229, 56-57) plupart l'effet d'aeeidents de eopie. Toutefois ces ehangements moins la premiere piece du Quod/. III, a la derniere du Quod/. II, qui etait vraiment trop perceptibles et plus frequents sont aussi moins surs. Nous avons done courte pour demander le prix reglementaire. prefere nous en tenir aux indices indubitables d'un ehangement de (17) Cf. 1. DESTREZ, La «pecia» ... , 1924, p. 186. (18) H. D. SAFFREY dans Sancti Thomae de Aquino super Librum de Causis expositio, piece, indices inexistants dans le Quodlibet I, mais que nous avons p. liv-Iv. L'auteur y enumere plusieurs manieres dont les debuts de pieces peuvent etre reperes dans d'autres Quodlibets. Hien entendu, l'examen erit ique reperes. Cr. surtout J. DESTREZ, La Pecia ... , p. 15-16. montrera bientot que la quasi totalite de la tradition manuscrite ('9) Dans le 7" Quodlibet, il y a un indice indubitable, mentionne plus haut, p. XLl. LA TRADITION UNIVERSITAIRE DU QUODL. I XLIX XL VIII ETUDE CRITIQUE ~ depend etroitement de l' exemplar universitaire de Paris. Pour un •....• N ,.; · · . .o .o ;. '" 'M •....• certain nombre de manuserits cette dependance apparait par des M en;> <: -I/") ...':l 00 •....• in r-. 0\ •....• •....• •....• S indieations de pieces explieites ou implieites indubitables dans les autres Quodlibets du meme manuserit, tandis que l'exeeution et l'eeriture restent egales dans ses diverses parties eO). Le ms. 6 se § ,.; M en> <: 1',,0- ,-O- ON •....• .o > I/") .o 0\ •....• '· N " · \o N S trouve dans un eodex qui forme une unite d'exeeution avee un autre eodex de la meme bibliotheque, le 269/2 : les deux ensemble eontien- nent les 15 Quodlibets et iis portent des indieations explieites abon- O M a> .<: ,.; ~~ o •....• \o in ~ N V'I Autre eonstatation interessante: les indieations de pieces du •....• 00 N N N N Quodl. I atteignent avee celIes des autres Quodlibets le nombre de 191 pieces, comme l'indique la liste de taxation de 1304. Il semble done bien que la meme division en pieces s'est maintenue des le SCI} N2 .<: ";1/") '-I/") ,<:' •....• .o ;. · .o ~ > •....• · O N · M N a Il.. debut jusqu'en 1304. Un nombre impressionnant de manuserits attes- , tent toujours la meme division en pieces de l' exemplar parisien eI). Cependant nous avons releve queIques indieations qui semblent etre \o~z~~ ~...JuJ S~O~~ .0\ · .o \o .o a- .o > M · r-. •....• .o O N .o ~ N des indications de pieces et que nous ne sommes pas arrive a ramener a cette division ; mais elles sont rares et disparates, et il n'est pas sur qu'elIes attestent l'existence d'une seconde division en peciae de GJ ?:r~ oo~ x-.: ~""§\O ;;; "'-::! · .o \o .o O .o 'M > •....• .o \o •....• .o e.- •....• · N N E Cl<:x:i l'exemplar. Ces indieations disparates peuvent etre negligees ici. , Voici le tableau des manuscrits du Quodl. I dont l'appartenance ::; .\0 ....... 00 \o \o O- •...... r- .", .D •....• ...: ~~ N r;- \o :l O 00 ;:; \o O '" \o N ";' a la famil1e universitaire parisienne est manifestee par des indices cl \o O '., 00 d'ordre I" 2" 3" 4" sa 6" 7" 8" r-< r-< E SUR LES RAPPORTS MUTUELS ENTRE MANUSCRITS I 25 (D) O O O I O O O O 1 1 Nous avons collationne tous les manuscrits sur 800 lignes de texte de notre edition, divisees en sections de 100 lignes par piece: 2-3 31 (H) O I 1 O O O O O 2 2 pp. 1,1-6,96 (pecia la); 58,82-62,61 (pecia 2"); 64,41-67,21 (pecia 3"); 32 (1) O O 1 1 O O O O 2 2 102,83-105,57 (pecia 4a); 137,94-140,72 (pecia 5"); 169,70-172,41 (pecia a 6"); 201,62-204,57 (pecia 7a); 230,4-232,45 (pecia 8 ). Les resultats de O O 1 1 1 O O O 3 3 4-5 26 (B) cette collation sont examines dans leur totalite, et aussi pour chaque piece separement. 27 (A) O O 2 O O I O O 3 3 Conformement it la pratique generale, nous avons commence par I O def. def. def. def. def. def. I 4 la collation d'un manuscrit quelconque, concretement A e)· 6 7 7 19 I O O I O O 2 I 5 5 § 1. Les omissions 8 11 O 2 O I O 2 I O 6 6 -- 9-10 I 2 1 O O 2 I 1 O 7 7 Les omissions sont generalement considerees com me des accidents negatifs, qui se produisent sans l'intervention vo10ntaire et ref1echie 10 (G) 1 1 2 1 O 1 I O 7 7 du copiste. Nous specifions toujours quand il s'agit d'une omission par homoioteleuton. 11-20 16 2 1 O 3 2 conf. conf. O 8 8 Nous avons essaye d'abord d'examiner ei part les « lacunes », 2 (E) I 1 O O 2 O 3 1 8 8 c'est-a-dire 1es omissions comportant plus de deux mots; mais elles n'ont abouti a aucun classement des manuscrits, dans notre eas. 3 2 1 I 2 1 1 O O 8 8 Il fallait donc pousser plus avant et etudier toutes les omissions. Voici une vue generale de ces omissions. 5 2 2 O O O 1 O 3 8 8 Nous donnons d'abord par pie ce le nombre des omissions qui ont 18 2 1 O 2 I O def. def. 6 8 un seu1 temoin, puis leur nombre total par manuscrit et par piece, et le tota1 moyen par manuscrit, ce qui nous permet de classifier les mf. 20 1 O 1 2 1 1 1 7 8 def. manuscrits se10n le nombre d'omissions. 22 (F) I def. I def. def. def. def. def. 2 8 23 2 2 I I O I I O 8 8 24 1 1 I 2 1 I I O 8 8 (I) Ce c1assement pourrait meme s'executer sur la base d'une edition : ef. J. MOGENET dans Autolycus de Pi/ane. Histoire du texte, suivie de /'edition eri/ique des traites de la 29 O I 1 O 1 I 4 O 8 8 sphere en mouvement et des levers et couchers (Universi/e de Louvain. Recueil de travaux d'histoire et de philologie. 3' serie, fasc. 37), p. 60. Nous avons prHere, dans le cas qui 21 17 3 O 4 O O O 2 O 9 9 nous eoncerne, de parti r directement d'un manuscrit. RAPPORTS MUTUELS ENTRE MANUSCRITS LI II LII ETUDE CRITIQUE qui est peu dans l'ensemble des textes collationm':s. Ce sont: 8-13-14: Pecia '"@ -<= 169,87 et 171,21; 13-33: 4,28 et 67,16; 20-29: 4,37 et 65,74; 10(0), Nombre Manuscrit o "'''' -;., 00 d'ordre 4' 5' 6' 7' 8' r-- r--E 13-14: 103,00-1 et 104,33-34; 8-14: 3,10 et 66,81. I' 2' 3' 22 8 2 O 3 I 1 1 1 1 10 IO § 2. Les additions 23-24 9 2 2 O 3 O 3 1 O Il 11 1 O O O 11 11 Nous donnohS d'abord par piece le nombre d'additions qui ont un 14 3 1 4 2 seul temoin, puis leur nombre total par manuscrit et par piece, et 25-26 30 O O 2 2 2 3 2 1 12 12 le total moyen par manuscrit, ce qui nous permet de classifier les manuscrits selon le nombre d'additions. 6 4 1 2 1 2 O 2 O 12 12 O 1 2 2 O 2 4 2 13 13 TABLEAU DES ADDITIONS QUI ONT UN SEUL TEMOIN 27-28 12 15 2 2 2 1 2 def. def. def. 9 13 Pecia -<= (il Nombre Manuscrit o "'''' ->, 00 O 2 1 O 3 O 16 16 d'ordre 2' 3' 4' 5' 6' 7' 8' r-- r--S 29-31 4 5 5 1' 4 4 4 1 O 2 O 1 16 16 1-4 17 O O O O O O O O O O 13 21 (c) O O 3 7 1 O 4 1 16 16 19 O O O O O O O O O O 4 O 2 4 2 2 3 O 17 17 28 def. def. def. def. def. def. O O O O 32 34 4 6 2 4 2 2 3 O 23 23 27 (A) O O O O O O O O O O 33 33 def. def. def. def. def. def. 2 4 6 24 5-12 31 (H) 1 O O O O O O O 1 1 34 28 41 24 24 38 16 266 4 O O O O O 1 O O 1 1 Total: 48 31 44 O o O I O O O O I 1 9 IO (G) O O O O 1 O O O 1 1 Faisons ensuite le total des omissions communes par piece et pour toute la partie collationnee. Elles sont au nombre de 82, et se re- 16 O 1 O O O conf. conf. O 1 1 partissent comme suit: 12 dans la 1'e piece, 13 dans la 2e, 13 dans la 3e, 19 dans la 4e, 15 dans la se, IO dans la 6e, 14 dans la 7e, 23 O O O O O O 1 O 1 I 6 dans la 8e. 1 24 O O O O O O 1 O 1 Si I'etude des «Iacunes» ne nous a pas revele des groupements nets de manuscrits, !es groupements de manuscrits caracter ises par 25 (D) O O O O 1 O O O 1 1 les omissions communes sont rares et faibles. Un seul groupe se presente plus de 2 fois: le groupe 13-14, qui se presente 3 fois: 13-18 3 O O O I O 1 O O 2 2 201,63; 201,63; 202,70. Quelques groupes se presentent 2 fois, ce L/V ETUDE CRITIQUE RAPPORTS MUTUELS ENTRE MANUSCRITS LV De Ieur cote, Ies additions communes sont au nombre de 33 et eIIes Peeia c;; _C Nombre ei "'''' -;>, se repartissent de la fa90n suivante: I dans la I re piece, 7 dans Ia 2e, Manuserit 00 d' ordre Ia 2a 3" 4a 5a 6a 7a ga f-- f--S 7 dans Ia 3e, 6 dans Ia 4e, I dans Ia se, 5 dans Ia 6e, 4 dans Ia 7e, et 2 dans la 8e• 14 O I I O O O O O 2 2 15 O O O I O def. der. der. I 2 § 3. Les variantes 29 O O I O O O O 1 .2 2 Nous avons negIige Ies differences d'orthographe, Ies manieres O O O 2 O O O O 2 2 32 (I) differentes dont une meme lacune est compIetee en marge et Ies differences dans Ia numerotation des questions. 33 O [ I O O O O O 2 2 De Ia sorte, Ie nombre des unites critiques s'eIeve il 612. EIIes se 19-21 2 (E) O I O O I O I O 3 3 repartissent de Ia fa90n suivante : 29 dans Ia I re piece, 93 dans Ia 2e, 97 dans la 3e, 112 dans Ia 4e, 92 dans la se, 96 dans Ia 6e, 62 dans Ia 7e, 5 O O I 2 O O O O 3 3 43 dans Ia 8e• Nous pouvons cIasser Ies unites critiques ob tenues ainsi en 4 grou- 18 I I O O O O def. der. 2 3 pes: 22-31 I I O O 2 O 1 O I 4 4 1) les variantes qui ont un seuI temoin (variantes «isoIees»): 416, 26 (B) O O O [ I O I I 4 4 qui se repartissent dans Ies pieces com me on peut le voir dans le tabIeau qui suit; 7 I O der. def. der. der. der. der. I 4 Les groupes 2 il 4 comportent Ies variantes «communes» : 2) des unites comportant une 1e90n divergente: 126; on en parIera 8 I O O 2 I I I O 4 4 plus loin; O I I O O I O I 4 4 3) des unites com portant deux le90ns divergentese): - 22 du type II 1< 1< c. 32: 3,2; 138,4; 138,5; 139,6; 141,1; 141,10; 143,3; 143,9; 12 O O O I I I I O 4 4 146,2; 152,5-6; 153,2-3; 243,6; 314,2-3; 319,9; 388,12; 393,5; 393,7; 394,1; 394,5; 474,9; 538,1; 639,1. 13 O I 2 O O O I O 4 4 Elles sont sans aucune importance, puisqu'elles n'apportent aucun mr. 20 O O 3 O I O O 4 4 renseignement. der. 22 (F) O der. 1 der. der. def. def. der. I 4 e) A propos de ces unites eomportant deux lel;ons divergentes, nous distinguons O I I O 1 O I O 4 4 les differents types, que nous earaeti:risons de la fal;on suivante: p. ex. «22 du 30 type [ < I < e. 32». Cela veut dire que dans tes seetions du Quod/. I pour lesqueIles O O 5 5 nous avons eoIlationne tous les autres manuserits avee un manuserit servant de base 32-33 6 I O 2 O O 2 il la eomparaison, en 22 eas, ces autres manuserits presentent deux lel;ons divergentes de celle du premier, et ces lel;ons sont en plus representees de la fal;on suivante: une 34 I O I 2 O O I O 5 5 par un seuI manuserit, une autre egalement par un seul manuserit, la troisieme par tous [es autres. Ces autres manuserits sont au maximum 32; en certa ins endroits iis 34 21 (c) O O O 4 I I I O 7 7 sont moins nombreux, il eause des laeunes de certains manuscrits; e'est pourquoi nous les avons designes seulement par «e.(irea) 32 (manuserits)). Total: 7 g 15 18 9 8 II 3 79 RAPPORTS MUTUELS ENTRE MANUSCRITS LVII ETUDE CRITIQUE LVI 1 du type 11 < 6 < 6 < c 11: 137,2; _ des types a plusieurs temoins : 1 du type 14 < 2 < c. 18: 61,45; _ 6 du type 2 < 1 < c. 31: 45,61; 61,45; 67,12; 67,20; 138,24; SeuIs les deux premiers groupes presentent quelque importance. 203,30 ; _ 1 du type 2 < 2 < c. 30: 58,87 Voyons don c d'abord le tableau des variantes isolees par piece, _ 6 du type 3 < 1 < c. 30: 66,90, 103,3; 105,42, 137,4; 169,87; avec le total par piece, le total par manuscrit et le total des variantes 204,36 isolees. Les manuscrits sont classes selon le total moyen de leurs _ 2 du type 3 < 2 < c. 29: 61,55; 204,38; variantes isolees. _ 2 du type 3 < 3 < c. 27 : 204,47; _ 4 du type 4 < 1 < c. 29 : 64,48; 203,9; 203,28; _ 1 du type 4 < 2 < c. 28: 5,61; TABLEAU DES VARIANTES QUI ONT UN SEUL TEMOIN _ 4du type 5 < 1 < c. 28: 103,11; 137,98; 138,17; 139,51; 1 du type 5 < 2 < c. 27: 55,8; Pecia oj -<= Nombre ol<1J ~;>, _ 1 du type 6 < 1 < c. 27 : 204,33; Manuscrit C •.... 00 5 •...• d·ordre 2' 3' 4' 5' 6' 7' 8' _ 1 du type 7 < 1 < c. 26: 230,10; I' _ 4 du type 10 < 1 < c. 22: 141,6; 64,56; 169,74; 169,81; 1-2 22 (F) o def. o def. def. def. def. def. O O 1 du type 11 < 1 < < 1 < c. 21: 137,98-99; _ 1 dutype 13 < 1 < c. 20: 171,11; I 28 def. def. def. def. def. def. O O O O _ 1 du type 13 < 3 < c. 18 : 138,9; 27 (A) O O O O 1 O O I 2 2 _ 1 du type 18 < 1 < c. 15: 137,2; 3 _ 1 du type 19 < 1 < c. 14: 59,7; 4 32 (I) 1 O 1 O O O O 1 3 3 4) des unites formees par plus de deux le<;onsdivergentes : 5 31 (H) 1 O I O 2 O O O 4 4 _ 4 du type 1 < 1 < 1 < c. 31: 104,33; 105,45-46; 170,98-99; 232,44; 6-9 17 O I 2 I 1 O O O 5 5 _ 1 du type 2 < 1< 1 < c. 30 : 104,20; _ 2 du type 2 < 1< 1 < 1 < c. 29: 242,1; 231,40; 10 (G) O O 3 1 1 O O O 5 5 _ 1 du type 2 < 1< 1 < 1 < 1 < 1 < 1 < c. 26: 170,97; 16 O O 2 O 2 conf. conf. I 5 5 _ 1 du type 2 < 2 < 2< c. 28 : 58,87 _ 1 du type 3 < 1< 1 < c. 29 : 64,43; 25 (D) O 2 O 2 O O 1 O 5 5 _ 1 du type 3 < 2 < 1 < c. 28 : 169,89; _ 2 du type 4 < 1< 1 < c. 28: 104,20-21; 171,9; 10 24 O I 2 1 O 2 O I 7 7 _ 1 du type 4 < 2 < 1 < c.27: 137,4; 11-13 29 O I 2 1 O I 2 2 9 9 _ 1 du type 4 < 3 < 1 < 1 < c. 25: 139,44; _ 1 du type 4 < 1< 1 < 1 < c. 27 : 65,59; O O 2 I 1 3 2 O 9 9 11 1 du type 5 < 1< 1 < c. 27 : 104,28; _ 1 du type 5 < 2 < 1 < 1 < c. 25: 60,25; 18 I O I 3 1 1 def. def. 7 9 _ 1 du type 6 < 5 < 4 < 1 < 1 < c. 17 : 64,46; mf. 14 20 1 2 I 1 2 2 O 9 IO _ 1 du type 7 < 2 < 1 < 1 < c. 23: 104,19; def. _ 1 du type 8 < 4 < 3 < 1 < c. 18 : 171,20; _ 1 du type 8 < 2 < 2 < 1 < c. 21 : 204,43-44; L VIII ETUDE CRITIQUE RAPPORTS MUTUELS ENTRE MANUSCRITS LIX Peeia -c Le second groupe que nous etudions ici, celui des variantes « com- Nombre <;j «la> d'ordre Manuserit o !-o -;>, 00 !-o e munes» qui ont seulement une ler;:on divergente, compte au total I' 2' 3' 4' 5' 6' 7a 8a 126 unites critiques. Elles se repartis sent de la facon suivante : 9 dans Il la Ire piece, 22 dans la 2e, 20 dans la 3e, 16 dans la 4e, 14 dans la se, 15-18 2 (E) O 2 3 2 I O 3 O II 22 dans la 6e, 8 dans la 7e, 9 dans la 8e. 14 O 3 2 I O 4 I O II II § 4. us inversions 21 (c) I I I 5 I I O 1 I~ II Dans le table~lUqui suit, nous avons classe les manuscrits selon le I O I O I 3 2 2 2 II II total moyen d'inversions isolees. Dans la suite nous ne tiendrons plus 19-22 7 O 3 def. def. def. def. def. def. 3 12 TABLEAU DES INVERSIONS QUI ONT UN SEUL TEMOIN 19 O I I O O 5 5 O 12 12 Peeia <;j -c Nombre «la> 23 O 4 O 3 2 I 2 O 12 12 Manuserit o -;>, 00 d'ordre la 2a 3' 4a 5a 6' 7a 8' !-o !-OS 26 (B) O O 5 2 I 2 2 I 12 12 1-8 2 (E) O O def. def. def. def. def. def. O O 23 30 I 5 I O I 2 3 I 14 14 7 O O O O O O O O O O 24-25 4 O 5 3 4 2 I O I 16 16 IO (G) O O O O O O O O O O 13 I 1 2 3 4 3 2 O 16 16 II O O O O O O O O O O 26-27 3 3 O 3 5 4 2 2 3 22 22 22 (F) O def. O def. def. def. def. def. O O 12 O O 3 5 4 6 3 1 22 22 32 (I) O O O O O O O O O O 28-29 5 I 2 I 7 4 4 2 3 24 24 14 O O I O O O O O O O 9 O 3 5 5 4 2 2 3 24 24 15 O O O O O def. def. def. O O 30-31 33 3 2 6 3 5 7 O O 26 26 9-10 29 O O O O O O O I I I 34 O I I 8 6 2 6 2 26 26 31 (H) O O I O O O O O I 1 32 15 O 3 I 5 8 def. def. def. 17 27 11-16 9 O I O O O O O I 2 2 33-34 6 O 9 5 7 3 3 1 2 30 30 mf. 20 O O O O O 1 O 2 2 def. 8 2 3 5 7 4 3 2 4 30 30 25 (D) O O I O O I O O 2 2 Total: 16 56 65 84 68 59 43 30 421 13 O I O I O O O O 2 2 RAPPORTS MUTUELS ENTRE MANUSCRITS LXI LX ETUDE CRJTIQUE compte de cette classification, car ces inversions isolees sont trop I liees au hasard pom en tirer des conclusions quant a la valem du Peeia _t: Nombre I oi C "'., ~>, Manuserit 00 d'ordre la 4' 5' 6' 7' 8' f-< f-< E manuscrit. 2' 3' Les inversions communes sont plus importantes : eDes peuvent aider 26 (B) O O 2 O O O O O 2 2 a caracteriser un groupe de manuscrits. EDes sont au nombre de 46 et se repartissent de la fal;on suivante : 9 dans la 1re piece, Il dans la 2e, 27 (A) 1 O O O O O O 1 2 2 16 dans la 3e, 4 dans la 4e, 4 dans la se, 4 dans la 6e, 7 dans la 7e, O O 1 O 2 O O O J 3 et 7 dans la 8e .. 17-21 6 § 5. Conclusions 18 O O 1 O 1 O def. def. 2 3 Il est possible maintenant d'operer le classement des manuscrits 21 (c) O O O 1 1 1 O O 3 3 TABLEAU GLOBAL DES ACCIDENTS ISOLES PAR MANUSCRITS 24 O 1 O O O 1 O 1 3 3 Peeia _t: 30 O O O 1 O 1 O 1 3 3 Nombre Manuserit '§ o "'., ~>, 00 d'ordre l' 2' 3' 4' sa 6' 7' 8' f-< f-< E 4 O O 2 O O 1 O 1 4 4 22-26 1 27 (A) O O 2 O I 1 O 1 5 5 1 O O 1 O 1 O 1 4 4 8 2-4 25 (D) O 2 O 3 1 O 1 O 7 7 12 O O 1 O O 1 1 1 4 4 32 (I) 1 O 2 3 O O O 1 7 7 16 O O O O 3 def. def. 1 4 4 31 (H) 2 1 2 O 2 O O O 7 7 23 O O O 2 O O 2 O 4 4 5 22 (F) 1 def. 2 def. def. def. def. def. 3 12 27-28 5 1 O 2 O O O I 1 5 5 6 IO (G) 1 1 5 2 2 1 1 O 13 13 O O O 3 1 O 1 O 5 5 3 7-8 17 3 1 6 1 1 O 2 O 16 16 29-31 17 O 2 1 O 1 2 O 1 7 7 24 1 2 3 3 I 3 2 1 16 16 I 1 O 1 1 O 1 1 2 7 7 9 19 1 I 1 1 O 5 7 1 17 17 1 1 O 1 1 2 1 O 7 7 19 10 26 (B) O O 6 2 3 2 3 2 18 18 32-33 34 I 1 I 2 1 O 1 1 8 8 16 2 2 2 3 4 con f. con f. 1 14 19 11-12 def. def. def. def. def. def. 1 1 2 8 28 29 O 2 4 1 1 2 6 3 19 19 34 33 O 1 3 5 O 3 O O 12 12 13-14 7 2 3 def. def. def. def. def. def. 5 20 Total: 6 8 18 Il 8 15 9 Il 91 18 4 2 1 5 2 1 def. def. 15 20 LXII ETUDE CRITIQUE RAPPORTS MUTUELS ENTRE MANUSCRITS LX III Peeia -<= par leur nombre moyen d'accidents isoles (c'est-a-dire en fonction du co Nombre Manuserit o "'" ->, 00 degre don t iis s'eloignent seuls du consensus des autres), et le classe- d' ordre 1a 2a 3' 4a sa 6a 7a 8a f- f-E ment selon des groupes coherents caracthises par un accident com- 21 21 mun, par lequel iis s'opposent au consensus de tous les aut res manu- 15-16 Il O 3 3 3 1 6 4 I scrits. 23 2 6 1 4 2 2 4 O 21 21 Le lecteur aura remarque la grande difference entre le nombre d'accidents isoles des differentes pieces. Pour l'expliquer, il ne semble 17-]8 2 (E) 1 4 3 2 4 O 7 1 ~2 22 pas necessaire 'de recourir a des hypotheses comme cel1e d'une piece 4 22 22 ou de pieces refaites. Un plus grand nombre d'accidents provient I 3 2 O 2 5 3 3 souvent de la seule negligence du copiste d'une piece. Il peut aussi mf. provenir du mauvais etat du modeIe ou de la complexite meme de 19 20 2 2 5 3 4 3 I 20 23 def. certains passages dans une piece. Ainsi le texte concernant les ex- 20 28 def. def. def. 2 4 6 24 def. def. def. pressions de Boece dans la q. 9 a beaucoup plus d'accidents isoles que le passage con cernant la maniere de compter dans la q. 36 : c'est 21 14 3 5 9 3 I 4 1 O 26 26 qu'il est aussi passablement plus com piique. 22 30 1 6 4 2 4 5 4 3 29 29 Dans la liste suivante nous donnons les groupes de manuscrits dans l'ordre descendant de leurs accidents communs, en nous limitant aux 23 3 5 1 4 8 5 4 2 3 32 32 groupes qui ont au moins 4 accidents communs : c'est un minimum 33 33 pour que, dans une telle masse textuelle, un groupe puisse etre 24 4 5 IO 3 6 3 2 3 1 considere com me n'etant pas le resultat du hasard. Nous nous sommes 25 21 (c) 1 I 4 16 3 2 5 2 34 34 limite aux vrais accidents en excluant ipso facto les fautes evidentes, que nous avions deja exclues des tableaux separes. Mais les inversions 26 5 3 4 2 9 4 5 2 6 35 35 communes n'ont pas ete exclues de ce classement, car elles ne sont pas si accidentel1es et peuvent aider a caracter iser un groupe. 27-28 9 2 5 5 9 4 5 3 3 36 36 Voici les relations que nous avons pu etablir entre les manuscrits : 13 5 6 8 4 4 5 3 1 36 36 - le groupe 8-13-14 a 6 accidents communs et le groupe 13-14 en a 6 en plus; 29-30 12 O ] 5 8 5 9 8 3 39 39 - les groupes 4-5-34,8-13,3-17,20-29,13-33 et 9-19 ont 4 accidents communs. Il faut noter que, pour le groupe 3-17, il ne s'agit que 15 2 5 3 7 IO def. def. def. 27 39 d'inversions. 5 3 8 IO 6 4 3 5 44 44 Deux faits frappent aussit6t. 31 8 D'abord, pour le Quod!. I, on trouve un texte assez homogene, 32 6 5 IO 8 8 5 5 3 2 46 46 sans remaniements notables. La col1ation complete d'une partie egale de chaque piece a revele toute une serie d'omissions, d'additions, de 33 34 5 1 4 14 8 4 IO 2 48 48 variantes, d'inversions. Mais tous ces accidents peuvent etre reduits 34 33 7 9 9 7 7 9 3 O 51 51 aux modifications ordinaires qui se produisent a la copie d'un texte. Nous n'avons trouve aucun cas d'accident qui suggererait une retouche Total: 71 95 121 146 101 91 93 49 766 redactionnel1e. LXIV ETUDE CRITIQUE RAPPORTS MUTUELS ENTRE MANUSCRITS LXV Re]evons que]ques accidents qui, il premiere vue, semblent apporter Et de fait, quand on considere l'emplacement des accidents dans du neuf, ma is qui, il les regarder de plus pres, sont de simp]es acci- ces manuscrits, on remarque un fait frappant : les accidents communs, dents positifs dus il I'un ou I'autre copiste. sauf de rares exceptions, se groupent par pieces. 5,64 tribus personis] cuilibet personae 6 (mais I'expression «persona quaelibet» Sur 7 accidents, le groupe 3-17 a 4 accidents appartenant il la se trouve un peu plus haut, p. 4,41). 2e piece, et 2 il ]a 6e piece. 5,69 primum non procedit] primum non bene procedit 7, mais l'expression Sur 6 accidents, le groupe 8-]3-]4 a 4 accidents appartenant il ]a «bene procedit tertium argumentum» se trouve a la ligne 68 qui precede. 6e piece; le groupe 13-14 a 3 accidents appartenant il la 4e piece. 59,8 elausula (eI'a)] regula (rl'a) dans une serie de manuscrits (il n'y at qu'une Sur 4 accidents, le groupe 4-5-~4 a 3 accidents appartenant il la lettre de difference). 103,5-6 Esto etiam quod ita sit] scilicet quod libertas sit in voluntate ex ratione l'e piece; le groupe 8-13 a 2 accidents appartenant il la 4e piece; le addo i. m. aI. man. 21 (c) (resume de l'opinion exposee dans ce qui precede). groupe 20-29 a 2 accidents appartenant il la 3e piece; le groupe 9-19 104,37-38 per consilium rationis] consilio rationis 9 a 2 accidents appartenant il la 4e piece.· Seu] le groupe 13-33 a 138,26-27 quod senes plebis patiebantur ad Helenam] cui(!) scilicet dicebant: 4 accidents appartenant chacun il une autre piece. «Fuge, fuge» addo 12 (probablement en se basant sur ce qui precede, Nous avons don c reexamine les manuscrits, en cherchant ]es groupes p. 129,18-19). qui ont au moins 2 accidents communs dans ]a meme piece. Un groupe Ajoutons il ces exemples une liste exhaustive de tous les doublets de 2 accidents communs a plus de poids dans 100 lignes de texte, introduits par vel, que nous avons trouves par notre collation gene- qu'un groupe de 4 dans 800 lignes de texte. Voici les groupes de ra]e. Il saute aux yeux qu'ils s'expliquent tous, soit par le fait qu'un manuscrits obtenus par piece. copiste a hesite sur ]e sens d'une abreviation, soit comme note margi- nale, soit enfin comme note margina]e du modele, qu'un copiste a introduite dans son texte : 104,21 eius] vel illius addo i. m. 31 (H) 3 accidents communs : 104,21 principii] vel principia vel principali ter add. sed exp. 32 (I) - 4-5-34 : 4,21 personale bonum inv. 4, 5, 34 137,4 grammaticus] gracius sed vel gravis i. m. 12 4,28 aliquid] quid 4, 5, 34 204,52 numerorum] numero sed vel numerorum add. i.m. 12 4,42 quia om. 4, 5, 34 204,57 dextram] laevam vel dextram sed laevam vel exp. I 2e piece Rappelons qu'un tel doublet pouvait non seulement se trouver en marge d'un manuscrit ordinaire, mais aussi avoir ete ajoute en marge 4 accidents communs (rien que des inversions) : de I' exemplar il un moment determine. - 3-17 : 60,32 3" hebdomade inv. 3, 17 Second fait digne d'attention : non seulement il n'y a aucun indice 61,41 hebdomas sequens inv. 3,17 61,506" hebdomas inv. 3. 17 de deux ou plusieurs redactions, mais on n'arrive meme pas il 61,5] 7"m hebdomade m inv. 3,17 discerner des groupes de manuscrits vraiment tranches: des groupes de 4 il 7 accident s communs pour une telle quantite de textes col- 3e piece lationnes sont une base trop faible pour distinguer de vraies familles 3 accidents communs (rien que des inversions) : de manuscrits. Il semb]e bien qu'il faut chercher ]a cause de ce second - 18-33 : 63,42 perfectum sub forma] sub forma perfectum 18, 33 phenomene dans la fermete de la tradition universitaire. Il s'agit d'une 66,82 habet esse] inv. 18, 33 œuvre normalement editee par la voie de l'exemplar universitaire et 66,96-97 potens est] inv. ] 8, 33 2 accidents communs : la majorite des manuscrits, meme sans indication de pieces, en depen- - 20-29 : 64,47 simul] om. 20, 29 dent probablement, directement ou indirectement. 65,74 formarum] om. 20, 29 ETUDE CRITIQUE RAPPORTS MUTUELS ENTRE MANUSCRITS LXVII LXVI 4e piece II semble donc qu'en nous limitant aux indications par pieces et en prenant les groupes a parti r de deux manuscrits qui ont au moins 3 accidents communs : 13-14: 103,11 voluntatem] volentem 13, 14 2 accidents communs sur 100 lignes de texte, nous avons pu etablir 104,24 cui] tamen 13, 14 quelques relations entre certaines pieces des manuscrits. 105,49 Erit] Est 13, 14 Puisque nous attribuons plutot ces affinites au jeu des pieces dans 2 accidents communs : I'exemplar meme, donc a la source, il ne semble pas necessaire de - 8-13: 103,6 cum] tamen 8, 13 103,17-18 potest diversa appetenda] diversa appetenda potest 8, 13 tenir compte du lieu OU un manuscrit a ete effectivement ecrit. Tou,s - 9-19: 103,5 ratio] non 9, 19 t les manuscrits proviennent en derniere analyse de Paris, et presque 103,3 IlIO] scribitur addo 9, 19 tous derivent d'un exemplar universitaire parisien. Toutefois nous _ 10(0)-13-14: 103,00-1 immo ... rationis] om. homo 10(0), 13, 14 n'excluons pas que ces groupements limites puissent etre en partie 104,33-34 ponamus ... immediatius] om. homo 10(0) om. homo le fait d'un exemplar universitaire d'Oxford, qui aurait circule sans sed i. m. aI. man. 13, 14 indications explicites de pieces e). Au moins deux groupes : 3-17 et 5e piece 13-14, sont des manuscrits ecrits en Angleterre et leurs discordances communes semblent reveler la meme origine locale. Dans ce cas on 2 accidents communs : _ 3-33-34 : 139,35 omnino est] inv. 3, 33, 34 s'expliquerait facilement pourquoi les premiers manuscrits anglais se 139,36 minimum] est addo 3, 33, 34 classent seulement a la 6" et a la 7" place : I'exemplar d'Oxford derivait sans doute de l' exemplar parisien. 6e piece En appliquant le meme principe aux accidents isoles, considerons 4 accidents communs : maintenant de plus pres le nombre des accidents isoles par pil!ces des _ 8-13-14: 169,80-81 dicit Commentator inv. 8,13,14 manuscrits. 169,87 naturae] om. 8, 13, 14 169,90 non] est addo 8,13, 14 II suffit de se referer a la liste don ne plus haut (4), mais en conside- 171,21 illa] om. 8, 13, 14 rant maintenant les differences des pieces dans le meme manuscrit. 2 accidents communs : Elles sont considerables. - 3-17: 169,75 est magis] inv. 3, 17 169,91 magis timidi] inv. 3, 17 Comme nous l'avons deja dit plus haut e) ces differences peuvent provenir de diverses causes, comme pour chaque tradition manuscrite. Mais dans une tradition universitaire s'ajoute la possibilite qu'a la 7e piece source de cette tradition, certaines pieces aient ete copiees, directe- 3 accidents communs : ment ou meme indirectement, d'un exemplar plus deficient que 13-14: 201,63 inquit] om. 13, 14 certaines autres pieces du meme manuscrit. Si don c nous considerons 201,63-64 oculus ... auditus] om. 13, 14 202,70 Christi] om. 13, 14 chaque piece comme un manuscrit distinct (le systeme des peciae 2 accidents communs : permet de le faire), notre classification des manuscrits varie assez fort _ 4-34: 202,8-203,9 articulo et digito] digito et articulo 4, 34 de piece a piece. 203,18 dicitur digitus] inv. 4, 34 8e piece (') L'hypothese d'une edition a Oxford a ete avancee dans notre artide Les Quod- libets ... , p. 78. La raison en etait que les manuscrits anglais sont assez nombreux et, 3 accidents communs : a l'exception d'un seul, qui presente la division en peciae de I'exemplar parisien - 4-5: 230,13 ut] om. 4,5 (Salisbury, Cath. Libr. 15, situe a la pointe sud de I'Angleterre), ne portent pas d'indi- 231,29 homo attentus] inv. 4, 5 cations explicites de pii:ces. 231,37 divino insistat cultui] insistat cultui divino 4, 5 (4) Aux pp. LX I-LXII. (5) Cf. supra, p. LXIII. LXVIIl ETUDE CRITIQUE § 6. Examen des corrections Beaucoup de corrections rapprochent certains manuscrits les uns A, MANUSCRIT INDEPENDANT des autres, mais il est difficile d'en tirer des eonclusions, puisqu'aueune DE LA TRADITION UNIVERSITAIREe) des familles que nous avons trouvees n'a elle-meme des eontours nette- ment delimites. Dans l'expose qui suit, nous ne nous basons plus uniquement sur Mais I'aspeet general des eorreetions a attire notre attention sur les resultats de la eollation de tous les manuscrits, mais aussi sur de le eas du manuscrit A, qui souleve des questions touHl-fait spe4:iales. nombreux sondages, il partir de certains passages de A, dans tous les Les eorreetions de A refletent deux couehes redactionnelles: la manuserits ou dans une partie d'entre eux. premiere est ecrite de la main du eopiste et presente un texte ayant presque partout un sens; la seeonde resulte de I'ensemble des eor- reetions et additions d'un reviseur. Mais ce qui est interessant, c'est § 1. Les accidents isoles de A qu'on retrouve ce texte revu dans tous les autres manuserits. D'autre part, le manuscrit A fait partie d'un to ut, qui comprend aussi le Le manuscrit A s'est dejil signale par une serie de corrections qui ms. PARIS, Nat. lato 15350, ou des ph{momenes semblables se mani- ne se retrouvent dans aucun autre manuscrit et qui modifient un festent, et meme d'une fac;on beaucoup plus etendue. De plus, ce texte ayant dejil un sens. D'autre part A, malgre son allure un peu manuserit A est le manuscrit le mieux situe dans le c1assement des independante, ne eompte guere d'accident isole pour la moitie des manuserits selon le nombre de lec;ons isolees. II faudra done de toute pieces de I'exemplar et, dans le c1assement general, il se situe en tete fac;on le collationner entierement pour I'etablissement du texte,ce qui de tous les manuscrits. Nous parIons de son allure un peu inde- nous permettra de I'etudier de tres pres en le comparant aux autres. pendante. Elle revele, quand on y regarde pres, un fait capital: le texte de I'exemplar pouvant etre reeonstitue avee une certitude assez grande grace il ses temoins directs et indirects, A s'oppose il toute la tradition universitaire par une serie de particularites, trop nom- breuses pour s'expliquer par une eause accidentelle. Le nombre d'en- droits ou A s'oppose dans son texte meme (non dans les eorrections) il tous les autres manuscrits que nous collationnons dans cette edition, s'eJeve a 36 sur toute I'etendue du Quodlibet I, si I'on compte aussi les inversions. Ce sont les endroits suivants : (') Dans cette section, nous comparons le ms. A (c'est-a-dire la partie du ms. Paris, Na!. Ia!. 15848 contenant le Quodl. I d'Henri) aux parties d'autres manuscrits qui le contiennent egalement. Cet examen a ete elargi et renforce par deux articles ou nous repla<;ons le ms. A dans un ensemble plus large : les diverses parties des deux ouvrages principaux d'Henri, les Quodlibets et la Somme, ou I'on retrouve le meme copiste qui a ecrit le texte de A, amende par la meme main qui en a execute les corrections (Les corrections d'Henri de Gand ti ses Quodlibets, 1973; Les corrections d'Henri de Gand ti sa Somme, 1976). II en resulte que toutes ces parti es ont pu etre revues et corrigees de la propre main de I'auteur (cf. Les corrections d'Henri de Gand ti ses Quodlibets, p. 38-48). Nous n'avons pas juge necessaire d'incorporer ces deux etudes dans cette introduction critique a I'edition du Quodl. I, d'autant plus que I'emploi du ms. A comme base de I'edition nous parait suffisamment justifie par !'expose qu'on trouve ici. LXX ETUDE CRITIQUE A, MANUSCRIT INDEPENDANT DE LA TRADITION UNIVERSITAIRE LXXI 65,58-59: et I° De Genesi contra Manichaeos 27(A)] et Augustinus I° libro ACCIDENTS ISOLES DE A VIs-A-VIS DE TOUS LES AUTRES De Genesi contra Manichaeos I, 2(E), 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10 (G), MANUSCRITS COLLA TIONNES 11,12,13,14,15,17,18,19,20,21 (C), 22 (F), 23,24, 25(D), 26(B), 29, 30, 31 (H), 32 (I), 33, 34, def 28. A BCDEFG Une autre partie de ces accidents consiste en une serie de petits 11,51 compositum hoc hoc compositum mots qui, sans s'imposer, cadrent avec le contexte; on ne les retrouve 14,27 igitur ergo dans aucun des autres manuscrits, ou rien ne les remplace. En voici 16,72 numero univoce univoce numero la liste exhaustive : ' 17,14 in ad 1 18,38 et om. 18,38 et 27(A)] om. I, 2(E), 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, lO(G), 11, 12, 13, 14, 15, 18,20, 65,58 I° Augustinus I° libro 21 (C), 22 (F), 23, 24, 25 (D), 26 (B), 29, 30, 31 (H), 32 (I), 33, 34 def 28 65,76 Et Et libro 86,51 ut dicit A] om. I, 2(E), 3,4, 5,6, 8, 9, IO(G), II, 12, 13, 14, 15, 17, 18, 68,34 diversimode habent habent diversimode 19, 20, 21 (C), 22(F), 23, 24, 25 (D), 26 (B), 29, 30, 31 (H), 32(1), 33, 34 79,52 in in libro def 7, 28 81,86 IXo IXOlibro 143,37 etl A] om. I, 2(E), 3, 4, 5, 6, 8, 9, 1O(C), 11, 12, 13, 14, 15, 17, 18, 19, 86,50 ut dicit om. 21 (C), 23, 24, 25(D), 26(B), 29, 30, 31 (H), 32(1), 33, 34 def 7, 19, 22(F) 106,66 Augustinus Augustinus libro 192,28 scilicet A] om. I, 2(E), 3, 4, 5, 6, 8, 9, 10 (G), II, 12, 13, 14, 17, 19,20, 106,68 in in libro 21 (C), 23, 24, 25(D), 26 (B), 28, 29, 30, 31 (H), 32(1), 33, 34 def7, 15, 113,27 Augustinus Augustinus libro 18, 22 (F) 116,17 Augustinus Augustinus libro 212,70 equi A] om. I, 2(E), 3, 4,5,6,8,9, IO(G), Il, 12, 13, 14, 17, 19, 20, 120,11 in in libro 21 (C), 23, 24, 25 (D), 26 (B), 28, 29, 30, 31 (H), 32(1), 33, 34 def 7, 15, 122,66 satis satis supra 18, 22 (F) 138,9 eius huius 231,35 et A] om.l, 2(E), 3,4,5,8,9, IO(G), II, 12, 13, 14, 17, 19, 21 (C), 23, 140,78 in homine omnino omnino in homine 24, 25 (D), 26 (B), 29, 29, 30, 31 (H), 32(1), 33, 34 def 7, 15, 18, 22(F) 143,37 etl om. 143,45 XXIm Matthaei Matthaei cap. XXIm Il ne s'agit pas de leyons inacceptables, mais presque toujours de 150,79 bonum videtur videtur bonum leyons plausibles, souvent meme superieures quant au sens; nous en 163,50 est esse donnerons des exemples plus loin. 165,87 est om. Notons aussi qu'il n'y a aucun homoioteleuton dans A vis-a-vis des 177,5 similiter ad ipsam ad ipsam similiter libro I° autres manuscrits. Cependant un pas sage pourrait etre considere 180,18 I° 189,8 id illud comme un homoioteleuton corrige en marge, a moins qu'on ne donne 192,28 scilicet om. du mem e passage une autre interpretation : il se trouve a la p. 30,67-68. 194,18 Augustinus Augustinus libro Nous en reparlerons plus loin, quand nous traiterons des corrections 198,67 semper certe marginales de A. 208,5-6 nigrorum monachorum enim nigro rum monachorum prohibitum est est prohibitum Ces leyons isolees de A contre tous les autres manuscrits sont-elles 208,6-7 208,8 ut om. fautives? Oui, si A dependait d'un exemplar universitaire e). Non, si 212,70 equi om. l'independance de A a l'egard de la tradition universitaire, qui s'est 222,85 substantiae suae suae substantiae 231,35 et om. (') « L'elimination systematique des variantes individuelles des temoins interroges Le lecteur aura remarque qu'une partie de ces accidents se rapporte est 1'un des rares benefices que procu re la procession universitaire ... » (A. DoNDAINE, Appara/ crilique de I'Mition d'un /ex/e universitaire, dans L 'homme e/ son des/in d'apres aux citations d'auteurs. Exprimees d'une fayon plus condensee dans les penseurs du Moyen Age (Ac/es du premier Congres in/ema/ional de Philosophie A, elles sont explicitees d'une fayon uniforme dans tous les autres MMievale, Louvain-Bruxelles, 28 aout-4 septembre 1958), Louvain-Paris, 1960, p. 777- manuscrits. Bornons-nous a un exemple : 794. ETUDE CRITIQUE A ET LA TRADlTION UNIVERSIT AIRE LXX II A 2(E), 21 (C), 23, 26 (B), 30, deja manifestee dans ce qui precede, se confirme par une comparaison 31(H) entre les deux C)· I. Quelques exemples au A est superieur quant au sens 74,12 Et arguebatur quod sic ... Et quod sic videtur et argue- § 2. A, independant de la tradition universitaire batur quod sic... 87,72 Multo perfectior ergo et altior ... perfectior ergo altior ... Etudions de plus pres cette independance de A vis-a-vis de la est operatio voluntatis ... tradition universitaire. 88-89 penes quid consistit illa li- ... virtus principaliter libertas A ne porte aucune indication de pieces et, comme on I'a dit plus bertas principali ter principaliter 2 (E), 21 (C), 23, 26 (B), 31 (H) id. sed princi- haut, s'oppose il tous les autres manuscrits dans un nombre de cas paliter dei. 30 impressionnant. D'autre part, il ne faut pas necessairement exiger que 116,23-24 ut qui sciens recte, non facit, ut qui sciat recte, non facit ... A s'oppose toujours a tous les autres manuscrits. A peut, p. ex., avoir amittat scire quid rectum sit eu une certaine inf1uence sur des manuscrits dependant de la tradition 138,31 Circa processu m ergo in vi- Circa processum ergo et vi- universitaire, mais corriges sur lui, avant d'engendrer d'autres copies. tium incontinentiae sciendum tium incontinentiae ... est quod ... Il n'est d'ailleurs pas exclu qu'il existe d'autres manuscrits indepen- 164,69-70 Etenim Euripidis Alcmeona ... mulierem occidere ... dants que nous n'avons pas depistes. Pour comparer A il la tradition derisor ia videntur cogentia universitaire, il parait prudent de ne tenir compte que des manuscrits matrem occidere qui, par leurs indications de pieces, montrent qu' iis dependent sCtre- 165,79-80 Milites autem fugiunt, mor- ... mortem magis turpia ti- tem magis turpi timentes mentes ment de l' exemplar parisien. 211,56-212, Iustitiae quaedam est pars Iustitiae ... pars ... commu- Nous avons donc soumis tous les manuscrits du Quodl. I, dans 58 distributiva, quaedam com- nicativa; communicativa ... lesquels nous avons releve des indications de pieces, a un examen mutativa; commutativa est 2 (E), 21 (C), 26 (B), 30, 31 (H) comparati f avec A et nous avons trouve une serie de divergences. illa, quae pertinet ad nos- id. sed commutativa addo i. m. Nous nous sommes bome ici, a I'oppose de ce que nous avons fait trum propositum. ai. man. 23 pour la !iste precedente, aux seuls passages OU la tradition universi- 216,62-64 « Credo », dicit ipse, « quod ... totaliter contrahentes ... illicitus est contractus, ... et taire est non seulement differente de A, mais OU ene lui parait in- sic taliter contrahentes cre- fhieure. dunt se amplius percepturos Dans le tableau qui suit, nous avons note quelques exemples de ce ... » que nous entendons par des passages de la tradition universitaire qui paraissent inferieurs. Les exemples de la premiere categorie semblent 2. Quelques exemples ou A est superieur quant it la tournure de la phrase franchement inacceptables pour le sens; ceux de la seconde categorie 28,23-27 Item. Sicut se habet substantia ... eiusdem ... in eadem . semblent moins probables quant il la toumure de la phrase. causans ad substantiam cau- dem ... 21(C), 30 eadem . satam, ita mensura huius se in eadem ... 31(H) habet ad mensuram illius. Sed substantiae creaturae repug- nat quod sit eiusdem aut ae- qualis substantiae cum Deo. Ergo et mensurae creaturae (') « UI ou il existe des temoins du texte qui sont independants de la tradition universitaire, la depositio n de celle-ci se situe it l'etage de son arch6type : c'est la ler;on repugnat quod sit eiusdem vel de celui-ci qui doit etre mise en parallele des ler;ons concurrentes des independants.» aequalis mensurae Dei. (A. DONDAINE, pparat erit ique ... , p. 216). A 29,42-43 nec umquam poterit desinere nec umquam potuit desinere esse esse LXXIV ETUDE CRITIQUE A, MANUSCRIT INDEPENDANT DE LA TRADITION UNIVERSITAIRE LXXV En etendant cette liste de passages il tous les endroits ou A s'oppose la meme faute et l'a laissee non-corrigee, tandis que les autres il tous les temoins certainement immediats de la tradition universi- manuscrits que nous avons collationnes ont ajoute «die»; c'est un taire, mais OU les deux ler;:ons sont egalement valables, on pourrait phenomene si normal en tout manuscrit revu par un tiers qu'il n'y a I'allonger beaucoup. Mais nous pensons qu'on peut dorenavant consi- pas lieu d'y insister). derer comme aequis que A est independant de la tradition universi- Mais la part de loin la plus nombreuse de ces corrections marginales taire. peuvent etre considerees comme des retouches. Cependant, contraire- De quand date la copie de A? Comme on le sait, il s'agit d'un ment il ce qui se passe pour les autres Quodlibets copies dans le meme manuscrit legue il la Sorbonne par Godefroid de Fontaines, origi- manuscrit, les corrections marginales du Quodl. I sont vraiment trop naire, lui aussi des Pays-Bas et collt~gued'Henri de Gand il I'universite peu nombreuses pour en tirer une conc1usion definitive: le lecteur de Paris. Le terminus a quo est donc la Noel 1276, date du Quodlibet I, voudra donc bien considerer ce qui est dit ici plut6t comme une et le terminus ante quem est 1306, date de la mort de Godefroid de hypothese, n'ayant pas le meme degre de certitude que ce qui precede. Fontaines. Les maitres en theologie du moyen age etaient conscients Nous constatons que ces retouches ont ete incorporees dans le texte des fautes qui se glissaient parfois dans les exemplaria et leurs meme de tous les autres manuscrits C), et qu'on peut les interpreter copies (4). Godefroid se serait-il procure un exemplaire de premiere comme le resultat de la revision systematique d'un texte auquel on main, en faisant transcrire, pour son propre usage, I'original meme veut donner sa forme definitive, en demeurant dans la ligne de la de son collegue, original qui avait servi il confectionner l' exem- pensee de I'auteur. Nous traitons d'abord longuement de quelques plar? nC'est une hypothese qui ne s'impose pas, mais qui pourrait retouches plus etendues, puis nous donnons la liste exhaustive de expliquer les phenomenes constates jusqu'ici, sans prejuger de I'etude toutes les autres. des corrections marginales de A, que nous abordons maintenant. Les additions marginales de A sont imprimees en italiques. 18,44-19,48.... nec de natura sua vadit in corruptionem, quia, si ponatur ire in corruptionem, sicut forma putredinis praedicta, sicut etiam contingit in aliis § 3. Les corrections marginales de A hominibus cum quibus Christus univoce fuit homo, idem est inconveniens contra eos quod contra praedictos est inductum. 27 (A)] sicut ... homo I, 2 (E), 3, 4, Comme nous I'avons dit, un premier examen des corrections des 5,6,7,8,9, IO(G), II, 12, 13, 14, 15, 17, 18, 19,20, 21(C), 22(F),23, 24, 25(D), divers manuscrits avait atti re notre attention sur celles de A. Nous 26(B), 30, 31(H), 32(1), 33, 34 univoce in unitate corr. 5 contingit] convenit 8 in aliis om. 14, 29 (8) avions remarque qu'on pouvait les considerer com me des retouches 29,39-40. Et cum hoc erat de opinione ipsorum quod licet ex se haberet esse apportees il un texte dejil constitue (6), bien qu'elles aient pu etre eJJective, quod tamen ... 27 (A)] esse etTective,quod tamen I, 2 (E), 3, 4, 5, 6, 7, recopiees d'un exemplaire les possedant dejil. La collation complete nous a permis de trouver aussi dans A cer- taines corrections executees par le meme reviseur: ainsi p. ex. 199,3-4: C) II faut cependant noter que deux corrections marginales ne se retrouvent pas Immo multo melius est, ut simplices viros doceat regulas dolandi dans le texte des autres manuscrits: 140,79: passio supra; 146,95: incontinenti scilicet. Bien qu 'elles semblent ecrites de la meme main, elles sont en caracteres plus gros. animas A] ... simplicibus viris sed in simplices viros corr. A; p. 233,86: Ont-elles ete ajoutees plus tard, en guise de notes explicatives? On pourrait, en etTet, in die dominico] die i. m. ai. man. A (il est interessant de noter que interpreter « passio supra» comme le sujet sous-entendu de « tangit», « comme on a quelques lignes plus loin, p. 234,Il, le correcteur n'a pas remarque dit plus haut» (supra); et « incontinenti scilicet» est une explication de «ei» dans le texte. (8) On appuie ici sur I'idee qu'une telle forme intermediaire ne peut etre con<;ue (4) cr. e. a. A. 1. SMET dans A/exandre d'Aphrodise ... , p. CXIV. comme une « forma putredinis », car ce serait declarer le corps du Christ corruptible (') On peut facilement trouver dans les Quod/ibets de Godefroid des citations de comme celui des autres hommes, ce qui est inadmissible, le Christ n'etant pas soumis ceux d'Henri de Gand. Mais ceci ne permet aucune conclusion quant il la date de A : aux consequences du peche origine!. Cette addition, utile au sens, complique la phrase, il a pu employer une autre copie du Quod/. I. mais est attestee par tous les manuscrits; il faut donc en chercher I'origine chez Henri (6) cr. supra, p. LXVIII. lui-meme. LXXVI ETUDE CRITIQUE A, MANUSCRIT INDEPENDANT DE LA TRADITlON UNIVERSITAIRE LXXVII 8,9, IO(G), 11, 12, 13, 14, 15, 17, 18, 19,20, 21(C), 23, 24, 25(D), 26(B), 29, 30, 27(A)] ex ... originali I, 2, 3, 4, 5, 6, 8, 9, IO(G), 11, 12, 13, 14, 16, 17, 18, 19, 31(H), 32(1), 33, 34(9) def 22(F) 20,.21 (C), 23, 24, 25 (D), 26 (B), 29, 30, 31 (H), 32 (1), 33, 34 originali] origi- 30,65-69. Philosophorum dictum aperte haereticum est quoad hoc quod dicunt nahs(?) IO (G), 13, 14, 19, 29, 30 infecti] infecto(?) 31 (H) post hominis addo Deum non potuisse creaturam non causasse, neque in nihilum ire permittere ori ... (?) 34 ('4) def 22(F) postquam habuerit esse, ut creatura non potuerit habuisse non esse ante esse 230,65-74. Unde si, multis equis in multis navibus deductis ad portum, aliquis duratione, nec possit habere non esse post esse. Ita quod, etsi dicant Deum emat unum equum iusto pretio iuxta numerum equorum in praesenti venalium voluntarie mundum creasse ... 27 (A)] ut creatura ... post esse I, 2 (E), 3, 4, 5, 6, si statim omnes habentes equos venales ex tollant vela et cum equis suis recedant' 7,8,9, IO(G), 11, 12, 13, 14, 15, 17, 18, 19, 20, 21 (C), 22 (F), 23, 24, 25(D), et propter raritatem ille unus equus factus sit carior, non est illicitum ut stat~ 26 (B), 28, 29, 30, 31 (H), 32 (1), 33, 34 ante] aut 4 potuerit ] potujt 5 non eum multo plus vendat quam emit, propter solius horae immutationem circa potuerit] nec potuerit 6 duratione deI. 18 duratione i. m. 33 post esse om. equum. 27(A)] habentes equos venales I, 2(E), 3,4,5,6, 8, 9, IO(G), II, 12, 13, 32 ('0) 14, 16, 17, 19, 20, 21 (C), 23, 24, 25 (D), 26 (B), 28, 29, 30, 31 (H), 32(1), 33, 32,35-33,40. Sed circa non esse creaturae duplex putatur fuisse opinio. Una 34(15) def 22(F) quorundam philosophorum dicentium quod creatura ita haberet esse ab alio, quod tamen ex se et ex natura suae essentiae non haberet non esse, neque Nous avons releve les deux categories de corrections alia manu dans realiter neque etiam secundum intellectum, quasi omnino esset simile de pro- A et l'interpretation que I'on pourrait donner a la seconde catego- ductione creaturae a Deo, ... 27(A)] dicentium I, 2(E), 3, 4, 5,6, 7, 8,9, IO(G), rie. II nous reste a faire le releve de toutes les corrections alia manu 11,12,13,14,17,18,19,20, 21 (C), 22 (F), 23, 24, 25 (D), 26(B), 28, 29, 30, 31 (H), 32(1) etiam om. 3,4,5,6,7,13,17,24, 25(D), 26 (B)(I I) qu' on trouve dans A 6) : e 72,14. Sed forte dices ad hoc quod ... in Sed forte dicet aliquis quod ... 15,62-63 ... sed mediante aliqua forma substantialitatis aut corporalitatis et corr. ai. man. 27(A)] dicet aliquis I, 2(E), 3, 4, 5, 6, 8,9, IO(G), II, 12, 13, 14, etiam alicuius commixtionis, ... 15, 17, 18, 19, 20, 21 (C), 22 (F), 23, 24, 25 (D), 26 (B), 29, 30, 31 (H), 32(1), 16,69-70 ... aliter non esset idem corpus quod prius nisi aequi voce, perfecta 33, 34 diceret 8 (12) et completa aequivocatione, ut patet ex fine quarti Meteorologicorum, ... 167,29-30 .... potest dupliciter responderi ad quaestionem, sustinerido semper 16,74-79 Nec restat de dubio, nisi an ... , an ipsa materia nuda ab omni forma quia mors praeferenda est vitae miserae miseria culpae. 27 (A)] miseria culpae substantiali stetit, habens partes substantiales suas extensas sub partibus I, 2(E), 3,4,5,6,8,9, IO(G), 11, 12, 13, 14, 17, 18, 19, 20, 21 (C), 23, 24, quanti tatis extensis contra primum fundamentum praedictorum. 25(D),26(B), 29, 30, 31(H), 32(1), 33, 34('3) dej. 22(F) 18,34-35 ... videtur quod non debuit in suo corpore post animae separationem 171,7-9. Circa primum quaerebantur quattuor. Primum, utrum generatus aliquid novi incidere, ... per miraculum ex aliqua portione hominis infecti originali contrahat originale. 18,44-19,45 ... nec de natura sua vadit in corruptionem; ... 18,44-19,48 cf supra, p. LXXV. (9) L'addition de «effective» il «esse» est plus qu'une explicitation dans le cadre 19,65 ... non est recurrendum ad aliquod miraculum ... ] requirendum de la philosophie d 'Henri. « Esse» designe dans sa pensee, en opposition il celle de aliquod sed in recurrendum ad aliquod corr. ai. man. A. S. Thomas, l'etre d'une idee: « ... ad modum quo quaelibet res habet esse ens in 24,39-44 quia scilicet substantia panis ibi '" conversa est in substantiam Deo ... » (Quod/. I, p. 115,5); cette idee est ensuite realisee ou non dans une existence corporis Christi ... Unde et per hoc poterit ... , ubicumque conversa est « effective »: « ... tunc fit ens in actu, quando Deus ipsum sua potentia facit ad substantia panis in ipsam substantiam corporis Christi. similitudinem suae ideae formalis, quam habet in se ipso. » (Quod/. I, p. I 15, 7-9). 29,39-40 cf supra, p. LXXV-LXXVI. (l0) L'addition « ut creatura ... post esse », est une eXplicitation utile dans le style 30,65-69 cf. supra, p. LXXVI. exhaustif d'Henri. L'opinion des philosophes est inadmissible pour les penseurs catho- 31,93 .:. Philosophi, qui secundum modum suum praedictum ponunt mundum liques. Le fait, dejil mis en lumiere du point de vue du Createur, est aussi exprime par l'addition du point de vue de la creature elle-meme. Cependant cette addition fUIsse ab aeterno, et ita ab aeterno non solum esse potuisse, sed et a Deo ab pourrait etre expliquee tout aussi bien comme la reparation par le correcteur d'un aeterno esse suum habuisse, ... homoioteleuton. ei) Cette addition apporte une precision sur les deux formes de non-etre : ou seule- ment « secundum intellectum », ou aussi « realiter ». ('4) On exclut le cas d'un homme qui serait ne miraculeusement et sans aucun (12) Cette retouche remplace par une expression plus nuancee l'expression trop rapport avec un autre homme qui a contracte le peche origine!. directe, qui se trouvait peut-etre dans la reportation. (' 5) On. explicite le sens de « omnes» pour eviter qu'on le prenne d'une fac;:on (13) On indique que l'auteur ne repond pas completement il la q. 20, mais seulement trop extenslve. il son second membre, qui concerne la seconde forme de misere humaine : la « miseria (' 6). ~es deux notes marginales mentionnees plus haut, p. LXXV, n. 7, ne sont pas re- culpae ». pnses lC!. LXXVIII ETUDE CRITIQUE A, MANUSCRIT INDEPENDANT DE.LA TRADITION UNIVERSITAIRE LXXIX 32,21 H' Et sicut sol numquam habuisset a Deo fieri sui esse sed semper 72,14-15 ... Sed forte dicet aliquis (corr. dices ad hoc) quod, si materia de se fuisset fixum et stans in suo facto esse, sic et radius ipse ... 32,35-33,36 ... Sed circa non esse creaturae duplex putatur fuisse opinio. Una H. 8) e habet aliquem actum existentiae, quam vis perfectiorem habet a forma, quorundam philosophorum dicentium, quod ... 78,31-32 H. Et sic si trigonum intelligeret, intelligeret tetragonum in potentia . H 32,35-33,40 cl supra, p. LXXVI. 79,49-51 H' opinio Antiquorum . H erat quod non cognoscitur nisi simile a 33,50-53 ... Habere enim de se non esse contingit intelligere dupliciter: uno simil.i, et ideo dicebant animam compositam esse ex principiis rerum modo apud intellectum tantum, ut essentia creaturae prius intelligatur in omnIUm ... non esse quam in esse; alio modo ut in se realiter prius duratione sit non 97,71-72 'H Ovis enim videns lupum naturali iudicio iudicat fugiendum et non ens, quam ab alio accipiat esse .... potest iudicare non esse fugiendum, ... 34,77-78'H Quod autem non possit probari creaturam incepisse secundum'modum 106,67-68 H' Unde et de tali voluntate dicit Philosophus in 3° Ethicorum: «Ex quo ponebant philosophi creaturae naturam, H' consiliari iudicantes desideramus secundum voluntatem» (id est consili- 35,84-86 H' licet quod quid est rei absolute acceptum abstrahit ab hic et nunc, um). H. existentia tamen eius actu sive esse in effectu non semper abstrahit ab hic 107,76-80 H' Contingit autem voluntabile 'per se bonum' dicentibus non esse et nunc. voluntabile quod vult qui non recte vult, quia non est 'per se bonum', La mem e main semble avoir corrige sa propre insertion, en changeant rursus 'apparens bonum' voluntabile dicentibus non esse voluntabile na- sive en vel fieri, mais sans supprimer le esse, de sorte que la phrase reste tura 'per se bonum', quia quandoque non apparet esse bonum, intellige, confuse. Les autres manuscrits que nous avons collationes ont eius actu nisi sit etiam apparens .. H sive. 116,38-42 ... Poenalis est in nobis illa ignorantia quam habemus inllictam 36,28 Le texte du co pis te de A etait: « ... sed ipsi creaturae acquiritur esse a primo peccato solum, et similiter est de deordinatione voluntatis ex illa suum H. », mais la main du correcteur I'a change en «. Hsed oportet quod consecuta. Culpabilis autem, quam habemus ex nostra discendi negligentia ipsi creaturae acquiratur esse suum ... » et cette derniere version se retrouve et similiter deordinatio exinde concomitans ... ' dans tous les autres manuscrits. 117,43-44 H. Nam illud quod ignorans quisque non recte facit H. 40,9-12 H' DiceW 7) forte aliquis quod de ratione creaturae ut est creatura, 118,71-81 H. secundum Augustinum H. Nam ut dicit Augustinus 3° De libero non est quod esse sic sibi sit acquisitum ut ipsam oporteat habere non esse arbitrio ... ante esse duratione, licet hoc sit sufficienter, ut aestimo, iam probatum, . H 119,89-?1 'H Nam. ~uod anima naturaliter nescit, non potest (hoc exp.) 42,80 ... reducendo ipsum etiam ad actum ... animae deputan In reatum, sed quod scire non studuit et quod dignam 51,21-22 .H Et tunc aut erit procedere in infinitum, aut status erit in aliqua ad recte (corr. iuste) faciendum operam non dedit. . H essentia cui acquiritur esse ... 121,41-43 . H Unde mirum est imponere Philosopho quod velit cognitionis iudi- 54,92-93 H' ut de unoquoque, divinae formae participatione, recte dicatur: cium (imitare et necessitare voluntatem ad volendum secundum formam «est», H. intellectus .... 58,90-94 'H id quod est H" ut essent ia H" H. est in effectu H" non tamquam 126,36-38 'H si est peccatum, non contingit nisi ex aliquo peccato voluntatis praeexistens ipsa essentia, quae dicitur quod est, accipiat in se esse, quod praecedente, scilicet ex hoc quod non erat diligens ad sibi praecavendum H' dicitur forma essendi per inhaerentiam H' 132,80-81 'H ille sermo Socratis, quod scilicet nullum aestimantem aliquid esse 64,49-50 ... origine tamen et natura prius est esse et creatio materiae, quam optimum contingit operari praeter optimum ... formae in ipsa H' 135,40-41 H. scientia universali praesente in actuali consideratione et particulari H' 66,96-99 (Premier texte:) H' Non enim minus potens est Deus materiam creare 143,38-39 quod nullum aestimantem optimum contingit operari praeter opti- quam eius esse conservare; immo si non conservaret, nec in composito mum H' staret; nec minus potens est eam formae in composito concreare quam per 144,64-65 H' Neque qui in praecipitium (corr. principium) se ipsum dimittit H. se, . H (texte corrige de la ma in du correcteur :) H, Non enim minus potens 150,84-87 ... et propter huiusmodi ignorantiam desiderant per voluntatem delec- est Deus materiae esse conservare quam ipsam creare; immo si non tabile, ut circa ipsum in opere vel interiori vel exteriori compleant suum conservaret, nec in composito staret; nec minus potens est eam per se desiderium, cui in prima voluntatis deordinatione consentiebant.H creare quam esse formae in composito concreare, . H 167,17-18 H' Et sic H. magis bonum sibi ipsi tribuit, scilicet magnam delectationem 67,10-12 H' Ad argumentum philosophicum, H' quod H" quia esse est in unica hora .... actus entis, etc. : . H 167,29-30 cl supra, p. LXXVI. (") Le manuserit portait Dices, mais le s a ete eorrige en t. ('8) cr. supra, p. LXXVI. LXXX ETUDE CRITIQUE A. MANUSCRIT INDEPENDANT DE LA TRADlTlON UNIVERSITAIRE LXXXI 171, 7-9 eI supra, p. LXXVI-LXVII. .. dont nous disposons, et pour laquelle le principal element de com- 173,62-64 ... propter dispositionem morbosa~ n~turae ex :oluntate pnml paren- tis productae, non ex aliqua actione. prOXII~llgenera~tls ..... paraison manque : nous ne possedons aucun autographe d'Henri I). e 186,16-18 ... Cum enim summus pontIfex mlssos ad Ipsum pro ab.s~lutI?ne De toute falVon,s'il est prouve que A est independant de I'exemplar, super casibus specialiter pertinentibus ad ipsum absolvit, sic rescnblt dlOe- il n'est pas prouve que I'exemplar ne depend pas de A. Le fait que cesanis episcopis: ..... les differences entre A et I'exemplar ne sont pas tres grandes, pourrait 206,36-39 .. , principaliter est illa obligatio. corporahs, propter qua~ vir non habet potestatem sui corporis, sed mulIer, neque e converso, amma autem nous inviter a comparer A a I'exemplar pour voir si certa ines lelVons hanc potestatem non habet, nisi quatenus d~pendet a corpore ... fautives de ce dernier ne pourraient pas provenir d'abreviations peu 532,11-12 ... inter equos, qui ... valeant pretIUm quo offeruntur a venditore cIaires de A Mais cette comparaison est rendue difficile par la perte (corI'. ab emptore) ... de I'exemplar lui-meme. 230,65-74 eI supra, p. LXVII. .. D'autre part nous considerons aussi comme insuffisamment fondee 231 41-23245 ... institutio diei dominicae quoad partem negatlvam oblIgat semper 'et ad 'semper, ut in nulla hora diei dominica~ lic~at alie~i exercere opus I'hypothese selon laquelle A trahirait des corrections redactionnelles servile, quo a divino obsequio impediatur. SI em~ nobIs. p.raestare non faites d'apres I'exemplar: A proviendrait d'une redaction du Quod- posset impedimentum, non esset (corI'. est) universahter prohlbltum .... libet I differente de l'exemplar universitaire, mais qu'on a voulu 233,86 ... in die dominico ... rapprocher de ce dernier par des corrections. Nous ne tiendrons donc Que I est I'auteur des corrections marginales de A? L'hypothese ~a pas non plus compte dans nos concIusions de cette hypothese. plus obvie est que ce soit Godefroid lui-meme, proprietaire d~ recuell. Mais le correcteur du Quodl. I ecrit dans une littera textualis currens a caracteres non lies, qui nous parait differente de I'ecriture at~ri- buee d'ordinaire a Godefroid de Fontaines, laqueIIe est une curslve Iiee(l9). Godefroid aurait-iI change son ecriture? Mais la copi~ du Quo dI .. I dans le manuscrit A formait originairement un fasclcule 20) L separe, reuni ensuite a d'autres pour former le recuell, ~ctuel ( .. a copie A serait-elle le manu.scrit don t I':xemp'lar a ete tra~scr!t e~ I'ecriture du correcteur seralt-eIIe ceIIe d Henn de Gand Im-meme. Simple hypothese, qui n'est ni contredite ni confirmee par les donnees (21) Les etudes biographiques sur Henri n'ont revele jusqu'ici aucun document (19) A vec Mgr GLORIEUX dans Un recueil scolaire de Godefroid de FOlltaines (Paris, contenant un autographe. Le vestige le plus personnel reste son sceau comme archi- Nat. lat. 16297), dans Recherches de theologie ancienne et mMieva/~, ~, 1931, p. 37-53, diacre. H. DELEI!AYE, dans Nouvelles recherches ... , 1886-1887, p. 71-72, parI e d'un nous pensons que « I'ecriture du proprietaire» (ibid., p. 43), c'est-a-dlre de. GodefrOld, sceau et d'un contre-sceau (mutiles) conserves a Tournai; ces pieces ont ete detruites est presente dans une serie de manuscrits legues par Iui a la Sorbonne. Mals, les ayant en 1940 lors du bombardement de la vil1e. Vne co pie de ce sceau et de ce contre-sceau passes tous en revue, nous avons discerne plusieurs ecritures dans les marges de ces est conservee aux Archives generales du Royaume a Bruxel1es, ou el1e porte ]'indication : manuscrits. Cette constatation a ete faite par plusieurs erudits. Ainsi B. NEUMANN ~ans Archives Tournai, 1286. Vn sceau et un contre-sceau intacts d'Henri se trouvent aux D Mensch und die himm/ische Se/igkeit nach deI' Lehre Gottfrieds von Fontames, Archives departementales de Lil1e, dans la Chambre des comptes, B.244 (carton); Li%burg/Lahn, 1958, p. 7-12, qui a examine les notes marginales du ~s. PARIS: l!at. G. DEMAY, dans son 1nventaire des sceaux de la Flandre, recueil/is dans les dep6ts lat. 15819, a compte au f. 272' quatre ecritures differen~es, dont une reflete les. o~m,lO~s d'archives, musees et collections particu/ieres du departement du Nord, 2 1., Paris, 1873, d'un volontariste, qui n'etai! certainement pas GodefrOld. Neumann se rangeal~ a I aVIs nO 6141, donne une description du document (B 1397-2816) auquel est attache ce de De Wulf, Pelzer et Grabmann, qui n'attribuaient pas toutes les notes margmales de sceau, qui est date du IO mai 1287. Le sceau contient I'image du Christ ressuscite ce manuscrit a la main de Godefroid .. portant une banniere, entoure par les mots : SIGILLUM HENRICI ARCHIDIACONi eO) Theoriquement il n'est meme pas impossible q~e ces difTer~nt.es ~ar~ies alent TORNACENSIS. Le contre-sceau porte la meme inscription, entourant cette fois un ete reunies dans ce recueil apres la mort de GodefrOld, par le blb.hothec~lre de ~a bras qui porte une banniere (ce qui est une partie de I'image du sceau). Les quelques Sorbonne; mais I'attestation du legs de Godefroid dans le manuscnt suggere plutot documents ou Henri est mentionne, et qui ont surtout ete reunis par N. DE PAUW que le volume etait deja constitue. dans Dernieres decouvertes ... , ne contiennent ni sa signature, ni d'autres textes qu'on pourrait presumer avoir ete ecrits par lui. COMMENT RECONSTITUER LE TEXTE DU QUODLIBET I? LXXXIII choisi les trois manuscrits a indications explicites abondantes : B, E et H; nous y avons joint un manuscrit portant quelques indications COMMENT RE CONSTITUE R LE TEXTE DU QUODLIBET I? de pieces: C, et deux manuscrits classes presque en tete de liste, qui ont des indications de piece en dehors du Quodl. I: D et I. La tradition du Quodl. I est fort enchevetree et il semble presque Pour reconstituer l'exemplar parisien de la fa~on la plus parfaite, impossible, malgre la grande quantite de textes collationnes, de nous avons donc collationne sur toute la longueur du Quod!. I les constituer des familles de manuscrits. Cela provient probablement de trois temoins directs les plus certains. ce qu'il y a eu, a la source, plus d'un exemplar universitaire wrisien Le manuscrit A, le seul qui est certainement independant de la a jeux de pieces identiques e). Mais d'autres causes peuvent aussi tradition universitaire, doit etre confronte avec l'exemplar parisien avoir joue: pieces corrompues, corrections apportees en cours de perdu et, au besoin, corrige par lui. Mais il reste une serie de route a certaines pieces des exemplaria, corrections introduites dans manuscrits sans indications exterieures de parente avec cet exemplar. certains manuscrits copies et faites a partir des corrections marginales Les temoignages de parente qui ressortent de l'etude critique du du modele de ces manuscrits, etc. texte lui-meme, sont cependant nombreux. Nous ne prHendons toute- Pour etablir le texte, il faudra se rapprocher autant que possible fois pas resoudre le probleme de la parente de ces manuscrits avec de l'archetype: l'autographe de l'auteur (a moins que le texte n'ait l'exemplar, ou meme d'une parente assez indirecte, ni de leur exacte He dicte) ou son apographe. cohesion entre eux. Les groupes que nous avons distingues pour les Resumons les donnees que nous avons reunies. L' exemplar uni- manuscrits entiers sont manifestement trop flous pour classifier ces versitaire parisien n'existe plus et pourtant le premier exemplar (sur manuscrits et se limitent d'ailleurs tres souvent il des groupes de leque1 un second exemplar portant la' meme division de pieces a pieces. peut-etre He copie), est la piece maltresse pour la reconstruction du Le temoignage de chacun de ces groupes doit donc etre limite aux texte. seules pieces entre lesquelles une parente s'est manifestee. Nous avons Comment reconstituer !es le~ons de l' exemplar perdu? Il faut dis- ajoute dans ce but un representant de chaque groupe discordant de tinguer la tradition d'un texte constitue par une serie de copies exe- cette piece : le manuscrit de ce groupe le mieux classe dans le classe- cutees a l'aide du meme exemplar, et la tradition d'un texte formee ment general representera le groupe. Ces representants des groupes par une chaine de manuscrits copies l'un de l'autre. Dans ce dernier discordants, joints aux manuscrits il pieces entierement collationnes, cas, de nouvelles fautes s'ajoutent fatalement a chaque nouvelle copie. permettront d'eprouver la valeur de la version des manuscrits concOf- Mais dans le premier cas (du moins dans le cas ideal et le plus dants. simple), un seul et meme exemplar, garanti sans fautes par l'Universite Mais n'oublions pas que ces groupes discordants s'opposent au et exempt de toute piece corrompue, est recopie directement par tous consensus de manuscrits assez nombreux portant une le~on largement les scribes. Le texte ne se deteriore pas au fur et a mesure de sa majoritaire. Peut-on se baser uniquement sur ces discordances par multiplication. Au contraire, l' exemplar est parfois corrige, de sorte piece pour le choix des manuscrits qui serviront de base il l'edition? que des copies faites ulterieurement s'averent meilleures que les pre- Non, car il faut aussi tenir compte de la moyenne de discordances mieres e). Pour reconstituer l' exemplar dans son premier etat, il n'est par manuscrit en meme temps que de la qualite du scribe. Les donc pas sur qu'il faille s'adresser aux manuscrits a pieces les mieux manuscrits les mieux classes par le petit nombre de le~ons isolees classes; de fait aucun classement particulier ne s'impose. Nous avons peuvent etre consideres comme voisins de la source, qui leur est commune. Dans ces manuscrits tres proches de la source, meme [Il H. D. SAFFREY dans Sancti Thomae de Aquino super Librum de Causis expositio, les discordances ont leur importance et nous permettront peut-etre p. LXI-LXVI, a fait une excel1ente etude de cette passibilite et de ses suites paur la de depister l'une ou l'autre le~on remontant il l'original. Nous avons traditian manuscrite. (ll Cf. ibid., p. lxxii. don c decide de col1ationner entierement plusieurs manuscrits ayant LXXXIV ETUDE CRITIQUE COMMENT RECONSTITUER LE TEXTE DU QUODLIBET I'? LXXXV la moyenne la plus basse de ler;:ons isoU:es. an nous reprochera mais indique par la minuscule a, afin de ne pas fausser la perspective peut-etre de collationner trop de manuscrits, mais il nous a paru des groupes de manuscrits. que, pour le premier Quodlibet, il etait preferable de prendre une Comment peut-on expliquer historiquement ce que nous avons de- base tres large, quitte ei la retrecir pour I'edition des autres Quod- couvert par des procedes de critique textuelle? Il est frappant que les libets. En recherchant les manuscrits les mieux places, on aper- manuscrits ei pieces, quand on les compare critiquement aux autres r;:oitcomment, au sommet de notre classement, tout se tient: I'inde- manuscrits, revelent une tradition fort enchevetree, ou I'on ne dis- pendant A est classe en tete de liste et I'exemplar parisien le suit tingue nettement que quelques groupes discordants ei I'intt~rieur de immediatement avec 6 manuscrits portant des indications exteI'ieures chaque piece', ou iis se detachent sur un fond uniforme et homogene. d'appartenance ei cet exemplar: B, C, D, E, H, et I. Si nous collation- Il para it bien que la complexi te de la structure du proche ancetre nons encore les 2 manuscrits les mieux places, mais ne portant pas d'in- commun de presque tous les manuscrits, I'exemplar divise en pieces, dications exterieures de pieces : F et G, nous aurons, semble-t-il, une en soit la cause. base suffisante pour I'etablissement du texte. Dans le meme ordre d'idees, nous n'avons pu trouver une famille A quel manuscrit faut-il attribuer la preference en cas de doute? independante de la tradition universitaire, mais un seuI manuscrit. La decouverte d'un manuscrit independant de la tradition universi- an ne peut exclure ei priori que d'autres manuscrits soient aussi plus taire lui donne la meme valeur que le temoignage global de cette ou moins independants de la tradition universitaire, mais ei la lumiere tradition. D'autre part, le fait que, parmi tous les manuscrits, c'est de l'examen critique, iis devraient etre, comme A, peu differents de lui qui possede le moins de ler;:ons isolees, nous invite ei le choisir cette tradition : dans le classement generat des manuscrits, on trouve comme manuscrit de base. Mais cependant I'hypothese qui voit dans dejei en 4" lieu le ms. 31 (H), qui est un temoin direct sur de la A I'origine des autres manuscrits est insuffisamment fondee; nous tradition universitaire, ce qui montre que l' exemplar possedait un I'avons enoncee comme une simple possibilite, dont nous ne tenons texte excellent. Il semble bien que, il part A, tous les manuscrits, ou pas compte dans I'elaboration du texte. Bien entendu, I'autorite de A peu s'en faut, dependent d'une far;:on plus ou moins directe de est sortie renforcee de la constitution du texte critique, ei cause de la I'exemplar universitaire parisien. superiorite de son texte et notamment d'une serie de tournures de Une explication historique de ce fait existe peut-etre. D'autres phrases. Nous avons donc en generat prefere les ler;:ons de A, mais maitres, tels que Thomas d'Aquin ou Duns Scot, ont mene une vie nous n'avons pas hesite ei le corriger par d'autres manuscrits lorsque plus itim':rante. IIs pouvaient editer un ouvrage ei Paris, I'emporter cela nous a semble necessaire. ensuite avec eux, le remanier et I'editer aussi ailleurs (4). Mais Henri Fallait-il collationner aussi I'edition de 1518? Du point de vue est, des son premier Quodlibet, solidement implante ei l'Universite de critique c'etait completement supert1u. Cette edition depend probable- Paris et il a publie tous ses Quodlibets, il sa maniere « solennelle» et men t d'un manuscrit parisien et, de fait, nous lui avons trouve une publique, par la voie officielle de I'edition universitaire. Pourquoi parente assez etroite avec le ms. D C), sans que nous ayons etudie attendre de lui une edition par voie « independante», qu 'il estimait cette dependahce ei fond : la chose est sans importance pour l'edition peut-etre au-dessous de sa dignite et qui ne lui etait pas commandee critique. Nous avons cependant collationne cette edition en entier, du par les circonstances? Si on repere quand meme un manuscrit qui moins pour le Quodl. I, afin que le lecteur puisse se rendre compte ne releve pas de la tradition universitaire, on peut s'attendre il le de la valeur de I'edition de Badius, source des autres. Elle a represente trouver dans son entourage immediat. Or A est un manuscrit qui a en monopole cet ouvrage depuis 1518. Il n'est pas depourvu d'interet appartenu il son compatriote et collegue, Godefroid de Fontaines, qu'on puisse en retrouver le texte dans I'apparat de notre edition, qui I'a legue il la Sorbonne. Il est possible que Godefroid I'ait fait copier pour son usage et qu'Henri lui ait prete il cette fin son a~to- (') cr. supra, p. XXVIII. (4) cr. Ie eas signale par H. D. SAFFREY dans Sancti Thomae ... , p. LVIII-LXI. LXXXVI ETUDE CRITIQUE COMMENT RECONSTITUER LE TEXTE DU QUODLIBET I? LXXXVII graphe. Le meme Godefroid de Fontaines a legue a la Sorbonne le ques repetitions de mots, dont nous avons deja pari e plus haut e). seul manuscrit connu de la Lectura ordinaria super S. Scripturam Pour ces dernieres on peut se demander si ces repetitians, qu'aucun attribuee a Henri de Gand par le bibliothecaire de la Sorbanne qui medieval n'a cm devoir corriger, n'appartiennent pas au style «oral», a redige l'attestatian du legs dans le manuscrit. qui est celui de l'enseignement. Natre enquete naus a revele tres peu d'indices de dependance Resumons maintenant sous forme de scheme les condusions de integrale d'un manuscrit vis-a-vis d'un autre. Camment expliquer ce notre enquete, qui indiquent en meme temps la base de notre edition fait? Sans doute parce que la grande majorite des manuscrits appar- et les manuscrits a collationner, soit entierement (indiques en carac- tiennent a la tradition universitaire et ant danc ete capies sur l'exemplar teres romains), soit pour certaines pieces : selan le systeme des peciae, meme quand ces peciae ne sant pas in- diquees. Ainsi, presque aucun manuscrit des Quodlibets ecrit en Angleterre ne porte des indications explicites de pieces. Il est d'ailleurs ~""MIYP"~ frappant que la plupart des manuscrits datent de la fin du XIIIe sie- de au de la premiere moitie du XIVe. Il s'agissait de Quodlibets, A (27) exemplar (universitaire parisien) c'est-a-dire d'une collection disparate de pro biemes d'actualite. IIs manuscrits I li indications ont ete traite comme toutes les grandes collections de Quodlibets de exterieures de pieces l'epoque. Tout en etant conscients de leur importance, tes contempo- E (2), 6, C (21), 23, D (25), B (26), 28, 30, H (31), 1(32) rains en trouvaient I'emploi difficile parce que les matieres y etaient traitees pele-mele. IIs voulurent en faciliter l'exploitation en composant autres manuscrits les plus conformes li la tradition globale G (10), F (22) des compilations dans un ordre systematique, des abreges, des tables de matieres separees, etc. On en fit aussi un grand nombre d'extracta. + pour chacune des 8 pieces, le representant le mieux classe de ses groupes L'influence des Quodlibets d'Henri, comme celle de toute la litterature discordants quodlibetique, a ete beaucaup plus grande que le nombre de copies I du texte integral ne le ferait supposer. temoin indirect : Les deux temoins principaux qui serviront au retablissement de a (1'edition de Badius, l'archetype sont danc le manuscrit A et cet exemplar (unique ou source des autres) double?) de I'universite de Paris, qui a ete copie directement de l'arigina1. Ce sant comme deux freres, dont l'un, demeure celibataire, n'a pas eu de progeniture, tan dis que l'autre est devenu pere de nombreux fils et de petits-fils. Mais quant a leur ressemblance avec leur commun pere, iis se valent, et c'est cette ressemblance qui fait Ieur valeur. La comparaison des deux teItJOins est d'ailIeurs difficile, puisque le second, l'exemplar, a disparu. Mais on peut retrouver ses traits dans ses fils et petit-fils toujours en vie, en tenant compte du fait que chaque nouvelle generatio n possede aussi ses propres traits. Vne derniere observation : la reconstitution du texte a revele cer- taines fautes d'auteur indubitables, qu'on retrouve d'ailleurs dans tous les manuscrits. Ce sont quelques erreurs de citation, que nous avons laissees telles quelles, mais en les corrigeant dans I'apparat; et quel- (S) cr. supra; p. XV-XVI. TECHNIQUE DE L'EDITION LXXX IX ouvrage d'Aristote, le texte d'Henri avec toutes les traductions medie- vales dont no us nous avons pu disposer, mais nous n'avons retenu TECHNIQUE DE L'EDITION dans l'apparat que celles qui s'en approchent le plus. On trouvera parfois une reference aux Auctoritales Aristotelis le I. Nous avons essaye d'atteindre le double but d'une edition cri- florilege edite par J. Hamesse e). Le texte publie est celui des' in- tique: etablir un texte aussi proche que possible de l'original et cunables de la Renaissance, mais il est l'aboutissement d'une tradition fournir au lecteur un texte accessible, bien aere et bien structure. qui remonte au milieu du XlIIe siecle (4). Henri a donc pu l'utiliser 2. L'orthographe moderne du Latin est adoptee, pour Ia facilite du sous sa forme' primitive. lecteur modernee). Nous nous sommes base d'ordinaire sur le dic- 7. Pour les manuscrits collationnes le debut de chaque nouvelle tionnaire latin-franc;ais de F. Gaffiot. colonne est indiquee par une ligne verticale dans le texte, a laquelle 3. Les !ignes sont numerotees d'une fac;on courante. correspond leur pagination dans la marge. Conformement a l'usage 4. La ponctuation est modernisee. general (5), les divergences d'orthographe sont neg!igees, sauf pour 5. Les titl'es des questions sont empruntes a la table des questions certaines graphies insolites, qui sont relevees dans l'apparat. Les qu'on trouve dans les manuscrits. Quant aux sous-titres, nous nous notabilia, auctoritates, signes divers et dessins, indications comme nota sommes limite aux indications suggerees par le texte: « Solutio», ou nota bene, ne sont pas collationnes, sauf pour le codex A. «Ad argumenta» etc. 8. Le sou!ignement de certains fragments de phrases (p. ex. textes 6. Les citations sont identifiees dans la mesure du possible; les commentes ou titres de documents papaux), conserve dans tous les mots ou parties de mots retrouves litteralement dans la source sont manuscrits, mais supprime dans les editions, est egalement supprime imprimes en lettres cursives e). ici, mais il est indique dans l'apparat. Lorsqu'il existe une edition critique, nous la mentionnons en pre- 9. Les sign~s et abreviations employes ici sont ceux recommandes mier lieu; nous ajoutons souvent la reference a des editions plus par A. DONDAINE, breviations latines et signes recommandes pour A courantes, comme la Patrologia Latina de Migne. l'apparat eritique des Mitions de textes mMievaux (6), a la demande Il n'est pas toujours facile de preciser la traduction medievale de la «Societe Internationale pour l'Etude de la Philosophie Medie- d'Aristote employee par Henri dans ses citations du Philosophe. vale». Iis sont une adaptation, specialement destinee it l'edition de Cependant les indications ne manquent pas en ce domaine; on les textes latins medievaux, des regles recommandees par .1'« Union Aca- trouvera dans l'apparat des citations, ou nous donnons en premier demique Internationale» C). Voici la liste complete des signes et abre- !ieu la traduction qui se rapproche le plus du texte d'Henri; nous viations employes : en ajoutons parfois d'autres. Nous avons exploite dans ce but tous !es volumes dejil parus de l'Aristoteles Latinus, mais nous renvoyons toujours au texte grec de Bekker, auquel l'Aristoteles Latinus renvoie aussi. Nous ajoutons toujours la reference il l'editio Iuntina (Venise), ainsi qu'aux traductions medievales d'Aristote editees en dehors de (3) J. HAMESSE, Les AUClorilales ArislDlelis. I. Elude hislorique eI Milion erilique l'Aristoteles Latinus. En principe, nous avons compare, po ur chaque (Phi/osophes mMievaux, XVII), Louvain-Paris, 1974. (4) cr. ibid., p. 11-I3. (') Cr. G. VERBEKE, Les Mitions criliques ...• p. 791; F. VAN STEENBERGHEN,La (') Cr. G. PASQUALI,Sloria ... , p. 18. colleclion II Philosophes medievaux ». dans Revue phi/osophique de Louvain. 73, 1975. (6) dans Bullelin de la Societe lnlernalionale pour /'Elude de la phi/osophie MMievale p. 536-549. (S.I.E.P.M.), Louvain, 2. 1960, p. 142-149. (') Cr. une methode similaire de travail dans E. VAN DE VYVER. Henricus Bale. C) Ces regles sont contenues dans J. BIDEz-A. B. DRACHMANN. Emploi des signes Speculum divinorum eI quorundam naluralium. Edition critique. I. Introduction - Lit- criliques, disposilion de /'apparat dans les Milions savan/es des lexles grecs eI lalins. tera dedicatoria - Tabula capitulorum - Prooemium - Pars I. Edition critique (Phi/o- Conseils eI recommandalions. Paris, 1932. p. 39-40; une nouvelle edition par A. DE- sophes mMievaux. IV). Louvain-Paris, 1960. et sa justification il la p. eVI!. LATTE-A. SEVEREYNS,Bruxelles-Paris. 1938, p. 45-46. ABREVIA TIONS SIGNES 1. Dans I'apparat critique 1. Dans le texte meme add. addidit indique le debut d'une nouvelle colonne dans le manuscrit indique aI. alius, alia, etc. en marge. aI. man. alia manu(s) ? lecture douteuse. ei confer (conferas, conferatur, etc.) addition de mots qui, selon l'editeur, €:taient voulus par l'auteur. eod. codex <> eol. columna 2. Dans I'apparat critique eonf. confusum eorr. correxit annonce les variantes; les manuscrits non mentionnes apres ce signe ont le meme texte que l'edition. dei defici t dei. delevit supplee les mots non repetes au milieu d'un lemme. les mots qui reviennent plusieurs fois dans la meme ligne, sont ed. editio exposant 2 eras. erasit distingues par un chiffre en exposant : p. ex. per J, per • exp. exj:mnxit ham. homoeoteleuton homoeoceph. homoeocephalon id. idem i. m. in margine ini inferior inser. inseruit inv. invertit iter. iteravit lac. lacuna lin. linea liu. littera man. manu ms. manuscriptum mss. manuscripta marg. margo n. numerus (lineae, paginae, etc.) om. omisit ras. rasura reser. rescripsit (clarius scripsit) ser. scri ps it sqq. sequentes subI. sublineavit sup. supra, superior superserips. superscripsit suppl. supplevit XCII ETUDE CRITIQUE 2. Dans l'identification des citations Bad. ed. Badius, Paris, 1518 SIGLES BGP(T)M Beitriige zur Geschichte der Philosophie (und Theologie) des Mittel- alters, fonde par Clemens Baeumker, Miinster i. W. I. Manuscrits entierement collationnes c. caput (capitulum, etc.) cap. capitulum I. Manuscrit independant : CC lat. Corpus Christianorum, series latina, Tumholti A = PARIS, Nat. lato 15848. cf. con fer (conferas, conferatur, etc.) com. commentarius, commentarium 2. Manuscrits po~tant des signes t' d' versitaire parisienne : ex erieurs appartenance li la famille uni- CSEL Corpus scriptorum ecclesiasticorum latinorum, ed. Academia Vin- dobonensis, Wien, 1886 ss. B =PARIS, Nat. lato 15847. f. folium C =PARIS, Arsenal, 455. fr. folia D = PARIS, Nat. lat., 15358. ibidem E = BORDEAUX, Bibl. munic., 146. ibid. inc. incipit H = VAT., Borgh. 299. interlin. interlinearis I = VAT., Vat. lat., 853. lib. liber 3. Autres manuscrits parmi ceu x qui s 'd accor ent le plus avec la tradl'tl'on lin. linea globale : n. numerus (lineae, paginae, etc) F = PARIS, Nat. lat., 14726. p. pagina( e) G = LONDRES, British Museum, Royall.C.X. pec. pecia PG Patrologiae cursus completus, series graeca, accurante J. P. Migne, Il. Manuscrits collationnes seulement pour certaines pieces Paris, 1857 ss. PL Patrologiae cursus completus, series latina, accurante J.P. Migne, J = CESENE, Bibl. Malatestiana, Plut. D.xVI, cod. 4. Paris, 1844 ss. K = OXFORD, Merton Coli., 107. q. quaestio L = OXFORD, New Coli., 153. sqq. sequentes M = VALENCE, Bibl. de la Catedral, 46. Zucc. ed. avec commentaire de Zuccolius, Venise, 1613. N = OXFORD, Ba/liol Coli., 214. O =» »» , 213. P = PADOVA, Bibl. Antoniana, ScajJ 8, nO 142. Q = CAMBRIDGE, Pembroke Coli., 166. - Edition entierement collationnee : a = ed. Badius, Paris, 1518. •••. ~~~ll·"'11 I. 111S 110IU li \11\ , /iiN. 11I1111/,' 14/" r. I' l, \, I II. I1lS, LONllIŒS. I/ri{, MI/',. RlIl'<1fll,(',X, r I' III liIS PARIS, /ln"l/l/f.1SS. r, I' '\,11,· j 1I1~.-;1-:tllrTTlr1:'1jj~ rr~h,d4"iL' :c;lC\.IJ" 11itt-~UIr.17 ~., ~' .•\ ''(hUl'';. il: 111-.. ~'~'. ""I':{ I.\" .ii r~~ i I:.\.1 I\' (tf ',''1I\i'dl;1 c:t :lt 1'\'lllrl'~ 11t\11i' t,Mt1'\rt"' 'f~ ;-~,~ ;.1111\ re; t'~'mnrl"«';'1-.ltl"l.fr~ " ;. ttll~jl~'ud \li.II."'lI.I.':' .• t'.. ' .. f~tl;I\"lIilJI(1i1 ~'\·t"IIII.:"lmH·:il :.,.-,t '"\.'1'",", ti ')1 < ";OiIl11!;\n·J;n'1II11J.)11 ".Hmi li~ll";l\'ttU il,I<", Il :'mi'1 P:'l)(~) I~UI '~l!n·.l(t.l li"', ••••• \lII" ~~~11' '1'-~\,~,.I; !.;:: ,'MI' b1'i '1Y1rr ""I''C . i 1.l.H.'~':!Xtrrl""'\"1'r:1• .1L'!~( .(,. ~\t fl~(' " l'(1111hlt(,llIll1h\tt ~lt\~ht ~,·l.l.pn(' flt ••t',,"IM-,,~ ".t'r.?{i"'~\HjF-c~t.~·~~·.,.,,~ ",T t HU ii rtlli('(u ·t'l'(rt·:,''\t~~( 1.' .-1 .t\";U1 j: lt~11111C1111l1".llIlHI\ '"':~'(~, ;:111((: ~ _ ~. q \" t"m",1 ~·:n·,·r lfl(l:'l'lllll ; ti l' "Il:, h'::, t'blOlt f 411"1.1'"'1" ~•. l f"tJ'p 1111\{"I> q,bM" r..P~ I.~ d.?\!;; ,,'l-if'-~"n"i' 't';"•• I,~'*:)r ~1' (', l"( "l I • t I,': 11(,1:'CIII!" )' II il I: •• h~ ":'" t ,~: '1" ;')l.fIl11 i r••.• \Cl,nr ! 1\1111(01 "(lii.> l~ ,f ~111'11 (I .". ei ,.1 ,,, •.,'I{ "lr,r~q~ . 'ti 'il;' tf·-"1! ~'~i" .',.' .,.1HI" illlln rt'3 ~ "\'0 bO"" hc"1Tl\~l" l~/b~I,. .lil1;::'1.1'...11·1Iltlll\l 1\1.1~(lljt •• tf'll('\( '11'1fr-~lnr-ll1~ {lt"- ~.t,~;;''1_.t(}.r.•.\'t"'!~[ ,,1t11 rC\.. ~'n}'ltlll' I t'(ll'jr. fl',:, ,4 IHt\.~"t ~"Ii(l '11IUt. I .' "illCl.I"nUll'l!' ~•., C""rbo.I~" ?-t'''r~ ';l ir,,, 11,(>rI,~f "'.•• p.q"'; 'ii ".1: }lIr h.;r'\t'1U' ;.;~'~!(: ~Ir Il';.f~~l' .mj11lfl),tH.I F { I'I;'~(r "iC,1t "'l''Clttllf. 1.w ~111111 ("tl ~lilltt i,V t} ?--f 1'0;;;-.1••• ~ f1.l1f. op1~iiin' 1-51,fljF"'~ •11 r' 11~"ll1t ei'- h'·I!tLl'.1" UIl":I~ ;"111' \' ~ ,",ttl~lI~11 11111.1 '1' ~ "lfl)IIa'tf. t'oll'tflfi !t,tul'! 1N1~'llW\r'i't \1 :'" ""'t"",.pll~!'" ','Ih'\',n,(' I 'I"'-"'!" i71~r ,,(I r~f••. rur w f.·",,,,,,·,,,' I"'" ". l',f ,i re· .• ) •n ~.•"'\.1'".fl="ijl 1"'1- iO"b?".'fIi'<; ~~9' ,li. t't t1~,!!"rl-1 1\l" 'l\"mm~4 ~l:-"'~ q:lt 1N'lllflllr r~ III 1;\'''':11 t'N' ,nl~'lmllr'rIUlt'\' ~:('C•• tll1t; ft.':lIIIIUIH( i, f .f!· .lh.1 f til 'lIn 11"'('1' (it'1 (1.(t ,,,"H" r {it~lIrtlll1l·tS"tmt1I1~H 1':"'T"~r'i;o" .i? "It, "IiT f'".ffi!. rnff.t1"lcf j"f.",cnflltlh ..•r.••.. .t' .·(i"'" 1 ."C~~v-':J i'\' n"".cIVIIIlli ""tiu f1,'\'it r<' 111'li ~ll" f~l,i(1\~ 'Il~, I"(" li(IV f~U'l'~tfll': qtfl~ t'lliIO:< !f"lt",;r-'l~lh,'rJtll" ;:1M L"'I1·t~ ,,"nct,.I.1\ 'b'!'" I:; '1'Mf1l1>fcr 1llo",ii (';;;; [,"'W.:L f'",,«t,v•. ~·o, nn 1-~rl;\','l' - u 'f J ~ " :ixll'"1j;~ .:1110 q',' dlloC t~r"l1C ql:(!.!-~,l!1l1r •• t(tlJi.fl '"t( ~:!'lfH ",t' ,.\, fi. "·"~")I,tfU~Htt C"l( rt<'Cl'tllltl !i{'l(;r .,1"'1-~'1I1 "; ~'("",,~n'-'Irft" .11',~ 01lL,' ~'rOlll( q\ (uut (l~Ulllt\! tri:' :·X" \.~ ~,~ ~1'njl111""Jho H111r.1 It'«PUUli(' 11141 tt· (' .~·--;l~ i:1): ,\1\11h\c·flnrt .\1,.\ ('·t,ll"C ,.•• t«'tP oiii.f'l>.ip-,; )1,", ;.,...lt'7\ 1.!it.p cf ~ I'.";' I1ClF.n,:,)lh 'IIII" • ~Lq~r n~ Ilf,"4!\1l~t: t')., •.'t' . ~·r.+, 'l "tt.nlt (,~flmllr'N' ~llnlt ll'(rt l rfIHl(·,lh(l li? 1~' .,1\ , I cu(.rt"m"I,Hlir .11.;'ltitll1' I':tll;( :q"t( ,'IT1P 1,:11' 11 \('11;1 ,.flii q'flt bO.\ ;11ut \.)'1(1 "(T\,U:.r~ ",tt't. tt't (Yrt, ,","'" 1-en~'1"01~o/liarr- ~1t\l!''''<-~'lJ'n.I1(r l' ,"'lum (u( t l"l."U'I1Jf ,i'lit)it"~f\ dl-· 'If}"fl\l't, 'i' ' '1':',.il111t1 t .1'i.ll~ loOllt1lft ('It f t l.••..• fi C'.tn'1t\ 1111111 '''I'lt\",U;-'\II f1(j::C';x',,~ .;ttl{'i~I~HI':lI'lIl' \'t"c: ~\'l~ 'tCtllcq'l(:w,.;-' \'('lImgt .·(\.'~'II(, cktplllmf .1111\111 ( I , Jt.r"luTt' ~~t '1,'i1\l"jj t f.,~;\æ bO"~'?'at /". 1I1t11'"'.-'"t:if10Jl( h:~.IllI111('l' ,..•.:.~H'I'('~ : tUto 'l!ii l\.lllfhHt ((UOC mClltrCI11l'(n.l. flll11fqllll't r- I .• i'" 1n ; n:••.'r,'t'~.:tn~'H~:'fll! t I'f,:"l," h.~tlHnl' 5..•. ~"c:- (\"lIf1CI'}f'tl't" rrt .lhu(.1 rN-tpt1l tHl"t ti1 •..r r"'I"" .t!IFQrifi w.lF:.f:'W1i1l'l :!""''1f- tt1l!I,f:-nlf,>f')CCflC'·r (!'{(U' '-c\cllt (\,.,1 (••I 1'11. 1t1t(('''':'ln~ I"~ , 'rlt f lH.m 1: J \ (i.th ;·li.1nl! ..•• ••• tu 11f1it'tt' r1HQ111.~ltl .:I~~ t'lItJt .,tl ~i(l \i"llnc:1""1l111fl1tt"'(' t I 'i' ('"fU tuim., ,'ti rt:,fC\: (.tMle. \..+t ri' l':l1J1tt In~Ull1 l;''''~~Mk-n;-llIf '1~'~1., tlt'.If'\"1t'U"'F b(\1.tfJ.UJ·l·~'1:W flllll,t'Oht ,1'1l"I~brt' 'rt'tllf.1LJtt110 '~lrt (I'''''('II1UI\:111 ,\t. 1lf ,",.tn~ n;t1C~C ~ I ont'''{.I .110" 'l~>ii>,~ I 'IU 1,(o:,t:n'l('t.'f1(QJlil , f' "I'(I'("~t'lIl1 H~I \\l1tlt 11, •1,,( ~!lli(t1, ~,.lt1' I".·,l'l~ r,II.\7 • q"a .ttfllUlt ," tttt\~'ul\'Fi'·1U~ I!fC'(lIll" .1bdllotJb Illo luth\tm q,; CIIIU ,'OhNlIlU~ .11fu ,'Iii,!, ,,"It.m: q',u t'tt' Ur rit r'i"'.tn.1 ,,11t'"11 f"ClfU ,,!~t.•·· ""''', .. ', w._ • \-tO 1~ li ('\U( t IIhumi eli" b,lI','lll! .l\1i1ffrt·:>:J "·dhl'l'\.-rUtl1llU'fl.ll' ttl1l'\"t ('\tri" 1 !' ij•• t.;;r"(""'-f"'r.:n.\ ,1~ ~CtU1Vl"\c !'ii:orlll7l"1 t.\' ~ j ( ,.:-' f \.1 11111111tC'.li...~·.):. •. f tnfl'iJ, bin" "t " 1~ tftutJ.it't111l ('t.l1"-(\C ~'l-li..l."1'Ibit·1I"bllI11 -'J ')="-'_\. ·.""'''''~,1:'(l~-'.~~"O"'"0''" ". ..,, , ••,. __ o I: ,••'1,. I ,'IllF\~lt.lli' I ~i;r.;,.t:ll~I t'!11~t\jtt, __ m ,lf'1ittnrtul t(1('~tl- ~·.l'\"'C'lIrC'mlU.tl~,"ti14.'tfi'l' r"l'C'Crp" ":t!" llCO" "'" c< cc .I1C1,.Ct't ~ - tc" ~. 1- I' ••• •It•.• !.!.~"" r;lcl,n.c".t'r1'7.mA ,'~ Ibr;r ..•.• "'·,t"'.r.""'\'1liT,l.- , '-eo .•" ,,, •• ,~" \~;::;:l.':~:~ '!y~ IV. ms, PARIS. Nal. lal. 1472(" r. JjO', V. 11", PARIS. Nal. 1,1/, 15 '5X, r. .--- J ----;-:" " il,,' 'l'",\ a~ li"u( Ct. li l"'llriritl1n(';f\ltC111t' -fJ~ t~C~' ('ttl ~,)lIf:r l'co,ur ti,t ~1t:r~"i- ~ ( \~I-=lnlltllt IU lIiu n.ioJ, ~lfl·lltlItioIlC'lr..hj. 1.1tll't' "iInli>:'~i\-.Il'" "'"lmnfn, \ •••·.i·hl1.l\ mf illi. lin ,l t~ tu ("~IY "' ,.,,,,''~'''''I'f"''l"ii n.;;.,,! "il'. (lUrof"",m: ""'fe l'llr, '''(\\11I1 ri.'l'nI1Clln,I ••Dn:~ 1\' •••.• <1'-to('C\'!o'Ijr ItII1""lr-:' :\l'",t~1."trfh,(.',"1tifl .H't/,nV.l' '';I\'':ll.''I''I.,. ' r(r.I~llv'(·lInl .,tuti ~ll~h.'lIf~I(l'\'nii r toT'tI1" ~lIfn:1n F .'to tlh" nc~ ). er' ,,:1''''''''.lf 1'". Il0l'''': .)tl':"'r f,':";ii """lr.I/"t;i."~,r I f·H""tmr·· ~'d\,,,~h 1l'(l\\ftllr~.ilb fln.!' nlt11""llll"~Il1:> n,r tin.ltc1' "11'1",; " ";r.lr.p.,'"ntt" 11lr f.'' ' n J': "/l-,~f ~tft".l fi'I:.l;- ot',oi-f,r t ;rblM I f:.'h 11 tit roll~rt"flll~lIr dt 11t.!!l""ic t;,•.• n ,,,,,,., h,h,.ruti c!l-.lI••\ 'I: t1},j~i~t·./I:'.''IlUm\llt'~ l "II ••• ~t1l qlln I'1m!tu1·l1Ii. Grih l1:>1It'l.'ft. ,( (:: "'~il t·'i~~.I~1II "I~A"~n'-1,.r/',~~·;r.~.~. ~~~~"',':rlil'li It I ~roll(1l'C i" 'lidt pfone 11'0 .••. ronjJ:' ~.'i-l.';.!.'nnn 10\'t1''l'0lihrbtfp, blnl1 I},' J'(I ."~.; .• "'r ,,,,, .,m""r n,;, '~...,'" .. ,i't.,I •... r .~ " •II" li' S .;h·I,.lm';' I"i .,d 1I,1fJlu"r 'ft~ 0'1"1 ~ f,fl' ""nt lto"~'fl~ Ci:l1nc·~"qllo <\10 .1n (,rIl11l" • 'Itt",tntl'cli';I''lIU <'mtml b-rld(\'ll11111 'I: {t/l(l !n :'' ~.\',~ ",,",~~t:~ I(10,,"[:.,· rl<".Ro.IP:nn'\ Hflt'.'hq ""mri I/.\blllil I1lU1fClt\: ","flur <:ttllll: I '\ n.1nT t"" t"t'Of rOof,f/l " •.•,,; ~"tt"/f """'11'''' I I. U' ,'r ','" 1.'0'111 IflOHt-d ."'im.t, )1\ it.: 1'(bI11(' .\I>flolnllf f~ In· ,1l!1'.tf' ,.r:~,"i"~( i'~ f1lf,"'"toc(o",\'n'"~ fIt' {'rle'''llllrn?~ fIIl- "t>ll\~U-' 'l:-l". I,;;)f'tlf/.,lr "'t ('m~IO(" "",,":',,", "O· ,·o.ti' "" f\l~\I1 "11 i" \'fDlllll e (It' Ita- \t'MlIil01 bmltl:lt\:rl~n'!'ln;, dII" .,,..Jw.j(. f..,.r" r.llllll,II,i·'d.~ f,r.lI, I r , ••~~ '~")Il'_fl'H'.btn. 011'cillii.Mi'ir.lI~lJ:'i"tlo~l'" cn'Q~' q.lkm .. r:"'"I\Nill,:q~l>Ii.t'œtt'Tnli ~ I f"" "l' ,_Ullt l) I"tltm Arr""t~'1t-l"'iMu1fr J;'"',lI'.hl I,,, (Ii fI;' Cllr \ ",,,ii Ct'l1itnll\f' (I dt M.fr 1I1l'l\im'\ t,,~i'mti nO,l'I1101t'·t1'-n';flI- l"~~;,~ "'r,,,"', .,iI ,"~:'iii}:~' III: Iun""" '1'1COli .'lliij'Iin 1('llhr.!",. ~. ! fOllollC ~ tIumi pIe· edi> ~\'ft ~u. 01 Im~~1\1utU: 11111\rttllf '''~ Itt'Ni"i • I' r." .. ('~ll·:lt ,II,tt\-I"·I'_~f.IJ·"Tr.'IJI,. t .'~f· 1,,,,,:1<,,,,, .tl •. qr;'" ".fll/t" .Im,m(- '4tc"(I";-~.• -\,.',;, _ f.i. Wtl1'I11011\tll1lf i f~l1aatc '1\1l·I\1.Ir 1:'1> (~n .t.li: l\~.u'A ~ amCCVro ~ti\111~ ' .lil'''~; rI i"cll- i·i~ mui 41tr .Wlfll"nii. f1:fo:l~Il"'~'~ ,!'I1IR ~n_~f:~'qb' .II, l'f"1" I',"U(·.or.,,.,r 1.01;1'"..1,;.,,, rr';llt /rll1'Td'. 1',·rl'i'IJ",t',·jO' Ilft;,·· rl';.;-!i· ,.'hJ' . .I D·~.'lt·""Tl'I";; , '0I1C'mUIIlIlo I\Ut'I~111"IO t~lImf'\ '\m\ C.,,'-'h4 It It) o:t••nq Id ,•..• .l!fo1\l1'C1' f I111I\l.n r l\iii (It'llllji> ~(.ft=91t1n un • llT<\-.lt.rollltu11lj'IIM'O 4, l'1""'\f;;'h ,II" ,r ,.,r<' 'li",:.It. di- J1"IIIt' f;'trtl' (I\\f':";', , fttuln c:m I n~t. r".m, ,,,'i "I\"'Jlft'l',i. ~".", Ji ,romm' I ',dT",,, .,rr;;-,1h" f 11:(11,' r- ",,"Im :\CClu1i.\l'1l 1\;; h~",iit" tll1li ·'t-W"""c11u1 tI~C cilUI'Ir"dllun. :'" <'t!!<' In.,nl- "fJlI:~j" Or ~,.I'I'r~11 (tu"'P~'lillt, ( .11••.• fcq\ln.' ~lItf lq; fii\l\OT111\ 110 I' 4hll ~ !'f01U\ t« tjnr rc-.ui8T mCc Illilr.; . }, ,,~,-.tl, ,,;J(t < 0\'>(("''' li",,.... "I"""'''·o1.IOln"f,, I'tdllncr'ld ~1~1tnlltllll'II1/lltla( OC COllt\'l'fUr. " t'or tln dt g;1I11C 1I1\)lluf II1~m:'·.'~ n", I ~~:~T:/1('1 "b ('rnf1 ~11i't"j,'mi"'ltn-'.'IIF , d.Q<'l.I:'l~.i" Il.lhnlt. 'IlDllllf~~~ '\tllt cnfqno ai1nlincmrol1ll>; cO<1I'1I11: ~"lt hi 1'l1 r,,,r .'Ill'1H' •• 'blll ('mo l1'\ll;i;;, n'f,n~ f tJlc.lillr CO,It1I1gtt'll.tt"l'IlI.'b" !"h~ . tlmc "lIrtl\t' \'f""C ~lae":fl1"l' n; 11.11\ lt\com: "1IC"'/lT'l'fon\"t«I~' tC1b f,,,,, II 'Dli.ror•.••uq>ttlf fo:lIl6m"~ l1i ~~ ~ ~ {'qt1rq1l<1 Q;t\\,t11i' lInil "jllf ",f (I'\lr r, di-.," '"ti,.,.,. t(ilt. ,1 I '\'in (.111I11 c~ ~"na1f1 110fl~'~ '11'L{t> (c tllll\ 1lmtt1111\>:ar 10111' Cl1't\ fchun \/ut itVr<.(\c ~ttl'U\n qt (l1l>I;'f\(lniittl.G' CbtI<'t'''''I'''DC~1 ,,!'om(' 1t111t\ rf:C:'IWIa\ .tl\ .1IJj""i""liirlJl li?,," c,i .1n;1~lh'·I)'-lt ilN I" ,II •• c\'rluiT db ,"{'ho 'ri"'f~I'P' f'\l.l, "I' f,l\"lti(hii .tlll""~,i'''' 1it-i'rtA·l);-"" .•H, ('fnp !' d'a;':"7 J; ~,~r'," I. co:.' .'l1flllr IllO ,lia' rl1t1ll'c.t1tC ~ne i iOcq' 0011~ .UIlI VrOl1C!'i1~ , "~"""'A" (>I~I'1'Ut~li) (.i"'fnh~i\·.II, ,11(1,,,It,,,,,, "ii , l'l(h",*,,"fllII'(.~n"'ln.nf&"\ri"'CII~ " ('f, ,'I1Ji}'r,,· "'n 'f~ ,,~'" ,'m'l,.,r .. I".I"f1+.p:'nt'lfr I.Ul,?«' t\·dU&llIl4np. n'i ~; ~;~;uI""..... V"'.' n~'I',r_"1'''''''0'',.", Il :l1:t.,;~::"", II~"'.,(.;) ~", 11'· bl)l,,,. J.m·;j"',4fd':.' .. . ~ , /!, F. I I VI. II1S. I'AHIS. ,vl/f. Il/f. 15X47, r. 4'. VII. ms. I'.-\Ius. Nili. IUf. 15X4X, r. I' '. ':'{l"",,,,,~\,'l~t{ l"IP (1~'r'\~·' .,,,"1".1 \' :1·.r,1"l'ltrf~" i,',f"('II1~N·,\:('ri;1l fi "~'\(''''i'l' ('(: tU """,' ff'1 ,ii 'l"Tfir ,,('} J.','lf., l' 1I1"Sll'1Ii'fh"'fl1I:·\'~1'1',u.iI.II/''',lfll''IJii· 11;,1I1Hi1r::t'l! c" 111;'1 i, lIIMI,! 1\ l11~,{"-lll,'i r: 1f..lla.llIf I .1I,nt>·:li~_!fJ,''''r· I"~. 1 IIfl\·,r,/l·li r "'I~I·rt' •.• "t""':l"'r'l,'/1'oIl,,:ll'~'!l>' I~ ,.: ". r, Il'f Il(~cr' 1fr 1l"j~\t-"'l' lllh- Irnr:1 " '"Pl'.' ••t1T fJl F-lh' li"""-"llHl"tl'<' t.?II:"j ,rn; .tl,4 .:,' rFf;n,rr.It' kl\11I1n? .lir.".lltr :1' t" II P"'!llt!'rr.'lr;;' t\"f I',.ni. 1Tt'no('-rr. f}' 1iJ,r,,· ,p ;,,2 l"lC! J"tt'~ i'I"C1:;' (I1"Y1·"I.jllhr,'l",lIi\'lu"'HIfÆ';: Il; i li: 1'.Hfll'l'C ,)liit'''H''C'''fi': ;lhl1·lU' {'II'"T ('::'~!h .11"" ,.I!,,11 v:.y p,nte I' fi' l1;rilh~ ni!l,llt 1l;;·\,J"TIt·''''·(1'~~d~'' ~~'I ",Pib,.tl ,"'. \ ";_'.1\' ~,,;; '\~II',~~-"Ih •• (t1' I" ,,~jt" n'll,w:~'i l'f ·}c",lrI"I""",' i'1(~:'J'fln/"/f17 {'.\r,,,~;r.i 11« 1,,.-,,r.1U'j : i';,; ('i 1~frr':l'iil' l'Im!"I"" Ijo(, tO( I 'il·ni1/·.II"f',' "l,'l'Il.l' ih,,~IJj.rrI'H.iI'i' .Ij{ ;jlf ,11111r lJl.'.".~I-III'1 •• ,,'.,HI'1l1 lHI"~~~l'''l'r,lr l' I""" I"".t!l~· ~fl' Nll·JT.l~,r'l~jH~'" """'C'l;"f1l' ,"fl'tt'<.l',,;:: ti.,",;.·· :' ht' [t.l.ll';,';jl. IIr' ",d,)!, \\1.::;0,):') 1'':''1' l'ul""'l"C' I ',ii ",,-rr.'Im'r ("nt I}I"frt,l r,,,j'JI (l'I11'~U,!il'ult" ,\ iT nlln.t'.u';',i .\1101 nt! Il,.I~ 1" P""l "(1i, I!"~ X J't't •.~l.'\'\' ,l~" :l'tll:('"~'U~ ",Ii' l"(',l1l't'l \'(IriJ' '~1' ,,'"mi;r f.lm"""Jr(l1' ("'~~,~rr~;'"'::',Il"I~lf~~ I'~Hl\~ll ~f.,~' '~In:,: 1:~~'l"'~;'I:~~'lf'l ,n tI' ~t' I'!'lil 11,1 .i\'''' ti {"nl! ·iT"~Il. et l~ ,.:/rJllf,'l,rk. 'F'\..th" )i 1~:'I"I,'t1,t,i '1111li'~ t,-;r ,,,,(~11"'~ 'lt'f)'r'Jll~n ti .-11)'I~," ... "lt~ Ihl'l(\',..lIli' t\'· {":'IWti· t""~ fi"I't?1t/ ••', (1'.1 I:~l,~·~t"" .I(1h, 111' L·~tIJ,)~'"' ~,ftri!Jll:.1h I"'::"" .t'~ll:~ 11'1fIr i\-~,N' ,,' Ir'1ltl 2:rQ1.,,";{ft,)t~.lt",rir.lI, {'l"'" ft~l)l,r(1,.t"fIM(r· 'r~I.V~ l'l.'l ""I}iol1tIx.,f.1·,J"I~)~ td:;\"Mtl thti-, ,lll! \t' "'1l1\,H;»,.f~t "Ht>{' I'IWf".;" It ~n ,/II~ ,~ t'tntl'(':l ;'Il" ~d'f1: li J' "11('" "'fir- ~mjil~lrrvlr,,". lj[!!~!!!.l\'ll]:··/r:t'l1: .Iofird· ('1" Ilt' (1'{'f\'''-''''''I,,,n:, ,.,;1',1,-:, iilt:;'lln,iw.I'iA ,11'11\.1.nl 1l1',l<.11111t'IH{ ,," Illl' 11{,I''''lI~ 'm~t~lf.tlIrll"1f;1 'Il:''.'.'Il.''''''( 1:::.ttU· ~ ,1 f;'\'\ III , 1'\'111'1t'J1f~••l I' hC'r.l,p rnt\~' ,lfIltf,r\or "'lflt' -j,·!u'f· f"M:' i I~tt\,~ dstI.r, hyt·,t',' 1't~J1'.'I'tf;;t i7·,'t1i,.I/tll ~lIl'l\J ~,lh "'.INlit .Iuii nt.: 1l;_IIH,l"rt(tl~'t·H.tfJr I.••~t',,;,1/.\ I 'I" ,d'.lc ,Im:i l~~"'.i·.l:'" Ij'flJ,1 ti,~tT ,'~c~. "1~.,h.II,,('.iZ'", 11;.'(,i;ftlLHtf ("t."~41:~lr~~n.f ~\l,'A~"~ . ~~ 1(1'1"" <;t1r"l" !'ll1l1Al"Il'(' i~atm't'''1' I" 'i>1I"u&'l'! 1'~I,t f\(· .•..•: ~'H\ \','\ , I"~. ' '\,~ ~.i:,\.(.,::-"",N .• ' , .1." 't:_\~ ur ".•.•r~~f!,J.1 t"'!':' '.~!fi;.rr l'ltf'l~ \',d.,,'·r.r:tmA'I·,II"l: I';:'''' ",.t-"r; "l'1 ,l,iil €' '"~ "'. ,,'i.-~(' I'UIIl',A!"('.,I,·r tl""~ii'l",tf·,l' v~::~~~ ('•... lt,.t'(li •.rl.'\11'nfl l ili !,nlil 1'n"f.ftl::i ,C. ••. I~lhf'{l lI; , 'I.,'i~''ihlt-'rl'fl'"r-I~ ,rn•. l'~~ ptl f'lN,' ~~~ ,1:1 fl \,>1, \';',l,fluli"l,\lh.t'l't li miftl(lt'-W 11I"rJ' rt--.";-;,,,, ",,<11 ,.,. 1!I:~~~li.:"f f, I,,;at'''''' I'Pf'l' '1"111" ~'~J,\, tI,;,"q ,ltrtt: ttI.i.'f ,,1(o,i'h'\>' """l'PII, \"~f~'loj \'f~\ .1'lm'~\~,IA l'tr:n"',"l'm:tnr III flu.'I.-\::I, ".: h. ""lI" •.. ...~,~,r f~:Wlrl",,'~ ({:a.T:,i ~;, q Il'"ll~ r,,4,p:t ,11":,.,\"\,17'" "",;'tI ,IItltl ,{/ 1f-.ftl~\"17 ,I"(F{·{!l .\"I':U" r•.•,r ,lJr?Ill ••",Jo.; 'i"'Jfaflr,,,~I'""'("_\l(1::~ IN"':",'," "e·j'.;~('t.lI',h'(!:,·{'Ir"".~J'r i ,ti f'f1(JI\Ilrll'lft' li niVI '1' ,'-j(" f'ift-1'I',d:W ,I(' \.~' (Ii.-\..\',,,.jlli' i"rt"'fll" l u"fh1'-fli1> rlt1'"'' ,111' ~ll{i":""~·llr.1 IIf-1rlll.tlr·.('{'(J1'~ 1••.•('(1/ j,,'I, ',.,t}' rtl'ltf l·.nul •.tI· ('~l..•. r:lf· i;- ,,','I' III' f}'_~ f' h' pr~"'t' ,III.a 'I", n .• r'Il~lftlr .f~.hi' I;;: "O!totlff''''j'''''' ttHtllll' , h·r- tl,,,,tl"r 11.11,1tp1tA t1:k.r ""I(ttlf""!lIl\"lt fllllf',' (r (~t.H··r\·fi1,( j'\' ,Il" m', r AI. & 1111"I":C~i',,.,,11't t~: ,I.'" t."1~'t."·~'mll"lf"\'Il .. ·f C'turJ1r:s~~~~,; 1 f' 1,1, i "id l'Uf!'II"l",. ,Ilfr li 1,~/l"'C"·In t\tII","l/t1Ur ,~!/"1/:1 I;I.{ ,U.I ,,:;iiul1i i. t~rJ!~ii_~!"'l.~,C'!~or)ff·,pf(~ ,''"H'cTl> i (i'/Tl:li'",.,Wlij:llJ,l t\,fl'''ll) t1Il'II'llI;\m,r'11'n'1t' Il:' "t,t' \'r Illl'~ ,i,)t~llAll~ Ill,ttf~,'ti .- if(\'l1illl .7";ih i,' ,It'l ,(/I rh~~1'(111"'<)"', j". ,r ,..~ hl!C 1"(110 .lmr&l~ Il'lflt(l,j ""ri'\1t'('11l.1~ .[., f t "'I/"ii rf t (l'1j 11'("} ,t.æJIIN ltl';,.IIIl~j 1;'itll"fl'P'lfli'"i "'~r.d:'~~" f(r~~ t.1hffli!,f;æ .t" 1'IlI~ntl,r: ol(~~,,111,1:', (tIn.lill",i'7~t. !il 'hi' l.t' !lh,lti'\ 'mr' {fflnlT01 .'/fllIr' ,,~.IJ''''''l" r"I., ,l~,~'" "t n ,,,,I11'i t1rff' J l'j' i""plJfJln ,,' ~'r I t.t,;r: 't;; \'\;')1.1 O!!!~~tlfr"l~~Hr' ~lC ,ii ei ·l~~t~~1: I~~~' ',' ~"_ lJ( ,ht)fllH't: \lA I ,p.ti·ii'(rt':ltt.rj~l1~"fl~~ l 11111',,"1(- l.~.l~ (1'(\f(1"t n," tma~ '~ff':l' .ti' «,,'t7 (\" 'H~,.f)J)·('~:~ 1: ,)Iftirll\' "1(1" .fi llu1'r,tf,4'\ ii.... !l.m 'Ht'r'l~r'f!t\1 ,"'o Vr,t\l'lrt'.,t·~l· f,"rrHtii' b'" ,),.1/1 ''''l~f ~J,(7)'lr_ n V t,~" Itm() ,I•.t~, ,,-.,'.( fi':' fI.lf' i(tl'rt\l""ulua:.f:r Jt .11. ,.i ft1l:"",,".I' ("f"I"~(O' .11,.t.•..... fl.,,-m,lf' ~tJnt;(' 1";1(;1,1'lhf' f,frr.,.~ii C1fj\,(' \W\'"i'I:tfl.lwt' ~'h7·,1' (':/11/1:1 .', ••. ,({l·,II.!!: 11""i .: .hl ,lI'r. .'<1'''11",1')\'1'' ""C'l' 0;;"1 '.\ filr111 ,Iii ;,p,f "" !ltl.H'" 1-·,•.•J((Ir- 1'),,;,, )t"c-.. tlil'l ,.\,~ .•.•.1 li Lllllli, niYlllr-nh ',1l'.n' !'ufn ••.•.11' hll.t ""t-I' O'lii ,\' ••,7 bllttll6 , (t1:I'('j '1'1 1'li;1 i: ii·.\' Ji;t.,,: 1',Itl""rtrh"'i'11Iljl~'6 c.i"·"1 ~'t~~ 1:.'.'~t~~'!':''-il(lI ,l(' "t hll~ l~n"'(\;\17~"~~' ~',,~,'~~li ..• l'IIf1l'fif'fl~"" tJlUUI'(tI)re \ ftt"I'I,IIC n~fl,h,'.1.tP"I',i.l;Il.ll";'fI/,'lIIr li, 1I(',1t1 \'11' f1i1t t,;;,'::1 h!!l\I1C.f.(:· tri J!' fltft,i'yJ' u-tltf'11 fir rR'~It(ni('lr'" f."l \lrl'I';;'; 1,t rt" r.~'1: n \I (111,111" n:;h, r Il- ',Ir.I ,';.11'-1 ,.Um~~ flp;'J'ttt (',". ,1-'~1' r· .\" h•••• D\' li: ~mrqF \,;e',u," et'lll~1' J , fmiil'tti"'I(. ft<1WT ";;"a O'i"""llM~ t rt.f:tt},l';1'i'I;;'· .d:~I'''; 1l'1II1t11f. .i H;t ~4'fll"'\ 11,.t' d,'tt (U ..• 1'\-o1t'.'f(1rrA'·i 'rI n' flf1 ". "1'11. I,~", ("'•.•.• ,'.-lltt~l' ,"(,- '~O""I~~'f~' '!,ilJl·'""~ , I"'''''''''h,.l/f ,\,<,.,-·,\jj,.7U""'M'>1Ii>lU/.IJf"I1,·,,,t· ,:; Ihllll1.1I1 1 I1wr 11111 "'" It; ill J'h> \w l"h,1I ~llt iwf'ti('1h'l1ti ffl,: t'l'". ",~t';;-i'\.h,fo\t'\·f;)'f' I'l' o.-n:.:·Ct~"'llrr('I·J'·t, 0('·'1* tlf"l11r1'~I;'lll'll'rJ- , .-1""1111 Il;: (\)II~n 1i.;,l''",\Il"' ('>t'~,\.t lt'I'Ul'fl;1ft: ·1"" .•..• \'ll'rl,,{',,/'Of ,f"~' f":: ,I'n hllu •• ,Il:tm 1\1;llr' Il fir' Ii',.,.. ~'. Rl~lt ",",.", •• ~,ltiJl"!dhr'f"1'rr ~.,.oill4tn ~ .• r 1" l?tl" •. rl'·.··rrf· ,,,'.it· It;1 q, I nil 11 =r.ihl .Jlf·7ifl " I""\' (\."11' I~OI ne f\'l::, \1'\-1 (,,~~I,,' :I.!·,".. tl'l'·<·~l .(v ~ lU:,f lli.t.'~"l' r 10"("l~., lf11l1f n,'p" Im Ip,1t tt Ittl('t rJj{' I ilrl (Uq::·ha ,tf )\'.',11"" .il\'Il!r1 l~~ A'" ,1I11"or .Ilhl,' Jl 25 a quo om~e q~od est, habet esse bonum in quantum est, ut I proba~ H I ,b BOETHIUSIn libro De hebdomadibus, et ad quem reducitur in Dicendum ad hoc, sicut et ad omnia alia sequentia, breviter et quantum bonum est. Deus enim, ut dicit AUGUSTINUS,non est alio quasi summatim, non per declarationes evagando nisi in paucis 55 bono bonum, sed per se bonum, et omnis boni bonum. Et PHlLOSOPHUS occultioribus, quod aliquid distingui in divinis penes essentiale et dicit in 1110 M e t a p h y s i c a e: Quod est bonum per se et per suam personale, hoc non contingit nisi quia ipsum alia et alia ratione naturam, est finis et complementum, et causa secundum hunc modum convenit personae et essentiae. Ita quod, si aliquid sub una et eadem 30 est .. res enim sunt propter illud. Et ideo dicit in secundo eiusdem ratione conveniat personae et essentiae, ipsum solum est essentiale, quod illi qui negant finem ultimum ponendo causas finales injinitas, non personale. Si vero aliquid solum unicam habeat rationem, qua 60 de~truunt I. naturam b~ni. In Deo autem non est alia et alia ratio qua C 3'b J I ,b solum uni eorum I convenit et non alteri, puta personae et non fims et ulttmum omnIUm bonorum sunt essentia et persona, sed una essentiae, solum erit personale et non essentiale. et eadem, quia omnis dispositio divina, ut ita loquar, secundum quam Zucc. 1" I Verbi gratia, quia unitas de formali significato suo in Deo dicit 35 creatura habet respectum ad Deum, una et eadem ratione convenit indistinctionem, sicut in creaturis dicit indivisionem, et alia est ratio essentiae et tribus personis. I Absolute ergo I dicendum est quod in Bad. IrB D 2,b indistinctionis essentiae, alia vero indistinctionis personae, ideo in 65 Deo non I est ponendum esse bonitatem personalem, sed tantum Zucc. I 'b essentialem. Deo duplex distinguitur unitas: essentialis et personalis. Essentialis propter substantiae simplicitatem, qua Deus est in se unus et indivi- sus, a quolibet autem alio, ut a creaturis, divisus. Personalis propter 40 simplicitatem personalis proprietatis, qua persona quaelibet in se una B 4rb est et in distincta, et ab aliis distincta. Deitas I vero, quia sub ea Per iam dicta patet quod bene procedit tertium argumentum et ratione qua convenit essentiae, convenit et personae (non enim con- quod primum non procedit, quia non est simile de bonitate et unitate venit personae, nisi quia in ipsa habet esse essentia), idcirco in Deo 70 in Deo, ut dictum est. ABCDEFOHIa Pecia I: J ABCDEFOHIa Pecia I: J 45 non]sup.lill. B 51 boni quod habet rationem] i. m. C 51 et] quod O 52 a] om. H 52 esse] et addo J 52 ut] in addo sed exp. C 60 qua] quae O 61 sunt] 20 bonum] boni J 20 si] om. H 20 illud] id H 20 aeternum] et addo H smt H est J 64 est] om. O 21 personale bonum] illv. J 23 similiter] simpliciter J 26 et] om. J 30 aliquid] quid J 30 distingui in] iter. sed dei. A 30 convenit] conveniat J 30 ct] om. J 52 BOETI/IUS, De hebdom. (PL 64, 1312 A-B). 54-55 AUGUST De T' 3 31 et] om. J 32 qua] quae O 33 solum) soli J 33 non] omnino sed exp. et n 4 (CC I t 50 272 PL ., mI., VIII, C. non sup. iiII. H 34 erit] est a 36 indistinctionem] i. m. H 37 indistinctionis'] . a,; 42, 949). 56-58 ARIST.. Metaph.. III, c. 2 (Iunt.. f. 40 F: 996a ~3-27). 59-60 Ibld., II. cf. C. 2 (ed. O. DARMS in A VERROIS Com.• p. 68. in distinctione O 37 indistinctionis] in distinctione BO 38 substantiae] sub- Im. 5, Iunt., f. 32 L; cf. A VERROIS Com 8 in Iunt f 33B' < et r . stantiam J 41 qua persona] per quam O 41-42 in se una est] est in se una J fi I .. , .... - . < IaCIentes causas ma es esse mfinltas. destruunt finem, sicut diximus, et qui destruunt finem destruunt 41-42 una est] una B una sed est addo sup. iiII. alitI' una C illv. Oa 44 in Deo] om. O omne bonum ... »; 994b 12-13). ' 6 QUODLIBET I QUAESTIO 2 7 Ad secundum vero argumentum, quod alia est conceptio quam mens sibi format de essentia et alia quam de persona, dicendum quod QUAESTIO 2 A 1 rb verum est, quia alia est ratio I essentiae et alia ratio personae. Essen- J I" tia enim dicit quid absolutum, I persona vero quid relativum. Et UTRUM DEUS POTUIT SIBI HOMINEM AB propter hoc alia ratione concipitur essentia, alia vero persona, et de 75 AETERNO ASSUMERE ipsis format mens diversos conceptus. Hoc enim est genera le in divinis, quod de eis quae sub diversis rationibus concipimus, diversos I Circa pertinentia ad Primi Principii assumptam humanitatem quae- Zucc." conceptus formamus, et e converso, de eis quae sub eadem ratione 5 rebantur quaedam pertinentia ad esse naturale humanitatis assumptae, concipimus, eundem conceptum formamus. Verbi gratia, concipimus quaedam vero pertinentia ad eius esse sacramentale. Et circa primum Bad. 1 vB ingenitum, genitum et proce-Idens diversis conceptibus, quia sub 80 illorum duo quaerebantur pertinentia ad statum vitae ipsius, unum diversis rationibus. Concipimus autem de tribus personis quia sunt vero I pertinens ad statum mortis eius. Circa pertinentia ad statum F 130' Deus, unica conceptione, quia sub unica ratione. De Deo ergo vitae primum erat utrum I Deus ab aeterno potuit sibi assumere E I" concipimus alia conceptione essentiam, alia personam, quia alia IO hominem; secundum utrum Christus dicitur esse homo propter unio- ratione, sicut alia est ratio essentiae, alia personae. Non autem nem animae cum corpore vel propter unionem am-Iborum in divino HI" concipimus de essentia quod sit bona et de persona quod sit bona, 85 supposito. alia et alia conceptione, sed eadem quia non alia et alia ratione Circa primum arguebatur quod Deus ab aeterno potuit sibi ho- convenit eis esse bonum, sed eadem. Concipiendo igitur bonitatem minem assumere, quia aequalis erat potentia in Deo ad hominem personae, non concipimus aliam quam bonitatem essentiae inclusae 15 assumendum ab aeterno et ab illo instanti quando eum assumpsit. in persona. Cuius quidem essentiae conceptus, licet sit alius a I Aequalis I autem potentia semper potest in opus aequale. Ergo Zucc." I I rb conceptu personae, non tamen potest ab eo excludi, I non conci- 90 illa eadem potentia qua Deus tunc assumpsit hominem, ab aeterno G I,b B 4" piendo I id quod est essentiae, concipiendo id quod est personae, ut potuit assumere. supposuit argumentum. Et ita bonitas quam concipimus concipiendo Contra. I Si Deus ab aeterno potuit assumere hominem, homo J 1 ,b personam, non est nisi bonitas essentialis, sicut deitas quam conci- 20 ab aeterno potuit esse. Consequens supponitur esse falsum. Falsum pimus concipiendo personam, non est nisi deitas essentialis. Et simi- est ergo et antecedens. liter de entitate et aeternitate, ex quibus processit argumentum, quia 95 sunt essentialia tantum et non personalia. SOLUTIO I Dicendum quod ista quaestio dependet ab illa quae infra sequitur, Bad. I' an Deus potuit facere creaturam fuisse sibi coaequaevam. Si enim ABCDEFGHla Pecia I: J 71 vero argumentum] inv. J 72 format] conformat F conformat sed con exp. C ABCDEFGH]a Pecia I: J 72 quam] format addo J 73 quia] quod J 72 est ratio] inv. J 72 ratio] om. a 75 de] sup. lin. C 77 de eis] om. F 80 ingenitum] et addo FH 80 quia] et H 81 quia] quod a quae J 81-8] quia ... unica conceptione] i. m. sed sub om. C 2 Deus potuit] inv. H 5 esse] essentiale J 9-10 assumere hominem] inv. BDE- 82 Deus] de J us sup. lin. B 82 Deo] i. m. E 84 ratione] quod addo G FGHIJa IO secundum] secundo DFG IO dicitur esse] esset BCDEGJa 84 ratio] idem J 86 alia2] sup. lin. C 86 conceptione ... alia2] i. m. sed ratione 14 aequalis] qualis B essentialis J 14 aequalis erat] inv. BCEFGHa 15 et] iter. ibi C 88 aliam] bonitatem addo i. m. B 90 non] om. J 90 id] illud GH om. C 15 eum assumpsit] inv. a 16-17 Aequalis ... assumpsit] om. (ham.) 90 id] illud BCDFGIa 92 supposuit] supponit C 92-93 bonitas ... nisi] om. sed suppl. i. m. C 16 potest] potuit I 19 assumere hominem] inv. BCDGHJ (ham.) G 93-94 sicut ... essentialis] om. (ham.) F 93 nisi] i. m. E 95 entitate 20 potuit] potest I 20 Falsum'] et addo BCDHJa 24 an] utrum i. m. G et aeternitate] inv. BDEGHla aeternitate sed et entitate addo i. m. C 24 fuisse sibi] inv. Ba 24 coaequaevam] coaequalem addo sed exp. F coaequam G QUAESTIO 3 9 8 QUODLIBET I hoc potuit, et hominem quem assumpsit, ab aeterno fecisse potuit 25 QUAESTIO 3 et sic ab aeterno eum assumpsisse. Si autem ab aeterno creaturam fecisse non potuit, cum assumi non potuit nisi factum et existens, UTRUM CHRISTUS DICITUR ESSE HOMO PROPTER nec ab aeterno hominem assumpsisse potuit. Cum igitur, sicut nos UNIONEM ANIMAE SUAE CUM CORPORE VEL UTRIUSQUE infra dicemus, Deus ab aeterno creaturam fecisse non potuit, d!cimus IN DIVINO SUPPOSITO absolute quod Deus ab aeterno hominem assumere non pOtUit, sed 30 hoc I non propter aliquam impotentiam ex parte Dei, sed solius crea- Zucc. 3'" 5 I Circa secundum arguebatur quod Christus dicitur esse homo propter Zucc.: turae, ut ibidem dicetur. • unionem animae et corporis ad divinum suppositum, non autem propter unionem eorum ad invicem, quoniam, si diceretur esse homo propter unionem eorum ad invicem, cum Deus assumpsit in Christo animam et corpus unita, tunc unio illa qua Christus dicitur esse Ad argumentum In oppositum, quod aequalis potentiae erat Deus IO homo, natura, licet non tempore, finita et terminata esset ante unionem ab aeterno ad assumendum hominem sicut quando eum assumpsit, 35 eorundem ad divinum suppositum. Sed unio corporis et animae qua dicendum quod illa determinatio 'ab aeterno' potest determinare aliquis dicitur I esse homo, finita facit hominis suppositum. Deus AI" illud verbum 'erat' : sic est vera; vel illud gerundium 'assumendum', ergo in Christo assumpsisset hominis suppositum in divino supposito, et sic est I falsa. Deus enim ab aeterno aequalis erat potentiae ad et esset Christus duo supposita. Consequens falsum est, ergo et ante- C3" assumendum hominem sicut quando eum I assumpsit, quia semper 15 cedens. D2" Zucc. 3 ,b infinitae potentiae qua eum assumpsit. Non tamen erat aequalis 40 Contra. Propter illam unionem Christus dicitur esse homo, propter potentiae ad hominem assumendum ab aeterno sicut ~d e~m assu- quam habet esse hominis, quia, ut dicit I PHlLOSOPHUSIVo Meta- men dum ab illo instanti quando eum assumpsit, quontam lpse non physicae, non est differentia inter dicere 'homo' aut 'homo ens' ] 2" erat assumptibilis ab aeterno, sicut nec erat factibilis, sed solum erat neque in generatione neque in corruptione. Cum ergo Christus habet B 4 ,b assumptibilis I ex tempore sicut et factibilis, ut illud non arguat 20 esse hominis solum ex unione animae cum corpore (forma enim dat aliquem defectum potentiae ex parte Dei, sed ex parte creaturae 45 esse composito ex unione sua cum I materia), Christus ergo solum- F 130'b solum. modo dicitur esse homo ex unione animae cum corpore, non autem ex unione amborum in divino supposito. ABCDEFHla Pecia 1 : ] ABCDEFGHI Peeia I: J 25 et ... potuit] om. (ham.) J 26 autem] enim BCDFGHIJa . 27 cum] quia a 7-8 quoniam ... invicem] om. (ham.) B 10 terminata] determinata BCJa 11 sup- 28 Cum] Quia a 30 Deus] om. G 30 non] sup. lin. A 31 aliquam] a et lac. ] positum] si addo J si ergo addo sed exp. D 12-13 Deus ergo] inv. DE] 14 falsum 34 potentiae] im potentiae B 35 assumendum] sumendum J assumendum hommem] est] inv. G 16-17 propter quam] om. ] 17 habet esse hominis] hominis esse .. G 35 assumpsit] quia semper mfimtae potenl1ae addo sed exp. et dei. A habet E 20 esse] corrupta add. sed exp. B 23 in] ex in sed ex exp. C ex F ex 1/1\. J . BCEI sed in extra (?) corr. I 37 erat] et (?) add.(?) sup. lin. E et addo a 37 gerundium] gerundlvum .. a 39-40 quia ... assumpsit] om. (ham.) sed i. m. C 40 Non] Nec a 43 assumptlbllis ... erat ] om. (ham.) F om. (ham.) sed i. m. ai. man. C :4 assumpl1bllis] om. ] 18-19 ARISTOT., Metaph., IV, C. 2 (Iun!., f. 66 H; pro «ens» TransI. Anon. sive 44 ex] in addo sed exp. C 44 sicut] ergo] 44 ut] unde CU.la ser. sed dei. et unde 'Media', et AVERROlS Com. 3, in Iun!., f. 66M; 1003b26-27, 29-30). i. m. E 44 illud] id I 44 arguat] argUIt BCFG.la \o I QUODLIBET QUAESTIO 3 11 deno-Iminationis quam facit forma circa id quod informat. Ex hoc Zucc. 3' Bad.2" 45 enim solo quod forma informat aliquid, I denominat totum compo- I I" situm ex informante et informato. Impossibile est enim quod forma I Dicendum ad hoc quod, supposito Christum non I debere dici sit in formans et non denominans, ut quod aliquid sit informatum Bad. IvD Zucc. 3 ,b hominem, sicut neque aliquem alium, propter solum intellectum sive 25 albedine et non sit album. Cum ergo in Christo compositum ex H I ,b animam rationalem, licet sit principalissimum in homine, ut ex hoc unione animae cum corpore informatum sit forma humana, impos- ipse intellectus quo-Idam modo possit dici homo, sicut vult PHILO- 50 sibile I est quod ex hoc non dicatur esse homo. Et licet ex hac B 5" SOPHUSin IXo Ethicorum, propter quod etiam HUGO posuit quod unione non habeat compositum hoc rationem suppositi, quia non Christus in triduo erat homo, hoc, inquam, supposito quod non dicitur subsistit in se sed in illo a quo assumptum est, quod quidem ass.u- aliquis homo propter solam animam, neque etiam multo magis 30 mens per ipsam naturam assumptam factum est suppositum hominis, propter solum corpus, sed propter aliquam eorum unionem, cum quod tamen non denominatur «homo» propter aliquam informatio- unio eorum in Christo duplex erat, una scilicet ipsorum ad invicem, 55 nem in se factam sed propter illam quae facta est in assumpto, ut alia amborum in divino supposito, opinio MAGISTRI SENTENTIARUM suppositum non dicatur homo nisi I quia assumptum sit homo, I nec fuit quod Christus erat homo ex unione amborum in divino supposito. valet ratio pro ista opinione. Licet enim secundum communem Propter quod posuit quod Christus in triduo erat homo, quia ambo 35 cursum rerum naturalium species non denominat nisi suum suppo- erant unita in divino supposito, anima scilicet eius et corpus. Unde, situm, quia nullius speciei natura assumpta est in alieno supposito ut videtur, non posuit Christum esse hominem ex unione animae 60 nisi in Christo, nihilominus tamen ubi accidit naturam speciei, quae cum corpore. Cuius ratio erat, ut videtur, quia forma speciei nulli in se nata est subsistere et habere rationem proprii suppositi, assumi attribuitur nisi supposito eius. Christus autem non erat suppositum ab alieno supposito, ut contingit I in Christo, bene potest species D 2'b hominis ex unione animae cum corpore, sed amborum cum divini ta te. 40 ipsa illam naturam denominare propter solam informationem. Unde Ergo neque erat homo ex unione animae suae cum corpore, sed et si Christus assumpsisset solum animam, quae tamen esset unita amborum cum eius divinitate. 65 corpori, compositum illud ex corpore et anima oporteret dici esse Bad. I vE I Sed, salva eius reverentia, minus videtur considerasse naturam hominem, non tamen haberet rationem proprii suppositi, quia anima a qua est personalitas propria hominis, est assumpta ab alieno supposito, nec I haberet esse suum in se terminatum, nec etiam Zucc. 3' ambo corpus et anima unita essent in uno communi supposito. F ]31 ra ABCDEFGHIa Pecia I: J 24-25 non ... hominem] non esse hominem debere dici BCDEFGHa id. sed esse exp. I esse hominem non debere dici a 25 neque] nec BCDEGHJa 25 sive] sine G ABCDEFGHla Pecia I: J 26 principalissimum] principalior(?) H 26 ex] homine addo sed va cat superscrips. E 27 possit dici] inv. F 27 in] om. BCDEFIJa 27 IXO] XO G 28 etiam] om. J 44 denominationis] denominationem sed in denominationis corr. C denominationi( 7) 29 dicitur] debet J 30 propter] i. m. D non J non sed dei. eI propter i. m. ai. man. E sed in de~ominationis corr. 01. man. D denominationem BJa 44 id] illud J 46 ex] 31 sed] etiam addo BCDEGIJa 31 aliquam] animam J 31 cum] quoniam a mformatlOne addo sed exp. B 46 est enim] inv. C 47 sit'] sicut addo J 50 Et] 32 scilicet] om. I 32 scilicet ipsorum] suppositorum F 34 fuit] erat BCDGJa om. a 51 compositum hoc] inv. BCDEFGHJa 51 suppositi] compositi BF com- 34 divino supposito] inv. F 37 hominem] om. I 38 quia] quod I 41 neque] positi sed in suppositi corr. C compositi sed suppositi i. m. H 52 quo] aliquid(?) non E 41-42 Ergo ... divinitate] om. ham. J 43 eius reverentia] J 43 con- addo H 53 naturam] i. m. C 54 quod] om. J 55 ut] non add. sed l'Xp. I siderasse] i. m. ai. man. E 43 naturam) veram Ja 57 ista] illa BCEFHJa 57 nisi] non I 57 suum] om. J 62 bene] unde B unde sed exp. eI bene i. m. C 62-63 ipsa] illa BCDEFJa 63 solam] illam B 64 as- 26-27 ARISTOT., Elh. ad Nic., IX, cr. C. 4 (TransI. Grosseteste A et B; 1166aI6-l7). sumpsissct solum] inv. J 64 solum] tamen addo sed dei. E 66 tamen] i. m. E 29 HUGO DE SANCTO VICTORE, De sacram., II, p. I, C. II (PL 176, 41ID). 34- 65 compositum] componit sed in compositum corr. CD 65 ex] in B 65-66 csse 35 PETRUS LOMBARDUS, SenI., cf. III, d. 22, c. I, n. 149 (ed. Quaracchi, p. 650- homincm] inv. G 67 terminatum] detcrminatum G 67 assumpta est] inv. J 68 ncc] neque I 69 communi) rei(?) J 651; PL 192,802-803). 12 QUODLIBET I QUAESTIO 4 13 Simpliciter ergo dicendum est quod Christus non dicitur homo ex 70 unione corporis et animae in divino supposito, sed solum ex unione QUAESTIO 4 ipsorum ad invicem. UTRUM CORPUS CHRISTI IN SEPULCRO, SEPARATAANIMA AB EO, HABUIT ALIQUAM FORMAM SUBSTANTlALEM SUPERINDUCTAM I Sequitur quaestio unica pertinens ad statum mortis humanitatis Zucc. 4" Ad argumentum in oppositum, quod tunc illa unio animae Gum 5 assumptae in Christo. Et est utrum corpus Christi in sepulcro habuit corpore esset finita et terminata ante illam quae est amborum in divi- 75 aliquam formam substantialem qua informabatur, anima eius ab no supposito, dicendum quod non oportet. Deus enim in Christo, ut ipso separata. H 2" dicunt DAMASCENUS AUGUSTINUS,assumpsit corpus per animam I et et Et arguebatur quod sic. mediante anima, ita quod, licet in eodem instanti facta sit unio Primo I quia non potest esse materia sme I forma. Quod enIm animae cum corpore et utriusque cum divinitate, tamen prioritate IO per se existit, in actu est et materia non habet esse in actu nisi per naturae prius erat unio divinitatis cum anima et inde per animam 80 formam, quia de se solum est ens in potentia secundum PHILOSOPHUM. A I ,b simul I unio utriusque cum corpore. Adhuc dato quod non assum p- Cum ergo corpus Christi in sepulcro habuit in se materiam quae sisset corpus mediante anima, sed utrumque aeque immediate, non non informabatur anima, oportuit ergo eum tunc habuisse aliquam 01" tamen oportet quod prius fuisset I terminata unio animae cum aliam formam substantialem qua informabatur. corpore quam utrumque cum divinitate, quia simul in eodem instanti 15 Secundo quia generatio unius est corruptio alterius secundum quo anima uniebatur corpori, potuit simul utrumque cum divinitate 85 PHlLOSOPHUM, t e converso. Cum ergo, Christo moriente in cruce, e E2" uniri. Ita quod quocumque I illorum modorum unio illa intelligatur in ipso fuit vera et naturalis corruptio unius compositi naturalis, fuisse facta, numquam fuit ibi unio animae cum corpore, quin simul ut hominis, ergo fuit ibi alterius com positi naturalis generatio. Sed et duratione et mItura fuit unio com positi ab utroque cum divinitate. hoc non nisi per novae formae introductionem in materiam illam, Et sic humana natura in Christo numquam fuit in se distincta et 20 quae prius informabatur anima Christi. Ergo etc. terminata in proprio supposito, sed semper in divino supposito. Et 90 sic Deus in Christo numquam assumpsit hominis suppositum, sed solum naturam. ABCDEFOHla Pecia I: J 9 quia] quod F 9 non ... materia] materia non potest esse J 9 potest esse materia] materia potest esse FHi 9 esse materia] inv. BCa IO est] SI/p. lin. post existit J IO in'] om. F II quia] quod et sic addo SI/p. lin. C II solum est] inv. O 12 Christi] ser., sed exp.(?) B 12 habuit in se] in se habuit J 12 in se] ABCDEFOHI Pecia I: J SI/p. lin. aI. man. A 12 materiam] naturam F 13 habuisse] om. J 13 aliquam] animam J 16 cum] quia a 16 Christo] i. m. E 17 vera et naturalis corruptio] 76 supposito] i. m. C 79 divinitateJ deitate EOJ 79 tamen prioritate] inv. J vera corruptio et naturalis BCDEOJa 17 naturalis] om. J 18 fuit ibi] inv. O 80 naturae] neutrum sed in natura corr. HI 80 divinitatis] deitatis HJ 81 corpore] 19 novae] i. m. E 19 materiam] naturam I et addo J 82 utrumque] cum addo J 84 divinitate] deitate OJa 84 corpore] prius addo i. m. aI. man. D 84 divinitateJ deitate OJa IO-II cr. AVERROES, De an., II, Com. 7, ed. St. CRAWFORD, p. 139, lin. 42-44; lunt., f. 523. 4-5 ARISTOT., De gener. et corrl/pt., I, c. 3 (in THOMAE DE AQUINO Com., 77-78 IOANNES DAMASC., De .fide orth. (ed. cf.: TransI. Burgundii, E.M. BUYTAERT, p. 295b text. 20; lunt., f. 3530: in ANON., Auct. Arist., ed. 1. HAMESSE, I, 45 et 4,7; c. 50, n. 3, p. 189; PO 94, III, c. 6, p. 1006B). 77-78 AUGUST., De agone christiano, 319a20·21; cf. infra, p. 20, lin. 79); Metaph. II (in AVERROIS Com., ed. O. DARMS, p. 64, lin. 20·21; lunt., f. 31M; 994b5-6). C. 18, n. 20 (CSEL 41, 121; PL 40,300). 14 QUODLIBET I QUAESTIO 4 15 Tertio quia mortuum dicit privationem formae a qua erat vita. 45 ponere ex duobus funda-Imentis suis quae vensslma esse suppone- I I vb Corpus Christi vere mortuum erat in sepulcro. Ergo in ipso fuit bant et non I poterant, illis suppositis, aliter ponere. Primum funda- H 2,b privatio formae a qua prius in eo erat vita. Sed non est privatio mentum eorum erat quod materia non posset subsistere in actu sine formae unius, nisi cum forma contraria existente in materia, ut vult aliqua forma substantiali qua informatur. Secundum erat quod una PHlLOSOPHUSn I° Physicorum. Ergo etc. i 25 est forma substantialis simplex in una materia et non plures. Quae C 4" I Quarto quia nihil est in genere substantiae nisi per suam formam 50 si separetur ab ea, tota separatur et quantum in se est, omnino substantialem. Corpus igitur Christi in sepulcro aut habuit aliquam denudat materiam a forma, ita quod maneat nuda et pura ab omni F 131 ,b formam substantialem, aut non erat in genere substantiae. I Con- forma, I nisi aliqua forma substantialis I in ea succedat formae a 1 2 vb sequens falsum est, quia cum prius, quando erat vivum, erat in qua informabatur prius. Bad.2vF genere substantiae, si mortuum non fuit in genere substantiae, non 30 Cum igitur ponebant animam Christi immediate perficere materiam fuit idem corpus numero mortuum quod prius erat vivum, quia quae 55 corporis eius sine alia forma media substantialitatis vel corporalitatis, non sunt eadem genere, non possunt esse eadem numero. Illud et ipsam separari ab illa in morte Christi, non potuerunt non ponere ZUCC.4,b autem falsum est. Falsum est I ergo antecedens ex quo sequitur, aliquam formam substantialem succedere animae in materia corporis scilicet quod corpus Christi in sepulcro mortuum non habuit forma~ Christi, I et per consequens non potuerunt non ponere quin corpus B 5 v. substantialem. 35 Christi mortuum aequivoce erat corpus cum eo quod prius I erat E 2,b Contra. Si corpus Christi in sepulcro habuit formam substantialem, 60 vivum. Aut igitur necesse habebunt aliquod ex suis fundamentis necessario habuit aliquod esse specificum, quia omnis forma sub- suppositis destruere, aut scilicet quod anima rationalis non imme- stantialis est constitutiva speciei, et sic corpus Christi in sepulcro diate perficit I materiam, sed mediante aliqua forma substantialitatis A 2" D 3" fuisset lapis I aut vermis aut aliquid huiusmodi. Quod falsum est, aut corporali tatis et etiam alicuius comlmixtionis quae possit manere luce. 4' quia tunc non fuisset univoce idem corpus quod prius. Falsum est 40 in materia, ut sub illa materia subsistat ad separationem animae, ergo et antecedens. 65 aut quod materia possit per se subsistere sine substantiali forma; vel oportebit eos in illa sua opinione immobiliter perseverare. I Sed quaerunt an sit necessitas aliqua ponendi corpus Christi in Bad.2 V( sepulcro non fuisse informatum aliqua forma substantiali nova, qua Bad.2rF I Dicendum ad hoc quod ponentes aliam formam substantialem in corpore Christi succedere animae separatae, necesse habebant hoc ABCDEFGHI Pecia I: 1 ABCDEFGHI Pecia I: 1 22 ipso] (?) B Christo la 23 eo] om. E 25 in] om. G 25 Ergo] om. B 46 poterant] potuerunt 1 49 simplex] sic add. sed exp. A 49 Quae] i. m. H 27 Corpus ... substantialem] om. (ham.) sed Aui (?) corpus Christi in sepulcro 50 in se est] est in se 1 50 separatur] separetur G 51 denudat] redundat 1 igitur(?) habuit aliquam formam substantialem i. m. aI. man. I 27 igitur] ergo 51 ita] uti B 52 aliqua] substantialis addo sed exp. D 55 alia forma] inv. G BCDEFGH1a 27 aliquam] animam 1 29 falsum est] inv. a 29 cum] tum G 52 formae] formam sed in formae corr. A 52 a] om. BDE 53 informabatur] om. a 29 erat] om. F 29 erat vivum] inv. I 29 erat] om. sed SI/p. lin. I 30 si] informatur G 54 immediate] in medietate sed in immediate eorr. D in/er inmedi vero addo BCDEFGHa 30 non] nisi F 30 fuit] non addo sed exp. E fuerit nisi F e/ ate (as. 2 litterarum B 54 materiam] naturam B 55 corporis] corporalem a fuerit nisi sed nisi exp. I 30 non'] nisi G 33 est ergo] om. F 34-35 formam 56 ipsam] illam ipsam sed illam exp. G 56 ab illa] ab illo 01. man. i. m. D substantialem] formalem substantiam BCa forma1em substantiam sed in formam sub- 56 potuerunt] poterunt I 57 aliquam] animam 1 57 animae] animam sed in stantialem corr. E 34 habuit] subiectam(?) addo sed exp. D formam substantialem animae eorr. A 58 potuerunt] poterunt C 60 igitur] ergo BCDla 61 sup- addo sed exp. C 37 aliquod] aliquid DH 37 esse] om. 1 38 est constitutiva] inv. positis] ser. sed in supra positis eorr. 01. man. I 60 aliquod] aliquid a 61 destruere] 1 38 et sic] om. 1 40 quia ... est] om. (ham.) 1 41 antecedensJ ser. sed consonat(?) addo sed exp. D destruant F 61 aut] aI. man. sup. lin. D om. F consequens i. m. I 43 aliam] animam 1 44 animae separatae] animam separatam 61-62 immediate] in medietate D 63 et ... commixtionis] SI/p. lin. aI. man. A sed in animae separatae eorr. A 63 quae ... animae] iter. (homoeoceph.), sed exp. H 64 illa] alia BF 64 materia] ser. sed forma SI/p. lin. I 64 ad] ser. sed praeter i. m. aI. man. I 66 in illa] 23-24 ARISTOT., Phys., I, cf. C. 5 (TransI. Vat.; Iunt., f. 29 G-H; 188b 21-26). nulla, sed in in illa eorr. 01. man. D 68 forma substantiali] formali G 16 QUODLIBET I QUAESTIO 4 17 prius non erat informatum. Et potest eis dici sic, quia aliter non Articulus ergo fidei expressus est, quod corpus Christi in sepulcro esset idem corpus quod prius nisi aequivoce, perfecta et completa 70 aut non erat omnino putribile, I aut si putribile, in triduo mortis G l,b aequivocatione, ut patet ex fine IVi Meteorologicorum, et tamen Christi miraculo detentum erat ut nec in modico putrefieret. Corpus fides tenet quod persona Christi id idem corpus numero univoce, enim mortuum putribile derelictum suae naturae necessario continuo quod assumpsit mediante anima, numquam dimisit, anima ab illo 95 motu putrescit et incessanter tendit in ultimam elementorum resolu- corpore separata. Nec restat de dubio, nisi an mansit aliqua forma tionem. Constat autem quod, si aliqua forma substantialis nova substantialitatis et corporeitatis, mediante qua anima perficiebat 75 naturali generatione successisset animam Christi in eius corpus primam materiam contra secundum fundamentum illorum, an ipsa mortuum, illa non fuisset nisi forma putredinis. Quare, cum talis materia nuda ab omni forma substantiali stetit, habens partes sub- forma quantum est de se non habet esse in re ut con servans ipsam, stantiales suas ex tens as sub partibus quantitatis extensis contra 00 sed ut disponens eam ad pu-Itrefactionem et ad ultimam corruptionem B 5,b primum fundamentum praedictorum. Et videtur uterque modorum (dispositione, dico, quae est necessitas, ad quam necessario statim F 131" istorum magis consonus fidei et dignitati Christi I quam modus 80 concomitatur actus), si talis ergo forma fuit in corpore Christi illorum. Contrarium enim modo illorum quasi est annexum deter- mortuo, aut ergo sub illa putrefactio continua fuit per totum tri- minato articulo fidei quem Sacra Scriptura dictat ut videtur, cum duum mortis in corpore Christi, et illud corpus, anima reversa, DAVID loquens in persona Christi loquentis ad Patrem de anima sua 5 invenisset putrefactum saltem in parte, licet accelerata resurrectione descendente ad limbum et de corpore suo iacente in sepulcro, ait in praeventum I fuerit ne putrefieret in toto (quod omnino videtur Zucc. 4,b Psalmo: Caro mea requiescet in spe, quoniam non derelinques ani- 85 esse contra dictum prophetae, et ita nullo modo tenendum), aut C 4 rb mam meam in inferno I nec dabis sanctum tuum videre corruptionem. fuit miraculo detentum I ne putrefiendo in corruptionem vergeret. D 3,b Ubi dicit Glossa : Caro mea requiescet, hoc est dormiet somno I Nunc autem ita est quod, cum ad miraculum oportet recurrere, Bad.2vH J 3" mortis in spe resurrectionis, quia nec anima mea inferno I possidenda 10 ponendum est ipsum fieri secundum modum quo magis decet divi- dabitur more aliorum, nec corpus meum sanctum tuum, hoc est a te nam maiestatem et magis congruit ordini naturae. H 2" sanctificatum, dabis videre corruptionem, id est putrefactionem. I 90 M ulto siquidem magis decet Christi maiestatem I quod corpus eius E 2" nudum reservetur ab omni forma nova succedente animam separa- ABCOEFGHla Peeia 1: J tam, quousque revertatur in ipsum, quam quod ipsum corpus unitum 15 divinae naturae in unitate personae Filii Dei informetur tam vili 70-71 perfecta ... aequivocationci. m. aI. man. A 71 Meteorologicorum]Metheo- forma putredinis. rorum D MetereororumC 71 Et tamen] Item F 72 Christi] in addo sed exp. C Quod etiam videtur magis congruere ordini naturae, et hoc tam 72 id] ad sed exp. E om. G 72 numero univoce] inv. BCOEFGlJa 73 anima] animae sed in anima corr. B 74 restat] stat G 75 corporeitatis] corporaleitatis, naturae institutae quam naturae destitutae. sed in corporeitatis corr. F 75 perticiebat]perticiebatur (?) sed in perticiebat corr. E ras. super t B 77-78 substantiales suas] inv. BCOGHJa suas om. I 79 videtur] quod addo BCOEFGHla 80 magis] sit addo sup. lin. aI. man. C sit addo i. m. aI. ABCOEFGHIa Peeia I: J man. D sit addo Ga 81 modo] est quasi addo sed deI. I 81 illorum quasi est] est quasi illorumBCOHJa illorumest quasi G est quasi illorum sed in illorumest quasi corr. 92 mortis] corporis F 93 nec] neque I 96 quod] om. I 96 aliqua] anima E 82 quem] quam DEa 84 et] om. J 86 dabis sactum tuum] sanctum tuum J 97 successisset] succedet G 97 animam] animae a 98 fuisset] fuit J dabis J 86 corruptionem]incorruptionem sed in deI. E 87 Ubi] ut G 87 re- I necessitas] necessitatis a 1-2 statim concomitatur] inv. F 2 talis ergo] inv. quiescet]in spe addo J 87 dormiet]in add. C 88 nec]neque I 88 mea]in addo BCOFGHlJa 3 illa] illo BCHa; illo sed in illa cor. aI. man. I modo F 4 et] J 89-90 hoc ... putrefactionem] Christus(?=xp) i. m. sine signis inserlionis A in G 5 putrefactum]putrefactionemF 5 accelerata]accessita(.') D 8 fuit] et 90 videre]om. I i. m. aI. man. H 90 id] hoc H addo sed exp. C 8 putretiendo]et addo sed exp. E 8 corruptionem]incorruptionem F 9 ad] om. F 9 recurrere] retractare F IO ponendum] reponendum sed re 69-71ARISTOT., Meleorol., IV, cf. C. 12 (in THOMAE EAQUINO D Com., p. 144b: lunt., exp. E IO est] sup. lin. H IO quo] qui D alio(?) G 13-14animam separatam] f. 486K; 389b 31). 86-86 Ps. 15, 9-10. 87-90 ANSELMUS LAUDUNENSIS, Glossa al1lmaeseparatae a 14 m] ad BCOEFGHlJa 14 quam quod ipsum]om. (hom.) J interlin. ei margin. in Ps., ps. 15,9-10 (m, 533A, 5340; deesl in PL 113, 8650-866A). om. (hom.) sed i. m. aI. man. C 15 naturae] om. J 15 vili]materia addo sed deI. C 18 QUODLIBET I QUAESTIO 4 19 Magis siquidem congruit naturae materiae in quantum instituta 45 corruptionem; quod SI ponatur Ire In corruptionem, sicut forma est ut sit substantia differens per essentiam a forma, quod stet in 20 putredinis praedicta, sicut etiam contingit in aliis hominibus cum esse per se, etiam sine omni forma substantiali, cum hoc capere quibus Christus univoce fuit homo, idem est inconveniens contra eos 12" possit quantum est de se, ut inferius I videbitur, quam quod forma quod contra praedictos est I inductum. C 4' J 3,b aliqua ponatur in suo proprio passibili sine propria I actione, quia Aut si ponere velimus quod anima immediate perficit materiam, frustra esset ibi. 50 nec sit I ponere gradus formarum in ea, dicemus quod in corpore Bad. Congruit etiam magis naturae destitutae per peccatum. Cum enim 25 Christi, anima separata, I remansit mate-Iria nuda ab omni forma B 6" mors, incineratio, forma putredinis in corpore et cetera huiusmodi substantiali,' solis dimensionibus quantitatis determinata. Zucc non sint nisi poenae originalis peccati, sicut tenet fides catholica, Et utroque modo ponemus id ipsum omnino idem iacere in sepulcro ex quibus Christus aliquas contraxit in suo corpore - non ex mortuum quod prius erat in cruce vivum, ut in omni ea dispositione F 131 ,b necessitate originis suae I et naturae (quia sine originali I peccato 55 qua anima suum subiectum reliquit cum ab eo discessit, Ipsum A 2,b conceptus est), sed mera voluntate ad complendum in eis opus 30 invenerit cum ad Ipsum reversa est, et est tunc ista iterata unlO nostrae redemptionis, et ut in eis nobis mereretur -, et opus nostrae magIs naturalis quam SI subiectum suum sub forma putredinis redemptionis et meritum Christi in passione consummatum est post- invenisset, quia tunc oportebat illam formam putredinis ante animae quam inclinato capite emisit spiritum et dixit: « Consummatum est» iteratam unionem corruptam fuisse (et constat qUIa vIa actionis (Ioa n n ., XIXO), videtur quod non debuit in suo corpore post animae 60 naturalis non fuisset corrupta), ut iterato per unionem animae cum separationem aliquid novi incidere quod erat in natura humana, per 35 suo subiecto I homo naturaliter regeneraretur, quia natura non facit J 3" peccatum destituta, poena peccati. De numero autem poenarum ex de mortuo vivum, nisi prius facta resolutione ad primam materiam, H 2,b illo peccato pro-Ivenientium erat forma putredinis in corpore, sicut sicut dicitur In VlIIo Metaphysicae. Si ergo illa forma fuisset et ipse putredinis actus. Idcirco ergo videtur omnino esse contra corrupta, hoc oportuit fieri novo miraculo. Quare cum In divinis fidem quod in corgore Christi talis forma successit, sicut quod in 65 operibus non est recurrendum ad aliquod miraculum ubi sufficit aliquo putrefactum fuerit. 40 natura, non est hic ponendum talem formam corrumpi miraculo, Aut igitur ponemus quod anima non immediate perficit materiam, ut anima iterato suo corpori uniatur, cum aequaliter sine tali mira- sed sit aliqua forma substantialitatis aut corporeitatis et etiam forte culo possit ipsi uniri ponendo talem formam omnino non praece s- alicuius commixtionis, media inter animam et materiam, in materia, slsse. quae manet in ea, anima separata, nec de natura sua vadit in ABCDEFGHIa Pecia I: J ABCDEFGHIa Peeia I: J 19 congruit] i/er. J 19 materiae] om. J 19 quantum] quam a 20 quod] quae F 22 est de se] de se est G 22-23 forma aliqua] inv. BCDEGHJa 23 aliqua] om. sed alia(?) i. m. 0/. man. E 25 per peccatum] perfectum(?) sed de/o eI per peccatum i. m. 45 quod] quia BCGHa quia sed de/o eI quod Sllp. lin. I 45 quod ... corruptionem] om. E 26 cetera] contra sed exp. et cetera i. m. a/o man. C circa J 27 sint] sunt G sed quod si ponatur ire ad in corruptionem i.m. aI. man. D 45 ire] ne B 46-47 sicut2 29 originis suae] inv. BCDEFHJa 31 et] seu a 31 naturae] et addo G 30 con- ... homo] i. m. aI. man. A ser. sed va cat Sllp. /in. aI. man. I 48 inductum] ductum G ceptus est] inv. G 30 mera] in ea vel mea F 31 eis] in addo sed de/o E 32 et] 49 ponere velimus] inv. BCEFGHIJa 49-50 quod ... ponere] Olll. (hom.) B 50 nec] secundum J 33 inclinato ... Consummatum est] om. (hom.) sed i. m. a/o man. D naturae J 53 omnino idem] inv. J 53 omnino idem] om. sed corpus addo i. m. aI. 34 videtur quod] i. m. a/o man. A 36 peccatum] peccata G 38 et] om. man. C 53 iacere] latere E 54 in cruce vivum] vivum in cruce G 57 sub] om. J BCDEFGHa 38 ergo] igitur J 40 putrefactum fuerit] inv. J 41 materiam] 57 ante] aut J 58 quia] quod BCDFla 65 recurrendum] recurrens J 65 re- naturam F 42 aut] et J et sed exp. I 42 corporeitatis] corporalitatis a 43 me- currendum ad aliquod] requirendum aliquod (aut aliud?) sed in recurrendum ad (aut dia] mediam H m addo sed exp. B 44 de natura sua] i. m. a/o man. A aliud?) aliquod corr. aI. man. A 65 ad] Sllp. /in. I om. F 33 Ioann., XIX, 30. 62 ARISTOT., Metaph., VIII, C. 5 (cf.: lunl., f. 221 M; 1045a 3-6). 20 QUODLIBET I QUAESTIO 4 21 vere potuit dici esse mortuus, tamquam aptum natum vIvere ex 70 95 unione animae suae cum corpore et non vivens sic. Ad quartum, quod nisi corpus Christi in sepulcro haberet aliquam Bad. : Zucc. Bad. 3 rK I Ad primum argumentum et ad secundum in oppositum, quod non formam substan-Itialem, non I esset in genere substantiae neque corpus J 3 'b potest materia esse sine forma et quod generatio unius est corruptio substantia, dicendum quod secundum ponentes gradus formarum alterius, dicendum quod verum est sola actione naturae, quia natura bene posset esse in genere substantiae et substantia corpus, licet ex non potest I materiam denudare et separare ab omni forma. Forma 00 separatione animae nulla formalsubstantialis esset de novo I intro- i enim una naturaliter alteram non corrumpit, nisi per hoc qu"d 75 ducta in materia. Si autem respuamus gradus formarum et ponamus F 132" formam I sibi similem illi contrariam in materia generat, et ideo in separatione animae nullam formam de novo introduci in materia, dicit PHILOSOPH us in n° D e a n i m a, quod patiens naturale in sed materiam nudam subsistere sine omni forma substantiali sub solis principio est contrarium, in fine autem simile, et in I° De gene- dimensionibus quantitatis, dicendum quod illud corpus Christi non r a t i o n e, quod generatio unius est corruptio alterius et e converso, 5 erat in genere substantiae tamquam species aut individuum perfectum et quod materiam impossibile est separari a morpheis et passionibus. 80 sub genere, erat tamen de genere substantiae tamquam I principium Actione autem divina prae servante materiam ne ad unius formae et pars eius quod natum erat esse per suam formam individuum corruptionem forma contraria I introducatur in materia et aliquid perfectum substantiae. Et per hunc modum non erat corpus sub- D3" generetur ex corrupto, bene potest actione naturae corrumpentis et stantia a forma substantiali (quia illam in se non habuit, sed anima I eam C 4,b nihil generantis materia denudari et stare in sua substantia sine omni IO secum in se detulit), nisi sicut principium materiale illius corporis in forma, ut inferius videbitur, vel cum aliqua forma praecedente 85 potentia existens ad corporeitatem substantialem, sed erat solummodo G 2" animam I rationalem, si sit ponere gradus formarum in materia, corpus quantitas per dimensiones quanti tatis quibus actu in forma- ut dictum est. batur, et continebat in se partes materiae pure extensas sub partibus Bad. 3 rL Ad tertium, quod non est privati o in materia sine forma contraria, quantitatis, ratione quarum partium materiae, quae erant substantiae, dicendum quod verum est sola actione naturae introducta. Concur- 15 potuit illud totum quodammodo dici corpus substantia, non tamen H 3" rente autem actione divina I cum actione naturae bene potest privatio 90 sub tam perfecta ratione sicut cum informabatur anima. Unde secun- introduci in materia sine forma contraria, ut dictum est, et per hunc dum hunc modum non est inconveniens dicere quod aequivoce dica- modum corpus Christi in sepulcro vere poterat dici esse mortuum, tur 'corpus' de ipso vivo corpore Christi composito ex corpore et tamquam natum habere in se actum vitae et non habens, et Christus anima, quod non tam est corpus quantitas quam corpus substantia 20 a corporeitate formali, et de corpore mortuo, quod erat corpus quan- titas tantum vel etiam corpus substantia solum, per extensionem ABCDEFGHla Pecia 1: J substantialium partium materiae sub illa quantitate, quia sicut nihil 72 materia] videtur F 72] om. BD sit i. m. E 73 verum] veram J 76 illi] isti F 77 quod] quia I 79 unius] a addo sed exp. A 80 materiam impossibile est] im- ABCDEFGl-lla Pecia I: J possibile est materiam BCDFIJa 83 bene] unde F om. G 86 formarum] formam J 89 dicendum] om. J 90 divina cum actione] om. (ham.) I 91 et] om. C 96 quartum] dicendum addo BCa 96 aliquam] aliam J 97 neque corpus] in cor- 92 vere] non F 92 dici esse] inv. B esse om. F 92 mortuum] mortuus I pore J 99 bene] non F 99 substantia corpus] inv. G 99 licet] hoc 1'1 est addo al.(?) man sup. lin. G 00 esset de novo] de novo esset BCDFGHla I formarum] 77-78 ARISTOT., De an., II, cf. C. 5 (in ALBERTI MAGNI Com. ed. CI. STROICK, p. 100; et ponamus gradus formarum addo sed exp. D I introduci] introducti J 4 illud] lunt., f. 77F; in ANON., Aucl. Arisl., ed. J. HAM ESSE,6, 91; 4J7a 20-21). 79 ARISTOT., om. E 4 Christi] om. E 8 Et] om. J 8 non] sup. lin. B 9 anima] animam J De gener. 1'1 corrupl., I, C. 3 (in THOMAE DE AQUINO Com., p. 295b texI. 20; Iunt., II erat] etiam J 12 quantitas] quantitatis sed in quanlilas corr. B quantitatis DHJ r. 353G, 356C; in ANON., Auc/. Aris/., ed. J. I-IAMESSE, 4,7; 319a20-22, 320b16-17). 13 pure] primae BCa 17 inconveniens] in sup. lin. A 17 dicere] lac. J 19 cor- 80 Ibid., cr. C. 5 (in THOMAE DEAQUINO Com., p. 307, lext. 29; lunt., f. 356 C; 320b 16-17). pus substantia] om. B 19 substantia] subiecti D 22 QUODLIBET I QUAESTIO 5 23 F 132 rb est commune univocum substantiae et accidenti, sic I nihil est pure univocum substantiae quae est materia et substantiae quae est forma QUAESTIO 5 vel composita ex utraque. Nec dico per hoc quod id ipsum corpus 25 Christi, quod primo erat mortuum sine anima et postea vivum per UTRUM SPECIES SACRAMENTI ALTARIS TANGANT animam sicut altera pars com positi ex corpore et anima, dicatur VERUM CORPUS CHRISTI QUOD EST SUB IPSIS aequivoce 'corpus', aut aequi voce 'substantia' prius et posterius; hoc enim non est verum, quia semper id ipsum est, ut dictum est. Sed I Post praedicta quaerebantur duae quaestiones de pertinentibus ad Bad. 3 vl dico quod corpus Christi primo mortuum existens sine anima ex una 30 5 Christi humanitatem quoad eius esse sacramentale. Zucc. 6' parte, et corpus Christi postmodum vivum constitutum ex corpore Prima erat utrum species sacramenti corporis Christi tangunt verum J 4" et anima ex altera parte, cuius illud I corpus primum est pars altera corpus Christi quod in eis est. I Secunda erat utrum Christus videret B 6" constituens ipsum cum anima, aequivoce dicuntur esse corpus aut se sub illis speciebus oculo corporali. substantia. Corpus enim illud mortuum solum dicebatur substantia C!r~a pri.mu~ arguebatur quod species illae I tangunt verum corpus D 3 ,b E 3" tamquam principium substantiae I compositae, quia solum a sub- 35 IO ChnstI, qUIa SI verum corpus Christi, quod est tangibile, est ibi, et stantia quae est materia, et solum dicebatur corpus a dimensionibus non tangunt ipsum species illae, tunc distant ab illo, et hoc non quantitatis et extensione materiae sub illis. Corpus vero hoc vivum nisi .q~ia corpus aliquod aliud sit medium inter species illas et corpus dicitur substantia tamquam substantia composita et per se indi- ChnstI, aut vacuum. Utrumque istorum falsum est et impossibile. Zucc. 5" viduum substantiae a forma substantiali existente in I materia, et Ergo et primum. dicitur corpus non tantum a dimensionibus quantitatis, sed maxime 40 15 Contra. Species accidentium, ut sunt illae species sacramenti, non a forma substantiali corporeitatis per quam est in genere substantiae tangunt corpus quod est substantia, cuiusmodi est corpus Christi corporeae. Et nota quod ista aequivocatio est incompleti ad comple- nisi per hoc quod insunt ei. Si ergo species iliae tangerent veru~ Zucc. 5 ,b tum quod in se continet ip-Isum incompletum, praedicta autem corpus Christi, inessent ei ut subiecto suo et ita non essent per se H 3 ,b aequivocatio vivi et mortui, si alia forma putre-Idinis fuisset intro- subsistentes sine subiecto, cuius contrarium tenet fides. ducta, fuisset diversorum omnino ab invicem specie distinctorum, et 45 ita multo maior quam ista. 20 I .Ad intelligendum veritatem circa hoc quaesitum oportet primo Bad. 3 vl sCire quomodo verum corpus Christi habet esse sub speciebus sacra- menti determinantibus situm et per hoc in illis habet esse tamquam in situ determinato. ABCDEFGHla Pecia I: J ABCDEFGHla Pecia I: J 23 commune] cum est 1 23 est] om. J 23-24 et ... substantiae] om. (ham.) sed i. m. aI. man. D 24-25 forma vel] formalis a 25 utraque] utroque J 25 id] illud J 4 praedicta] ea 1 6 utrum] si G 7 in eis est] est in eis BCDEHla 7 videret] 28 aut] sup. lin. a/. man. C 29 id] om. B sup. lin. aI. man. C sup. lin. aI.( ?) man. D videt B 9 illae] illa sed in illae eorr. G IO Christi] quod addosed dei. A IO si] i. m. aI. man. H 29 est] erat sed in est eorr. H 31 parte] per se F 31 et] ser. an:. F I? quia ... Christi] om. (ham.) G II tunc] iter. D 12 aliquod aliud sit] sed exp. F 33 aut] ut G 35-36 tamquam ... substantia] om. (ham.) 1 36 di- ahqUl~ adslt.1 . 13 Utrumque] autem addo J 16 quod ... corpus] om. (ham.) C cebatur corpus] om. J 36 et] ser. sed aut sup. lin. aI. man. 1 37 hoc] habet sed 16 cUI~smodl] CUIllSG 17- 18 tangerent ... Christi] verum corpus Christi tangerent J exp. et hoc sup. lin. J 39 substantiali existente] inv. C 42 nota] non J I8 sublecto suo] inv. C 21 quaesitum] quae sint J 22 esse sub] om. 1 23 situm] 43 incompletum] in sup. lin. E completum GJ Sicut J 24 QUODLIBET I QUAESTIO 5 25 Notandum IgItur quod aliquid habet esse in situ determinato vel 25 phantastica imaginatione procedit, ac si quantitas specIeI panis esset per se et primo, ut dimensiones quantitativae, vel per se sed non 55 concava et intra concavitatem eius dimensiones corporis Christi cape- primo, ut materia et formae materiales, quae extenduntur secundum rentur, tangente I interiori superficie speciei exteriorem superficiem E 3,b A 2·b extensionem I quantitatis, quaedam vero nec per se nec primo sed corporis Christi. I Quod non est verum, tum quia species ipsae solidae H3" per accidens et per aliud secundario, ut omnia incorporalia, quae sunt, tum quia substantia corporis Christi non est ibi dimensive aut J 4,b non habent esse in situ nisi per suam operationem I circa ea quae 30 extensive, I ut dictum est, quia non est ibi aliquo modo per se, neque B 6·b habent esse in loco et situ, vel per passionem ab eis. Unde angelus 60 ratione sui neque ratione suarum dimensionum, sed solum quia ibi ibi est, ubi est id circa quod operatur, et diabolus ibi est, ubi est aliquid conversum est in ipsam et ideo aliquo modo ipsa est ibi, ignis a quo patitur. sicut dictum est. Sed quia in dimensiones ipsas non fit aliquo modo C 5" Primo modo Christus corporaliter habet esse per suas dimen-Isiones ibi conversio, ideo ipsae non sunt ibi aliquo modo virtute sacra- quantitativas in aliqua parte determinata caeli. 35 mentalis conversionis, sed solummodo, ut dictum est, per accidens, F 132" I Secundo modo habet esse ibidem per suas dispositiones materiales 65 quia scilicet substantia in qua sunt, ibi est, ut dictum est. Et ideo per extensas secundum extensionem quantitatis. illas non fit aliquo modo ibi tactus; aliter autem species sacramenti Et neutro istorum modorum habet esse in sacramento, sed tertio corpus Christi tangere non possent. Zucc. 6 ,b modo tantum, quia scilicet substantia panis ibi, scilicet sublspeciebus Idcirco dicendum est absolute quod species sacramenti nullo modo sacramenti, conversa est in substantiam corporis Christi, ita quod 40 tangunt corpus Christi existens sub ipsis. nisi hoc esset, non diceretur corpus Christi potius esse sub specie sacramenti quam sub specie ligni vel lapidis. Unde et per hoc poterit esse sub pluribus speciebus sacramenti, ubicumque conversa est sub- stantia panis in ipsam substantiam corporis Christi, sicut angelus 70 Ad argumentum in oppositum, quod verum corpus Christi tangibile potest esse in pluribus locis simul, si simul in pluribus operetur, et 45 G 2,b similiter diabolus, si" simul a di-Iversis ignibus in diversis locis exis- est ibi, ergo tangunt illud species illae, vel est aliquod aliud corpus I J 4" tentibus patiatur. Per hoc etiam substantia corporis Christi tota habet medium, aut vacuum, patet quomodo argumentum procedit ex falsa esse sub qualibet parte speciei panis, quia quaelibet pars substantiae imaginatione ac si esset corpus Christi dimensionaliter et per se sub illis speciebus. Et non est ita, ut visum est. I 2" pa-Inis quae fuit sub illis speciebus, conversa est in totam substan- tiam corporis Christi, quia substantia panis conversa est in ipsam 50 ratione qua habet esse simplex, ut unitas, non ratione qua habet esse situale extensum secundum extensionem dimensionum. Bad. 3 vO Dicend um igitur ad quaestionem quod absurda est et ex falsa et ABCDEFGHla Pecia I: J 26 ut] i. m. ai. mali. B 26 quantitativae] quantitatum G 28 vero] om. J ABCDEFGHla Pecia I: J 28 nec'] neque I 28 nec'] neque I 29 per'] SlIp. IiII. ai. mali. C 29 aliud] et addoSlIp. lin. ai. man. D et addoa 29 incorporalia] in SlIp. lin. corporalia I 30 suam] om. B 32 ibi] iter. B 32 id] SlIp. iiII. H 33 a] SlIp. lin. F 35 determinata] 55-56 caperentur] cooperentur J 56 interiori] superiori J 56 exteriorem] corporis determinatas J 38 in] om. G 40 sacramenti] Christi I 42-43 quam ... sacra- addo J 57. tum '] sequilUI' ms. C 58 non] om. B 58 est] om. F 58- menti] om. (ham.) I 43 sacramenti] om. F i. m. H 43 ubicumque] ubi G 59 aut extenslve] om. E 61 modo] sicut addo FI sicut addo sed exp. H 63 ideo] 44 substantiam corporis Christi] i. m. ai. man. A 45 si] om. I 46 si] sed H om. I. 63 ibi] om. J 64-65 per ... est] om. (ham.) J 67 corpus] corporis ABlJa 47 etiam] in sed exp. et etiam i. m. H 48-49 quia ... panis] om. (ham.) F 50 est] corpOrIS sed 111corpus corI'. C 72 aut] et sic H ut et sic F et sic addo BCEG i. m. E 51 qua'] quae H 51 simplex] simpliciter G I qua'] quae H 53 et] 72 v~cuum] et sic addo I et sic addo sed de/. D 73 imaginatione] imagine C om. J 73 dlmensionaliter] dimensio 1'1lac. J 26 QUODLIBET I QUAESTIONES 7 et 8 27 sionaliter mSI per quandam concomitantiam, ut dictum est. Nunc QUAESTIO 6 30 autem ad hoc ut Christus alicubi existens videat se vel aliud oculo corporali, oportet quod ibi sit per se et dimensionaliter, et similiter UTRUM CHRISTUS OCULO CORPORALI VIDEAT SE est de ipsa re visa, quia nihil videtur nisi dimensionale neque videt IN SACRAMENTO ALTARIS nisi oculo dimensionali. Ab-Isolute igitur dicendum quod Christus ut est sub speciebus H 3,b Zucc. 6" I Circa secundum arguebatur quod Christus oculo corporali videt 35 sacramenti, neque se neque aliud videt, neque a se neque ab alio se in sacramento, quia non est in hoc impedimentum ex parte obietti, 5 videtur, oculo,' dico, corporali. Bene tamen verum est quod Christus, quia ipse est corpus visibile, nec ex parte medii, quia corpus eius qui est ibi, videt I se et alia, et est visibilis a se et ab aliis. Non B7" gloriosum sufficit illuminare medium ad se videndum, nec ex parte autem ut est ibi sacramentaliter, sed ut est in caelo localiter. videntis, quia ipse habet oculos claros sufficientes aspicere quodlibet visibile. Nunc autem quod aliquis non videt se, non est nisi propter aliquod dictorum impedimentorum. Ergo etc. IO 40 Argumentum in oppositum non concludit quod Christus nullo Contra. Naturale est, ut dicitur in perspectiva, omne corpus videri modo potest se videre sub sacramento oculo corporali, sed solum- sub angulo descripto in oculo inter lineas imaginatas protrahi ab modo quod non I potest se videre tantum quantum ipse est. Unde 04" extre-Imitabus rei visae, concurrentes in oculo, ita quod naturaliter non valet ad propositum. F 132 ,b semper corpus maius sub maiori angulo videtur I et minus sub minori. Christi autem corpus maius est speciebus in sacramento et 15 non potest videri sub speciebus illis sub maiori angulo quam natae QUAESTIONES 7 et 8 sunt facere illae species in oculo. Ergo si sub speciebus illis videretur corpus Christi, sub minori angulo videretur corpus maius, quod est UTRUM CREATURA POTUIT ESSE AB AETERNO impossibile. Nec potest dici quod fiat possibile per ipsam gloriam, UTRUM REPUGNET CREATURAE FUISSE AB AETERNO quia gloria non destruit, sed semper salvat opus naturae. Ergo etc. 20 I Visis igitur quaestionibus propositis circa Primum Principium, Zucc. 7' 5 sequuntur duae quaestiones circa exitum rerum ab ipso. Quae licet erant duae in modo quaerendi, una tamen sunt secundum rem Bad. 3 vP I Dicendum quod ista quaestio, sicut praecedens, absurda est et ex unde I expedit eas simul determinare. Prima erat utrum creatur~ E3" Zucc. 6 ,b falsa imaginatione procedit, ac si I corpus Christi esset dimensiona- potuit esse ab aeterno. Secunda utrum repugnat creaturae fuisse ab aeterno. C 5,b liter sub illis speciebus, vel quod ipsae dimensiones I essent simul cum dimensionibus specierum, ut alibi esset assignare sub speciebus 25 IO Et arguebatur primo quod creatura non potuit esse ab aeterno caput Christi, alibi pedes, et alibi oculum, alibi nasum. Quod falsum quia in ratione creaturae includitur ratio termini: non enim es; A 3" est, I quia tota substantia totius corporis I Christi est ubique sub creatura nisi habeat esse determinatum, et quod tale est, nullo Bad. 4 rP tota specie sacramenti et sub qualibet parte eius, et nusquam dimen- ABCOEFGHla Pecia I: J ABCOEFGHIa Pecia I: J 29 ut] om. J 29 Nunc] Nec a 30 aliud] autem addo sed ('xp. G 31 quod] ut F 34 igitur] ergo J 36 corporali] et(?) addo E unde add. H 36 Bene tamen] 6 quia] totus addo sed exp. I 8 habet] om. B 7 Nunc] sicut F II omne] esse J Tamen bene OEGHJa 43 se videre] inv. OFHJ 40 solummodo] solum HI 12 angulo] dei. sed reser. i. m. A 13 visae] in se F 14 minus] unus B 41 quod] om. I 41 se videre] inv. Ba 2 potuit] possit HI 4 propositis] om. C 15 Christi] Christus I 19 Nec] Neque I 24 dimensiones] om. J 26 alibi] om. E 5 rerum] iter. A 8 repugnat] repugnet Il II non] sicut I 12 habeat] de addo I 27 ubique] viii J 28 qualibet] specie addo sed exp. C 12 esse] Sllp. lin. C 28 QUODLIBET I QUAESTIONESet 7 8 29 modo potest aequari illi quod omnino pri vat rationem termini, cuiusmodi est aeternitas. Aequaretur autem ei si esset ab aeterno. I Ergo etc. 15 Quod omnino repugnat ei fuisse ab aeterno, arguebatur sic. Coae- I In hac quaestione erat opinio philosophorum quod creatura potuit Bad.4rQ terna non possunt esse separabilia, secundum quod AUGUSTINUSdicit esse ab aeterno et quod non repugnat eius naturae. I Et cum hoc G 2" in Sermone contra Arianos: per hoc probat personarum divi- 40 erat de opinio ne ipsorum quod, licet ex se non haberet esse effective narum consubstantialitatem. Si ergo creatura esset coaeterna Deo, quod tamen, quantum est ex parte sui Creatoris, ipsa non posse~ non posset in esse suo separari a Deo. Hoc autem omnino repugi\at 20 no~ esse, ita quod ipsa non potuit incipere esse nec umquam poterit F 133" naturae suae, quia in eo quod creatura est, possibilis est ad non esse. I desmere esse. Sic enim dicit A VlCENNAin VIO M e t a p h y s i c a e suae: Ergo etc. q~od aliquid (inquit) sit causa existendi causatum, cum prius non Item. Sicut se habet substantia causans ad substantiam causatam, 45 fUIt, hoc contingit quia non est causa eius per suam essentiam, sed ita mensura huius se habet ad mensuram illius. Sed substantiae per aliquam determinatam comparationem quam habet ad illud, cuius creaturae repugnat quod sit eiusdem aut aequalis substantiae cum 25 comparationis causa est motus. Cum igitur (ut dicit) aliqua ex rebus Deo. Ergo et mensurae creaturae repugnat quod sit eiusdem vel per suam essentiam fuerit causa esse alterius rei, profecto semper erit I 2,b aequalis mensurae Dei. Hoc tamen esset possibile I si non repugnaret causa quamdiu habuerit esse, I eo quod absolute prohibet rem non esse. J 5" ipsam esse ab aeterno. Ergo etc. 50 Et haec est intentio quae apud I sapientes vocatur I creatio. Et sic B 7 rh Contra. Deus potest facere id in cuius factione nulla inc1uditur 'l ~osuerunt p hI osophi illi quod I Deum esse causam creaturae I non C 5" H 4" lucc. 7·b contradictio. In factione I creaturae ab aeterno, ut videtur, nulla 30 Sl.t.voluntatis dispositione sed necessitate naturae, secundum quod D 4·b inc1uditur contradictio. Ergo etc. diCit AMBROSIUSin I° Hexaemeron : Gentiles plerique coaeternum Item. Deus fecit creaturam. Aut ergo in aeternitate aut extra eam. mundum volunt esse Deo quasi umbraculum divinae virtutis. Et quam- Non extra eam, quia extra aeternitatem nulla potest esse duratio. 55 vis causam eius Deum esse fateantur, causam tamen non ex voluntate Ergo Deus fecit creaturam in aeternitate. Sed facto in aeternitate et dispositione sua, sed ita ut causa umbrae corpus est et fulgori non repugnat esse ab aeterno. Ergo creaturae non repugnat esse ab 35 l~m.en. Unde si lumen esset aeternum, et fulgor, secundum quod aeterno. diCit Au-IGUSTINUS in alio exemplo, super Ioannem, sermone 36°: lucc.7" ABCDEFGHla Pecia I: J 38- (p. 32,)31 In ... propositum] Ad hoc dicendum et primo F 40 effectivc] i. m. aI. mGl~ A .42 potmt] ~osset C 42 incipere] in cepisse sed iII -ere corr. ohfivis- ABCDEFGHla Pecia 1: J cendo(.) corngere -e- /li -I- A 42 poterit] potuit J 42 esse'] om. C 42 ] I 42 .] . nec neque poterit potuit BCDEHlJa 43 VI"] VII" E 45-49 quod ... creatioJ 13 aequari] aequali I 13 privatI (cr. DU CANGE, Glossarium mediae eI infimae lali- subi. G 45 fmt] fuerit B 45 contingit] convenit HJ 46 comparationem] opera- ni/alis, VI, p. 509: «abolir, supprimer») 16 repugnat] repugnet F 16 ei fuisse] inv. tIOnem E 47 comparationis] operationis E 47'motusJ om. E 47 iguturJ motus H 18 Arianos] con[. A Ariam(?) B Arianos(?) C Arium G Arianos a addo I motus addo sed exI'. H 48 fueritJ profuerit sed pro eX{I. B fuit CEGa 48 esse] 20 omnino] om. BCFGla quod natura est addo sed exI'. H 22 etc.] in addo sed dei. E om. BC /. m. ai. ( ?) mall .. D ~8. erit] erat a 49 habuerit] habuit H 49 prohibet] 23 substantia] sic J 25 eiusdem] eadem GIJ 26 sit] habet I 26 eiusdemJ pro. ~I lac. J 51 philosophi .llhJ. illv. C 51 illi quod] illi'. G 51 quodJ dis- eadem CDGH in eadem BEFa 27 possibile] impossibile G 29 id] om. HIJ illud pOSitIOne addo sed eX{I. C 52 Sit] SICG 52 necessitateJ necessitatis sed iII necessitate i. m. ai. man. E illud F esse illud G omne illud i. m. ai. man. D omne illud a corr. A . 53 plerique] qUia sed plerique i. m. ai. mali. l 56 utJ dicta add C 29 factioneJ vero addo BCDEGa primo addo F 30 videtur] dicitur Ba 33 Non 56 fulgorlJ fulgor sed in fulgoris corr. C . extra eamJ om. (ham.) J 36 aeternoJ ergo creaturae non addo (homoeoceph.) sed eX{I. D 44-50 A VICENNA, Melaph .• VI. C. 2 (r. 92raB-C). 53-57 AMHRoslus, Hexllem., I, 16-17 AUGUST., cf. Sermo 117, C. IO, n. 14 (PL 38. 669). C. 5. n. 18 (CSEL 31.15; PL 14. l31 (I 42B)). QUAESTIONES 8 7 et 31 30 QUODLIBET I Libera ergo voluntate, nulla necessitate naturae coniuncta, vult Ponamus (inquit) virgultum natum super aquam. Nonne cum imagine 85 aliquid eorum quae sunt extra se, quia absolute loquendo non est sua nascitur? M ox ut incipit existere, incipit cum illo simul imago 60 necesse Deum velle aliquid nisi se ipsum et ea quae sunt intra se. A 3,b sua existere. Non praecessit nascendo imaginem suam sed nascitur I Sed quid est de principali interrogato? Repugnatne creaturae I Bad. 4 v' cum imagine sua, et tamen ab illo imago est, non illud ab imagine. fuisse ab aeterno, ut Deus non potuerit eam fecisse ab I aeterno? J 5 ,b Ergo coaequaeva sunt. Si semper virgultum, semper et imago de vir- Si enim potuit fuisse ab aeterno et Deus potuit facere ab aeterno gulto. 90 quidquid factioni non repugnat, Deus ab aeterno creaturam fecisse Philosophorum dictum aperte haereticum est quoad hoc quod 65 potuit. dicunt Deum non potuisse creaturam non causasse neque in nihiLum Philosophi, qui secundum modum suum praedictum ponunt mun- ire permittere postquam habuerit esse, ut creatura non potuerit ha- dum fuisse ab aeterno et ita ab aeterno non solum esse potuisse sed buisse non esse ante esse duratione, nec possit habere non esse post et a Deo ab aeterno esse suum habuisse, dicerent creaturam semper esse. Ita quod etsi dicant Deum voluntate mundum creas se et in 95 factam fuisse a Deo et non habuisse ab eo initium durationis, I ut B 7'" esse conservare, hoc dicunt ipsum facere non voluntate libera ad 70 modo quodam vix intelligibili mundum ponant a Deo factum, sed E 3 vb facere et non I facere, sed voluntate immutabili immutabiliter numquam fieri factionis suae habuisse ab eo, I sicut dicit AUGUSTINUS XO H 4,b concomitante necessitatem naturae. Fides enim catholica expresse De civitate Dei, cap.o 31°: Si pes ex aeternitate semper .fuisset tenet quod Dei libera voluntate creatura aliquando incepit esse et in pulvere, semper subesset vestigium, quod tamen a calcante factum semper durabit, et hoc tam libera Dei voluntate, quod, ipsa ab 00 nemo dubitaret. Nemo revera dubitaret a calcante factum esse, non aeterno disponente, creatura numquam fuisse potuit et postquam 75 in ipso fieri sed in solo facto esse. Vestigium enim in pulvere non facta sit, in non esse abire poterit. Secundum quod dicit AMBROSIUS : fit nisi depressione partium pulveris, quae necessario fit aliquo motu Pulchre ait Moyses quia «fecit Deus caelum et terram». Non dixit aut mutatione finita, ante quam non fuit pes in pulvere sed erant quia « causam dedit mundo ut esset », sed «fecit ». Ex ipso enim est pulveris partes aequales in superfi-Icie. Sed post illam mutationem, Zucc.7' principium et origo substantiae universorum, id est ex eius voluntate 5 qua fit et generatur vestigium partium prius aequalium depressione, et potestate. Et «quamdiu vult », «eius voluntate manent atque con- 80 pes manens I in pulvere perpetuo, potest perpetuo vestigium illud C 5 vb sistunt, et finis eorum in Dei voluntate < m > recurrit, et eius arbitrio c?nservare, etiam si non posset conservari nisi ad pedis praesentiam, revolvuntur ». «Omnia» enim, «quaecumque voluit », Deus «fecit in Sicut nec posset conservari figura sigilli in aqua absque praesentia caelo» et in terra. sigilli. ABCDEFGHIa Pecia I: J 60 ut] cum a 62 imagine] imaginatione C 62 illo] illa J 62 illud] id H ABCDEFGHIa Pecia I: J 63 coaequaeva sunt] inv. BCEGJa coaequaeva sed sunt sup. lin. D 63 Si] Et si a 63 et] om. J 67 habuerit] habuit H 67-68 ut .. , esse] i. m. ai. man. A 68 ante] aut J 68 nec] neque I 69 dicant] i. m. C 69 Deum voluntate] inv. E 87 repugnatneJ -ne sup. lin. H 88 ut ... aeterno] om. (ham.) I 89 Si ... aeterno] 70 conservare] et addo BCGH 73 libera] liberali I 73 libera voluntate] inv. om. (hom.) J . 90 creaturam] non addo sed exp. C 90 creaturam fecisse] inv. G BCDGHIa 73 creatura aliquando incepit] aliquando creatura incepit H quandoque 92 suum praedtctum] mv. BCEGJa 93 non solum esse] i. m. aI. man. A 93 esse] creatura incepit BCDIa; quandoque incepit creatura F quandoque creatura incepit G non HI 93 sed] sup. lin. ai. man. A 94 et] etiam G 94 ab aeterno esse suum] 74 tam] cum(?) E 74 Dei voluntate] inv. EJ 76 poterit] potuerit G 76-77 Am- esse suum ab aeterno BCDHlJa 97 fieri] nec initium addo a 97 Augustinus] libro brosius ... caelum] i. m. ai. man. B 81 finis eorum in Dei] finis Dei eorum in sed in addo BCEGHlJa 97 XO] ser. sed in XIo con. ai. man. G 98 3)°] ser. sed in 4° finis eorum in Dei con. B 81 recurrit] ser. sed in decurrit eorr. B iter. i. m. H con. aI. man. G 98 ex] ex(?) sup. lin. E ab Da om. G I facto] fit sed in facto 82 revolvuntur] resolvuntur sed in revolvuntur con. A con. I 3 aut] ac J 4 P?stj i.. m. ai. man. E 6 potest] om. D 6 potest perpetuo] o~. (hom.) J 6 Illud] Id I potest addo i. m. aI. man. D 7 etiam] et J 59-64 AUGUST., Sermo 117, C. 9, n. 12 (PL 38, 668). 77-83 AMBROSIUS, Hexaem., I, 7 conservari] conservare BHI 8 nec] neque I 8 figura sigil1i] om. J c. 5, n. 18-19 (CSEL 32',15-16; PL 14, \3IA, \3ID-132A (142B, 143A); pro «recurrit», cr. J.F. NIERMEYER, Mediae latinitatis lexieon minus, p. 895, n. 2 82-83 Cf. Ps., 98-00 AUGUST., De civ. Dei, X, C. 31 (CC la!. 46, 309; CSEL 40',502-503; PL 41,311). eXIIl, 3 (IO). 32 QUODLIBET I QUAESTIONES 7 et 8 33 Unde est melior similitudo ponendo quod philosophi posuerunt IO Una quorundam philosophorum dicentium quod creatura ita ha- mundum fuisse ab aeterno a Deo ad modum quo, si sol fuisset ab beret esse ab alio, quod tamen ex se et ex natura suae essentiae non aeterno, et radium ab aeterno stantem produxisset, aut sicut corpus haberet non esse, neque realiter neque etiam secundum intellectum, umbram aut virgultum imaginem suam. Ex quo enim necessitas quasi omnino esset simile de productione Filii a Patre in divinis et naturae est stantem radium produci a sole, si ab aeterno fuisset sol, 40 de productione creaturae a Deo, praeter hoc quod Filius habet esse ab aeterno fuisset radius productus ab eo stans per se. 15 suum in eadem substantia cum Patre, creatura autem I III aliena B 7,b Unde, si per hunc modum Deus creaturam mundi produxisset, substantia. Quod omnino absurdum est, quoniam nulla substantia D 4" necessarium esset ponere quod ab aeterno eum I produxisset. Aeqlllali ex natura sua est aliena a non esse praeter illam quae est ipsum esse enim necessitate fuisset radius et esse potuisset ab aeterno sicut et per essentiam, non per participationem. Solum enim ipsum esse de ipse sol, praeter hoc quod sol ipse esse suum non haberet causaliter 45 se habet quod absolutum est a non esse. a radio sed e converso radius a sole. Et sicut sol numquam habuisset 20 Ideo est alia opinio quod creatura I cum hoc quod habet esse H 4" I 3" a Deo fieri sui esse sed semper fuisset fixum et stans in suo I facto suum ab alio, ita habet ipsum, quod quantum est de se et natura [K 6'b] esse, sic et radius ipse, praeter hoc quod suum factum esse haberet sua habet non esse. a sole, sol autem suum a se ipso. Ut sic esse creaturae a Deo non Et in hoc variat ur sententia quorundam philosophorum et fidelium. esset nisi conservatio continua et perpetua in suo facto esse sine 50 Habere emm de se non esse contingit intelligere dupliciter: uno omni fieri praecedenti, sicut esse illius radii a sole non esset nisi 25 modo I apud intellectum tantum, ut essentia creaturae prius intelli- Zucc. 8' conservatio continua et perpetua in suo facto esse sine omni fieri gatur in non esse quam in esse; alio modo ut in se realiter prius praecedenti, vel quod esse creaturae non esset nisi in continuo fieri, dura tione sit non ens, quam ab alio accipiat esse. ut simul essent aeternaliter fieri eius et factum esse, sicut secundum Primo modo philosophi quidam ponebant creaturam habere non A 3" aliquorum opinionem I contingit in esse radii a sole, quod non habet 55 esse ante esse, ita tamen quod nullo modo in re ipsa, sed solum in ] 5" esse nisi in continuo I fieri, quandocumque est. 30 intellectu non esse eius posset praecedere esse suum. Et hoc modo E 4" Ut autem magis descendamus ad I propositum, sciendum quod habere esse ab alio post non esse vocabat A VICENNA creationem communis omnium tam philosophorum quam fidelium erat opinio, secundum quod dicit in VIa Metaphysicae suae: Haec est intenti~ G 2'b creaturam in quantum creatura est, non habere esse nisi parti-Icipatum, quae apud sapientes creatio vocatur, quod est dare esse post non esse ct ideo non a se sed ab alio, quod est ipsum esse suum per essentiam. 60 absolute. Causatum enim quantum est in se, est ut non sit .. quantum Sed circa non esse creaturae duplex putatur fuisse opinio. 35 ABCDEFGHla Pecia I: ] Pecia 2: K 37 praeced.enti] praecedente BCla praecedente sed iII praecedent i COIT. aI. num. F ABCDEFGHla Pecia I: ] 29 contmglt] constat a 33 esse] i. m. E 35 circa] om. G 35 esse] est H est sed exp. eI es~e sup. lin. BC 35 putatur fuisse] illv. C 36 dicentium] i. m. aI. man. A 37 es~enttae] reser. i. m. C 38 non] nisi F 38 neque ... intellectum i. 1/1.aI. num. A II ab aeterno] om. ] II a] sup. IiII. BC SI/p. iiII. ai. l/1an. E 12 et ... aeterno] 38 e.llam] om. BD] 39 simile] similiter( 1) I 40 praeter] in divinis et de pro- om. (ham.) sed i. m. ai. man. E 16 naturae est] inv. B 17 ab aeterno eum] eum ductlOne creaturae a Deo praeter m/d. sed deI. D 46 est alia] illi'. BCFHlJa ab aeterno BCDGHIJ eam ab aeterno a 18 fuisset] sol propter hoc quod sol 47 alio] et add. I 51 tantum] i. m. aI. 1/1011.A 52 realiler] i. 111. aI. IIUIII. A ipse esse suum addo sed va cat superscrips. C 18 et'] om. BCEG 18 potuisset] 53 esse] non esse sed non deI. B id. sed non exp. C 56 cius] i. 111. aI. lI1all. A posset] 18 et] om. ] 19 praeter] propter sed praeter i. m. C 19 praeter hoc] 56 non ... suum] non esse posset praecedere eius esse suum sed corI'. aI. lium. A pu1cer ] 19 causaliter] taliter(?) sed iII haberet causaliter corI'. a/. an. E 20 num- 58 Haec] el1lm addo C 59 creatio v~catur] illv. F 60 est in se] est EG 60 est '] quam habuisset] inv. ] 31 fieri] i. m. ai. man. E 21 fuisset] i. m. ai. mali. A quod addo sed e:q:. I 60 est] est ei i. m. ai. lium. E ei addo Ga 60 ut] ubi BC 21 et] sup. lin. A 22 praeter] propter sed praeter i. m. C 22 haberet] praeter 60 non ~It]. non SIt non A id. sed iII sit non co/'r. aI. mm1. D non sit sed sequiluI' ros. sed dei. (?) eI haberet i. m. ai. man. E 23 suum] esse haberet addo EG 23 Ut] G non Stt SI sed SI dei. B non sit si sed si exp. C non sit natura f non sit a Sed C 23 praecedenti] praecedente H 25-27 sicut ... praecedenti] om. (ham.) sed addo i. m. H 59-63 A VtCENNA, Melaph., VI. C. 2 (r. 92raC). 34 QUODLIBET I QUAESTIONES 7 et 8 35 vero ad causam suam est ei ut sit. Quod autem est rei apud intellectum, Nec valet eorum ratio quoniam, licet quod quid est rei abso]ute prius est per essentiam, non tempore, eo quod est ei ex alio. I Omne 85 acceptum, abstrahat ab hic et nunc, existentia tamen eius actu sive igitur esse causatum est ens post non ens posteritate essentiae. esse in effectu non semper I abstrahit ab hic et nunc. Unde, licet D 4'b Secundo modo catholici ponunt creaturam habere non esse ante quod quid est eclipsis lunae abstrahit ab hic et nunc, ut ipsum esse, ita quod in re ipsa, non solum in intellectu, non esse posset 65 sim-Ipliciter acceptum non possit probari, existentia tamen eius Bad. : habere ante esse. Et secundum talem modum intelligendi naturam actu alis non abstrahit ab hic et nunc et ideo potest bene probari creaturae et productionem a Deo, non necessitate naturae sed libera 90 hic et nunc esse. Unde, licet quod quid est creaturae et esse ut voluntate, est nostra quaestio, an creaturae repugnet fuisse ab aeterno sequitur essentiam eius, non possit probari, esse tamen actualis C 6" et Deus ideo non potuit eam produxisse ab aeterno, an I non. existentiae bene potest de ipsa probari novum fuisse, in quantum Et dicunt aliqui quod non repugnat ei sed tamen, quod creaturam 70 esse in effectu ostenditur ipsa creatura I mundi non posse habere B 8" ex tempore produxit, hoc mere voluntatis Dei fuit, cuius causa quae- nisi post non esse praecedens dura tione, quod est proba- re creaturam E 4,b renda non est, quia hoc quaerere esset causam quaerere eius, cuius 95 mundi incepisse esse. H 4,b non est causa, ut dicit AUGUSTINUS. Qui et cum hoc dicunt, quod I Dicendum igitur absolute quod mundus non solum incepit ex Bad. : sola fide tenetur creaturam non semper fuisse nec demonstrative tempore, sed etiam quod non potuit fuisse ab aeterno et quod hoc probari posset, quia quod quid est creaturae ab omni duratione 75 repugnat na-Iturae eius, dicente beato AMBROSIO in principio H exa- Zucc. abstrahit. eme ron : Quid tam inconveniens, ut aeternitas operis cum Dei omni- Quod autem non possit probari creaturam incepisse secundum 00 potentis coniungeretur aeternitate? Unde AUGUSTINUS in libro Contra modum quo ponebant philosophi creaturae naturam et eam habere F e Iic ia n u m definiens creaturam dicit quod creatura est ex eo quod esse a Deo, bene verum est et in hoc concordant dicta exempla adhuc non est aut aliquando non fuit, rei cuiuslibet corruptibilis, sanctorum. Probare autem eam incepisse secundum modum quo 80 quantum in se est, omnipotentis Dei voluntate .facta substantia. I Unde A 3 ,b ponunt catholici naturam creaturae et eam habere esse a Deo, bene A VlCENNA, bene videns quod id quod de sua essentia est non ens est possibile, suppositis quibusdam quae recta ratione supponenda 5 non in intellectu solo, sed et in re, esse non recipiat ab alio nisi e~ sunt, ut iam videbitur. tempore, I dicit in fine VI Metaphysicae suae: Postquam autem K 6" res ex se ipsa habet non esse, sequitur tunc ut esse eius sit post non ABCDEFGHIa Peeia 2: K esse et fiat postquam non fuerat. Unde et de hoc modo inceptionis dicit in principio VJlI: Si autem laxaverit aliquis nomen inceptionis 61 vero] sup. lin. E 61 ut] sequitur ras. G 62 tempore] ser. ( ?), sed dei. et i. m. ai. man. E temporum F 62 ex alio] a se addo H 63 causatumJ -sa- sup. lin. B ABCDEFGHIa Pecia 2: K creatum a 63 posteritateJ (cf. AVICENNA, Metaph., VI, C. 1 (f. 91 vaB» posterioritate G 64 ante esse] i. m. ai. man. sed in textu signum insertionis deest E 67 et] om. 85 eius actu siveJ i. m. ai. man. sed super sive ser. vel(?) A 86-87 Unde ... nuncJ om. I 67 a DeoJ om. G sup. lin. E 68 repugnet ... aeternoJ fuisse ab aeterno repugnet (ham.) K 87-90 ec1ipsis ... estJ om. (ham.) H 89 abstrahitJ abstrahat G BCDEHKa fuisse ab aeterno fuisse et Deus repugnat(?) sed in fuisse ab aeterno repugnat(?) eorr. G 69 eam produxisseJ inv. EFGIK 69 anJ aut EG 71 Dei 93 ostenditurJ cum sed dei. et ostenditur i. m. ai. man. E 94 postJ prius EG 94 prae- fuitJ est Dei BCEFGHI est Dei fuit sed in Dei fuit eorr. A 72 estJ sup. lin. K cedensJ praecederet E . 96 absol~teJ om. E 96 incepitJ esse addo a 97 hocJ om. 73 quiaJ quod G 73 causamJ tamen, sed dei. et causam i. m. ai. man. E ~CFHKa 99 aeternltasJ aeternitatem sed iII aeternitas corr. A 00 coniungereturJ 73 quaerere eius] inv. BCDFGHIKa 73 cuiusJ iter. sed exp. C 73 Qui et cum lU~geretura 2 autJ ante 1 4 ensJ est I 4 inJ om. G 5 non IJ 011/. K 5 et] hoc] Quod(?) etiam E 73 et] sup. lin. C 74 semper] i. m. ai. man. E 75 possetJ etIam sed III et eorr. G 7 habet non esseJ non habet esse sed iII habet nOI1 esse corr. possen(?) sed in posset eorr. A 75 quod] sup. lin. E 77 autemJ sup. lin. ai. man. A ai. II/an. E 8- (p. 39,)00 Unde ... esseJ deI F 9 VI"J cap.O(?) 2° super IiII. aI. man. 79 bene] unde F 80 autem eam] inv. Da 80 eamJ om. G 81 ponunt] philo- G cap.o 2° sup. iiII. ai. man. I 9 autem] sup. IiII. 1 IO quamvis] -vis i. m. C sophi addo C 82 supponendaJ ponenda K 84 quod] sup. lin. E 99-00 AMBROSIUS, Hexaem., I, c. I, n. 2 (CSEL 321, 3; PL 14, 1238 (I34A)). 1_ 3 VIGILlUS THAPS., COlllra FeliciallulI/, c. 7 (PL 42, 1162). 9-13 AVICENNA, Melaph., 71-73 AUGUST., cf. De div. quaest. 83, q. 28 (CC lat. 44A, 35; PL 49, 18). VI, C. I (f. 9IvaB). 8-13 Ibid., VI, c. 2 (f. 92raC). 36 QUODLIBET 1 QUAESTIONESet 7 8 37 circa omne quod habet esse post non esse, quamvis non sit haec IO Filio et Deus creaturae, praeter hoc quod ibi Filio datur esse In posteritas tempore, tum omne creatum erit incIpiens.. si autem non substantia Patris, hic autem in aliena substantia, ut supra I dictum laxaverit, sed fuerit conditio incipientis ut habeat esse quo tempus sit, 35 est, quia cum omnis transitus factionis de non esse sit transmutatio I 3 ro sic omne creatum est incipiens, cuius esse praeterit tempus I et motus et haec transmutatio naturalis quando est circa subiectum prae- sive mutatio. Revera laxatur modus inceptionis cum tempore et sua existens, actus creationis, etsi non sit I vera transmutatio ut est illa G 3" duratione, ut eius esse non sit post non esse tempore praeced~nti, 15 quae est naturalis, qUia tamen est de non esse m esse, modum sed infinita aeternitate, in quo non esse eius praecessit ante tempora. mutationis habet, non motus, ad modum actionis qua rei acquiritur Proprius autem est modus inceptionis rei temporalis, quando incipit 40 esse per generationem naturalem. Et non est differentia, nisi quod esse in tempore et non esse eius praecessit in tempore. generatio est ex materia, creatio autem est ex nihilo. Propter quod Bad. 5 rT I Et quod creatura habens esse post non esse, quod non esse habet dicit AVlCENNA VID Metaphysicae : Invenimus quiddam esse, quod ex natura sua in re, non in intellectu solo, necessario incipiat post 20 est ex causa semper sine mate-Iria, et quiddam, quod est ex aliquo Zucc. non esse duratione, manifeste probat A VICENNAin fine Vii M e ta- mediante. I Convenit autem ut omne quod non est ex materia praeia- B 8 'o physicae, duobus ultimis capitulis. 45 cente, vocemus non generatum, sed creatum. Nunc autem omnis trans- Et quod ita sit de necessitate potest sic patere. Creatura enim, mutatio, quae est subita actio, est indivisibilis I durationis, non H 5" quae quantum ex se est non ens, ut nec formaliter nec effective successiva, sed carens successione et duratione, et ex parte ante et habeat esse ex natura suae essentiae, non solum habet ab alio esse 25 ex parte post. Creatio ergo qua cuicumque rei acquiritur esse, non sicut habet in divinis Filius a Patre, vel sicut radius a sole si uterque potest esse ab aeterno. Actio etiam qua rei esse acquiritur, necessario sit aeternus et non habet radius de se non esse nisi in intellectu, ut 50 praecedit eius actionem qua fit conservatio quae continuat esse m dictum est, sed oportet quod ipsi creaturae acquiratur esse suum, posterum. Quamquam ergo res m posteri us possit conservari m ut Deus non solum det causam ei ut sit in facto esse, sed ut faciat esse, ut non desinat esse propter continuationem actus conservandi, ipsam esse de non esse, quod appellatur creatio. Si enim Deus 30 non tamen in ante posset esse nisi incipiat post non esse, propter creaturae daret esse in solo facto esse, nec praeter hoc alio modo simplicitatem creationis qua ei acquiritur esse. eam faceret, in nullo differenti modo Pater in divinis daret esse 55 Unde patet quod valde insipienter dicunt aliqui quod eadem actione Deus I res creat et conservat, sicut sol eadem I actione E 4" ABCDEFGHla Pecia 2: K D 5" II posteritas] posterioritas G tempore] i. m. ai. man. E II tum] cum K 11-12 si ... ABCDEFGHla Pecia 2: K laxaverit] om. K 12 quo tempus sit] prius addo i. m. ai. man. B quo tempore sit a 13 praeterit] poterit sed dei. eI praecedit i. m. B poterit CEIK praecedit a 13 et] est a 14 modus] motus C 14 sua] om. E 15 esse] est sed exp. eI esse i. m. ai. man. C 33 quod] et sed exp. eI quod sup. lin. H 34 aliena substantia] il/V. K 34-35 supra 16 praecessit] ante tempora. Proprius autem est addo sed dei. A 19 habens] habet sed dictum est] dictum est supra E 36 et haec transmutatio] om. (ham.) GI 37 crea- dei. eI habens i. m. ai. man. B habet sed dei. eI habens i. m. ai. man. D habet EK tionis] autem addo i. m. H 37 tranmutatio] ut illa quae est naturalis, quia tamen est de habet sed quae sup. lin. anle habet eI quae iler. i. m. H 19 esse quod non] i. m. ai. non esse in csse, modum mutationis addo sed exp. eI va cat superserips. A 38 modum] man. K 20 in2] om. K 20 solo] quod addo i. m. ai. man. E 20 incipiat] incipit i. m. C 38 modum mutationis] inv. K 40 naturalem] ser. ( ?) sed dei. eI naturalem BCEGH 21 in fine V"] ser. sed in principio VP' superserips. ai. man. G 22 ca- i. m. ai. man. E 40 est] i. m. ai. man. B 42 Mctaphysicae] suae addo BCHKa pitulis] reser. i. m. ai. man. C 24 ex] in K 24 ens] est I 24 necI] neque I 42 quiddam] quoddam DGa 43 quiddam] quoddam DGa 47 et] om. G 49 etiam] om. K 25 ab alio esse] esse ab alio a 26 habet] esse addo BCKa 26 a] ser. autem G 49 esse acquiritur] inv. E 49 acquiritur] esse addo sed exp. C post non sed in de eorr. B 26 si] sed G 28 dictum est] inv. E 28 oportet ... acquiratur] essc addo i. m. ai. man. H 50 praecedit] praeterit Da praeterit sed in praecedit corr. ai. ipsi creaturae acquiritur sed in oportet quod ipsi creaturae acquiratur eorr. ai. man. A man. B praeterit sed praecedit i. m. ai. man. E 51 ergo) om. K 51 possit) sup. lin. K 31 nec] non E 31 praeter] propter C 31 alio modo eam] eam alio modo 53 posset) possit sed in posset eorr. A om. G 53 post) COI/t: A 55 patet) reser. i. m. BCDEGHa 32 modo] eOI~f.C 32-23 esse Filio] inv. Da ai. man. B 55 eadem] ratione addo C 56 causatI creat a 10-21 AVICENNA, Melaph. cr. VI, C. 1-2 (r. 9IrbB-92rbD). 42-45 AVlCENNA, Melaph., VI, C. 2 (r. 92rbD). 38 QUODLIBET I QUAESTIONESet 7 8 39 causat et conservat lumen in medio. Si enim sol haberet esse ex se universum. Non enim fecit atque discessit, effectumque deseruit. Illa nec aliquo modo ex natura sua conveniret ei non esse, et lucis natura eJfectiva vis vacare non potest quin illud quod ab ea factum est, procedens ab ipso de natura sua haberet esse post non esse, quam- tueatur et ea specie carere non sinat, qua est quantacumque est. Quod quam eius conservatio sit in continuo fieri, tamen necesse esset 60 enim per se non est, si destituatur ab eo per quod est, profecto non praecedere aliquod fieri quo primo esse reciperet. Et ideo ponendo 85 erit. Et non possumus dicere id accepisse corpus cum factum est, ut solem ab aeterno et non habere de se non esse, necesse est ponere se ipso iam contentum esse posset, etsi a I conditore deserere tur. Unde, Bad. 5 similiter radium eius ab aeterno non habentem esse post non esse secundum quod sancti exponunt illud Genesis 11°: Die septimo nisi in intellectu (vel forte nec in intellectu), vel solem nulla necessi- requievit Deus ab omni opere suo quod patrarat, requievit ab I opere Zucc. : tate naturae sed libera voluntate radium producere. 65 primae creationis, non autem ab opere gubernationis et conserva- Magnum etiam videtur esse inconveniens quod esse creaturae, cum 90 tionis, secundum quod dixit Christus, Ioa n n. YIIIo: Pater meus sit esse substantiale permanens, semper sit in continuo fieri, licet non usque modo operatur, et ego operor. Unde AUGUSTINUS in libro possit nisi ad praesentiam suae causae permanere. Unde sicut vi- Contra Adimantum, , utrum verbum I con- B8" demus in generatione rerum naturalium quod agens particulare, quia cordans dicit: Requievit ab omnibus operibus suis quae fecit, ut iam est solum causa fieri rei, eo quod non habet in se rationem totius 70 ultra non faceret mundum cum omnibus quae in eo sunt. Nec tamen speciei, per suam speciem causat sibi simile in materia, quo generato 95 ut etiam a mundi administratione requiesceret ut in faciendo mundo, A 4" cessat eius actio et non conservat illud in esse, I sed agens universale a quo opere I post I factionem cessavit, sed in administrando opera- 13" H 5,b quod habet in se rationem totius speciei, ut corpus caeleste et eius retur. motor, ut sit alia actio generationis et conservationis, consimiliter Quia igitur Deus non potest res creare nisi in aliena substantia, si agens universale primo rem ipsam per se et immediate generaret 75 per quam necessario habent de se non esse, non de sua substantia, et generat am postmodum conservaret, actio eius esset alia generandi 00 per quam de se haberent non posse non esse, ideo dicit AUGUSTINUS, et conservandi, et sicut ibi esset circa generatum, ita et in proposito De fide ad Petrum, : Deus, qui sine initio I semper F ]33' K 6,b circa creatum. Unde utriusque actionis distinctionem tangit I AUGUS- est quod summe est, dedit rebus a se creatis ut sint. Non tamen sine TINUS, cum dicit De immortalitate animae, cap.o IYo: Vis et initio, quia nulla creatura eiusdem naturae est, cuius est. natura incorporea ejlectrix corporis universi praesente potentia tenet 80 Et sic absolute dicendum I quod quia creatura, eo quod creatura C 6 " 5 est, voluntarie a Deo de nihilo facta, non potest esse ab aeterno, ABCDEFGHla Pecia 2: K ABCDEFGHla Peeia 2: K 82 vacare] -care i. m. C facta re G etiam(?) causare(?) E 83 qua est] ita sed dei. et 61 praecedere ... fieri] fieri aliquod praecedere D 63 similiter] simul sed in similiter qua est i. m. E 84 si] sed I 84 destituat ur] destituet ur DI 84 per] sup. iiII. 01. corr. I 64 in'] om. H 64 vel ... intellectu] om. (ham.) K 64 nec] sup. iiII. A man. C sup. iiII. E 85 id] illud E 87 Die] om. G 88 Deus] Dominus EG 64 in] om. BD i. m. C 56 quod] ex sed exp. eI quod sup. iiII. 01. man. C 60 est] 88 patrarat] ra' sup. iiII. B 88 ab] omni a 90 dixit] dicit BCEa 92 Contra] aut sed exp. et est sup. iiII. C 70 habet] esse add. sed dei. B esse addo sed exp. C sup. iiII. Il i. m. ACD om. BG 92 < cap.o 2°> i. m. ACD om. BG 70-71 totius speciei] inv. K 71-72 illud] eum sed exp. et illud i. m. A id G om. E 92 utrum < que> ] necesse sed in utrumque corr. C necessarium(?) sed utrumque i. m. 74 totius] om. K 74 consimiliter] convenienter sed dei. eI consimiliter i. m. B 01. man. E 94 eo] quae addo BC 95 etiam] om. BC 99 per] om. I sup. lin. 01. 66 conservandi] et sicut esset alia generandi et conservandi addo eI va cat superscrips. K man. BD i. m. H 99 quam] qua E 00 Augustinus] libro addo BCDEGHlKa 77 ibi] om. BCDGKa 77 circa] i. m. 01. man. K 78-79 Augustinus cum dicit] I < cap." 10>] i. m. ACD om. BEG 2 sint] sunt sed in sint corr. B 2 tamen] cum dicit Augustinus libro DEG cum dixit Augustinus libro sed in Augustinus cum dicit tantum sed in tamen corr. C 3 cuius est] om. EG 3 absolute dicendum] inv. libro corr. 01. man. C cum dicit Augustinus vel sed vel dei. B in libro add. K 79 De BCDGHKa 4 quia] om. BCEI 4 eo quod creatura] om. ham. G 4-5 eo quod ... animae] De morte animae sed iII De mortalitate(?) animae corr. G 79 cap.o IVO] creatura est] inquantum creatura a 5 potest] posset K i. m. A om. BC 80 incorporea] incorporea (conf.: pro forma lil/erae a ei quanta- cumque in lin. 9) A in corpore BCDGHIK in corpore sed in in corpore a corr. E 87-88 Gell., II, 2. 90-91 /001111., v, 17. 93-97 AUGUST., COlltra Adimalltum, C. 2, n. I (CSEL 25',117; PL 42,131). 1-4 FULGENTIUS Rusp., De/ide ad Petrum, C. 3, 79-86 AUGUST., De immortalitate animae, C. 8, n. 14 (PL 32, 1028). n. 25, qui addit: «Trinitas, unus, verus et bonus Deus» (CC 91A, 727; PL 40,761). 40 QUODLIBET I QUAESTIONES 7 et 8 41 contradictione repugnante, quia eo quod ponitur sine initio, ponitur potentia ad contrarium pro eodem tempore quo ponitur actus, sed habere esse sibi non acquisitum ab alio de non esse, et per hoc quod si sit potentia ad contrarium, hoc est per potentiam positam in esse est creatura, ponitur sibi a Deo esse acquisitum de non esse. pro alio tempore in quo potest actus impediri, quia contingens Dicet forte aliquis quod de ratione creaturae ut est creatura, non 30 est. I Hoc enim modo, licet quod est, quando est, necessario est, D 5,b est quod esse sic sibi sit acquisitum ut ipsam oporteat habere non IO non tamen absolute necessario est, quia erat potentia in tempore esse ante esse duratione, licet hoc sit sufficienter, ut aestimo, iam praecedenti per quam actus iste potuit impediri, et per hoc potuit probatum, sed quod posset sibi fuisse acquisitum. Unde, sicut id absolute non esse pro tempore quo est. Et similiter quod fuit, quando quod ab aeterno praedestinatum est fore, ab aeterno potuit I10n fuit, necessario fuit. Non tamen absolute necessario fuit, quia erat fuisse praedestinatum fore, vel fuisse praedestinatum non fore, sic, 35 potentia in tempore prae-lcedenti per quam ille actus potuit impediri, Zucc. ( etsi mundus ab aeterno habuerit esse a Deo et ita non sit ei esse 15 et per hoc potuit pro illo tempore absolute non fuisse. Similiter acquisitum ab eo, quia tamen nulla necessitate naturae aut volun- quod erit, quando erit, necessario erit. Non tamen absolute necessario tatis immutabilis concomitantis naturam mundus habet esse ab eo erit, quia fuit vel est vel I erit potentia ante illud futurum per quam G 3,b ab aeterno, potuit non habuisse esse ab eo, et ita potuit sibi fuisse actus ille poterit impediri, et per hoc poterit absolute non fore. Si ergo E 4 ,b acquisitum esse I a Deo, sicut nunc est secundum fidem. 40 aliquid aliquando fuit nec umquam erat potentia praecedens per quam Sed contra, secundum PHlLOSOPHUM esse quod est, quando est, 20 actus essendi eius pro tempore quo fuit, potuit impediri, absolute necessario est, ita quod pro tempore quo est, non est potentia ut necessario fuit, quia non erat omnino potentia, neque rei existentis non sit, neque ex parte ipsius en tis neque ex parte alicuius efficien- neque causae efficientis, per quam I potuit impediri ne tunc fuisset. tis, quia super hoc nulla est potentia, quia esset ad contradictoria Sed si aliquid semper I habuerit esse et ab aeterno, numquam erat facere (sic) simul esse. Et similiter de eo quod fuit: pro tempore quo 45 potentia praecedens per quam actus essendi eius posset impediri pro fuit, necessarium est fuisse. Et de eo quod erit: pro tempore quo 25 aliquo instanti in ante assumendo, neque rei existentis neque alicuius erit, necessarium est fore. Ita quod in nullo istorum modorum est causae efficientis. Absolute ergo necessarium est illud semper fuisse. Si ergo creatura mundi ponatur semper habu-lisse esse a Deo et ab H 5" aeterno, necessarium est absolute eam semper et ab aeterno fuisse, ABCDEFGHla Pecia 2: K 50 et si sic, numquam ab aeterno neque ex parte Dei neque ex parte rei erat potentia aliqua per quam potuit aliquando non fuisse, et sic 6 eo] sup. iiII. E 6 ponitur2] potest E 7 esse] om. G 6 non] sup. IiII. K creatura mundi, si ponatur I habuisse esse a Deo ab aeterno, non K 7" 7-8 et ... esse] i. m. ai. mali. K 9 Dicet] Dices sed iII Dicet eorr.? A ergo addo E 9 aliquis] i. m. ai. mali. A IO sic] om. G i. m. ai. man. A IO sic sibi sit] sit solum numquam erat ei esse acquisitum a Deo de novo ex aliquo sibi sic I IO-II ut ... duratione] i. m. ai. mali. A ser. sed exp. H IO ipsam] ipsa G temporis initio, sed nec omnino possibile est ut sibi umquam fuisset 12 ante] aut G II sit] i. m. ai. mali. E 12 probatum] est addo sed exp. C 13 aeterno'] non addo F 13 aetern02] non addo DG non addo sed dei. BC non addo sed exp. H 15 habuerit] habuit F 15 non] sup. lin. B 15 sit] sint, sed in sit ABCDEFGHIa Pecia 2: K ABCDEFGHla Pecia 2: K ABCDEFGHla Pecia 2: K eorr. B sup. lin. E om. G fuit I 16 quia] quod C 16 aut] aliud I 17 im- mutabilis concomitantis] immutabilis excomitantis sed in immutabilis comitantis eorr. B immutabilis concomitationis C invincibilis concomitantis sed immutabilis concomitantis 27 pro] quod I 28 si] om. K 28 ad] iter. sed dd A 29 contingens] reser. i. m. a 17 naturam] i. m. ai. man. E 17 esse] om. D 17 eo] et addo EG i. m. ai. mali. B 30 est] est(?) H 32 iste] SI/p. iiII. A 35 quam] quod BC 18 potuit non] illi'. G 19 acquisitum esse] inI'. EI 19 acquisitum ... Deo] a Deo 39 poterit'] poterat BCDa 39 poterit2] om. C 40 aliquid] i. m. H 40 um- acquisitum esse H 20-(p. 44,)10 Sed ... corruptionem] de! F 20 esse] ser. sed iII qua~] numquam E .41 a~tus] ille add. sed dei. A 42 neque] nec I 44 habuerit] omne eorr. C 21 est potentia] illI'. BCDGHIKa 23 ad] om. CEGHI sup. iiII. ai. habUit a 44 erat] ent B ent sed /Il erat eorr. C 45 essendi eius] illi'. I 45 posset] mll. B 24 fuit] suit sed fuit i. m. ai. man. C Iit sed exp. et fuit i. m. H possunt H 48 ponatur] probatur sed in ponatur eorr. ai. man. B probatur sed ponatur I. m. ai. mali. E probatur CI 49 necessarium] nata sed necessarium i. m. ai. mali. EH nata G 4~ eam] esse E . 49 et] om. H 50 si] SI/p. IiII. K 50 sic] sit D 20-26 ARISTOT., cr. Metaph., IV, C. 4 (Iunt., f. 95H; 1011 b 15-20); ibid. (Iunt., f. 87G; 51 potentIa] potUIt sed /Il potentia corr. E 54 temporis initio] IIII'. BCa 54 nec] 1009a 34-36); c. 5 (Iunt., r. 92G-I; 23-101la 2). neque I 54 umquam] numquam E 42 QUODLIBET I QUAESTIONESet 8 7 43 esse acqUlsltum a Deo de novo in aliquo InlttO temporis. Quod 55 umquam ab ipso, nISI large sumendo factionem pro creatione, modo falsum est simpliciter et impossibile, cum contrarium tenet fides, 85 quo AVICENNAexponit actionem creationis, ut supra expositum est, quae ponit quod mundus a Deo aliquando novus factus est. non modo quo catholici eam exponunt de nova mundi factione. Sic Non solum ergo simpliciter falsum est sed etiam impossibile, quod ergo posuerunt mundum ita habere esse a Deo quod non potuit mundi creatio habeat esse a Deo ab aeterno, ut numquam sit ei Deus ei non dedisse esse nec esse auferre ab eo, quia secundum eos esse acquisitum ab eo, possibile tamen fuisset acquiri. Immo aut 60 mundus habet esse a Deo sola naturae necessitate aut voluntate I B 9" necesse est ponere quod esse sit ei acquisitum a Deo de novo, quod 90 immutabilitatis coniuncta necessitati naturae, non libera ad dare esse postmodum ei conservetur ab eo, ut omnino non poterit aliter habere et non dare. 'I Quod si quis dubitaret an talis erat philosophorum Bad. 6 esse ab ipso, ut ostendit praecedens demonstrat io ; aut necesse est mens et sententia, videat lum Caeli et mundi et VJ!um Meta- ponere, si habet esse a Deo ab aeterno non acquisitum, quod mundus physicae AVlCENNAE, et procul dubio ita esse inveniet. Unde absolute non potest non habere esse ab eo et sic quod numquam 65 PHlLOSOPHUSdeterminationem suam super habitam I° Caeli et potuit ei ab eo acquiri esse de novo, nec umquam poterit permittere 95 mundi repetit breviter in IXo Metaphysicae, dicens: Nihil ut cadat in non esse, ut ostendit ista ultima demonstratio. aeternum est in potentia, et omne verbum et omnis potentia est Et haec fuit procul dubio sententia et mens philosophorum in contradictoriorum insimul. Quod enim non habet potentiam ut sit, aeternitate mundi, quod scilicet creatura mundi, quia non habet non quia non est aliquid, non erit. Et omne I quod habet potentiam ut H 5,b C 6,b esse ex sua natura nisi in solo intellectu, ut aestimabant, I numquam 70 sit, possibile est ut non agat. Ergo quod habet potentiam ut sit, erat ei acquisitum esse, et ita, licet haberet esse a Deo ut a prima 00 possibile est I ut sit et ut non sit, et quod possibile est ut non sit, D 5" causa, semper tamen et ab aeterno ab illo esse habuit et habebit. corrumpetur aut modo simplici per substantiam, aut hoc modo quan- Nec fuit secundum hoc apud eos minus impossibile creaturam mundi titate aut qualitate. Ergo nullum eorum quae non corrumpuntur modo aliquando posse non fore quam aliquando non fuisse. Unde fuit simplici, est in potentia modo simplici. Omne verbum et omnis potentia, principium apud eos quod creatura de natura et essentia sua non 75 habet quod non 'sit, etiam si sibi derelinqueretur (quasi per impossi- ABCDEFGHIa Peeia 2: K bile), et sic quod de se non habet posse ad non esse, sed quod 85 exponil] sup. lin. C ex- sup. lin. A 87-88 quod ... eo] om. (hom.) I 90 im- quantum est ex parte eius, impossibile est eam non esse; super muta?ilitatis coniuncta] inv. D 91 dubitaret] dubitat G 92 Iu~ Caeli et mundi] Zucc.9 ,b impossibile autem nulla ca-Idit potentia quae absolvat ipsum et lum!Ibrum De ca.eloeI mundo BCDGHIa 92 eI] sup. lin. H 93 procul dubio reducat ad possibile, reducendo ipsum etiam ad actum. Ex huius- 80 lIa] Ita proculdublOa 94 suam] sup. lin. E 96 IOCaeli eI mundi] vel De caelo et mundo sed vel deI. B IOlibro Caeli eI mundi J libro De caelo et mundo Ca IO I 3,b modi autem principio posu-Ierunt quod nullo agente posset creatura libro De caelo eI mundo DGHI 95 super habitam] supra habitam K 95 Nihil] E 5" mundi non esse aut non fuisse, et per hunc I modum posue-Irunt animal B bis i. m. H 95 in] om. K 97 contradictoriorum] contradictoriarum K rT 97 enim] om. E i. m. aI. man. B sup. lin. aI. man. C 97 110n] up. lin. E 99 ut Bad.6 mundum habere esse a Deo ab aeterno, non tamen factum esse s nOI1 agat] ut(?) m(?) agat possibileest quod non habet sed in ut nOI1 corr. 01. man. agat B ut agat et possibile quod 110nagat E possibileest quod non habet addo I possibile ABCDEFGHIa Pecia2: K est quod non habet sed addo sed exp. B 99 Ergo ... sit] et G 1-2 quantitate aut qualitate] inv. BCEIa 2 quae 110n corrumpuntur] quod nOI1 corrumpitur BCDEHKaquod nisicorrumpitur I 3 Omne verbumet omnis potentia]subi. ABCGI 58 simpliciterfalsumest] simpliciterfalsum sed in est simpliciterfalsum corr. 01. man. C etc. addo BCDGHa 58 est] om. I 60 fuisset] ei addo 01. man. B 61 quod] et sed quod sup. lin. H 62 ut] i. e. G 62 esse] i. m. E 62 ab eo] a Deo addo sed deI. E 66 nec] 85 cr. supra, pp. 81,8-82,21. 92 ARIST., e caelo, I (in ALBERTI D MAGNICom., ed. neque I 66 poterit] potuit B 68 procul dubio] om. E 69 quod scilicet] inv. P. HOSSFELD, 1-101; in THOMAE EAQUINO p. D Com., lib. I, p. la-118b; lunl., r. IC- BDEGIKa om. C 69 creatura mundi] om. C 70 aestimabant] aestimabat G 95F; 268a-283b). 92-93 AVICENNA, Metaph., cf. VI, C. 5 (f. 95raF) et VIII, C. 7 71 acquisitum esse]esse acquisitum esse sed ultimum esse exp. E inv. G 71 haberet (f. 100vbA-lOlvaB)et IX, C. 4 (r. 104vaA-105rbB). 94-95 Cf. supra, p. 40, 20 sqq. haberent K 73 Nec] Neque I 76 si] i. m. 01. man. E 76 quasi] om. C 95-3 ARISTOT., Metaph., IX,C. 8 (in AVERROIS Com., ed. B. BORKE, 61, lin. 6-62, 153; p. 78 eius]-us i. m. E 79 cadit] i. m. C 79 absolvat] absolvit E 80 etiam] sup. Iunl., f. 243B-C; 1050b8-17). 3 ARIST., etaph., IX,C. 8 (ed. B. BORKE AVERROIS M in lin. 01. man. A 83 mundum]nOI1 sed exp. E addo Com., p. 61, lin. 6-7; Iunl., f. 243B; 1050bI7). 44 QUODLIBET I QUAESTIONES 7 et 8 45 id est omnis potentia activa rationalis et omnis potentia passibilitatis potuit non habuisse esse a Deo, et quod Deus ab aeterno potuit secundum COMMENTATOREM. Unde dicit ibidem: Dec/aratum est in 5 30 mundo acquirere esse, ut creatura non dicatur ex hoc 'creatura', quod scientia naturali, quod nullum eorum quae non corrumpuntur secundum habet sibi esse acquisitum, sed quia sibi possit a Deo esse acquiri, substantiam, habet potentiam quod substantiae eorum corrumpantur. et quia apta est ut sibi acquiratur, licet habeat ab aeterno a Deo Et hoc dixit in hoc loco, quasi negando. Et dec/aratio eius perfecta esse non acquisitum. Illa enim sunt omnino incompossibilia, ut dictum est in [0 Caeli et mundi. Illic enim dec/aravit quod in aeterno non est. sit potentia ad corruptionem.. 10 35 Sed quod arguitur per simile de praedestinatione, quod id quod Nos igitur qui ipsa veritate fidei coacti sumus tenere quod creatutae ab aeterno praedestinatum est fore, ab aeterno potuit non praedesti- mundi esse est acquisitum a Deo ex tempore, et quod de se et de na ri fore vel praedestinari non fore, ergo a simili de creatura, et, natura sua nulla creatura habeat esse, sed a solo Deo, et hoc licet ab aeterno ponatur I habere esse a Deo, cum hoc stat I quod C 7" acquisitum, quia de sua natura habet non esse, ut ostendit supra ab aeterno potuit non habuisse esse I a Deo, et ita quod ab aeterno G3"' F 133 ,t prima demonstratio, primo debemus destruere primum fundamentum 15 40 potuit I habere esse acquisitum ab eo in aliquo tempore, dicendum B 9,b A 4" philosophorum, dicendo quod omnis creatura, I in quantum huius- quod non est simile, quia habere esse a Deo dicit quid non in modi, ex natura sua simpliciter habet quod non sit etiam in re, nisi respectu ad aliquod determinatum signum temporis vel durationis, habeat esse ab alio. Si enim diceremus quod de natura sua est quod sit, sicut facit esse praedestinatum a Deo ratione eius quod est 'prae'. necesse habebimus concedere omnia alia inducta ex hoc ab eis circa Nihil enim praedestinatur, nisi cuius esse praeterit ipsa praedestinatio, mundi aeternitatem et incorruptibilitatem. Unde, illo primo negato, 20 45 quia non est praedestinatum nisi incipiens esse in aliquo determinato possumus dicere quod mundus habet esse sibi a Deo acquisitum, non signo temporis, et ideo, cum in illo signo nulla necessitate incipiat ab aeterno. Re vera si haberet esse a Deo ab aeterno, non esset ei esse esse cum hoc quod est praedestinatum fa-Ire in illo, verum est quod Zucc. 9" acquisitum a Deo nec I possibile acquiri, et e converso, I ut dictum poterit in illo non fore. Et quod poterit in re non fore, poterit a K 7,b est. Possumus autem et debemus dicere consequenter, nulla necessi- Deo praedestinari non fore, vel non praedestinari fore, quia prae- tate, nec naturae nec voluntatis, mundum habere esse a Deo. Ex 25 50 destinatio, etsi sit aeterna, semper tamen cor-Irespondet conditioni Zucc. 9 quo patet quia simpliciter falsum est dictum superius contra nostram rei I praedestinatae, et ideo quia praedestinatum fore dicit rem divini H 6" determinationem, scilicet quod cum hoc quod ponamus mundum actus respectu alicuius temporis determinati, respectu cuius res potest habere esse a Deo ab aeterno, possit poni quod mundus ab aeterno aliter se habere, habere autem esse a Deo dicit rem divini actus non respectu alicuius temporis determinati. Habere autem esse a De~ 55 ab aeterno omnino dicit actum supra omne tempus signatum et ABCDEFGHla Pecia 2: K finitum, ita ut respectu nullius temporis determinati possibile est 5 ibidem] idem D 6 quae non corrumpuntur] quod non corrumpitur DEI II I° Caeli et mundi] I° libro De caelo et mundo VCDEGla libro De Caelo et mundo H ABCDEFGHla Pecia 2: K 9 Illic] i. m. ai. man. E illuc B illuc sed in illic corr. C 9 non] sup. lin. A II veritate fidei] inI'. D II tenere] om. I 12 et de] i. m. ai. man. B de om. CEFGIKa et om. D 13 a] sup. lin. ai. man. E 15 prima demonstratio] inI'. K 17 etiam] et CI 17 ni- 31 possit a Deo] a Deo possit D 31 esse] sup. lin. C 36-37 praedestinari] prae- si] ubi G 19 habebimus] habemus habebimus GI id. sed habemus dei. BD 19 hoc] destinare E 38-39 a ... esse] om. (ham.) sed restituit a/. man. quae tamen non quod addo F 20 incorruptibilitatem] corruptibilitatem BG corruptibilitatem sed in- corr. habere in habuisse ~ 42 non] in respectu non addo sed dei. B 43 sicut] sup. lin. H corruptionem CF corruptibilitatem sed in incorruptibilitatem corr.? E 23- et addo C 44 praetent] scr. sed exp. et praecedit i. m. H ser. sed dei. et 24 ut dictum est] om. K 25 esse] sup. lin. ai. man. C 26 quia] sup. lin. AB quod pra~cedit i. m. ai. '~aJl. B praeterit vel praecedit D praecedit Ea 45 quia] sed H DK 26 simpliciter falsum est dictum] simpliciter dictum falsum est dictum, sed 45 m] om. D 7 m] om. GI sup. lin. ai. man. BEK 47 pr~edestinatum] prae- simpliciter dictum exp. B desinatus ABCDEFGla 48 in ... poterit] om. (ham.) F 48 quod) quia sed in quod corr. ai. man. B iter. sed exp. C 48-49 poterit a Deo] a Deo sed poterit sup. lin. 4 AVERROESU Metaph., IX com. 17 (cf.: ed. B. BORKE, p. 62, lin. 26-44; lunt., f. 243 I). ai. man. post Deo C 49 non2] sup. lin. F 50 semper tamen correspondet] tamen 5-10 Ibid. (ed. B. BORKE, p. 63, lin. 55-59; Iunt., f. 243 I-K). correspondet semper BCEFGHIKa 53 aliter se] inI'. EGK 56 ut) quod ABCDEHla QUAESTIO 9 47 46 QUODLIBET I aliter se habere, immo respectu infinitae aeternitatis in qua omnino QUAESTIO 9 est carentia ad posse aliter se habere, ut patet ex demonstratione praeinducta. UTRUM IPSAESSENTIACREATURAE SITSUUMESSE Propter quod patet plane quod ab aeterno praedestinatum fore 60 potuit non praedestinari fore vel praedestinari non fore, habens I Post quaestiones de Primo Principio et de modo exitus rerum ab Bad. ' autem esse a Deo ab aeterno non potuit ab aeterno habere non Zucc. ipso, sequuntur quaestiones de ipsis rebus secundum dictum modum esse ab eo neque habere esse acquisitum ullo modo, ut praedeter- 5 ab eo productis. Et proponebatur una quaestio de creatura in minatum est, secundum quod et bene et eleganter dicit PHILOSOPHUS communi et in generali, aliae vero plures de ipsa creatura in spe- I4ra quod in perpetuis quae I semper habent esse, non differunt esse et 65 ciali. posse. In generali autem erat quaestio utrum creatura ipsa sit suum esse. Et arguebatur quod non. IO Primo quia, cum creatura ipsa sit quid subsistens, si ipsa esset suum esse, ipsa esset esse subsistens. Esse subsistens est esse purum, Per hoc patet ad argumentum primum in contrarium, quod falsum quod non est nisi Deus. Creatura ergo esset Deus. Hoc autem falsum supponit, 'scilicet quod non includitur contradictio ponendo creaturam est. Ergo etc. 70 Secundo quia, si creatura non est aliud re a suo esse, cum ipsum ab aeterno. Ad secundum, quod Deus fecit creaturam in aeternitate aut extra, 15 esse, in quantum huiusmodi, non est limitatum, et ita infinitum, esset dicendum quod extra, non in duratione aliqua quae aeternitatem quaelibet creatura in natura sua infinita, quod falsum est. Ergo et excesserit, sed quae sub aeternitate inceperit, I secundum quod dicit primum similiter. AUGUSTINUS De civitate < Dei>, : Deus semper XIIo Tertio quia, si creatura non est aliud re a suo esse, cum I ipsum fuit ante ipsam, sed nullo tempore sine ipsa, non eam spatio currente, 75 esse non potest a se ipso separari, esse non posset separari a re sed manente aeternitate praecedens. 20 creata, et sic es < se> t om-Inino incorruptibilis. Quod falsum est. Zucc. Argumenta autem ad propositum bene concludunt necessitatem, SI Quarto I ad idem est auctoritas BOETHII, ui dicit in De hebdo- q B9" quis ea interius inspiciat iuxta iam determinata. madibus, hebdomade P: Diversum est esse et id quod est. Quod non esset verum si idem re essent creatura et esse eius. Ergo etc. Item in eadem: Quod est, accepta essendi forma est atque consistit. ABCDEFGHIa Pecia 2: K ABCDEGHIa Pecia 2: K 57 aliter se] inv. CDFHa 57-58 immo ... habere] iler. (hom.) G iler. (hom.) sed va II (p. 62,)61 QUAESTIO essentia] dei F ... 9-10 quod non. Primo] primo quod non K eat superscrips. C iter. (hom.) sed exp. H 61 fore vel praedestinari] i. m. ai. man. K 10 creatura ipsa] inv. BCDEGIKa IO subsistens] sed addo sed dei. E sed ipsa addo B 63 ab eo] a Deo F 63 ullo] nullo D 63-64 praedeterminatum] determinatum B sed ipsa addo sed dei. C sed ipsa addo sed exp. H II esse subsistens] inv. a II esse 67 ad] om. BCGIKa 73 excesserit] i. m. ai. man. K 73 sed] om. F 73 in- subsistensJ om. (hom.) sed quod i. m. C inv. a 14 si] sup. lin. E 14 non] sup. lin. K ceperit] incepit F 74 Augustinus] libro addo BCGHIKa 74 < cap.· XV· > ] 19 esse] tum addo sed in tunc eorr. E potest] possit E 19 esse non posset separari] i. m. AD in lexlu K 75 ipsam] sup. lin. E 75 sed] et quia sed dei. eI sed i. m. ai. man. K 19 separari] i. m. ai. man. C 20 est] esset a 20 falsum superscrips. B etc. F et a 75 tempore] modo sed exp. eI tempore i. m. ai. man. C est] inv. a 21 qui dicit] quinto G 4 in] om. BC libro GHlK libro addo BCa 75 currente] ser. sed i. m. prae- ai. man. C 77 bene] unde D II (p. 146,)61 22 hebdomade] om. DGKI i. m. ai. man. C 23 Ergo] om. C 24 in] om. BC 24 esel sup. lin. ai. man. E 26 hebdomade 2a] inv. K 26 cum] i. m. ai. man. C 65-66 ARISTOT., hys., IIl, C. 4 (Iunt., f. 99H; in ANON., Auel. Arisl., ed. J. HAMESSE, , P I 103; 203b 30). 74-76 AUGUST., e riv. Dei (CC lat. 48, XII, C. 16, 372; CSEL 40', 594; D 22 BOETHIUS,De hebdom. (PL 64, 1311). 24 Ibidem. PL 41, XII, C. 15, n. 3,365). 48 QUODLIBET I QUAESTIO 9 49 K7" Sed quod accipit, aliud est re ab eo quod accipit. I Ergo etc. 25 omnino particeps lucis nisi a sole illuminetur, participans per hoc Item in hebdomade 2a : Fit participatio cum aliquid iam est. 50 lumen a sole, sic creatura de se et sua essent ia non habet aliam Et in hebdomade sa : Omne quod est, participat, eo quod est, esse rationem esse, sed est in tenebris non entitatis, nisi a Deo illustretur ut sit. Ergo quod est in se iam est aliquid ante esse quod participat. et detur ei esse suum quo participet. Hoc autem non esset nisi essent diversa re. Ergo etc. Alius vero est modus intelligendi creaturam participare esse, intel- Item hebdomade 6ta : Omni composito aliud est esse, I aliud ipsum 30 Iigendo ipsam essentiam creaturae ut aliquid abs tractu m per intellec- < quod> est. Quod non esset si idem essent re. Ergo etc. 55 tum, indifferens ad esse et non esse, quod de se est quoddam non Bad. 6 vX ens, habens tamen formalem ideam in Deo, per quam in Deo est H 6,b < SOLUTIO> ens quoddam antequam fiat ens in propria natura, ad modum quo Hic primo ad excludendam falsam imaginationem de partIClpa- quaelibet res habet esse ens in Deo, secundum illud Ioannis I°: tione I esse (quia prius oportet dediscere falsa quam possint disci 35 Quod factum est, in ipso vita erat, et quod tunc fit ens in actu, vera, ut vult AUGUSTINUS, De Academia, libro Ill°), sciendum 60 quando Deus ipsum sua potentia facit ad similitudinem I suae ideae G 3 ,b quod creaturam participare esse a Deo, qui est ipsum esse purum formalis, quam habet in se ipso, et quod ex hoc dicitur participare Zucc. 10" esse, quod est eius similitudo expressa in effectu ab illo esse puro per essentiam, potest intelligi dupliciter. Uno modo intelligendo ipsam creaturae essent iam ut aliquid substratum, et ipsum esse quo parti- quod Deus est. Quae quidem similitudo cadit in ipsa essentia rei, E5" quia ipsa essentia rei, inquantum est quidam effectus Dei, est ci-Ipat, ut aliquid in illo receptum tamquam forma quaedam essendi, 40 qua dicitur esse ad modum quo corpus dicitur esse album, recepta 65 quaedam similitudo esse Dei; non autem est ipsa similitudo Dei in se forma albedinis. I Quod videntur sonare verba BOETHII, cum qua esse participat creatura, aliquid praeter essentiam ipsius crea- dicit: Quod est, accepta essendi forma est atque subsistit. Hoc modo turae, differens re ab ipsa et ei impressa. intelligunt creaturam participare esse illi qui dicunt quod in creaturis Unde errat praecedens modus intelligendi esse I participari a B 9,b aliud est ipsa essentia creaturae, aliud vero re ipsum esse eius. Unde 45 creatura, qui non est intellectus sed phantastica imaginatio. Non dicunt quod creaturae se habent ad Deum sicut aer ad solem illu- 70 enim debet imaginari creaturae essentia sicut aer indifferens ad ob- minantem, ut sicut solem qui est lucens per suam naturam, etiam scuritatem et luminositatem, sed sicut radius quidam in se natus ponamus per suam essentiam, ut non sit aliud quam ipsa lux, sic subsistere, a sole productus, non necessitate naturae sed libera Deus habet esse per suam naturam et essentiam, quia non est aliud voluntate. Unde, si sol libera voluntate posset radium per se sub- nisi esse. Et sicut aer de se est obscurus, et de sua natura non est sistentem producere, radius ille, quantum est de se et natura sua, 75 indifferens esset ad esse et non esse, et quantum esset de se, esset ABCDEGHla Pecia 2: K 26 hebdomade 2a] illI'. K 26 cum] i. m. aI. man. C 28 esse] se DKa 29 non] iter B 29 essent] esset B 30 Omni] Omnis sed S2 exp. A Omnis BCEG 30 com- ABCDEGHla Pecia 2: K posito] compositio BCEG 31 re] om. B 33 dediscere] didiscere BCGEHIK didiscere sed in dediscere corI'. D 33 disci] didisci BEl didisci sed in disci corI'. CD addisci a 34 sciendum] tamen addo BCIKa tamen addo sed exp. G ergo addo sed exp. E 36 modo] sup. lin. ai. man. E 37 creaturae essentiam] crea- 49 illuminetur] iIIuminaretur sed -ar- exp. B 49-50 illuminetur ... sole] Olll. (llOm.) C turam essentiam ser. sed creaturam in creatam corI'. E creaturam G 37 sub- 51 non entitatis] om. C 56 tamen] om. E 57 ens] om. C 58 Ioannis] libro(?) stratum] subtractum a 39 ad ... esse] om. (hom.) C 41 essendi forma] addo D 62 effectu] affectu sed in effectu corI'. B 62 illo] alio I 63 Quae] Qui(?) illI'. C 43 essentia creaturae] inI'. K 43 esse eius] inI'. BCDEIKa 44 creaturae G 64 Dei est] est Dei sed est exp. E 65 similitudo] esse addo sed exp. I 66 partici- se habent] creatura se habet EG 45 solem] sol est BCDEH 45 qui est] i. m. ai. pat] Dei addo sed exp. E aliquid addo sed exp. G 68 Unde] ut E 68 participari] man. A 45 suam naturam] inI'. K 48 nisi] nunc( 1) I particulariaD participare E parti sed exp. et reliqua eras. eI participari i. m. H 68 a] om. EGI 69 creatura] creatum E 69 qui] quae E 71 quidam] quidem K 26 Ibid. 27-28 Ibid. 30-31 Ibid. 33-34 AUGUST., COlltra Academicos, III, cf. C. 73 Unde ... yoluntate] om. (hom.) sed i. m. C 74 quantum] non addo sed exp. B 17, n. 38 (CC la!. 29, 58; PL 32, 955). 41 BOETHIUS, De hebdom. (PL 64, 1311). 43- 52 Cf. TIlOMAS DE AQUINO, Summa Iheol., I, q. 104, a. I resp., (ed. Lcon., 5, 464b). 59. Ioalll1., I, 3-4. QUODLIBET I QUAESTIO 9 51 50 non ens quoddam. Quantum autem est ex parte solis, posset esse 'homo ens'. Ubi dicit COMMENTATOR: Cum dicimus: 'homo unus', D 6 ra in se recipere et reciperet cum fieret in effectu I a sole, et esset ille aut 'iste homo', aut 'homo ens', istae dictiones convertuntur. Et 5 peccavit A VICENNA multum, cum aestimavit quod ens et unum signifi- radius factus et stans in se, lumen quoddam secundum suam essen- tiam, et similitudo lucis solaris, participans per hoc ipsa luce solis. cant dispositiones additas essentiae. Et unum et ens reducuntur ad H 6" Et ita esset ille radius quaedam I participatio lucis solaris per suam 80 essentiam dispositam et non sunt dispositiones additae essentiae, sicut essentiam et in sua essentia, non per aliquid additum suae essentiae est dispositio in albo et nigro. receptum in ipsa, re differens ab ipsa, sicut lumen receptum in aere Mirum est ergo quod hoc non possunt videre quidam theologi, IO quod videruht philosophi, maxime cum hoc convincit ratio veridica. differt ab ipso. Et sicut est de isto radio lucis et luce solis, quod I 4 ,b participat I luce solis in eo quod est, in sua essentia existens, quae- Primo quoniam, si nihil in creaturis haberet esse per suam essen- dam eius similitudo, sic est de creatura et Deo, quod ipsa participat 85 tiam, sed per rem additam suae essentiae, nihil in creaturis esset ens esse Dei in eo quod est in sua essentia quaedam divini esse similitudo, per se. A 5 ra sicut imago I sigilli, si esset in se subsistens extra ceram, in sua Secundo quoniam, si illud esse sit res aliqua super essentiam 15 creaturae, cum non sit dare quod sit Deus et res increata, erit ergo essentia esset quaedam similitudo sigilli, non per aliquid additum ei. Et sic in quacumque creatura esse non est aliquid re aliud ab ipsa res creata. Res autem quaelibet creata de se habet non esse, et si essentia, additum ei ut sit. Immo ipsa sua essentia, qua est id quod 90 habet esse, hoc est participatum et acquisitum. Si ergo esse acquisi- est quaelibet creatura, habet esse in quantum ipsa est effectus et tum semper aliud est re ab eo cui acquiritur et a quo participatur, de illo esse illi < us> rei additae essentiae primae creaturae, per C 7" similitudo divini esse, I ut dictum est. 20 quam I habuit esse, quaero utrum sit aliud re ab essentia illius rei B IO' Nec est dubitandum in hoc magis de esse et entitate rei quam de bonitate, veritate et unitate eius. Ab eodem enim habet res esse, et cui acquiritur. Et tunc aut erit procedere in infinitum, aut status quod sit bona et vera et una, et hoc non nisi ex hoc quod est 95 erit in aliqua essentia cui acquiritur esse, quod nullo modo est aliud K 7,b similitudo et imago quaedam in sua essentia I esse Dei, bonitatis, re ab illa essentia cui acquiritur. Et qua ratione statur In una essentia et natura creata, eadem ratione et in qualibet. veritatis et unitatis. De bonitate creaturae probat hoc per intentionem BOETHIUS in 25 Tertio quoniam illud esse quod ponitur esse re aliud ab essentia quae ipso participat, (quaero:) aut est substantia, aut accidens? libro De hebdomadibus. Bad.7rx De veritate eius probat hoc I AUGUSTINUS e vera religione. D 00 Medium enim non est ponere nisi Creatorem, qui neque est substantia E 5'b De uno I et ente dicit hoc PHILOSOPHUS aperte IVo Metaphysicae, ubi vult quod in nullo differt dicere: 'homo' et 'homo unus' et ABCDEGHIa Pecia 2: K ABCDEGHIa Pecia 2: K 5 peccavit reser. i. m. H ai. man. in lac. G 5 Avicenna multum] inv. G 6- 7 Et unum ... dispositam] i. m. ai. man. E 9 hoc] om. B II quoniam] om. a 17 reciperet] recipet K 78 radius] quaedam participatio lucis addo sed exp. B Il m] om. DH .11 haberet] habuit I Il esse] sup. lin. CE 14 esse sit] esset 78 sel et esset addo sed exp. A et addo BCEIa 79 luce solis] inv. a 85 et] de addo G esse I 15 ent] est E 17 et] in sed dei. eI et i. m. B quod I 18 est] BCDEHa 85 Deo] de eo G 86 in sua essentia] sui in essentia sed in in sui essentia m addo a 19 esse] i. m. ai. man. E 19 illi< us>] illi ABCDEFGHIK illius corr. ai. man. E 85 sua] sui HI 90 qua] quae B quae sed in qua corr. C quae G a 20 quam] quod C 20 esse] om. G 21 erit] ed B 22 in] om. K 94 habet res] inv. G 96 imago] primo sed dei. eI imago i. m. ai. man. B 98 crea- 22 alIqua] i. m. ai. man. A 22 cui] sibi sed exp. eI cui i. m. ai. man. E 25 ponitur] turae] huius(?) sed in eius corr. D 00 eius] om. E 00 Augustinus] libro addo BCGa potentiam sed dei. eI ponitur i. m. ai. man. B 25 illud] id I 26 ipso] ipsum 2 in] non sed delo et in i. m. B sup. lin. G 2 homo'] iste sed in homo corr. C lac. in BCDGIKa 26 aut'] alius sed dei. eI aut i. m. ai. man. B 26 aut2] aliud sed dei. eI qua homo ser. ai. man. H aut i. m. ai. man. B 27 non] sup. lin. C 27 neque est] nec I 98-99 BOETHIUS, De hebdom. (cf. PL 64, 13IIA-1314C). 00 AUGUST., De vera 3-8 A VERROES, Melaph., IV, com. (Iun!., f. 67 E, B); cf. A VICENNA, Metaph., II, C. I religione, cf. C. 36, n. 66-67 (CC la!. 32, 230-231; CSEL 77, 47-48; PL 34, 151-152). (f. 74vbA) et III, C. 3 (f. 79raC). 2-3 ARISTOT., Metaph., IV, C. 2 (TransI. Anon. sive 'Media'; 1003b 26-27). 52 QUODLIBET I QUAESTIO 9 53 neque est accidens praedicamenti alicuius, et in libro ALFARABI Sed quid dicetur directe ad quaestionem utrum essentia creaturae De divisione scientiarum dicitur quod omne quod est. aut est sit ipsum esse suum, ita quod ipsa essentia creaturae sit esse purum Zucc. 11ra substantia aut accidens, aut creator I substantiae et accidentis. Si dicas 30 subsistens? Non est dicere, quia tale esse non est nisi Deus, de quo quod sit accidens, substantia ergo habet esse per suum accidens, et 55 dicit BOETHIUS De Trinitate, , quod est forma quae H 6,b ita non per I se et primo, sed accidens illud per quod habet esse, esse ipsum est et I ex qua esse est. Ubi dicit COMMENTATOR:id est D 6,b magis est ens per se et primo; quod est contra philosophiam et quae non ab alio hanc mutuat dictionem et quae ceteris omnibus omnem rationem. Esto quod sit accidens, dic in quo praedicamento eandem quadam extrinseca participatione communicat. accidentis est. Quod si attemptes, novem genera accidentium non 35 Sed tamen quin ipsa creatura sit esse suum, non omnino ne-Igandum G 4 ra sufficiunt tibi. Si dicas quod sit substantia, aut ergo substantia 60 est. Quoad hoc enim secundum iam ostensa I necesse est concedere C 7'b materia, aut forma, aut compositum, quia plures modos non habet. quod sit esse suum, quod esse eius non est aliud re ab ipsa. I Sed an Bad. 7 Si dicas: materia, tunc de essentia creaturae quaero an sit materia, recipienda sit ista praedicatio: 'essentia creaturae est suum esse', ad an forma, an compositum, et habebit tunc materia materiam, aut quod tendebant quaedam argumenta, de hoc potest esse dubitatio. forma habebit esse per materiam, aut composito erit materia alia 40 Et est hic distinguendum de esse, secundum quod distinguit a qua habet esse, quae omnia sunt absurda. Si dicas quod compo- 65 AVlCENNAin fine Vii I Metaphysicae suae, quod quoddam est esse A 5,b situm, hoc non potest esse, quia omnis talis substantia est per se rei quod habet essentialiter de se, quod appellatur esse essentiae, subsistens. Si dicas quod forma, quia ibi vis esse, aut ergo sub- quoddam vero quod recipit ab alio, quod appellatur esse actualis stantialis aut accidentalis. Si accidentalis, per illam non habet esse existentiae. substantia, ut dictum est. Si substantialis, aut est per se subsistens; 45 I Primum esse habet essentia creaturae essentialiter, sed tamen parti- Bad. i tunc est essentia quaedam et intelligentia, quae habet esse per suam 70 cipative, I in quantum habet formale exemplar in Deo. Et per hoc E 6" essentiam a se indifferentem. Si vero sit alteri inhaerens et informans, cadit sub ente, quod est commune essentiale ad decem praedicamenta, tunc ipsa est essentia rei vel pars essentiae, quae in ipsa creatura quod a tali esse in communi accepto imponitur, et est illud esse creatur. Et sic omnibus modis oportebit dare quod res quaelibet rei definitivum quod de ipsa ante esse actuale I solum I habet B IOd habet esse per suam essentiam, ut esse non sit res aliqua, additum 50 Zucc. essentiae. ABCDEGHla Pecia 2: K ABCDEGHla Pecia2: K 52 directe) recte EH 52 essentia) esse sed deI. eI essentia i. m. aI. man. B esse sed essentia suI'. lin. K esse CHa 52-53 creaturae ... essentia) om. (ham.) sed i. m. 28 est] om. HK 28 praedicamentiJpraedicati sed in praedicamenti corr. ai. man. C ai. man. K 52 ita) suI'. lin. A om. sed ras. D om. a 54 quia) quod K 28 libro]de addo sed exI'. A 29 quod] non sed in quod corr. B 29 aut est] i. m. 55 dicit) om. a 55 Boethius) libro addo BCDGKa 55 < cap.o 2°» i. m. aI. ai. man. E 30 accidens)et addoG 31 substantiaergo) inv. G 32 illud]aliud sed man. ABC om. EG 56 esse ipsum estl est ipsum esse G[ 57 hanc mutuat) exI'. eI dei. et illud i. m. aI. man. E 33 ens) om. B 33 philosophiam]philosophum habet mutuam K habeat mutuam BEG[ habeat mutua sed in habeat mutua! corr. aI. man. E 34 dic] ut sed dei. et dic i. m. aI. man. E 35 Quod] ser. ( ?) sed deI. et reser. C habeat mutuam a 60 ostensa) extensa K extensa sed in ostensa cor,.. ai. man. B i. m. [ 35 attemptes)all- ai. man. in lac. H 36 tibi) ibi addo EG 36-37 aut ... extensa sed ostensa i. m. H sequilur lac. (in qua necesseest iler. eI eras.?) C 61 suum) materia)om. (llOm.) I 37 aut') aliud H 38 dicas)quod addoa 38 materia] i. m. et add. a 62 creaturae) creatura sed in creaturae corr. G 63 quod) Sllp. lin. E ai. man. K est addo sed exI'. E 38 essentia] esse [ 39 tunc) suI'. lin. aI. man. E 63 tendebant)dicebant E dicebant sed in tendebant corr. G 63 quaedam] Sllp. lin. E 40 composito) composita BCGI compositam sed in composita corr. E 40 materia) 64 quod) Sllp. lin. B 65 in fine Vti] in VO in fine Da 66-67 essentiae ... esse) om. -teria suI'. lin. C 4[-42 compositum]componitur a 43 Si] Sed E 43 esse] ser. (hom.) sed i. m. aI. man. B 69 sed) secunduma 69 tamen) i. m. D 71 quod) sed in est corr. B 44 Si accidentalis]om. (ham.) G om. (ham.) sed i. m. ai. man. EK et C 45 subsistens]et addo BCDHKa 46 est essentia]inv. BEGI 48 est essentia]inv. K 50 additum]addita EG 55-56 BOETHIUS, Trin., C. 2 (PL 64, 1250B). 56-58 GILB.PORR.,n Boelhii De Trin. De I (ed. N.M. HARING, 2.45; PL 64, I269A). 64-68 AVICENNA, I. Metal'h., cr. VI,C. I 29-30 ALFARABI, ortu scientiarum, cr. De < I> (p. [7). (r. 91vaB). 54 QUODLIBET I QUAESTIO 9 55 existere in mentis conceptu. De quo dicitur quod definitio est oratio BOETHIUS statim dictum suum declarat in simili. Si loquamur de indicans quid est esse. 75 primo I esse creaturae, illud sola ratione differt ab essentia creaturae, Bad. 7 v: Secundum esse non habet creatura ex sua essentia sed a Deo, in nec potest ei abesse, quia non habet illud ab alio effective sed solum K 8" quantum est effectus voluntatis divinae I iuxta exemplar eius in mente formaliter. Unde propter identitatem rei et inseparabilem concomi- 14" divina. Unde quia istud esse non habet ex sua essentia, sed quadam I 00 tantiam rationis utriusque esse, scilicet talis, et essentiae rei, potest extrinseca participatione, ideo illud esse modum accidentis habet dici de essentia creaturae quod ipsa est suum esse participatum quasi superveniens essentiae, propter quod COMMENTATOR super VO 80 formaliter, licet non effective, sicut de Deo dicitur quod est ipsum Metaphysicae, exponens differentiam utriusque esse, dicit quod esse simpliciter et absolute, non participatum neque formaliter neque quaestio de esse uno modo pertinet ad praedicatum de genere, alio effective. autem modo ad praedicatum de accidente. Unde et quamquam istud 5 Si vero loquamur de secundo esse creaturae, illud, licet non differt esse secundum reducitur ad praedicatum accidentis quia modum re ab essentia creaturae, non tamen differt ab illa sola ratione, in H 7" accidentis I habet, non tamen rem accidentis dicit, quia non advenit 85 quantum intellectus diversis conceptionibus capit de ea quod est et ipsi iam praeexistenti, sed per ipsum, ut dictum est, habet res existere. quod tale quid est, substantia vel accidens, sed etiam differt ab Unde participatio huius esse non dicitur extrinseca per inhaerentiam illa intentione, quia quantum ad tale esse ipsa essentia creaturae sicut participatio veri accidentis, sed per creationis impressionem, ut 10 potest esse et non esse. Esse enim habet in quantum alterius effectus dictum est. Unde COMMENTATOR super illud De Trinitate BOETHII quidam est, non esse autem habet de se, et in illud non esse cadit «ex qua omne est» dicit: Non de quolibet, suae essentiae proprietate, 90 quando ille qui fecit quod est, conservare desinit. Et ideo de tali dicitur: « est », sed ab eo, qui non alieno, sed sua essentia proprie est, esse non potest concedi quod essentia creaturae est suum esse, quia quoniam ex eo tamquam ex principio dictio ista transumitur, ut de esse essentiae nunc existens in actu potest esse non ens, sicut prius unoquoque, divinae formae participatione, recte dicatur: « est », ad 15 fuit ens. In solo autem Deo verum est quod de tali esse loquendo, modum quo in cera dicitur esse forma quam in se habet participatione ipse est suum esse, et in hoc excedit simplicitatem omnis creaturae, impressionisa sigillo a cuius forma participatur, secundum quod ipse 95 ut exposuimus in aliis quaestionibus nostris, licet etiam I in pluribus Zucc. II aliis adhuc omnem creaturae simplicitatem excedat, ut non sit veren- dum dicere quod in creatura non differunt re esse et essent ia, ne ABCDEGHla Pecia 2: K 20 nimium ad Dei simplicitatem creatura videatur attingere. 74 est'] sup. lin. A 76 Secundum] est addo sed exp. 77 mente] lege sed exp. In ipsius enim essentiae natura est invenire compositionem circa et mente sup. lin. K 7 istud] illud C 8 extrinseca] aeternitate sed extrinseca quamlibet creaturam, quae non cadit in divina essentia, secundum i. m. aI. man. C 79 ideo] dicit addo sed exp. B 82 praedicatum] punctum ( ?) sed in praedicatum eorr. G 82 genere] genera B substantiae(?) addo i. m. ai. man. E 83 praedicatum] praedicamentum G 83 istud] illud C 83 reducitur] ser. sed in ABCDEGHla Pecia 2: K reducatur eorr. D ser. sed in reducatur eorr. ai. man. E 15 habet] quasi super- veniens addo sed exp. B 85 non] om. sed sup. lin. post extrinseca I 89 illud] libro G 97 esse] sup. lin. E 98 nec] neque I 98 alio] defective addo sed exp. C 99 in- libro addo CEHla vel addo sed dei. et i. m. libro addo ai. man. B 89 Boethii] dixit separabilem] ex addo sed exp. B 00 et] sup. lin. A 2 sicut] non sed in sicut eorr. ai. addo sed exp. C 90 ex qua omne est] subi. ABCIK ex i. m. ai. man. C 90 Non] man. C 3 neque!] nec B 3 neque'] nec B 5 differt] ser. sed in differat eorr. om. D Nonne K enim EG 90 quolibet] qualibet a 90 proprietate] propositae BE ai. man. E II quidam] quidem BCDa 12 conservare] non addo sed exp. B propositae sed proprietatis i. m. ai. man. C propositae sed exp. et proprietate i. m. H 13 potest] potuit sed in potest eorr. B 13 suum esse] inv. BCDEGHa 14 actu] 93 unoquoque] unaquaque EG de addo sed exp. G 93 recte] sup. lin. ai. man. A existentiae addo i. m. C 18 ut] unde BC unde sed in ut eorr. E 16-19 verendum] 94 quo] qua E 94 quam] qua G 95 ipse] om. B unde de sed dei. et verendum i. m. ai. man. E unde(?) G 20 videatur] ascendere addo sed exp. I 22 cadit] cadit caderet sed cadit dei. et exp. D caderet a 81-83 AVERROES, Metaph. v com. 10 (cf. ed. R. PONZALLI, p. 132, lin. 113-133, lin. 120; Iun!., f. 112F-G). 89 BOETHIUS, De Trin, C. 2 (PL 64, 1250B). 90-93 GILB. PORR., In Boethii De Trin., ubi tamen habetur: « ... qui non aliena sed sua essentia proprie 96 BOETHIUS, De Trin., C. 2 (cf. PL 64, 1250B). 17 HENRICUS DE GANDAVO, Summa, est ... » (ed. N.M. HARING, I, 2, 46; PL 64, I 269A). cf. ar!. 21, q. 4 (I, f. 126vK-128vZ). QUODLIBET QUAESTIO 9 57 56 I quod dicit illa propositio : Divina substantia BOETHII De Trinitate 45 sit suum esse, quod non sit limitata, sed infinita, mSI poneretur esse ipsum esse purum, non participatum. Quod non est ita, quia omne sine materia forma est, atque ideo unum est I et est id quod est. Reliqua autem non sunt id quod sunt. I Unumquodque enim eorum 25 esse quod attribuimus creaturae, participatum est, ut dictum est, et C8'" B IO" habet esse suum ex quibus est, id est ex partibus suis, et est hoc ideo limitatum. atque hoc, sed non hoc vel hoc singulariter. Quod, quomodo exponatur, Per dicta patet etiam ad tertium. Quamvis enim esse existentiae, 50 de quo procedit argumentum, et creaturae essentia non differunt re, non est praesentis intentionis. Sufficit autem ad praesens quod non possit dici in creaturis quia immo essentia, per hoc quod est effectus Creatoris, habet esse, nullo essentia earum sit earum esse, quia sunt I diversa intentione, licet 30 superaddito in -re (creatio enim, ut supponimus et verum est, nihil I K 8,b 06" sint idem re, ut dictum est. Quod clarius videmus in exemplis: idem rei ponit in creato, nisi respectum ad Creatorem), tamen, quia advenit E 6,b enim sunt I omnino re et idem significant currens, cursus et currere, ab extrinseco essentiae rei non iam existenti, sed per hoc quod sit 55 effectus Creatoris, esse recipienti, et per hoc etiam habet modum lucens, lux et lucere, vivens, vita et vivere, sicut ens, essentia et esse et tamen non possum dicere: cursus est currere, vel: lux est lucere. accidentis, ut dictum est, bene potest ab ipsa essentia separari, ne Similiter etiam neque possum dicere: ens est suum esse, licet I idem 35 essentia in actu existat, sit tamen in se essent ia quaedam ab intellectu concepta, in quantum habet rationem exemplarem per quam nata sint in re. est fieri effectus Creatoris. Qua concepta, non est necesse simul 60 concipere eius actualem existentiam. Quod etsi mens concipiat hinc per se ipsam essentiam, hinc autem seorsum actualem existentiam , non I potest vere ipsam componere et dicere: essentia ista habet O 4,b Per iam dicta patet in parte ad omnia obiecta. actualem existentiam, quod tamen necesse est fieri vere in omnibus Ad primum, quod si essentia creaturae esset suum esse, esset esse quae sola ratione differunt. Propter quod diximus supra I quod rei Zucc. II subsistens, dicendum quod non sequitur, nisi esset ipsum esse purum, 40 65 essentia et actualis existentia non solum ratione differunt sed etiam non participatum, ut patet ex dictis. Et hoc de esse essentiae. De esse intentione. A5" autem existentiae I bene dictum est, quod essentia non est ipsum Ad auctoritates BOETHII nihil est dicendum, nisi quod exponantur esse et tamen quod non sit re aliud.- et per hoc videatur quia nihil valet eas adducere ad propositum. Ad secundum, per idem patet quod non sequitur, licet essentia Unde ad intelligendum septem Hebdomades BOETHII, in quibus 70 loquitur de ista materia, sciendum quod in principio expositionis ABCDEOHIa Pecia 2: K earum, COMMENTATOR dicit sic: In theologia divina essentia, quam de Deo praedicamus cum dicimus: « Deus est », omnium creaturarum 23 Divina] enim addo BCDEOHa 24 est3] om. O 24 id] illud BCOHa 25 id quod sunt] i. m. aI. man. E 25 Unumquodque] autem addo sed exp. C 26 est 1] ABCDEOHIa Pecia 2: K sup. lin. aI. man. E 27 vel] atque sed in hoc corr. O 28 est] sup. lin. I 29 Sufficit] i. m. aI. man. E 30 sit earum] i. m. aI. man. E 31 Quod] ut E 46 esse] om. a 46 quod] quia O 46 est ita] inv. a 48 limitatum] est addo K 33 lucens lux] inv. BCDEOIa 33 et2] om. BCDEFOHKa 33 et2] om. EO 49 patet etiam] inv. EO 52-53 nihil rei] i. m. aI. man. C 54 sit] fit I 55 etiam] 34 cursu] currens C 34-35 cursus ... dicere] om. (IlOm.) sed i. m. aI. man. C sup.lin. aI. man. A 56 essentia] quaedam addo (homoeoceph.) sed deI. E quaedam addo 34 vel] om. C 35 etiam] om. CEO 35 neque] nec C non DK 35 licet] quia C sed exp. O 57 essentia2] existentia vel extra BCDEa extra H 57 in actu] ex eo O quamvis EO 36 sint] sunt CEO 39 primum] quod obicitur addo C 7 si] 57 existat] existit BCO 57 sit] sic I 57 in se essentia] essentia in se O 57 quae- om. BCHIK sup. lin. D sup. lin. aI. man. E 39 esset esse] om. C esset suum esse dam] quidem O 61 ipsam] om. K sup. lin. E 67 nisi] sup. lin. aI. man. K sed esset esse i. m. aI. man. E 41 ut] sed sed in ut corr. aI. man. C 41 hoc] est 72 dicimus] Dominus BH Dominus sed in dicimus Dominus corr. a/. man. C et addo sed addo E 42 bene] bonum(?) D 44 essentia] esse O esse naturae a 43 aliud] deI. D 72 omnium] omni K 72 dicimus] divinis sed deI. eI dicimus i. m. aI. man. B aut? B sup. lin. aI. man. C 44 sequitur] i. m. aI. man. B 44 essentia] esse natura a 69 BOETHIUS, cf. De hebdom. (PL 64, l3l1A-13l4C). 71-84 OILIl PORR., In Boe/hii De hebdom. (ed. N.M. HARING, 1,27-28,32,34; PL 64, l318A, B, B-C). 23-27 BOETHIUS, De Trin., c. 2 (PL 64, 1250 C). QUAESTIO 9 59 58 QUODLIBET I 95 aliud re, sed tamquam effectus divinus in effectu divina similitudine dicitur esse. Cum enim dicimus: «homo est », vel «corpus est », vel informatus per creationem, quod est forma essendi I ipsam essentiam huiusmodi, theologici hoc esse dictum intelligunt quadam extrinseca rei, ut dictum est. E 6" denominatione ab essentia sui principii. Non enim dicunt corporeitate 75 Unde ad expositionem huius pnmae hebdomadis subdit statim corpus esse, sed esse aliquid, nec humanitate hominem esse, sed esse secundam dicens: Quod est, ut essentia creaturae, participare aliquo aliquid. Et ad eundem modum, quidquid operante summo principio est, 00 potest, scilicet ipso esse actuali recepto a Deo, ut dictum est, sed eadem principali et increata essentia dicitur «esse », suo vero quolibet ipsum esse, scilicet puru~ et increatum, nullo modo aliquo participat, B 10 ,b genere« aliquid esse ». Ergo cum dicitur: «Diversum est esse I et id quia esse suum,' in quo habet omnia, a se habet. Et tunc sequitur in quod est », secundum theologos intelligitur «esse» id quod est principium, 80 eadem hebdomade unde sumptum est sextum argumentum: Fit enim « id» vero «quod est» illud quod est ex principio. Secundum hanc regulam ceteras, quae sequuntur, hebdomades hoc loco accipi debere, participatio, esse scilicet, cum aliquid iam est, scilicet ex eo quod 5 per creationem recipit participatio nem esse, I ut dictum est. Et hoc D 6,b sequentia nos docebunt. Quid ergo mirum si diversum sit esse et quod est quod dicit illud, quod assumptum fuit de 5a hebdomade: Omne est, quia diversi sunt Deus et creatura. Unde esse non supponit ibi quod est, participat eo quod est, esse ut sit. Non autem intelligenda pro esse creato, ut procedit argumentum ex falso intellectu, sed pro 85 est illa prima I clausula: Fit enim participatio cum aliquid iam est, esse increato. Aliam autem viam etiam in naturalibus expositione ut scilicet prius existat in actu Ipsum quod est et tunc adveniat physica prosequitur COMMENTATOR Hebdomades illas, sed de hoc nihil 10 ei participatio esse, I ut aeri illuminatio a sole, sicut procedit argu- Zucc. 12' ad propositum. mentum, sed ut participando habeat quod existat. Unde sequitur: Quod arguitur secundo ex eadem hebdomade: Quod est, accepta Est autem aliquid cum iam esse susceperit, non autem prius vel post essendi forma est atque consistit, dicendum quod id quod est in crea- 90 illud. Fit enim participatio, etc.: exponitur de participatione acciden- H 7" tura, I ut essentia eius, esse suo subsistens est in effectu atque subsistit, tium in substantia praeexistenti, quibus potest participare I substantia A 5 ,b accepta forma essendi, non tamquam praeexistens ipsa essentia, quae 15 creata suscepto prius esse, ut corpus albo aut nigro, et tunc non dicitur quod est, accipiat in se esse, quod dicitur forma essendi per C 8 ,b inhaerentiam, I quia sic esset I accidens ipsum esse, ut dictum est, et Bad. 8 rZ ABCDEGHla Pecia 2: K ABCDEGHla Pecia 2: K 95 re] esse dicitur quod se forma essendi addo sed va eat superscrips. ai. man. C id. addo sed va eat superscrips. B esse dicitur quod sic forma essendi addo E esse dicitur quod sit forma 74 esse dictum] dictum sed in dictum esse corr. ai. man. D inv. a 76-77 nec ... aliquid] essendi addo G esse dicitur quod se forma essendi addo HU 95 similitudine] in addo i. m. ai. man. K 76 esse2] etiam G 78 increata] in creatura E 78 essentia] sed dei. E 99 Quod est] subi. ABCDG 99-00 participare ... potest] subi. ABHI esse G 79 Ergo cum] Ergo, sed in Cum ergo corr. ai. man. C 79 Diversum est participare aliquo modo potest et subi. C 00 esse] sup. lin. K 00 recepto] recepit I esse] i. m. aI. man. D 79-80 Diversum ... est] subi. A Diversum est esse tantum subi. 2-3 sed ... esse] subi. ABCHIK sed ipsum et subi. G I purum] in quo habet omnia BCHIK 80 id] illud H 80 est principium] in. BCDGHIKa 81 id vero quod habet a se addo sed va eat superscrips. C I nullo ... participat] subi. ABCGHIK 5 est] subi. ABCDHIK 81 illud] aliud sed in illud corr. G id BCHIKa 82 quae] a se habet] habet a se BCEGHIKa 3 sextum argumentum] suhl. BCHI inv. K om. C 83 Quid] Quod I 83 et'] id BHI id sed in et id corr. C 85 ex] de E 3 Fit] Sic DEGHIK 3-4 Fit ... participatio] subi. ABCI 3-4 Fit ... est] subi. H 86 Aliam autem viam] Alia autem via a 86 etiam] om. E 86 in] om. G 86 ex- 8 participatio] in addo E subi. G participatione K 4 esse] est K 8 cum ... est] positione] ex comparatione(?) E ex comparatione G 87 physica] prohibita G subi. ABCDEG 6-7 Omne quod est] subi. G 6-7 Omne ... sit] subi. ABCDEHIK 87 Hebdomades illas] inv. K 89-90 Quod ... consistit] subi. ABCHIK 90 id] illud 7 eo ... esse] subi. G 7 est'] sup. lin. E 7-8 intelligenda est] inv. BCGHIKa K 90 quod est] subi. A 91 esse suo] inv. G 91 est] subi. ABCHIK 91- 8 dausula] regula sed dei. et dausula i. m. ai. man. B regula sed exp. et dausula i. m. ai 92 atque ... essendi] subi. ABCHIK 92 praeexistens] post existens G 92-93 ipsa man. C regula DEGHK 1-2 Fit ... est] subi. ABCDEGHI 9 actu] actum D ... essendi] i. m. ai. man. sed quae dicitur quod est et esse quod dicitur sunt novae 12 Est ... susceperit] subi. ABCDEGHI 12 susceperit] suscepit BCEHla 13 illud] insertiones eiusdem manus A 93 in ... essendi] i. m. ai. man. E id est G se ... Id EHa 13 FIt ... etc.] subi. AG Fit ... participatio subi. tantum BCEHI 13 ex- essendi] om. HI i. m. ai. man. BC 93 per] id est per E 94 sic] si a ponitur] -tur con! B 15 suscepto] suscepit H 15 non] om .. K 86-87 GILB. PORR., In Boethii De hebdom. (ed. N.M. HARING, I, 34; PL 64, l318C et 99 Ibid. 3-4 Ibid. (PL 64, 1311C). 6-8 Ibid. 12 Ihid. 13 Ihid. passim). 89-93 BOETHIUS, De hebdom. (PL 64, 1311 B). 60 QUODLIBET I QUAESTio9 61 habet argumentum locum, quia tale non potest participare substantia enim, scilicet in primo membro, accidens, hic vero, in secundo mem- increata. bro, substantia significatur. Quod multum notandum est ad proposi- Sed de hoc est sermo in sequenti tertia hebdomade. Quia enim tum nostrum quod esse non sit accidens, sed idem re cum essentia in istis duabus hebdomadibus assignavit differentiam Dei et crea- 40 reI. turae penes participare ipso esse et non participare, ne credatur 20 Et hoc est quod magis exprimit hebdomas sequens: Omne quod quod non sit ulterior eorum differentia penes participare et non est subsistens, participat eo quod est, esse, non quidem ut per hoc participare, addit differentiam eorum in tertia hebdomade dicens id sit aliquid album, nigrum aut huiusmodi, sed solummodo ut eo sit, quod est, ut creata substantia, habere aliquid ut accidens in 'se, alio vero, ut accidente, participat ut eo aliquid sit, ut ens album I vel H 7,b praeterquam ipsum quod est, ut corpus colorem praeter suam corpo- 45 nigrum ac per hoc, quod illa participatio qua est simpliciter, prior reitatem; ipsum vero esse, ut substantia increata, nihil praeter se habet 25 est naturaliter quam illa qua est aliquid: id quod est, participat eo admixtum sibi tamquam accidens eius. quod est, esse ut sit. Est vero prius naturaliter, ut deinde per conse- Et ne credat aliquis quod nulla est differentia in participando esse quens participet, mediante esse, aliquo quolibet, quo sit aliquid ut K 8" a I creatura et habere aliquid praeter id quod ipsa est, subiungit accidente, in quo aperte declarat quod esse non sit accidens. quartam hebdomadem, in qua assignat illorum differentiam dicens: 50 Sequitur 6" hebdomas, propter solutionem ultimae rationis, fundatae Diversum tamen. Quasi dicat: ita dictum est quod id quod est, 30 super 7am hebdomadem. Dicit ergo: Omne simplex, cuiusmodi est potest participare aliquo ut esse, ut dictum est in 2" hebdomade, solus Deus et divinae personae secundum COMMENTATOREM, sse e et habere aliquid praeterquam id quod est, ut in 3" hebdomade. Et suum et id quod est, unum habet, quia in Deo idem sunt omnino esse B II " licet utrumque sic convenit ei, I tamen diversum est esse aliquid, et essentia, et re et intentione, ut in aliis quaestionibus expositum scilicet habendo aliquid praeterquam quod ipsum est, ut in 3" heb- 55 est. Omni autem composito, ut omni creaturae, aliud est esse, aliud domade, et esse aliquid in eo quod est, hoc est in participando ipso 35 quod est, non re sed intentione, inquantum quod est, ad esse et non Zucc. 12 rb esse, ut in 2" hebdo-Imade. Et in quo est diversum, subiungit: Illic ABCDEGHla Pecia 2: K ABCDEGHIa Pecia 2: K 37 accidens hic] subi. ABCDGHIK 37 vero] scilicet BCDa 38 substantia signi- ficatur] subi. ADHIK 39 esse] est G 39 sit] fit G 39 accidens] accidentis G 16 non] om. BCGHIa 17 in creata] creata G 20 penes] patris(?) sed deI. et penes 39 idem] id addo sed exp. G 41 hebdomas sequens] inv. K 41-42 Omne quod est] i. m. 01. man. D 20 ipso] tempus(?) ipso sed in ipso CO". D 20 ipso ... partici- subi. ABCEGHI 42 subsistens] subi. E 42 participat ... esse] subi. BCEGHI eo pare] iter. G 21 quod] i. m. A 21 non] om. BCEGH 21 penes] patris(?) sed quod est esse participat et subi. C 42 ut] subi. ABCGHI 43 sit] fit G 44 alio deI. et penes i. m. aI. man. D 21 differentiam] divinam D 22-23 id quod est] suhl. vero] subi. ABCEG 44 participat ut] subi. ACGHI participat tantum suhl. BEG ABCDGHIK 23 habere aliquid] suhl. ABCHI 24 praeterquam ... est] subi. 44 aliquid sit] subi. BCG 45 ac] aut EGI 45 ac per hoc] suhl. BCEGHI ABGHI praeterquam quod est et suhl. C 24 -quam] quantum E 25 ipsum vero 45 est] sup. lin. K 46-47 id ... sit] suhl. ABCHI 47 sit] sic E 47 Est vero] esse] SI/hI. ABCGHI 23 ut substantia] suhl. G 25-26 nihil ... admixtum] suhl. suhl. ABC 47 vero] lac. duarum Iil/erarum G 47 prius naturaliter] suhl. D ABCDHIK 26 sibi] sibi communi(? 9') D communi(? 9') EH communi I 47 ut] suhl. AHI 47-48 consequens] accidens a 8 participet] suhl. HI 58 ali- 10 tamquam] scrih. (?) I 28 praeter] propter sed praeter i. m. ai. man. C 28 ipsa ~uo quolibet] suhl. A~CEGHI 50 6' hebdomas] inv. K 51 7'm hebdomadem] est] i/!v. E 29 quartam hebdomadem] quarta hebdomade a 30 Diversum tamen] mv. K 51 Omne Simplex] suhl. ABCGHIK esse simpliciter EG 51 cuiusmodi] suhl. ABCEGHI 30 est] in 2a hebdomade addo (!tomoeocep!t.) sed exp. H 30 quod cuius G 53-54 esse ... habet] suhl. ABCGHI unum habet tantum SI/hI. E 55 Omni id] iter. sed exp. E 31 ut] om. EG 31 in] sup. Ii/! C 32 ut] sup. lin. A 32 3' autem composito] suhl. ABEGHI 55 ut omni creaturae] suh!. E 55 aliud ... est] hebdomade] inv. K 33 tamen] cum DGHI tamen ... aliquid] suhl. ABCGHIK suhl. ABCDEGHI 55 aliud2] aliquod A i. m. B om. CDEGHla 34 quod] om. CEG sup. Ii/!. B 34-35 3' hebdomade] inv. K 35 et ... est] subi. ABCGH esse tantum suhl. E 35 est] sup. lin C 36-37 Illic enim] subi. ADHIK 41-48 Ihid. (PL 64, 1311C). 51 Ibid. (PL 64, 1311C). 51-52 GILB. PORR., In Boetltii De !tehdom. (cf. ed. N.M. HARING, I, 57-64; PL 64, 1320B-132IA). 52- 22-26 Ibid. 30 Ibid. (PL 1311 C). 30-31 Ibid. (PL 64, 1311B-C). 33 Ibid. (PL 56 BOETIlIUS, De !tehdom. (PL 64, 1311C). 54-55 Cf. HENR. DE GAND., Summa, art. 64, 1311C). 35 Ibid. 36-37 Ibid. 21, q. 4 (I, I 27vR-S). 62 QUODLIBET I QUAESTIO IO 63 esse indifferens est. Quae diversitas in Deo non cadit, ut dictum est, quia, ut dicit COMMENTATORde creatura: quoniam alio est, alio 20 aliquid est, et si non ex diversis subsistentibus constat, ipsum concretum atque compositum est. Et haec est illa compositio quae est ex esse 60 I Hic primo oportet excludere falsam imaginationem quam habent Bad. 8 rA et essentia. quidam de materia, videlicet quod nihil sit nisi potentia quaedam et ita, quantum est de se, non est, quia quod solum est in potentia, in quantum huiusmodi, non est, ita quod in sui natura tantum QUAESTIO 10 25 appropinquat non enti, quod si careat forma, I statim cadat in non B II ,b ens. Unde I PLATO debilitatem esse materiae tangens, in 11° Timaei Zucc. 13'b UTRUM MATERIA POSSIT EXISTERE PER SE SINE FORMA dicit quod mira quadam et incomprehensibili ratione inter nullam et aliquam substantiam posita videtur. Et secundum AUGUSTINUM,XIIO Zucc. 13" Sequuntur quaestiones de creatura in speciali. Confessionum, : Prope nihil erat, quod informe erat, 15" Et proponebatur una quaestio de primo principio materiali, scilicet 30 iam tamen quod informari poterat: I fecisti de nulla relpaene nullam A 6" de hyle, primordiali materia, plures vero de ultimo principio formali, 5 rem. Unde et AUGUSTINUSdixit se quandoque putasse nihil eam esse 07" scilicet I de anima rationali, et plurimae de composito ex utroque, posse nisi sub forma, cum dixit XIIO Confession um, < cap.o 4°>. scilicet de homine. Suadebat vera ratio, ut omnis formae qualescumque reliquias omnino C8" De materia erat quaestio I utrum posset existere per se sine forma. detrahere si vellem, prorsus I omnino informe cogitarem, et non potui. Bad. 8 vA Et arguebatur quod sic, quia magis remotum est accidens a per 35 Citius enim non esse censebam quod omnino forma privatur, quam se subsistente cuiusmodi est substantia, quam materia, quia materia IO cogitarem quiddam inter formam et nihil, nec formatum, nec nihil, G4" substantia est et pars substantiae compositae, I non sic accidens. Ergo informe prope nihil. Si dici potest 'nihil aliquid' et 'est quod non est', F 134" magis I potest materia per se subsistere quam accidens. Sed accidens hoc eam dicerem. Unde et propter praedicta dicit A VICENNAin VO potest per se subsistere, ut in sacramento altaris. Multo fortius ergo ABCDEFGHIa Pecia 2: K et materia potest per se subsistere. Contra. Materia id quod est, in potentia est, nullum habens actum 15 21 primo oportet] inI'. D 21 excludere] concludere sed iII excludere corr. B con- nisi a forma. Sed quod subsistit, in actu est. Materiam ergo per se cludere F 21 habent] habet sed habent i. m. ai. man. C 22 quidam] quidem F subsistere, est non habens actum vel existens solum in potentia habere 22 videlicet] 'h' sed dei. C 23 ita] in sed in ita corr. E 26 debilitatem ... tangens] tangens debilitatem esse materiae Ka 26 Timae] eant: sed dei. eI Timaei i. m. ai. actum vel in actu existere, quae sunt incompossibilia. Ergo et man. D 27 mira] rescr. i. m. ai. man. B 28 posita] puram addo EGI puram addo pnmum. sed exp. BCFH 28 secundum] om. I 28 AUGUSTINuM] libro addo BCEFGHIKa 28 < cap.o 6°>] i. m. sed in cap.o 6° corr. C in leXl1l Ka 30 informari] formari EI 30 paene] penes sed s eras.? A penes sed s eras. H penes I 31 dixit] dicit BCHKa 31 esse] om. F 32 dixit] Augustinus libro addo BCDEFGI Augustinus libro addo sed Augustinus dei. D dicit Augustinus libro] a 32 cap.o 4°] i. m. AC inlexlll a 33 Suadebat] enim addo BCFHIKa 33 vera ratio] illI'. K 33 formae] ABCDEFGHla Pecia 2: K forma EG 34 detrahere]-m addo sed exp. A detraheret EG 34 non 1] hoc sed deI. eI non i. m. B 35 Citius] rescr. i. m. C eis sed. deI. eI Citius i. m. ai. man. E 36 nec'] neque I 36 nec2] neque I 37 et] om. D 37 est2] Sllp. lin. K 58 alio'] aliud E 58-59 alio' ... aliquid] aliud G 60 est] Sllp. lin. A 60 ex] 38 eam] autem sed dei. eI eam Sllp. lin. E eadem sed -dem exp. IJ 38 praedicta] Sllp. lin. E IO cuiusmodi] eius sed deI. eI quod i. m. aI. man. B eius F cuius G dicta I 38 dicit] ut H IO quam materia] i. m. aI. man. K 15 habens actum] inI'. K 16 Materiam] rescr. i. m. aI. man. H Materia E 26 PLATO. Tim., 51 a-b (TransI. Chalcidii, p. 49). 33-38 AUGUST., Cont:, XII, C. 8, n. 8 (ed. M. SKUTELLA, p. 298; CSEL 33, 315; PL 32, 829). 33-38 AUGusT., COlit:, 58-60 GILB. PORR., In Boelhii De hebdom. (ed. N.M. HARING, 1,68; PL 64, 132IB-C). XII, C. 6, n. 6 (ed. Skutella, p. 297; CSEL 33, 313; FL 32, 828). QUAESTIO IO 65 64 QUODLIBET I M etaphysicae Materia est quiddam quod non habet esse per suae: de informi materia, simul tamen utrumque fecisti, ut materiam forma se ullo modo, nec est in eflectu nisi per formam. 40 nulla morae intercapedine sequeretur. Et I° De Genesi contra [L 10'b] Et quamquam I materia ita sit prope nihil, quod sit media inter Manichaeos : Etsi omnia formata de ista maTeria sunt, haec ipsa H 8" ens actu perfectum sub forma et non ens, ipsa tamen in sua natura 60 tamen materia de nihilo I facta est. Unde licet materia habet esse [M 5"] aliquid est, secundum quod dicit AUGUSTINUS, XIIo Confessionum, suum in composito, non tamen habet id quod est, a forma, sed < cap.o 3°> : Non est corpus, non forma, non color, neque species, tantum esse eius tale, quod scilicet sit pars compositi. Et hoc ideo non tamen omnino nihil. Et id quod est, a Deo factum atque creatum 45 quia forma est forma materiae, non autem causa formalis materiae est, secundum quod dicit, I° Super Genesim, cap.o 19°: Nec sed solius I compositi, secundum quod dicit AVICENNA in VIO Meta- L II " Zucc. 13" dubitandum ita esse utcumque istam informem materiam pro-Ipe nihil, 65 physicae suae: Forma non est nisi .formalis causa compositi ex ma- ut non sit facta nisi a Deo, et hoc ita quod, licet fecerit eam sub forma, teria et forma. Ergo forma non est nisi forma materiae et non est ut simul tempore fuerint semper materia et forma, origine tamen et causa formalis materiae. Nec solum materia aliquid est praeter id natura prius est esse et creatio materiae, quam formae in ipsa, ut non 50 quod est forma, sed etiam in quantum est aliquid boni, est differens tam creata, sit in materia quam genita de materia, secundum quod a bono quod est forma. Et hoc a Deo est, secundum quod dicit dicit XIIIO Confessionum, < cap.o 33° >, loquens de forma: Non 70 AUGUSTINUS De natura boni: Hylem dico quandam penitus inlor- de nihilo a Te facta sunt sed de concreata, id est, simul a Te creata mem et sine qualitate materiam, unde istae quas sentimus qualitates I B II" materia, quia eius informitatem sine ulla interpositione temporis for- .formantur, quae non per aliquam speciem sentiri, sed < per> omni- masti. Nam cum aliud sit caeli et terrae materies, aliud caeli et 55 modam speciei privationem cogitari vix potest. Habet enim et ipsa terrae species, materiam quidem de omnino nihilo, mundi autem speciem capacitatem .formarum; nam si capere ab artflice .formam non posset, 75 nec materies utique diceretur. Porro si bonum I aliquod est forma, I procul dubio aliquod bonum est etiam capacitas .formae. Et De vera religione: Bonum est formatum. Non nullum ergo bonum est capa- ABCDEFGHla Pecia 2: K Pecia 3: LM ABCDEFGHla Pecia 3: LM 39 quiddam] quoddam E 39-40 per se] ser. sed dei. B 41 quod sit] om. E 42 ens] et addo E 42 perfectum] per falsum sed exp. et perfectum i. m. H 57 tamen] om. BCa 57 ut] iter. C 58 intercapedine] cont: sed reser. i. m. L 42 perfectum sub forma] sub forma perfectum K 43 Augustinus] libro addo BCEG incertitudine M 58 I°] Augustinus [0 libro BCDEFGIMa Augustinus libro HL HILMa 44 < cap.o 3°>] i. m. ABCD in textu M 44 non'] neque M 44 neque] 58 De] ser. sed dei. et Super i. m. ai. man. B 58 De Genesi] Super Genesim I nec I 46 dicit] Augustinus libro add. BCDEFGHILMa 46 cap.o 19°] i. m. A 59 formata de ista materia] de ista materia formata BCHa 62 tantum) tamen B 47 dubitandum] est addo BCa 47 ita esse] inv. I 47 utcumque] utcum- ser. et -que 62 quod scilicet] inv. CE 62 sit] om. B 63 forma materiae] formae materia D sup. lin. aI. man. C ut E ut constet FIM ut constet sed in ut oportet corr. K ut oportet 63 causa] est E est sed causa addo sup. iiII. G 63 causa formalis] illv. L 63 ma- G ut sed H 48 ita] est sed exp. et ita sup. lin. ai. man. C 48 fecerit] facit F fecit a teriae] i. m. ai. mali. C 64 in] om. BCDEFHILMa 65 ex] ergo G 66 forma] 49 ut] om. G IO simul] om. M 49 et2] sup.lin. ai. man. A 52 dicit] Augustinus formae sed in forma cor. E 67 causa formalis] illv. D 67 Nec] Non B 67 ali- libro addo BCDEFGHIKa 52 cap.o 33°] i. m. A in textu L 54 informitatem] quid est] inv. G 68 differens] indifferens sed in differens corr. OM lac. et differens C inlinitatem sed informitatem i. m. B 54 interpositione] interpretatione M 55- 70 Augustinus] libro addo BCDEGJLMa 71-72 qualitates ... sentiri] om. (ham.) sed 56 materies ... terrae] om. (hom.) E om. (hom.) sed i. m. suppl. M 55-56 aliud' ... i. m. ai. man. E 72 sed] per addo M per addo sup. lin. L 73 cogitari] cogitare DM terrae] et a 56 terrae] et addo BCEFHIMa 56 quidem] autem BCDHa 56 om- cogitare sed in cogitari corr. ai. mali. BL 74 formarum] om. M 75 aliquod ... nino] omni E 56 autem] om. C etiam] etiam aliquod bonum est a 76 etiam] et E 76 Et] libro Ulld. BCDEFGa Augustinus libro addo HIL Augustinus addo M 77 Non] i. m. ai. mali. C 39-40 A VICENNA, Metaph. v, C. 5 (89vaB). 44-45 AUGUST., COlit:, XII, C. 3, n. 3 (ed. M. SKUTELLA, p. 295; CSEL 33, 312; PL 32, 827). 52-58 ID., De Gellesi ad litteram, 59-60 ID., De Gellesi contra Manichaeos, I, C. 6, n. IO (PL 34, 178). 65-66 AVICENNA. I, C. 15, n. 29 (CSEL 28', 22; PL 34, 257). 52-58 ID., Conf, XIII, C. 33, n. 48, ubi Melaph., VI, C. I (f. 9IrbB). 70-76 AUGUST., De natI/ra hOlli, c. 18 (CSEL 25', 862; tamen habetur: « De nihilo a Te, non de Te, facta sunt, non de aliqua non tua, vel quae PL 42, 556-557). 77-79 AUGUST., De vera religione, C. 18, n. 36 (CC lat. 32, 209; antea fuerit, sed de concreata» etc. (ed. M. SK UTELLA,p. 368; CSEL 33, 385; PL 32, 866). CSEL 77, 25; PL 34, 137). 66 QUODLIBET I QUAESTIO IO 67 citas formae et ideo I bonorum auctor omnium qui praestitit formam, materia potest per se subsistere nuda ab omni forma, et hoc multo fecit etiam posse formari. magis quam accidentia, ut dicit ratio ad hoc inducta. Unde qui modo Bad. 8vB I Quia igitur materia non ita est prope nihil nec ita in potentia, 80 5 negant materiam Dei actione posse stare sine forma, nisi esset quin sit aliqua natura et substantia quae est capax formarum, clarum I quod fide tenendum est quod accidentia subsistunt sine differens per essentiam a forma, nec habet esse suum quo est quid subiecto in sacramento altaris, multo magis negarent Dei actione capax formarum, a forma sed a Deo, et immediatius quam forma accidens posse stare sine subiecto. ipsa, ita quod ipsarum formarum productio quodam modo magis proprie poterit dici formatio quaedam de ipsa materia quam creatlio, 85 non est dicendum propter debile esse et potentiale materiae, quod H 8'h omnino possibilitas esse eius simpliciter dependeat a forma, I sed 10 I Ad argumentum philosophicum quo vane sustentati sunt quod Bad.8 magis e converso; immo ipsa est susceptibilis esse per se tamquam materia de se est in potentia, nullum habens actum sine forma et per se creabile et propriam habens ideam in mente creatoris. Et licet esse subsistens est in aliquo actu quia esse est actus entis, etc.: ut secundum communem cursum institutionis naturae sic sit facta ma- 90 argumentum istud intelligatur procedere ex defectu philosophiae non . teria ut aliqua actione naturae non possit omnino spoliari forma, determinantis omnem modum essendi, non I autem ex contrarietate F 134' quia actione pura naturae non est unius corruptio sine alterius 15 eius ad theologicam veritatem, sciendum, secundum quod dicit Zucc. 13 ,b generatio-Ine, tamen actione creatoris spoliari potest ab omni forma, COMMENTATOR super secundam hebdomadem BOETHII, quod in philo- ut illud quod formae est, dimittat suae naturae ne conservetur ab sophia et in theologia esse simpliciter et esse aliquid circa quam-Icum- L II ,b ipso, et ideo cadit in nihilum, illud autem quod materiae est, in esse 95 que rem multipliciter dicuntur. Nam in theologia quod aliquid dicitur conservet per se, cuius ipsa est susceptibilis. Non enim minus potens 'esse', hoc intelligunt theologi quadam extrinseca denominatione ab est Deus materiae esse conservare quam ipsam creare, immo si non 20 esse I primi principii, qua scilicet participant divino esse in quantum G 4'b conservaret, nec in composito staret; nec minus potens est eam per sunt similitudo quaedam divini esse, I ut dictum est supra, quod B II ,b se creare quam esse formae in composito concreare, cum natura et autem dicitur 'aliquid esse', ut homo vel corpus vel aliquid huius- origine eius esse in actu creationis compositi praecedat esse formae 00 modi, hoc dicunt ei convenire quadam denominatione intrinseca a et compositi, licet non tempore, ut dictum est. natura suae essentiae. Verbi gratia, non dicunt theologi quod corpus I 5 rb Sim-Ipliciter ergo dicendum, quod actione divina I supernaturali A 6,b 25 habet 'esse' corporeitate, sed 'esse aliquid', nec homo habet 'esse' humanitate, sed 'esse aliquid'. Et eodem modo unumquodque aliorum ABCDEFGHla Pecia 3: LM 79 etiam] et BDEFGHILM et sed in etiam corr. ai. man. C et a 60 nec] neque I iterum(?) sed dei. eI aut i. m. ai. man. E 80 ita] sup. lin. ai. man. pOSI est C 80 in] ABCDEFGHla Pecia 3: LM om. M 82 habet esse] inv. L 83 nec ... forma] om. (ham.) F 83 a' ... Deo] om. M 83 forma2] om. G 83 forma ipsa] inv. BCEFHILM 86 et potentiale] in potentia E 4. accidentia] sup,. lin. ai. mO/.l. B 8 accidens ... subiecto] posse sine accidens stare su- in potentiale M proportionale G 88 susceptibilis] suscepti A susceptiva E 89 per blecto sed /Il accldens ... sublecto corr. ai. man. B 8 sine subiecto] i III I G . se creabile] creabile per se L 90 sic] sup. lin. ai. man. L 90 facta] forma sed dei. eI ?)I IO .. a.man. IO '" ( . quo] om. I 12 actus] actu I 12 etc.] sup. lin. ai. man. A 12 ut] facta i. m. ai. man. B 91 non] est unius corruptio addo (homoeoceph.) sed exp. H autem addo sed exp. A 13 philosophiae] philosophi M 15 Sciendum] est addo sed 92 est] i. m. M 93 tamen] cum G 95 materiae] videtur G 96 conservet ... exp. H 15. secun~um] om. M . 17 theologia] philosophia sed dei. eI theologia i. m. Non] om. sed i. m. ai. mO/I. E 97 materiae ... crea re] materiam creare quam eius ai. man. B phllosophla sed theologla i. m. H philosophia C 18 aliquid dicitur] inv. B esse cQnservare sed in materiae ... creare eorr. ai. mO/I. A 98 nec] neque I 98-99 per 19 qu~dam] .qu~ed~m sed in quadam corr. ai. man. B 20 esse'] omne D essentia G ... concreare] formae in composito concreare quam per se sed in per ... concreare COr/'. 22 dICitur aliqUId] /IlV. BCDGHILMa 23 convenire] quadam addo sed exp. B ai. man. A 99 creare] cum natura et origine addo (homoeceph.) sed exp. B 99 esse] om. Fi. m. L 99 concreare] quod addo F 99 natura] ser. sed dei. eI reser. i. m. ai. man. B 2 actione] creaturae in sed in actione corr. ai. man. E 17-20 GILB. PORR., In Boelhii De hebdom. (ed. N.M. HARING. I, 27: PL 64. 1318A). 68 QUODLIBET I QUAES1IO IO 69 partIclpatione quadam esse primi principii dicitur esse simpliciter, et alia, ut dictum est. Esse secundum, quo materia est capacitas Bad. 9 rC ex natura autem quadam sui generis dicitur I 'aliquid esse'. Philosophi quaedam, habet a sua natura, qua est id quod est, differens a forma. vero eodem dicunt rem quamlibet esse et aliquid esse. Unde theologus 50 . Et loquendo de tali esse, esse sunt diversa quorumcumque essentiae non diceret esse simpliciter convenire aequivoce novem generi bus 30 sunt diversae. Esse tertium non habet materia nisi per hoc quod iam entium, quia esse simpliciter eadem ratione habent participatum, sicut capiat in se illud cuius de se capax est. Unde et id quod capit, dat et ipsum esse divinum quod participant, est unum et idem, in quo ei tale esse et quia illud forma est, quae non potest dare alteri nisi esse ideale diversarum rerum est unum et idem, licet ideae ut respi- quod habet, esse igitur quod habet forma ex natura essentiae suae ciunt diversas essentias rerum, per quas res diversimode habent esse 55 per hoc quod perficit potentiam et capacitatem materiae, communicat aliquid, dicuntur esse diversae in Deo. Quare tamen ens non possit 35 materiae et toti composito. Et tale esse est illud quod materia habet dici genus a theologo, ratio est quia esse nihil rei praedicamentalis in actu et per quod habet actualem existentiam, secundum aliam Zucc. 14" dicit super rei essentiam, ut dictum est, I et ita per differentias contrahi autem est in potentia ad actualem existentiam, ita quod quantum non potest, ut in aliis quaestionibus nostris est declaratum. est ex aptitudine naturae suae, nisi supernaturaliter conservetur, Philosophus autem dicit esse aequivoce convenire novem generibus, 60 desinere esse sub forma est ei desinere esse simpliciter, sicut acci- E 7 r~ quia non est idem neque eiusdem rationis in I novem generi bus, 40 denti desinere subiecto in esse, est desinere ei esse simpliciter. H8" quia diversae sunt I rerum essentiae quibus secundum ipsum habent Unde philosophi respicientes ad naturalem materiae aptitudinem non solum quod sint aliquid in suo genere, sed quod sint simpliciter. solum, dicunt quod materia est in potentia et non habet ipsum nisi Bad.9rD I Est igitur secundum iam dicta in materia considerare tri-Iplex esse: per formam, secundum quod dicit COMMENTATOR super principium IIi C 9" esse scilicet simpliciter, et esse aliquid duplex, unum quo est formarum 65 D e a n im a : Materia nullum habet esse in actu in naturalibus secundum quaedam capacitas, aliud quo est compositi fulcimentum. Esse pri- 45 quod est materia, et esse non est in actu nisi formae. Et hoc valde mum, quo materia habet dici 'ens simpliciter', habet participatione man(lestum est in formis rerum simplicium, quoniam cum fuerit sublata, quadam a Deo, in quantum per creationem est effectus eius sicut nihil remanet. Quod verum est quantum est de naturali I apti tudine, qua non habet se aliter ad esse quam quatenus habet sub forma esse, ABCOEFGHla Pecia 3: LM 70 sicut accidens quatenns habet in subiecto esse. Aliter enim com po- 28 Philosophi] vel physici A physici G 29 vero] nec G 30 diceret] dicitur I dicitur sed dei. eI dicitur i. m, ai. man. CO dicitur sed exp. eI diceret i. m. H dicitur sed in ABCOEFGHla Pecia 3: LM dicit CO'T. L dicit GM 30 esse simpliciter] inI'. BOFGHILM i/1v. sed ilerum i/1v. C inI'. a 30 simpliciter] similiter M 30 novem] in sed novem addo SI/p. li/1. ai. ma/1. E decem H 31 simpliciter] et id esse addo sed exp. I 32 et] SI/p. li/1. B 32 ipsum 48 Esse] enim addo EFM 48 secundum quo] secundum quod sed e-"p. E secundum esse] i/1v. C 32-33 in ... idem] om. (I/Om.) sed i. m. sl/ppl. ai. man. ql/ae ser. reale quod M 49-50 -dam ... esse] 011I. M 49 id quod est difTerens] id et sed dei. pro ideale E 33 ideae] om. B 34 diversi mode habent] ini'. BCOEFGHILMa et differens i. m. 01. ma/1. E 50 Et] quia E om. I 50 esse'] i. III. 01. mO/I. B 35 tamen] cum EL 35 ens] esse a 36 a] ergo F 36 rei] om. M 36 praedi- SI/p. lin. E om. G 50 essentiae] SI/p. 1i/1. E 52 illud] id L de se (/(Id. sed camentalis] praedicabilis sed in praedicamentalis corI'. ai. man. L 37 est] in praecedenli dei. E 52 illud] id I 53 dare alteri] i/1v. BCa 53-56 alteri ... est] i. m. ... ( ?) addo i. m. ai. man. H 37-38 contrahi non potest] non potest contrahi L sed pOSI Et addo de sed exp. A 54 quod] quia E 54 ex] om. M 55 ma- 39 novem] ex F enim sed e-, in parvulo baptizato qui statim exspiravit. Maior gratia facit maiorem Et sic patent obiecta. 25 assimilationem ad I Deum. Per I assimilationem autem ad Deum L12" Zucc. 15,b habet homo statum gloriae. Ergo ille cum veniali magis potest habere statum gloriae quam iste sine veniali. QUAESTIO Il I UTRUM PECCATUM VENIALE DISCEDENTEM CUM IPSO RETARDET A GLORIA I Dicendum ad hoc quod, cum gloria sit gratia perfecta secundum Bad. 9'F 5 30 statum cuiuscumque contemplatoris et gratia praesupponit naturam, Zucc. 15" I Sequuntur quaestiones de anima rationali. Quarum quaedam erant gloria debet habere sub se perfectam cuiuscumque naturam. Nunc de eis quae proprie conveniunt ei ut separata est, quaedam vero alia autem secundum AUGUSTINUMin pluribus locis, peccatum quantum- M 5'b de eis quae indifferenter convt:niunt ei ut I separata est I et ut F 135 ,b cumque modicum, eo quod ma/um est, contra naturam est et aliquid coniuncta. abicit a natura et nocet naturam. Non est enim' malum nisi quia Circa primum quaerebantur unum pertinens ad statum gloriae, IO 35 nocet. Peccatum ergo, quantumcumque veniale, aliquid tollit de per- B12" duo vero pertinentia I ad I statum naturae. Pertinens ad statum fectione naturae. Quare, I cum status gloriae requirat omnimodam C9" gloriae erat utrum veniale peccatum in quo homo discedit, retardat perfectionem naturae, ut I lumine gloriae natura ultra id quod naturae animam a gloria. est, elevetur ad aliquid supernaturaliter contemplandum et eodem Et arguebat ur quod sic. supernaturaliter fruendum (non enim potest elevari ad id quod supra Primo quia in gloria est summa mentis elatio, ergo nulla depressio. Veniale autem aliquo modo deprimit mentem. Ergo etc. Secundo quia quandocumque completa contraria non compatiuntur 15 ABCOEFGHla Pecia 3: LM se, nec incompletum unius cum completo alterius: verbi gratia, si perfecte calidum non potest esse simul cum perfecte frigido, neque 19 peccati scilicet mortalis] scilicet mortalis peccati L 19 perfectam eorum] in. minimum frigoris cum perfecte calido. Status gloriae cum perfecto BCFGHIMa 20 cum incompleto] in complemento M 22 discedente] decedis- cedente sed in discedente corr. C decedenti EM 22 in] om. M 23 gloria] in addo B ut addo CEGHLMa 23 quam] om. I 26 habet homo] inv. BCEFGIMa ABCOEFGHla Pecia 3: LM 26 ille] om. L 29 perfecta] om. I 30 statum] om. M 30 praesupponit] prae- supponat a 31 gloria] enim addo I 34 abicit] et addo M 35 veniale] -i- Sllp. 61 neque] nec I 61 aut] ut M 62 sit] om. M 63 patent] patet M 63 patent lin. ai. man. B 36 Quare] quia BO quando sed dei. et quare i. m. ai. man. E obiecta] patet ad obiecta L 4-10 Sequuntur ... erat] om. sed II a quaestio addo L om. a 37 ut] et M om FI i. m. ai. man. O et EG 39 fruendum] fruens F 5-6 proprie ... quae] 0111. (ham.) G 5 alia] illa I 6 ut separata est] et ut coniuncta 39 fruendum] fruens FI addo (homoeoæph.) sed exp. A 6 et] atque G 8 quaerebantur] quarebatur BCla 8 ad] Sllp. lin. O IO veniale peccatum] inv. a IO discedit] ser. sed in decedit corr. ai. man. B 12 Et arguebatur quod sic] Et quod sic videtur et arguebatur quod 32-34 AUGUST., Cr.: Con/ra epis/ . .linui., C. 35 (CSEL 25', 239-240; PL 42, n. 39, sic BCOGHIM et quod sic videtur (sllper quod va cat sllperscrips.) et arguebatur quod 200-20 I); De lih. arh., III, C. 13, n. 36-37 (CC lat. 29. 297; CSEL 74, /20-121; PL 32, sic E 13 est] erat BCDG erit a 13 elatio] elevatio GILMa 14 autem] om. E 1289-1290); De vera relig., c. 12, n. 23 (CC la!. 32,201- 202); CSEL 77, 18; PL 34, 132); 17 calidum] talium sed calidum i. m. ai. man. E 16 completo] completa M ihid., c. 13, n. 26 (CC lat. 32, 203-204; CSEL 77, 19-20; PL 34, 133); Con/ra Fal/s/lIm, 17 simul] om. EGM ]7 neque] nec EGM XXVI, C. 3 (CSEL 25', 730-731; PL 42, 480); Enehiridion de .lide, c. 12 (PL 40, 236-237). 76 QUODLIBET I QUAESTIONES ct t2 13 77 se est, nISI prius perficiatur illo quod in se est), nullo ergo modo 40 potest anima cum veniali intrare statum gloriae. Et sic veniale QUAESTIONES 12 et 13 retardat a gloria, non in aliquo permittendo ipsam et in aliquo repellendo, sed omnino eam excludendo. Et ideo dicitur A p o c a Iy P s i s UTRUM ANIMA SEPARATAINTELLIGAT PER SPECIEM VEL penultimo: Nec intrabit in illam aliquid coinquinatum, et E p h. Vo: PER SUAM ESSENTIAM Ut exhiberet sibi gloriosam ecclesiam non habentem maculam neque 45 UTRUM ANIMA SEPARATAINTELLlGAT SE PER SPECIEM rugam. Maculam venialis quod de facili deletur. Rugam mortalis, 5 EDITAM A SE quod quasi connaturale fortiter adhaeret. I Sequuntur quaestiones pertinentes ad animam rationalem quantum Bad. IOrF ad statum naturae, et sunt duae. Prima, utrum amma separata Zucc. 15" intelligat naturaliter vel per species vel per suam essentiam. Secunda, Zuee. 15" Ad argumentum in contrarium dicendum, quod, licet quantum est utrum intelligat se per speciem editam a se. Et qUIa super idem ex parte gratiae, habens maiorem I gratiam magis Deo assimilatur, 50 IO fundantur, simul eas prosequamur. etiam viator si possit esse maioris quam comprehensor, et ita magis Primo ergo arguebat ur quod anima separata intelligat se per suam dispositus est ad gloriam quam habens minorem quantum est ex essentiam, non per specIem, SIC. PHILOSOPHUSquaerit In Ill° De Zuee. 15 ,b parte habitus gratiae, licet non quantum est ex parte status gratiae a n i m a I quare intellectus intelligit, species autem intelligibilis I non F 135" B 12'b et gloriae, ta-Imen propter impediens adiunctum habenti maiorem I· intellgit, cum tamen utrumque sit separatum a materia, et respondet Zuee. 15 'h gratiam, non autem habenti mi-Inorem potest ille retardari, licet non 55 15 quod hoc ideo est quia intellectus de se actu est intelligibilis, I species E 8" iste. Et quae sit causa huius, iam dictum est. autem non, sed in potentia solum. Unde I sicut intellectus intelligit D 8" eo quod est actu intelligibilis, sed actu intelligibilis est per suam essentiam, ergo per suam essentiam se intelligit. Quod autem per suam essentiam intelligat alia a se, I arguebatur. c9 ,h 20 Sic est in creaturis habentibus ordinem naturalem quod superius est in inferiori potentia, inferius autem in superiori in actu. Verbi gratia, ABCDEFGHla Pecia 3: LM ABCDEFGHla Peeia 3: LM 7-8 Sequuntur ... Prima] om. sed 12" quaestio L 6 rationalem] om. I 7 Prima] 40 prius] om. C 41 veniali] in st addo sed deI. AD 41 Et] om. L 43 ideo] i. m. L ql/aestio est addo BCDGHIMa quaestio addo et est addo SI/p. IiII. E 8 velI] SI/p. 44 penultimo] ultimo B om. sed lac. E 44 Nec] Non Gla 44 VO] VIO B 6 ec- lin. L om. a 8 suam essentiam] illv. EGLM 8 Secunda] \3" quaestio L clesiam] deI. et reser. i. m. E i. m. L 45 neque] nec I 45 neque rugam. Maculam] 9 utrum] anima separata addo L la fundantur] fundatur M IO prosequamur] i. m. L 46 venialis] venialem G 49 licet] quodlibet G quilibet L 50 habens] prosequemur a II ergo] om. L II anima separata] 0/11. L \2 Sic] sicut i. m. 01. mali. C 51 etiam] et Ha 51 viator] ser. sed vel maior sl/perscrips. F BCDEFGHILNa 12 Philosophus quaerit] ill\'. BCEGHILMa 15 actu est intelligi- 51 si] sic Ha 51 maioris] i. m. 01. man. C 52-53 est ex parte habitus gratiae] bilis] est intelligibilis actu EGM 16 Unde] est quod add. BCDEFHLM 16 sicut] ex ... gratiae est E 53 gratiae] licet non quantum est ex parte habitus gratiae addo ser. sed exp. L 17 sed] ser. sed deI. et sic i. m. 01. mali. E 17-18 est ... essentiamJ sed va cat SI/p. iiII. 01. mali. B 53-54 licet ... gloriae] om. M 53 status] et addo F om. (hom.) G 21 inferiori] _i2 SI/p. iiII. C in mld. EMa 21 in'] SI/p. IiII. M 56 iam] om. H 13-16 ARISTOT., De an., '", cr. e. 4 (in ALBERTI MAGNI Com .. ed. CI. STROICK. p. 198, 44 Apoc., XXI, 27. 45-46 Eph., V, 27. lin. 79-80; lunI., f. 153 D; 429a28-29). QUAESTIONES 12 et 13 79 78 QUODLIBET I 45 quod intelligeret se specie edita a se, specialiter arguebat sic: anima in vegetativo quod posterius est dignitate naturae, est sensitivum in non intelligit se nisi in verbo suo edito a se; sed verbum de re est potentia et in sensitivo intellectivum, e converso in intellectivo actu similitudo eius et ita species eius; ergo etc. est sensitivum et in sensitivo vegetativum, sicut in trigono est potentia Zucc. 16" tetragonum et in tetragono pentagonum, e con-[verso autem in pen ta- 25 G 5,b gono actu est te-[tragonum et in tetragono trigonum. Ita quod si A 7" inferius I esset, virtus intellectiva intelligeret quod superius est, solum in potentia, id autem quod superius est, intelligeret quod inferius est, I Dicendum ad hoc quod opinio I Antiquorum ut Empedoclis et alio- Bad.IO'( M 6" in actu: verbi gratia, si materia intelligeret in actu se ipsam esre in 50 rum erat quod non cognoscitur nisi [ simile a simili, et ideo dicebant B 13" potentia ad formam, formam autem I ipsam non intelligeret nisi in 30 animam compositam esse ex principiis rerum omnium quatenus omnia potentia. Et sic si trigonum intelligeret, intelligeret tetragonum in cognoscat, ut recitat PHILOSOPHUS in I° D e a n im a. Et erat iste sermo potentia et tetragonum pentagonum, e converso pentagonum intelli- eorum vu]garis, non in toto falsus. Hoc enim verum est, quod nihil geret in actu tetragonum et tetragonum trigonum. Nunc autem ita intelligit nisi quod quodammodo est in actu id quod intelligitur. Sicut H9" est quod superior intelligentia habet [ actu in se quidquid habet 55 enim generaliter ab eo quod in potentia est, inquantum huiusmodi, inferior, et inferior solum potentia quod habet superior. Superior 35 nulla procedit actio, sic quod est solum in potentia intellectivum, ergo per essentiam suam intelligeret omnia inferiora. Et sic anima ipsum non intelligit nisi in potentia, et si debet intelligere ipsum rationalis omnia corporalia quae sunt sub ipsa. in actu, oportet quod sit illud quodammodo in actu, secundum quod Quod autem non intelligat specie edita a se, arguebatur, quia non penes hoc procedit determinatio PHILOSOPHI in Ill° De anima de potest speciem edere a se nisi gignendo ipsam suo actu intelligendi 60 intellectu quoad actum intelligendi et in 11° de sensu quoad actum et sic prius intelligeret quam speciem qua intelligere debet gigneret; 40 sentiendi. et de illo actu intelligendi priori posset esse quaestio an ipso intelligit Falsus autem erat sermo Antiquorum in hoc quod intelligebant specie edita a se; et procedet in infinitum aut erit status quod in- intellectum debere realiter esse id quod intelligeret, ut habere ignem telligit sine specie edita a se. In contrarium dicebat opponens quod esset communis opinio. Sed ABCDEFGHIa Pecia 3: LM ABCDEFGHIa Pecia 3: LM 45 se] et addo sup. lin. ai. man. B 45 arguebat] arguebatur M 46 sed] est addo 22 vegetativo] negativo sed in vegetativo corr. ai. man. (quae omisit corrigere n- in v-) B sed exp. E 49 Empedoc1is] est ped' F 49 et] om. M 50 cognoscitur] agnoscitur negativo C 22 sensitivum] sensibilium EIM 23 et] om. EGa 23 inI] ?m. CDF M 50 dicebant] i. m. ai. man. A 51 rerum omnium] i/lv. EM 51 omnium] sup. lin. ai. man. B 24 sensitivum] sensibilium I 24 vegetatlvum] negatlvum BD om. G 52 in] libro addo BCDEFGHIKa 52 I°] libro addo M 52 erat] post negativum sed in vegetativum corr. ai. man. (quae omisit corrigere n- in v-) C vegetablhum sermo sed exp. et dei. et hic i. m. L 52 iste] om. GM 53 vulgaris] vulgalis(?) FI 25-26 e converso ... tetragonum] om. (ham.) C 26 et ... trigonum] om. F A et addo BCEHILMa 53 Hoc ... est] om. I 53 nihil] non C 2 quod] 26 ita quod] itaque M 27-28 solum ... est] om. (ham.) M 28 in] om. M 28 id] om. a 54 Sicut] Sic M 55 quod] eo M 55 in potentia est] est in i. m. ai. man. E 28 est] om. a 29 in] om. BCDEFGLa 29 intelligeret2] om. M potentia H 56 intellectivum] ipsum intellectum GM intellectum L 57 si] sic F 30 formam2] scr.(?) sed in forma corr. L forma H 30 nisi] ubi D 31 sic] ser. sed in 58 oportet ... actu] iter. (homoeoceph.) M 59 in] libro addo BCEFGHILMa 60 similiter corr. L 31 si] sup. /in. ai. man. A 31 inteiligeret I] om. Iam. sed i. ,m. aI. in] libro addo BCEFGHILMa 60 IIO]exp. C 60 sensu] et sensato addo BCEFGIM man. C inteiligerent D 31 intelligeret3] i. m. ai. man. A 31 tetragonum] trigonum 63 habere] haberet M G et addo L 32 e converso pentagonum] om. (ham.) M 33 et tetragonum] om. (ham.) G 35 et inferior] om. (ham.) sed i. m. L om. (ham.) sed i. m. ai. man. E 49-52 ARISTOT., De an., 1, c. 2 (cf.: in ALBERTI MAGNI, Com., ed. CI. STROICK, p. 20, 35 Superior2] om. F 37 rationalis] corporalis sed exp. et rationalis i. m. L 38 non lin. 75-78; Iunt., f. 12B; 404bll-15). 59-60 lbid., cf. III (in ALBERTUS MAGNUS, Com., inteiligat specie] inteiligat specie sed in intelligat sine specie corr. al/. man. B 39 nisi] ed. CI. STROICK, p. 151, lin. 78-246, lin. 81; Iunt., f. 136A-204F; 424b22-435b25. om. M 40 qua] sup. /in. L 41 ipso] ipse FI ipsa BHa ipsa sed in ipso corr. ai. man. 60-61 lbid., cf. Il (in ALBERTI MAGNI Com., ed. CI. STROICK, p. 64, lin. 47-151, lin. 78; C 41 inteiligit] se addo BCEGIMa 42 procedet] procedit BCEFHIa 44 Sed] Iunt., f. 48A-135F; 412a3-424bI8). scilicet BCMa 80 QUODLIBET I QUAESTIONES 12 et 13 81 de sua substantia ad hoc quod intelligeret ignem, et aquam I ad AUGUSTINI IXo De Trinitate illud : Mens semetipsam per semetipsam hoc quod intelligeret aquam, et sic de ceteris rebus. Quod non est 65 novit. Et hoc intelligo I de anima separata. CIO" verum. Si enim sic esset, tunc ipsae res omnes seipsas intelligerent De anima enim coniuncta dicit PHILOSOPHUS in IlIO De anima, Bad. IOrH et essent omnes intellectivae, quod falsum est. I Quod ergo semper quod intel!igit se sicut et alia (quare autem aliter se habet in hoc de ZUCC. 16'b intellectum debet esse realiter I apud intelligentem, non est verum 90 anima coniuncta et separata, nihil ad propositum), quae intel!igit sed quod debet esse apud ipsum aliquo modo, indubitanter verum secundum quod est actu ipsa. Quare, cum non est actu ipsa per est, ita quod quanto verius et actualius est apud ipsum, tanto verius 70 eorum substantiam, ut dictum est, nec ipsa per suam substantiam et actualius rem intelligit. est ratio rerum exemplaris sicut I est primum, et non restat alius D 8,b Et ideo primum verissime et actualissime intelligit omnia ex sua modus, quibus fieri potest actu ipsa, nisi per ipsorum species in- 16" substantia, quia verissime habet in se omnium rationes, I per quas 95 formata, secundum quod determinat PHlLOSOPHUS in IlIO De anima, res omnes verius habent esse in primo quam in propriis naturis. absolute dicendum, quod anima nihil aliorum quae non possunt esse Quare, cum anima separata quantum est de se, intelligibile quid 75 per suam substantiam apud animam et intima ei, intelligere potest est actu, quia omnino separata a materia et sibi ipsi summe actualis nisi per species ipsorum. Quomodo autem anima coniuncta inteIligit et praesens est, se ipsam per se et suam essentiam inter omnes creatu- se ipsam, I de hoc nihil ad hanc quaestionem. ras perfectissime et sine omni alia specie intelligit. Hoc I ideo, quia ad hoc quod sit aliquid intelligibile in actu, nihil requiritur quantum est de se, nisi quod sit actu separatum a materia et praesens intelli- 80 00 I Quod ergo arguebatur, quod anima separata inteIligit alia a se I per Bad. IO vl genti, secundum quod dicit PHILOSOPHUS in Ill° De an i m a : In his B 13 ,b suam substantiam, quia actu est illa, quia semper inferius est actu in quae sunt sine materia, idem est intellectus et id quod intel!igitur. superiori, non e converso, dicendum quod verum est secundum idem Scientia namque specu/ativa et quod specu/atum est, idem est. Ubi genere, non autem secundum idem specie, et ita superius inteIligendo dicit dominus ALBERTUS quia cum sit separatum, sibi ipsi I est praesens seipsum per substantiam suam, intelligit omnia alia in generali, non et ideo abstractione non indiget, ut secundum hoc I possumus intelligere 85 5 autem in propria specifica natura vel individuali in qua res vere ABCDEFGHla Pecia 3: LM 86 illud] id I 86 Augustini] Augustinus D 86 IXO] libro mld. BCDEFGHIMa ABCDEFGHla Pecia 3: LM 86 semetipsam] 011I. M 88 enim] vero BCEGHIMa 88 dicit ... anima] De anima 11I0 libro dicit Philosophus I 88 in] libro addo DEF libro HIM 89 aliter se] inv. a 90 nihil] aliud add. sed exp. E 90 quae] quoniam L 91 Quare 66 enim] enim(?) H 67 semper] sed sed dei. et ipsum i. m. 01. man. B 69 sed ... ipsa] om. (ham.) a iter. (ham.) H om. (ham.) sed i. 111. L 91 est] sit M ... verum] iter. (ham.) I 69 indubitanter] inducunt sed deI. et in actu i. m. L 92 substantiam] speciem E 92 ut] dicitur addo sed dei. A 92 nec] neque I 70 ipsum] tanto verius et actualius est apud ipsum addo (ham.) F 72 ideo] ens 93 exemplaris] i. m. L 93-94 alius modus quibus] aliis modis quibus B alius modus addo i. m. 01. man. E 72 verissime] verissima sed in verissimas corI'. 01. man. quo a 96 fieri potest] possit fieri L 96 ipsorum] eorum BCEFG H ILa 95 quod] B 73 omnium] omnes Ma 74 habent esse] inv. L 78 intelligit] Et addo L SI/p. lin. 01.( » lIIan. A 95 in] libro HILM libro mld. DEFG 96 absolute] igitur 79 ad] SI/p. lin. C 79 sit] in addo BL 79 actu] seql/itur ros. D 80-81 separatum addo BCEGHLM ergo addo a 98 intelligit] intelligat M 99 hanc quaestionem] 0111.F ... intelligenti] om. I 80-81 intelligenti] intelligendi M 81 in] libro addo BCDEFGa 00 a] et ILM I est] 011I. E erit et M 4 substantiam suam] im'. CD libro HILM 81 his] vero addo BEILM 82 id] idem I 82 namque] autem sed in namque corI'. 01. man. C namque H 84 quia] quod a 85 possumus] possimus sed in 86-87 AUGUST.. De Tri/I., IX, C. 3, n. 3 (CC lat. 50,296; PL 42,963). 89-91 ARISTaT., possumus corI'. E De an., III, ef. e. 4 (in ALBERTI MAGNI, Com., ed. CI. STROICK, p. 102, lin. 83-87; lunt., f. 157F, 158B, 159E; in ANON., Auct. Arist., ed. J. HAMESSE, 6. 147; 429020 et 30-31). 81-83 ID., De an., III, e. 4 (in ALBERTI MAGNI Com., ed. CI. STROICK, p. 201, lin. 86-87; 89 ID., De {/II., III, cf. C. I (in ALBERTI MAGNI COlli., ed. CI. STROICK, p. 198, lin. 79-80; Iunt., f. 430a3-5). 84-85 ALBERTUS MAGNUS, I De an. III com., traet. II, e. 17 (ed. lunt., f. 153D; 429a27-28); C. 7 (in ALB. M. COIl1., p. 212, lin. 80-81; lunl., f. 171 F; CI. STROICK, p. 203, 41-43; ed. A. BORGNET, p. 3630). 431 b 2»; c. 8 (in ALB. M. Com .• p. 223, lin. 75-76; lunt., p. 187F; 432a2). 82 QUODLIBET I QUAESTIO14 83 intelliguntur. Unde qui habet omnes rerum rationes in se, et generales sicut naturaliter editur species coloris in organo per actum lucis. Et et specificas et individuales, ille solus, ut est Deus, per suam sub- sicut ipsa non editur in organo per aliquem actum videndi sed est stantiam potest omnia intelligere, et qui sic non habet eas, non principium primi actus vi-Idendi, sic species intelligibilis edita, ut E 8" potest illas intelJigere nisi per suas species, ut dictum est. dictum est in pluri, non editur in ipso per aliquem actum intelligendi I H IO" Bad. IO vl I Quod arguebatur, quod intelligit se per speciem editam a se, quia IO 35 sed est primum principium primi actus intelligendi. Falsum est I ergo L 12,b in verbo suo, dicendum quod aliud est verbum de re apud animam, illud assumptum, nec valet igitur processus ulterior habitus ex illo Zucc. 16" aliud species eius. Species enim est I imago vel idolum rei qua I ad propositum maxime. F 136" anima informatur, ut determinatum verbum de ipsa re concipiat et formet de illa, quod nullo modo posset facere sine illa. Verbum autem est ipsa notitia mentis quae est veritas quidditatis rei apud 15 QUAESTIO 14 animam, in qua formaliter rem intelligit quam per speciem inteIligit tamquam potentia et vi formativa verbi in potentia animae existente, UTRUM VOLUNTAS SIT POTENTIA SUPERIOR immo, quod verius est, tamquam dispositione determinante potentiam INTELLECTU VEL E CONVERSO ad verbum determinatum formandum, quae de se indeterminata est, sicut calor naturalis virtute agentis in semine determinatur ut agat 20 I Sequitur de quaestionibus communiter pertinentibus ad anImam Zucc. I ad speciem determinatam generandam. Unde est verbum sicut forma 5 separatam et coniunctam. Et erat una de comparatione duarum M 6'" quaedam in anima generata potentia animae, sicut naturalis calor principalium potentiarum eius inter se, utrum voluntas sit potentia activus in semine, species vero in anima sicut virtus agentis principalis superior intellectu vel e converso; aliae vero erant quinque de in calore. Unde, licet verbum sit quaedam similitudo rei in anima, comparatione actionum ipsarum. Zucc. 16,b alia tamen est et alterius rationis quam sit spe-Icies, sicut est species 25 Circa primum arguebatur quod intellectus esset altior potentia, tum quaedam forma generantis et virtus eius in semine, et forma generata, IO quia PHlLOSOPHUS dicit hoc in XO (?) Ethicorum, tum quia secundum G 5" alterius tamen et alterius rationis. Cum I ergo assumitur in argumento ipsum ratio practica est primus motor in agendis per voluntatem, quod non potest speciem edere a se nisi suo actu intelligendi, dico tum quia AUGUSTINUSdicit XXIIo C o n t r a F a u s t um: Sine dubio I C IO ,b quod species illa quae proprie appellatur species, a phantasmate et in actionibus animae contemptatio praecellit, I quae est in intellectu, B 13" lumine intellectus agentis editur in toto intellectu possibili naturaliter, 30 ABCDEFGHla Peeia 3: LM ABCDEFGHla Pecia 3: LM 31-32 per organo] om. (hom.) sed non SI/p. iiII. aI. mali. B 33 primi] om. F 6 intelligunturJ intelligitur M 6 rationes] rationis G 8 suam substantiam] illv. 36 dictum pluri] est dictum in intellectu possibili sed in pluri i.III. post est L G 8 potest] i. m. ai. mali. E 9 illas] eas BCDHLMa IO Quod] Quando C 36 in pluri] in intellectu a 36 aliquem] aliquam M 36 nec] sed et sed exp. IO quod et sed exp. et quod i. m. L 2] II animam] illam sed exp. et animam i. m. L et nec SI/p. lin. L 37 ad propositum] expositum sed iII ad propositum corr. M 12 Speciesenim est] Est enim species L 13 est] primo addo GM 14 modo] SI/p. 4 Sequitur ... se] om. sed 14" quaestio addo L 7-9 aliae ... primum] om. sed Et IiII. aI. mali. B 16 illa]existenteaddo sed exp. et deI. A 15 veritas]unitas(?) sed deI. addo L 8 actionum ipsarum] illv. G IO hoc] 011I. H IO in] om. F IO X(?)] et veritas i. m. ai. mali. B necessitas(?) sed dei. et veritas i. m. ai. mali. G con/. propter.fissl/ram ill/olio A VIOBCDEFGHILM VOI IO tum] tamen D 13 in 15 quidditatis]quidditas sed quidditatis corr. ai. mali. C iII 17 vi formativa] informa- intellectu] intellectio a tiva F informativa sed vi formativa corr. BL iII 19 formandum] formam dum sed iII formandum corr. E 22 animae] a se M 22 naturalis calor] illv. EFHIMa illv. sed IO ID.. er. Etl1. ad Nic .• X. C. 7 (TransI. Grosseteste A et B; 1177b30-1178a2) (er. naturalis i. m. L 23 agentis principalis]illv. BCEHa 25 rationis] generationis .ml THOMAS DEAQUINO. SI/mma Tl1eol .• (". q. 82. a. 3. Contra); VII.C. 7 (TransI. Grosseteste dei. et rationis i. m. ai. mali. C 25 sicut est species]om. (l1om.) sed i. m. ai. mali. L A et B; 1150a2-3). IO-II cr. ihid.. I. C. 13 (TransI. Grosseteste A et B; 1102b28); 26 generantis] generanti sed generantis corr. aI. mali. C iII 28 actu] actus M er. THOMASE AQUI O.SI/mma Theol.. I' II". q. 17. a. I. Contra. D N 12-13 AUGUST., 29 proprie appellatur species]speciesappellatur proprie L COlltra Faustum. XXII. . 27 (CSEL 25'. 621; PL 42. 418). C QUAESTIO 14 85 84 QUODLIBET I fertur in bonum actu veri amoris, est habitus caritatis, quo secundum tum quia homo in ratione reformatur secundum imaginem, tum quia AUGUST1NUM per se diligimus Deum et proximum in Deo et propter dirigens superius est eo quod dirigitur et iudicium rationis dirigit 15 Deum. Habitus autem supremus intellectus est sapientia, qua Deum voluntatem. 35 et aeterna speculamur secundum AUGUSTINUMXIVo De Trinitate. Contra est quia voluntas est primum movens se et alia in toto Quantum autem praeminet habitus caritatis omni habitu sa-Ipientiali I 6 '" regno animae, et tale est superius. et cognitivo, bene exprimit I ApOSTOLUS cum dicit I" < ad> Corin- A 7'" thios, XlIIo: Si linguis hominum loquar et angelorum, caritatem < SOLUTIO> autem non ha-Ibeam, etc. Zucc. 17 40 Quantum autem supereminet actus voluntatis qui est velIe sive Bad. IOvK I Dicendum ad hoc quod potentiae animae cum nobis occu1tae et diligere, actui intelIectus qui est scire sive cognoscere, patet ex duplici ignotae sunt de se sicut et ipsa substantia animae, a posteriori, modo 20 comparatione: primo ex comparatione unius actus ad alterum, nobis congruo, debemus omnem notitiam circa eas investigare. Prae- secundo ex comparatione utriusque ad suum subiectum perficiendum minentiam ergo potentiae super potentiam iudicare debemus ex illis per obiectum. quae sunt posteriora potentiis et nobis via ad cognoscendum ~ote~t~as. 45 Ex prima comparatione patet intentum, quoniam, ut dicit AUGUS- Et sunt tria: habitus, actus et obiectum. Et dicendum est SImpliCiter TINUS XIIO Super Genesim, et PHlLOSOPHUS 1110 De anima: quod ilIa potentia praeminet I alteri, cuius habitus, actus et obiectum 25 Semper agens et movens nobilius est patiente. Voluntas autem est praeminet habitui, actui et obiecto alterius .. universalis et primus motor in toto regno animae, et superior, et Nunc autem ita est quod omnino habitus, actus et obiectum primus movens omnia alia ad finem suum, ut infra vide-Ibitur. D8" voluntatis praeminent actui, habitui et obiecto intelIectus. I Idcirco absolute dicendum, quod voluntas praeminet intelIectu et est altior 30 potentia iIIo.. Et patet assumptum quoniam proprius habitus voluntatis quo ABCDEFGHIa Pecia 3: LM 32 actu] actum a 33 Deo] Deum A 33 diligimus] distingui minus 1 33-34 et ... Deum] om. homo E 35 Augustinum] libro addo CDEFGHILMa de libro addo sed de dei. B 36 Quantum] Quartum D 36 habitu] ser. sed in habitui corr. ai. man. BC ABCDEFGHla Pecia 3: LM habitui BLa 37-38 cum ... XIIIO] Ia < ad > Corinthios XIIIO dicit sed ubi ante dicit addo ai. man. i. m. D 37 dicit] dicat L 37 < ad> ] in textu I 38 et] om. sed aut sup. lin. ai. man. B 39 habeam] habet M 40 sive] vel F 41 sive] vel F 15 superius est] est sed superius addo i. m. ai. man. G 15 dirigitur] dirigatur E 41 ex] et M 45 quoniam] i. m. ai. man. B 45-46 Augustinus] libro addo BCDE 15 iudicium] indicium sed iudicium i. m. ai. man. C 15 dirigit] dirigat E 17 quia] FHILMa 46 Genesim] ad litteram addo BCEFGHILMa 46 Philosophus] libro quod M 18 est] sup. lin ai. man. C 20 sunt] sicut M 20 se] su~. lin. G addo BCDFGILMa 47 patiente] patienti A 21 congruo] congrue sed in congruo corr. B congrue CGFI 21-22 Praemmentlam] Praeeminentiam a 22 ergo] om. E 22 potentiae] ponere a 23 potentias] notitias sed exp. et potentias i. m. ai. man. C 24 sunt ... Et] om. (hom.) sed 33-34 ID., er. De doctrina christiana, I, C. 22, n. 21 (CC lat. 32, 17-18; CSEL 80, 18-19; i. m. ui. man. C 24 et] om. M 25 praeminet] praeeminet a 25 actus] et PL 34, 26-27); C. 32, n. 53 (CC lat. 32, 24; CSEL 80, 28; PL 34, 32); C. 33, n. 37 addo HL 26 praeminet] nam primum et sed in praeminet et corr. ai. man. I (CC lat. 32, 27; CSEL 80, 28-29; PL 34, 33); III, C. IO, n. 16 (CC lat. 32, 87; praeeminet a 26 habitui] et addo IL 26 ob iect o] obiectui ABF obiectui .sed in CSEL 80, 89; PL 34, 72); C. 15, n. 23 (CC lat. 32, 91; CSEL 80, 93; PL 34, 74). obiecto corr. CHI 27 habitus] et addo EILM 28 praemment] praeemmet a 34-35 ID., De Trin., cf. XII, C. 14, n. 22 (CC lat. 50, 375; PL 42, 1009); C. 15, n. 25 28 actui] et addo L 28 et2] i. m. L 28 intellectus] et addo F . 29 intellectu] (CC lat. 50, 379; PL 42, 1012); XIII, C. 1, n. 2 (CC lat. SOA, 381; PL 42, 1013); C. 19, intellectui Ba 30 illo] ser. sed in illa corr. ai. man. B 31 quomam] quando F n. 24 (CC lat. SOA, 417; PL 42, 1034); XIV, C. I, n. 3 sqq. (CC lat. SOA, 422 sqq.; 31 quoniam proprius] priusquam sed in quam proprius corr. ai. man. E PL 42, 1037 sqq.). 38-39 I Cor., Xlii, I. 46-47 AUGUST., De Genesi ad litterum, XII, er. C. 16 (CSEL 281, 402; PL 34, n. 33,67). 46-47 ARISTOT., De an., III, C. 5 (in ALBERTI MAGNI Com., ed. C!. STROICK, p. 203, lin. 90; lunt., f. 161 F-162A; 14 Cr. II Cor. III, 19 et Col., III, IO. 14 AUGUST., cf. Contra Faustum, XXII, C. 27 430a 18-19). (CSEL 251, 621-622; PL 42,418-419). 86 QUODLIBET I QUAESTIO 14 87 Movet enim rationem et omnes vires animae, ut dicit ANSELMUS, 50 natura, multo perfectior ergo et altior est operatio voluntatis quam De similitudinibus. Et ut dicit AUGUSTINUS IlIo De libero intellectus, quanto melior est amor et dilectio Dei quam cognitio arbitrio, subiacet intentioni animi prius ipse animus, deinde corpus eius. I Etsi enim respectu eorum quae sunt infra animam contingit Zucc. 17" quod administrat, unde ad operandum quodlibet membrum movet. Unde 75 e converso quod intellectus actio sit altior voluntate, quia altior et voluntas rationi imperat ut consideret, ratiocinetur, et consilietur nobilior est in anima cognitio rerum corporalium quam earum amor, quando vult et de quibus, et similiter facit ut desistat. Non sic ullo 55 hoc facit secundum quid intellectum esse nobiliorem voluntate, I F 136" modo imperat aut movet intellectus voluntatem, ut infra magis patebit primus autem respectus et comparatio facit voluntatem esse superio- de comparatione ipsorum amplius loquendo. rem simpliciter quia primum bonum et primum verum sunt per se L 13" Ex secunda comparatione similiter patet intentum, quoniam actione I 80 et prima obiecta voluntatis I et intellectus, et alia respectu illorum C IO" E 8" vo-jluntatis perficitur voluntas ipsa re dilecta ut in se habet esse, quia secundario et secundum quid, sicut et in aliis verum et bonum est Bad. I] rK voluntas actione sua inclinatur in ipsam rem, actione autem I in- 60 verum et bonum secundum quid respectu primi veri et primi boni, tellectus perficitur ipse intellectus ipsa re intellecta ut habet esse in quia natura non habet rationem veri et boni nisi ex impressione intellectu, quia intellectus actione sua trahit in se ipsam rem intellec- quadam primi veri et primi boni, ut alibi habebit declarari. Ita quod tam, voluntas autem actione sua transfert se in ipsum volitum 85 voluntas nullum bonum appetit nisi sub aliqua ratione primi boni, B l3'b propter I se ut eo fruatur, et per hoc, ut dicit DIONYSIUS 4° capitulo neque intellectus aliquod verum novit, nisi sub ratione aliqua primi De divinis nominibus, intellectus actione sua assimilat se rei 65 veri, ut magis naturale sit voluntati perfici primo bono quam aliquo intellectae, voluntas vero transformat se in ipsum volitum. Cum ergo alio, et intellectui perfici primo vero. Et propter hoc in nullius boni multo perfectius et altius est transformari in ipsum bonum ut in se est fruitione vel veri cognitione perfecte quiescere possunt voluntas et secundum suam naturam, quam assimilari ipsi vero ut est in intelli- 90 intellectus, quoadusque adipiscantur primum bonum et primum gente per modum intelligentis, et ita modo inferiori secundum quod verum, secundum I quod dicit AUGUSTINUS in principio Confessio- M 6" dicit AUGUSTINUS IXo De Trinitate: Cum Deum intelligimus, simili- 70 n um: Fecisti nos ad Te, et inquietum est I cor nostrum donec requiescat H IO" tudo eius in nobis fit, inferioris gradus tamen, quia in inferiori in Te. Quare cum esse simpliciter tale vel tale unumquodque magis ABCDEFGHla Pecia 3: LM ABCDEFGHla Pecia 3: LM 72 natura] alia M 72 et] om. FHLM sup. IiII. BCE 73 quanto) enim add. 50 Anselmus] libro addo BCDEFGLIMa 51 ut dicit] om. BCDEFGILa 51 Au- BCHI enim addo sed exp. DE 73 melior est] Olli. GM 73 amor) i. Ill. a/o gustinus] libro addo BCEFGHILa 52 intentioni] intentio sed in intentioni corr. aI. man. E 73 cognitio] cogitatio H 74 enim) Olli. a 75 altior voluntate) actio man. C 53 membrum) membrorum a 54 voluntas] rationem{.?) addo sed deI. C voluntate sed iII altior actione voluntatis corr. aI. man. B actio voluntatis sed iII altior 55 ullo) illo M 56 magis] amplius BCEFGHILMa 58 secunda) autem addo quam actio voluntatis corr. aI. man C actio voluntate sed in altior voluntate COIT. a/o EFGIL 58 quoniam] ras. in qua quoniam scr. H 59 re] de M 59 in) ut M man. E 76 earum amor) eorum amor A amor eorum BDEFGIL amor eorum sed in 60-61 intellectus) perficitur addo sed exp. H 61-62 in intellectu) intelectu M intellec- amor earum corr. a/o illO/I. C amor earum a 80 prima] primo I 81-82 est ... tum BE 62 trahit) tradidit M subtrahit sed in trahit corr. C 62 se ipsam) seipsum a bonum] om. (/lOm.) I 82 verum) secundum(?) M 83-84 nisi ... boni) OIld. (hol11.) 62 rem] sup. lin. aI. l11an. BC i. m. a/o illO/I. DE 63 ipsum) primum sed iII ipsum corr. sed va cat superscrips. E 83 impressione] expressione C 85 nullum) nullam sed dei. aI. man. C 64 4° capitulo] inv. BCDFGHILMa 68 vero) i. m. L 68 in] 0111. et nullum i. m. aI. l11all. E 85 bonum) i. 111. a/o man. C 85 aliqua) alia L BG 70-72 Augustinus] libro add. BCEGHILMa 71 eius] ipsius GM 71 in2] 86 neque) et H nec IM 86 ratione aliqua] inv. G 87 voluntati) voluntate GM sup. /ill. E 71 inferiori) superiori L 88 intellectui) intellectu F 88 in) 0111. I 89 fruitionc] perfruitionc BCHMa 89 veri] in L 89 possunt] potest a 89 voluntas] ratio AHILM 90 quoadusque) 50 ANONYMUS, sil11ilitudinibus, cf. C. 2 (PL 159, 605C); cf. ANSELMUS, concordia, De De quousque M 91-92 in ... Confessionum] 0111.G 91 principio] primo a 93 cum] q. 3, II (ed. F.S. SCIIMITT,p. 283-284; PL 158, 527A). 52-53 AUGUST.,De Iib. arb., simpliciter addo ABCDEFGHla 93 magis) videret addo sed exI'. I III, C. 25, n. 75 (CC lat. 29, 320; CSEL 74, 152; PL 32, 1308). 65-66 Ps- DIONYSIUS,De div. nOI11., cf. C. 4 §4 (Dionysiaca, I, 167-169; PG 3, 699A-B); §13 92-93 ID., Cont:, I, C. I. n. I (ed. M. SKUTELLA.I; CSEl 33, I; Pl 32, 661); 93- (Dionysiaca, I, 215 et 216-217; PG 3, 71IA); §14 (Dionysiaca, 1,221-223; PG 3, 71IC-D). 95 ARISTOT., nal. Post., I, cf. C. 2 (Rec. lac., Anon. sive 'Ioannis' et Guill.: lunt. f.43D; A 70-72 AUGUST.,De Trill., IX. C. II, n. 16 (CC lat. 50, 307; Pl 42, 969). 72a 29-30). QUAESTIO14 89 88 QUODLIBET I movet et impellit et in opus dirigit, et omnes vires animae et membra iudicandum est respectu eius ad quod est simpliciter magis et secundum 15 corpons. G 5vb naturam, I ut dicit PHILOSOPHUS I° Posteriorum, in simpliciter et 95 I Absolute ergo dicendum quod voluntas superior vis est in toto regno Bad. II rL absolute melior iudicandus est actus voluntatis quam intellectus, cum 1!.!1il1}~~, ita ipso intellectu. et respectu sui primi obiecti simpliciter melior est illo. Et hoc iuxta D gvb considerationem PHILOSOPHI Topicis: in Si optimum in hoc genere I est melius optimo in illo genere, ex hoc simpliciter est melius illo. Quod autem obiectum voluntatis supereminet obiecto intellectus, 00 patet, quia obiectum voluntatis quod est bonum simpliciter, habet Ad obiecta in oppositum facile est respondere. rationem finis simpliciter et ultimi finis, obiectum autem intellectus 20 Ad primum, ad hoc quod dicit PHlLOSOPHUSin VIO Ethicorum, quod est verum, habet rationem boni alicuius ut intellectus, et ita ut dicendum quod comparatio eius ad litteram intelligitur respectu finis sub fine et ordinatum ad aliud ut ad ultimum I finem. Multis potentiarum in quibus sunt alii habitus intellectuales, et ita nihil de enim existentibus finibus particularibus, omnes sub aliquo uno con- 5 illo dicto ad voluntatem. tinentur et omnes virtutes quarum sunt alii fines, sub una quadam Ad secundum, quod ratio practica primo movet, dicendum quod virtute sunt, cuius est ultimus finis, ut dicitur in principio Ethicorum. 25 aliquid dicitur movere dupliciter. Uno modo metaphorice, finem in B14" Secundum I hoc ergo intellectus omnino sub voluntate continetur et quem movendum est, proponendo et ostendendo. Hoc modo ratio L 13 ,b per hunc modum, sicut in omnibus potentiis I activis ordinatis ad practica movet, et hoc volentem, non proprie ipsam voluntatem, finem semper illa potentia quae respicit universalem finem, movet IO quam (?) movet volens. Neque adhuc I proprie ratio movet, sed F 136 vb E 9" et impellit in opus omnes alias po-Itentias I quae respiciunt fines ipsum obiectum movens per se rationem ad cognoscendum et per Zucc. 17 vb particulares, et regulat ipsas ut facit architectonica alias artes in 30 hoc se ostendendo tamquam bonum, metaphorice movet volentem civitate, sicut dicitur in principio E th icorum, sic voluntas rationem ad appetendum. Bonum enim cognitum movet volentem, non ipsa ratio cognoscens voluntatem. Alio modo dicitur aliquid aliud movere per modum agentis et impellentis in opus. Hoc modo I voluntas 16 va ABCDEFGHIa Pecia 3: LM movet ipsam rationem, et hoc est verius movere. 35 Ad tertium, quod in actionibus animae contemplati o praecellit, 94 iudicandum] vel indicandum? B indicandum sed in iudicandum corr. C 97 res- dicendum quod verum est sed hoc nihil ad voluntatem, quia loquitur pectu] respectum sed per suI'. lin. addo aI. man. ante respectu B 94 est simpliciter] inv. BCDFGHLMa 95 Posteriorum] Politicae BCDEHLMa Politicae(?) F 96 in- tellectus] intellectam M om. M tum a tam G 97 primi obiecti] inI'. GM 99 melius] sed in melius CO/T. ai. man. B melior CGH est addo sed exI'. D 99 ex] et DFIM in G 99 hoc] si I 99 est] om. G 00 voluntatis] voluntarie M 00 super- ABCDEFGHIa Pecia 3: LM eminet] sit nobilius GM 1 simpliciter] om. C 3 ut] non(?) addo sed dei. B velut(?) sed exI'. et ut i. m. ai. man. C non L non sed exI'. et ut i. m. L 5 existentibus] 14 et in opus] in opus et G 16 dicendum] dicendo L 17 intellectu] intellectu i F existenti M om. I 6 quarum] qualiter sed in quarum corr. L 6 uha] quidem 19 obiecta] argumenta BCEFGIMa 19 oppositum] obiecta addo FG 20 ad] quod addo DL 6 quadam] quidem FI 8 hoc ergo] inI'. L 10 semper] sub I A 20 in] libro adli. BCEFGa libro HLM 20 VI"] VII" E 21 comparatio eius] 10 universalem finem] inI'. BCDFGLMa 10 finem] et intelligit addo sed exI'. C inI'. C 22 potentiarum] ipsarum sed potentiarum addo i. m. ai. nUlli. E 22 alii] II respiciunt] recipiunt M 12 regulat] regulas CGH regulas sed in regulat corr. ai. actus addo sed exI'. C 26 in] ad B 26 et] hoc addo sed exI'. G 26 ostendendo] man. B regulare(?) sed in regulant(?) corr. M 12 ut] sicut D 12 ut ... artes] iter. sed dei. F 26 ratio] non sed dei. et ratio i. m. ai. man. E 27-28 et ... movet] partem M 12 artes] partes FGLM 13-14 rationem movet] inI'. BCEFGHILMa om. (hom.) B 28 quam(?)] eOIlt: A qua M quoniam a 28 volens] voluntas H 28 sed] se M 30 bonum] om. M 30 volentem] moventem sed dei. et volentem i. m. 98-99 ID., Topic., I II, cr. C. 2 (TransI. Boeth.; lunt., r. 52C, D; in ANON., Auct. ai. mall. E 36 quod] hoc addo BCIL 36 verum est] illI'. C Aris/., ed. J. HAMESSE, 36, 51; 117b33-34, 36). 4-7 ID., E/h. ad Nic., I, cr. C. 1 (TransI. antiquior; TransI. Grosseteste A et B; lunt., r. I; 1094a 6-10, 18-19). 9- 20 Cr. supra, p. 83, 9-10. 13 /hid., I, C. I (cr.: TransI. Grosseteste A et B; 1094a4-5, 9-10). 90 QUODLIBET I QUAESTIO 15 91 de comparatione activae vitae et contemplativae, I quarum una regitur Prima, utrum actus voluntatis praecedat actum intellectus vel e ratione speculativa quae superior est, alia ratione practica quae inferior converso. est, sed ambae reguntur a voluntate quae est super ambas. Secunda, utrum, a ratione pro positis bono et meliori, possit voluntas Ad quartum, quod in ratione reformatur imago, dicendum quod 40 IO eligere minus bonum. verum est, sed non solum. Pars enim imaginis, et completiva, pertinet Tertia, utrum deordinatio voluntatis causetur ab errore rationis I vel B 14'" ad voluntatem. Unde verbum mentis in quo relucet perfecta ratio e converso. imaginis, secundum AUGUSTlNUM cum amore notitia. est Quarta, utrum voluntas discordans a ratione errante sit mala. Ad quintum, quod dirigens superius est directo, dicendum quod Quinta, utrum' voluntas magis peccat agendo contra rationem er- est dirigens auctoritate, sicut dominus servum: ille est superior: sic 45 IS roneam quam secundum ipsam. voluntas dirigit intellectum; vel ministerialiter sicut servus dominum, Circa primum arguebatur quod actus intellectus praecedit actum praeferendo lucernam de nocte ne dominus I offendat : tale dirigens voluntatis, quoniam ita est in agentibus per naturam sine propria est inferius et sic intellectus dirigit voluntatem, unde a dirigendo et cognitione, quod necesse est ea habere aliud cognoscens supra se, intelligendo potest ipsum voluntas retrahere quando vult, sicut domi- quo diriguntur in finem ab ipso apprehensum antequam illa moveant. nus servum. 50 20 Ergo quando in eodem sunt coniuncta cognoscens et movens, ut sunt intellectus et voluntas, prius oportet cognoscens apprehendere, quam sit possibile alterum movere. QUAESTIO 15 I Contra. Ex desiderio sciendi primo investigantur prima scientia- Bad. II vM rum I principia. Desiderium est actus voluntatis. Praecedit ergo E 9 '" UTRUM ACTUS VOLUNTATISPRAECEDAT ACTUM IN- 25 cognitionem principiorum. Ergo et omnium aliorum. TELLECTUS VEL E CONVERSO Bad. II vL I Post quaestionem de comparatione intellectus et voluntatis secundum Zuee. 18" suam essentiam sequebantur quinque quaestiones de comparatione 5 Dicendum ad hoc quod si loquamur de cognitione quacumque eorum secundum suas actiones. indifferenter, planum est quod sine aliqua cognitione praecedent i voluntatem I impossibile I est velle aliquid, I propter quod dicit L 13" D9'" ABCDEFGHla Peeia 3: LM A 8" 37 aetivae vitae] illI'. L 40 ratione ... imago] formatione sed in ratione homo re for- ABCDEFGHla Pecia 3: LM matur COIT. ai. mali. C 42 Unde] i. m. ai. mali. C 43 secundum Augustinum] secundum quod Augustinus CDEH secundum quod Augustinus sed quod dei. B 7 vel] an a 7-8 vel e converso] 011/. L 9 Secunda] Secundum G 9 propositis] 43 cum] in BDEHa in sed exp. et cum sup. IiII. 01. mali. C 43 amore] et addo proponendis M proponentis BDGI proponente E proponentis sed iII propositis corr. C sup. lin. ai. mali. E 44 est] i. m. 01. man. ante superius C 44 directo] directio I 9-17 Secunda ... voluntatis] 011/. sed Et arguebatur quod non atld. L 9 bono] bonae D directivo M 45 est dirigens] a voluntate addo sed dei. A illv. BCDEFGHILM dirigens Il Tertia] Tertio I Quarta F 9-11 a ... utrum] det: F 13 Quarta] autem atld. sed est duplex. vel a 45 sic] sicut M 48 et] 011/. M 48 a] i. 11/. L 011/. Ma exp. B 13 a] 011/. M 14 Quinta] autem (/lld. sed exp. B Quarta F 14 magis] 49 ipsum] per ipsam BCEGHIM per ipsam sed per dei. E 48 vult] egit G 4-7 Post sequitur lac. C 18 cognitione] actione GM 18 quod] quae G 18 aliud] aliud( 'I) ... Prima] 011/. sed. 15" quaestio addo L 5 quinque questiones] BCDEHMa sed iII aliud corr. a/. man. B 19 quo] quae L 19 in finem ab ipso] ab ipso in quaestiones qualluor F finem BCDEFGILMa 18 moveant] moveat BDEGHIMa moveat sed iII moveant corr. C 20 in] cont: B 20 eodem] eadem BCHla 20 sunt] fiunt B 20 cog- 43 AUGUST., De Trill., IX. C. IO, n. 15 (CC lal. 50, 307; PL 42, 969). 45-48 Cr. noscens] i. 11/. a/. 11/011. E 21 quam] quod sed in quam COIT. C 24 Desiderium] GULlELMUS PERALDUS, SUmll/a de vitiis ei virtutibus, II, p. 2, trac!. 4, §I (ed. Venetiis ergo cogniti addo C 24 ergo] cognoscendum addo sed exp. B 24 praecedit ergo] 1564, p. 22IA). illv. L 28 praecedenti] I'el praecedente? A praecedente a 29 propter quod] 011/. C 92 QUODLIBET I QUAESTIO 15 93 F 137" AUGUSTINUS: Diligere invisa pos-Isumus, incognita nequaquam. Id 30 50 Et est dicendum quod non solum appetitus requirit cognitionem in enim de quo nulla omnino habetur cognitio, neque generalis neque eis quae non moventur sola naturali inc1inatione, sed etiam determi- specialis, neque sensitiva neque intellectiva, omnino sub voluntate non natus appetitus requirit determinatam cognitionem, ita quod si appe- cadit, et ita semper qualiscumque cognitio debet praecedere volunta- titus sensitivi essent distincti secundum distinctionem sensu um, defi- tem. Quae bene potest praecedere ulteriorem cognitionem: per cogni- ciente sensu aliquo, necesse esset deficere appetitum respondentem M 6 ,b tionem enim imperfectam inflammatur desiderium ad cogni-Itionem 35 55 illi sensui determinato. Nunc autem sic appetitus rationalis respondet ulteriorem pe/fectam, ut determinat AUGUSTINUS. cognitioni rationali ac si sensui visus responderet aliquis proprius Sed cum in homine duplex sit cognitio, una sensJtlva et altflra appetitus circa colores. intellectiva, quaeritur an homo possit moveri ad volendum aliquid I Absolute igitur dicendum I quod voluntatis actionem necessario Bad. II vN sola sensitiva cognitione praecedente sine omni cognitione intellec- praecedit cognitio intellectus, sine qua prae via nihil potest velle, unde B 14'" Zucc. 18'b tiva. I Quod enim utraque cognitione poterit voluntas hominis tangi 40 60 in amentibus in quibus est corruptio intellectus, nullus est appetitus /-III" ad volendum, dicit AUGUSTINUS IlIO De libero arbitrio: Fatendum I voluntatis, sed solum sensibilis brutalis. Excepto enim eo quod est, inquit, ex superioribus visis et inferioribus animum tangi, ut intellectus est, non manet homo nisi bestia, secundum quod dicit rationalis substantia ex utroque sumat quod voluerit. Qui vult, profecto PHILOSOPHUS fine Illi Politicae in : Qui intellectum iubet I principari, C II" aliquid vult. Nisi autem extrinsecus per sensus corporis moveatur aut videtur iubere principari Deum et leges .. qui autem hominem iubet, occultis modis aliquid in mentem veniat, velle non potest. Unde dubium 45 65 apponit et bestiam. est an aliquo interiori corrupto quo corrumpitur intellectus in homine, ut dicit PHILOSOPHUS, cum adhuc habet sensus sanos per quos multas rerum differentias cognoscit, aliquid velit per intellectum ex cognitis G 6" per sensum, an omnis appetitus circa illa sit sensitivus et I brutalis. Ad argumentum in oppositum patet per iam dicta responsio. Quod enim ex desiderio sciendi procedit homo ad investigationem principio- ABCDEFGHla Pecia 3: LM rum, hoc non est sine aliqua generali cognitione, qua voluntas 31 omnino] om. a 31 neque'] nec I 31 neque] nec I 32 neque '] nec I 70 excitatur ad sciendum in particulari. Unde philosophi videntes effectus 33 qualiscumque] ex parte resCl'. at. mali. C 38 quaeritur] i. m. A 39-40 intellec- et ignorantes causas, scientes in generali quia sine causa non fiebant, tiva] intellectus E 41 volendum] volandum sed iII volendum corr. ai. mali. B ut ec1ipses solis et lunae, inceperunt philosophari et causas rerum 41 Augustinus] libro addo BCDFGHLMa 42 est] om. BCDa 42 animum] SCI'. sed animam(?) i. m. ai. mali. E 42 substantia] ut addo EI 43 utroque] utraque G investigare, ut dicitur I° Metaphysicae. 44 moveatur] rescr. i. m. I movetur sed monstratur i. m. ai. mO/I. B 45 veniat] veniet sed iII veniat corI'. ai. mali. B 46 an] reser. i. m. ai. mali. C 46 interiori] inferiori ABCDEFGHla Pecia 3: LM F 46 corrupto] i. m .. ai. mali. E 47 cum] tamen BCa 47 quos] quas sed iII quos co,.,.. B 47 multas] multa I 48 velit] velut G 48 per intellectum] in- 50 Et est] item G Idem M 51 moventur] movetur I 51 inclinatione] inclusione tellectum sed iII in intellectum co,.,.. ai. mali. B 49 sit] om. GM 49 et] om. G FI inclusione sed inclinatione i. m. aI. mali. BEH inclusione sed iII inclinatione corr. C 50 deficiente] _e3 SI/p. IiII. aI. mali. C 54 esset] est BCEFGILMa 55 sic] 30-34 AUGUST., cf. De Tri/I., VIII, C. 4, n. 6-9 (CC la\. 50, 274-284; PL 42, 951-956); si B 55 appetitus] mentalis addo sed exp. C 56 rationali] irrationali(?) M c. 8, n. 12 (CC la\. 50,286; PL 42, 257); C. 9, n. 13 (CC la\. 50,289-290; PL 42, 959-960); 56 sensui] sensum M 56 responderet] respondet Fa 57 colores] dolores eI iler. M IX, C. 3, n. 3 (CC la\. 50, 295-296; PL 42. 962); X, C. I, n. I-c. 2, n. 4 (CC la\. 50. 58 voluntatis) voluntas sed iII voluntatis CO/"'. D 59 prae via] om. A 60 in] SI/p. 311-316; PL 42, 971-975); XIII, C. 4, n. 7 (CC la\. 50A. 390; PL 42, 1018-1019); C. 5. iiII. aI. mali. A 61 sensibilis] sensibilitatis BCDGIM sensualitatis a 61 eo] SI/p. n. 8 (CC la\. 50A, 392; PL 42, 1020); XIII, C. 20, n. 26 (CC la\. 50A, 419; PL 42, 1036). iiII. A 62 intellectus] sensus addo sed exp. BDHL sensus addo CGM sensus addo sed 34-36 Cf. ihid., IX, C. 12, n. 18 (CC la\. 50,309-310; PL 42, 971-972); X, C. I. n. I-c. 2, deI. E 63 in fine] om. L 64 hominem iubet] illv. L 69 aliqua] alia(?) I alia n. 4 (CC la\. 50,311-316; PL 42, 971-975). 41-43 ID.. De lih. arh., III. C. 25, n. 74 M 73 ut] unde IM unde sed iII ut corr. BCE (CC la\. 29, 319; CSEL 74, 151; PL 32, 1307). 43-45 Ihid., III. C. 25. n. 75 (CC la\. 29, 320; CSEL 74,152; PL 32, 1308). 45-49 ARISTOT., cf. Elh. ad Nil' .. VII, C. 3 63-65 ID., Polil., III, C. 16 (TransI. Moerb., ed. F. SUSEMIIIL, p. 229, lin. 1-3; 1287a 27-30). (TransI. Grosseteste A et B; 1150a 25). 73 ARISTOT., Melaph., I, cf. C. 2 (982b 12-21). 94 QUODLIBET I QUAESTIO 16 95 cum sit de se et natura sua appetitus rationalis, uno modo accipitur QUAESTIO 16 20 ut includit in se actum rationis, alio modo praecise ut nominet appetitum habentem praeviam I rationis actionem. UTRUM PROPOSITIS AB INTELLECTU MAIORI BONO ET Primo modo sumendo voluntatem semper fuit omnium concors MINORI, POSSIT VOLUNTAS ELIGERE MINUS BONUM opinio quod necessitas vio-Ilentiae possit impedire I voluntatem a Zucc. 19 H II ,b prosecutione actus exterioris et contristare in hoc voluntatem et esse Zucc. 19" I Circa secundum arguebat ur quod propositis maiori et minori bono, 25 contraria ei, sed quod nullo modo possit eam evellere a suo actu E 9~' non potest voluntas eligere minus, quia malum non est eligibt1e I 5 interiori et mutare ipsam ut faciat opinantem aliquid esse faciendum, in quantum huiusmodi. Minus bonum respectu maioris, in eo quod reverti et mutari a sua opinione et appetitu in id quod est contrarium minus, aliqualiter habet rationem mali, quia deficit, sicut e converso motui qui fit per voluntatem et cognitionem, ut dicit PHlLOSOPHUS L 13~b minus malum respectu maioris I habet aliqualiter rationem boni quia in Vo Metaphysicae, non tantum abundat in malo, ut dicit PHlLOSOPHUS in Vo Ethicorum. 30 Fuit tamen aliquorum opinio quod necessitari posset ut moveretur Ergo simul cum minori bono proposito maiori, non potest eligere IO ad aliquod, non tamen per inferens violentiam, quia non omne A 8 '" mmus. necessarium I est violentum I sed solum id cuius principium est extra, Bad, 12rC In contrarium est BERNARDUS qui dicit De libero arbitrio: vim inferens, passo non conferente sed in contrarium agente, Sed Voluntas facit secundum rationem et facit contra rationem, quia facit fuit eorum opinio I quod naturali motu quo sequeretur dispositionem per ministerium et contra iudicium rationis, Sed hoc non nisi eligendo 35 corporum caelestium, ageretur ad volendum. Et est opinio ista minus bonum ubi ratio iudicat eligendum maius, Ergo etc. 15 contraria omni philosophiae, non solum theologiae, Tollit enim omne meritum, deliberationem, consilium, admonitionem, I exhortationem, et cetera huiusmodi, Unde contra istam opinionem dicit PHJLOSOPHUS < SOLUTIO> in IlIO Ethicorum quod malitias et virtutes non habemus in alia 40 principia reducere praeter ea quae in nobis. Quorum autem principia Bad, IIVO I Ad huius quaestionis intellectum oportet videre potestatem volun- in nobis, et haec in nobis, et voluntaria, Quibus testantur ea quae tatis in usu liberi arbitrii. Est igitur intelligendum quod voluntas, fiunt a legislatoribus. Puniunt enim et cruciant operantes mala, bona ABCDEGHIa Pecia 3: LM ABCDEGHla Pecia 3: LM 19 sit] i. m. ai. mali, E 19 sua] i. m. L 19 uno] nullo sed exI'. et uno(?) i. m. L 20 ut] et sed exI', et ut SUI'. IiII. ai. mali. C 21 habentem] consequentem(?) L (p. 550,)13 QUAESTIO '" numero 42] det: F 4-5 Circa '" minus] om. sed 1" 6 praeviam] primam L primam sed prae viam i. m. aI. mali. H 22 fuit] fit sed iII quaestio: utrum propositis a ratione maiori et minori bono possit voluntas eligere minus flllt corr. aI. mali. C fit sed fuit i. m. aI. mali. E fit sed dei. e/ fuit i. m. aI. mali. B bonum. Et arguebatur quod non addo L 5 est] malum addo C 6 Minus] unus sed fit sed iII fuit corr. L 22 omnium] obiectum addo sed exI'. C 23 a] cum M deI. et Minus i. m. ai. mali. B 7 aliqualiter habet] illI'. G 7 rationem] boni quia non 27] in] om. G. 28 motui] motu B 28 fit per voluntatem] illI'. G 30 aliquorum] tantum addo (1lOmoeceph.) sed exI'. B 9 ut dicit] om. M 9 in] om. BCEGHIMa COli/, A antiquorum GM 30 moveretur] moventur sed iII moveretur corr. E IO Ergo] om. L Il minus] item add, G 12 In] Item M 12 Bernardus qui dicit] 31 omne] i. m. L 32 necessarium] necesse sed iII necessarium corr. aI. mali. C illud Bernardi in libro BCDEGHILMa 12 De] Trinitate addo L 13 facit2 ". C 32 extra] ex sed iII extra corr. L 34 quod] i. m. A 35 ageretur] om. M quia] om. (ham.) sed contra rationem quia i. m. ai. mali. E 14 eligendum] eliciendum 35 Et ". ista] ista opinio est GM 35 ista] illa B 37 consilium ". exhor- M 15 ubi] ut H ut sed iII ubi corr. BCD 17 quaestionis] om. C 17 potestatem] tationem] om. I 39 malitias et virtutes] illI'. DGHILM 41 haec] ve/ hoc? ABC proprietatem E hoc Ha 41 quibus] qui hic sed exI'. et quibus i. m. L 8-9 ID., Eth. ad Nic., v, c. 3 (cf. 113Ib21-22). 13-14 BERNARDUS, gratia De et lih. 23-28 ARISTOT.,Metaph., IV, cf. C. 5 (Iunt., f. 109A-B; 1015a28-33). 39-47 ID., E/h. arh" cf. C. 2, n. 3 (ed. J. LECLERCQ-H.J.ROCHAIS, . 168; PL 182, 1003B). p III, c. 5 (TransI. Grosseteste A; 1113b 5, 7, 19-30). ad Nic., 96 QUODLIBET I QUAESTIO16 97 ZUCC. 19" autem operantes honorant, velut hos quidem provocantes, hos autem I dici voluntas, qUia non agit sine cognitione praecedente, ut dictum prohibentes. Et quaecumque neque in nobis sunt neque voluntaria, est. nul/us provocat operari, puta non calefieri positum ad ignem vel non 45 Est autem aliud principium activum naturale ex naturali impetu dolere laesum vel non esurire famelicum. Nihil enim minus patiemur 70 in actum, cognitione tamen aliqua praecedente, sicut est appetitus haec. sensitivus in brutis ex naturali iudicio aestimationis. Ovis enim videns Si autem ponamus seorsum voluntatis appetitum et seorsum ratio- lupum naturali iudicio iudicat fugiendum et non potest iudicare non nis iudicium, hoc magis pertinet ad quaestionem, qua quaeritur, an esse fugiendum, et sequitur necessario naturalis appetitus fugiendi, tunc voluntas habeat liberam electionem cum iudicio vel contra 50 et fugit si potest nec potest non prosequi iudicium naturale aes ti- iudicium rationis, vel non sed necesse sit eam adhaerere iudicio 75 mationis. Propter quod dicit IOANNESDAMASCENUS,< libro n° cap.o rationis sive recto sive erroneo. 19° >, quod irrationabilia non sunt liberi arbitrii; aguntur enim magis I H II" Quod voluntas sic accepta necessitetur per violentiam alicuius quod a natura quam agant, et 110n contradicunt naturali appetitui, sed simul C II ,b eam de non volente faciat volentem, hoc a nemine ponitur, I quia cum appetierint quiddam, impetum faciunt. Ubi irrationabilia neque omnino repugnat libertati eius et est contra PHlLOSOPHUM,ut iam 55 laudantur neque vituperantur. Tale igitur principium activum non dictum est. Si ergo necessitatem habet volendi aliquid, oportet quod 80 potest dici voluntas in homine, quia, ut dicit DAMASCENUS,homo, M 7" hoc sit necessitate motus naturalis alicuius fi-Igentis ipsum in volitum. rationalis ens, magis agit naturam quam agatur. I Si quidem velit, G 6'" E 9 ,b Quid autem circa hoc sentiendum I sit, considerandum est. I Cum habet potestam re.frenandi appetitum vel sequi eum, et ideo et laudatur Bad.12rP igitur, ut dicit DAMASCENUS, impossibile est substantiam expertem esse et vituperatur. Unde, ut dicit ibidem, irrationabilis est appetitus irra- naturali operatione, sicut in rebus aliis est aliquod principium activum 60 propriarum operationum, ita et in homine. Quod quidem est volun- L14" tas. I ABCOEGHIa Pecia 3: LM Principium autem activum multipliciter est in rebus. Est ,enim quoddam principium activum pure naturale ex naturali 67 non] lac. G 69 autem] et addo BELa 70 tamen] in sed e.\'p. e/ tamen incJinatione ad actum sine omni cognitione, sicut gravia moventur 65 i. 111. 01. 111011.C 70 aliqua] alia L 78 appetitus] sensus addo sed e.'ip. A de necessitate deorsum et levia sursum. Tale principium non potest 71 in] Sl/p. iiII. ai. 111011.C 71 aestimationis] eius (/{Id. sed e.'ip. D aestimato(!) E 71 Ovis] cuius sed e.'ip. e/ Ovis i. 111. ai. 1110/1. C 71 videns] videt EGHM videt sed iII videns corr. BO videt sed iII cum videt COIT. ai. 111011.C 72 lupum] venientem addo sed dei. B 73 fugiendum] i. 111. ai. /l1l1I/. A esse fugiendum BCOEGHILMa 73 et] sequitur necessario naturalis atld. (holllol'Cepl1.) sed dei. B ABCOEGHla Pecia 3: LM 74 nec] neque I non M 74 prosequi] sequi E prosequitur M 75 Ioannes] Olli. OGHLM 75-76 < libro II, cap.o 19°> i. 111. A 76 irrationabilia] irrationalia LM 43 hos] nos L 44 quaecumque] quicumque BCGHI 44 neque'] 0111. I 44 sunt] 76 liberi arbitrii] illv. L 77 sed] solum addo I 77 simul] i. 111. L 78 appetierint] COlit: I 46 nihil] II" Ethicorum M 46 patiemur] patietur B 47 haec] hic B hic ap- Sl/p. IiII. ai. lIIall. C 78 quiddam] quemdam(?) D quemdam a 78 Ubi] unde sed iII haec corr. C hoc a 48 ponamus] ponimus sed ponamus i. 111. 01. 111011.C ~CEGHLM 78 irrationabilia] irrationalia M 78 neque ... vituperantur] neque 49 pertinet] i. 111. A rescr. i. 111. E 49 quaestionem] rationem D rationem sed e.'ip. e/ vltuperantu.r neque laudant ur L 80 ut] non sed iII ut corr. B non sed ut Sl/p. IiII. I quaestionem i. 111. 01. 111011. C 49 qua quaeritur] i. 111. A 50 cum] est I 52 recto] 81 ratlOnahs ens] ratIOnale ens a 81 naturam] numquam sed e.'ip. e/ naturam i. 111. L 2 sive obliquo addo GILM 53 necessitetur] necessitate et L 54 faciat] faciant M 82 et ] 0111. M . 82-83 et laudatur et vituperatur] laudatur vel etiam vituperatur B 54 hoc] 0111. C 57 motus] modis sed dei. e/ motus i. 111. 01. 111011.E 57 in] Sl/p. laudatur vel et vltuperatur D laudatur vel et (al// etiam) vituperatur C laudatur et IiII. E 58 Quid] Quia H 58 sentiendum] sciendum B 58 sit] Sl/p. iiII. C vituperatur HI laudatur id(?) est(?) vituperatur M laudatur vel vituperatur Ga 59 dicit] Ioannes addo G 60 naturali] aliis addo C aliis add. sed e.'ip. H 59 expertem ~3 i?ide~] idem ibidem Ba idem CGM 83 irrationabilis est appetitus] appetitus est esse] illv. L 60 naturali operatione] il1V. GM 61 propriarum] 0111. C 61 et] IrratlOnahs BCOGHILM appetitus est irrationabilis E et appetitus est irrationalis a ut sed dei. e/ et Sl/p. IiII. B 61 quidem] quidam sed iII quidem corr. 01. mali. C 65 inclinatione] intelligere sed iII inclinatione corr. L 66 et] 0111.C 76-79 IOANNES OAMASC., Delide or/h. (TransI. Burgunuii, ed. E.M. BUYTAERT, c. 37, n. I, p. 142; PG 94, II, c. 23, 9500). 76-79 Ibit!. (TransI. Burgundii, ed. 55-56 Cr. Sl/pra, p. 95,30-96,47. E.M. BUYTAERT, C. 41, n. I, p. 153; PG 94, II, C. 27, 962A). 80-83 Ihid. 98 QUODLIBET r QUAESTIO 16 99 tionabilium et aguntur a naturali appetitu, et ideo voluntas non dicitur sine cogll1tlOne est inclinatio sequens formam naturalem in natura- irrationalis appetitus neque consiliatio. Voluntas enim est rationalis et 85 5 libus vel formam delectabilis I apprehensam in brutis, ex quibus A 8" liberi arbitrii naturalis appetitus. In omnibus enim rationabilibus entibus necessario sequitur actio. Sed in hoc solum est differentia, quod B 15" ducit magis rationabilis appetitus quam ducitur, I et hoc libero arbitrio. forma naturalis, quia de se est in actu, actu semper movet, et quia Bad. 12rQ I Circa quod adhuc tota vis quaestionis vertitur, penes quid consistit sine cognitione I et apprehensione, ad unum tantum movet, ut forma D 9" illa libertas principaliter, an penes intellectum, an penes voluntatem. gravis deorsum nisi sit impedita, sed appetitus brutalis, quia non Quidam enim opinantur quod, quia in homine iudicium istud 90 IO movet nisi per cognitionem, non movet de se nisi cognitione sensitiva Zucc. 19 '" circa I particularia operanda non est ex naturali instinctu sicut t in informata specie appetibilis et delectabilis, nec movet ad unum deter- brutis, sed ex collatione quadam quae potest in diversa ferri, quod minate, quia diversis speciebus diversorum I delectabiJium I potest E IO" ideo homo dicitur agere libera voluntate quia potest in illa diversa cognitiva sensibilis informari. Sed in hoc differt a voluntate, quia L 14'" secundum rationis determinationem inclinari, quamquam voluntas appetitus sensitivus statim movetur per impetum ad id quod magis ipsa non possit se divertere ab eo quod intellectu et ratione iudicatum 95 15 apparet delectabile sensui sine omni collatione habita de apprehensis, est. Ut sic naturam liberi arbitrii consideremus ex electione includente voluntas autem non necessario movetur ad aliquod apprehensorum liberum discursum rationis, in qua ex parte intellectus et rationis nisi facta collatione apprehensorum in iudicio rationis. Sed I colla- c II" requiritur consilium per quod diiudicatur quid sit alteri praeferendum, tione et deliberatione habita et sententia consilii apud intellectum ex parte autem voluntatis, quod acceptetur id quod consilio iudicatum firmata, tunc primo necesse est voluntatem sequi per appetitum id est. Ita quod voluntas non possit obviare non appetendo id quod 00 20 quod melius iudicatum est I consilio rationis, et inclinari ad il1ud. I 7" ratio praetulit, ut sic voluntatis actus sit quaedam inclinatio conse- Ut in tali puncto actus voluntatis sit inclinatio quaedam naturalis quens de necessitate formam intellectus determinati per iudicium, sequens formam intellectam, sicut appetitus naturalis est inclinatio sicut appetitus naturalis in brutis per cognitionem vel in naturalibus quaedam naturalis consequens formam naturalem et appetitus brutalis est inclinatio quaedam consequens formam delectabilis apprehensam 25 a sensu. Ita quod solum pro tanto homo dicatur esse liberi I arbitrii, H II'" ABCDEGHla Pecia 3: LM quia motus voluntatis non est ex pura naturali inclinatione sicut est motus formarum naturalium, I et quia iudicium rationis in ipso non Bad. 12 84 naturali] quali D 85 irrationalis] rationalis LM ir- SI/p. lin. G 85 neque] 0111. est ex naturali instinctu, ut sic voluntas feratur cum impetu in EIL i. m. ai. l11an. B SI/p. lin. ai. man. CD contra SI/p. lin. sed neque i. 111 H 85 consiliatio] consiliationis E 86 liberi arbitrii] liberum arbitrium BCEHIM liberum arbitrium sed in liberi arbitrii corr. D 86-87 en tibus ducit magis] magis entibus ducit L 87 rationabilis] rationalis GHILM 87 appetitus] om. L 87 et hoc] ABCDEGHla Pecia 3: LM om. C 88 tota vis] totius et vis addo i. 111.ai. man. C totius sed dei. et tota vis i. 111. ai. man. E 89 libertas principaliter] virtus principaliter libertas principaliter BGM id. sed virtus pincipaliter exp. H id. sed principaliter2 exp. et scilicet SI/p. lin. L id. sed 4 est] nihilominus addo H 4 inclinatio] in Deo sed e.\'p. et inclinatio i. m. L principaliter2 dei. E id. sed in virtus libertatis principaliter corr. ai. l11an. C virtus 5 ex] et D 9 impedita] impeditus L 9 quia] SI/p. lin. ai. malI. B IO-II non2 principaliter libertas sed libertas in libertatis corr. I 89 an I] aut H 89 an penes2] ... informata] om. (homoeoceph.) sed i. m. ai. man. E 12 quia] ct M 14 statim aut penes BH i. m. ai. man. C 90 istud] ser. sed exp. et est i. m. L 91 non est] movetur] inI'. C 16 aliquod] quod M 17 nisi ... apprehensorum] om. (hom.) SI/p. lin. I 91 est] 0111.B SI/p. lin. CG i. m. ai. 111a11. E 91 in] i. m. ai. man. C I om. (ham.) sed i. m. a/. man. E 17 collatione] firmata collatione sed iII facta 92 ferri] provenit addo i. m. ai. man. B 92 quod] i. m. ai. man. B 95 iudicatum] collatione corr. E 19 firmata] om. H SI/p. lin. ai. man. ante apud intellectum C SI/p. indicatum M 96 includente] concludente I 98 requiritur] sequitur G 1 in- iiII. E 19 tunc] inter( 1) se(?) mld. sed exp. I 19 primo necesse est] necesse est clinatio] inclinationis(?) sed dei. et i. m. E inclusio(?) I inclusio sed exp. et inclinatio primo BCDGIMa 19 sequi] etiam mld. SI/p. lin. aI. mali. B 20 et] om. B i. m. L 2 per'] sup. lin. ai. man. B 21 inclinatio] in Deo sed exp. et inclinatio i. m. L 22 id. 24 apprehensam] apprehensibilis( 1) I 25 a sensu] i. m. ai. mali. E 25 solum] quod mld. HIL quod addo sed deI. BE quod addo sed eras. C 25 tanto] quanto M 26 naturali 83-87 Ibid. (TransI. Burgundii, ed. E.M. BUYTAERT, C. 36, n. 12, p. 137-138; PG 94, II, inclinatione] inv. DGMa 27 et] om. B 27 quia] quod a 28 est] om. E 28 ut] C. 22, 946C). i. m. ai. mali. E 100 QUODLIBET I QUAESTIO 16 101 aliquod particulare bonum statim apprehensum, sed exspectat iudi- quatenus voluntas a ratione dependet, ut non possit velle mSI cogni- cium rationis, quae consiliando libero iudicio potest in diversa et 30 tum et modo quo est a ratione iudicatum, ut dictum est. I Sic Bad. 12 contraria ferri. Circa contingentia enim in quibus cadit consiliatio, 55 dicentes dicerent quod propositis maiori bono et minori iuxta iudicium ratio habet viam ad opposita, et omnia operabilia particularia con- rationis, non posset voluntas praeeligere minus bonum, sed necesse tingentia quaedam sunt. Unde et circa illa circa quae non potest haberet eligere maius bonum. ratio variare iudicium, non est electio libera ut possit ad utrumlibet, Contra hoc finale dictum plane est auctoritas BERNARDI su p r a B 15,b immo sicut intellectus naturaliter inhaeret primis principiis scibilibus I 35 inducta et AUGUSTINI Xllo De civitate Dei, ubi probat quod apprehensis nec potest ab eis dissentire, ita et voluntas ultimo fin;, 60 nullo modo ex apprehenso in quantum apprehensum, et quantum- Zucc. 20" ut non possit ab ipso re-Isilire quin de necessitate velit ipsum; cumque iudicio rationis fuerit firmatum, voluntas necessario movea- finis enim se habet in operativis sicut principium in speculativis, ut tur. I Si enim, ut dicit, aliqui duo aequaliter aflecti animo et corpore Bad. 12 dicitur 11° Physicorum et Vllo Ethicorum. Et sicut contingentes videant unius corporis pulchritudinem, qua visa unus eorum ad illicite propositiones non habentes necessariam connexionem ad prima prin- 40 fruendum moveatur, alter vero in voluntate pudica stabilis perseverat, cipia ut ad earum destructionem sequatur destructio principiorum, 65 quid putamus esse causae ut in illo fiat, in illo non fiat I voluntas mala? E 10,b M 7 ,b potest intellectus negare nec de necessitate eis assentit, I similiter nec Quae illam res fecit? I Neque enim pulchritudo illa corporis, nam eam L 14" conclusionibus post principia quousque connexionem earum ad prin- non fecit in ambobus, quando quidem amborum non dispariter occurrit cipia cognoscat, sic voluntas particularia operabilia quae non habent aspectibus. An vero caro intuentis in causa est? Cur non illius? An necessariam connexionem ad ultimum finem, quia sine illis potest 45 vero animus? Cur non utriusque? Ambos enim et animo et corpore aliquis ipsum obtinere, similiter et illa quae habent ad illum con- 70 aequaliter a/fectos praediximus. An dicendum est I alterum eorum D 9,b nexionem necessariam, sine quibus finis haberi non potest, non de maligni spiritus suggestione fuisse tentatum, quasi non eidem suggestioni necessitate vult, priusquam iudicio rationis constet, sive vero sive propria voluntate consenserit? Hanc igitur consensionem, hanc malam erroneo, quia sine illis finis haberi non possit. Quo constante voluntas quam male suadenti adhibuit voluntatem, quae in eos res fecerit, illa necessario vult, sicut intellectus necessario adhaeret conclusioni- 50 bus demonstrationis conclusis ex principi is cognitis. Ut sic sit tota ABCDEGHla Pecia 3: LM < vis> liberi arbitrii penes rationem et nihil ex parte voluntatis nisi 54 iudicatum] est addo M 55 pro positis] proposito G 55 iuxta] i. III. ai. lIIall. E SI/p. IiII. ai. mali. C secundum(?) SI/p. iiII. ai. mali. D secundum a 56- 57 minus ... eligere] 011I. (ham.) H 58 rinaleJ om. I 58 Bernardi] lac. in ql/a ABCDEGHla Pecia 3: LM Bernardi supplevil ai. mali. B resa. SI/p. IiII. ai. mali. C 59 inducta] in principio quaestionis addo M 59 Dei] cap.o 6° addo i. m. ai. mali. D 60 apprehensum et 30 iudicio] arbitrio BDGH arbitrio sed exp. eI iudicio i. m. ai. mali. C arbitrio allle quantumcumque] om. sed addo LM 60-61 quantumcumque] in atld. G 62 dicit] iudicio i. m. L 31 ferri] om. BC 31 contingentia] resa. i. m. ai. mali. B dei eI dicunt a 62 aliqui] aliquis E 64 in] om. I 64 perseverat] perseveret a resa. i. m. ai. mal1. E 32-33 contingentia] enim addo BDHLa addo sed exp. C 65 causae] circa L causae(?) sed dei. eI causae i. m. ai. mali. DE 65 in illo fiat] 35 in haeret] nihil et sed exp. eI in haeret i. m. L 36 et] in L 41 earum] eorum om. (ham.) sed i. m. ai. mali. C 65 fiat '] et addo B 65 in illo non fiat] om (I/Om.) ABCDHLM 42 potest ... assentit] i. m. L 42 assentit] consentit BCEGHLMa sed et in illo non fiat i. m. ai. mali. E 65 mala] om. B SI/p. IiII. ai. /11all. C 43 earum] eorum ALM 46 obtinere] i. m. L 46 et] om. GN 46 illum] ipsum I 66 Q~ae] non a~d. sed :xp. B non(?) sed iII Quae CO/T.e) D Num a 67 occurrit] 47 necessariam] i. m. L 47 haberi non potest] non possit haberi L 48-49 sive' ... occidit L 68 intuentis] una entls L 68 Cur] SI/p. IiII. E 68 illius] alius B est addo erroneo] sine errore I 49 possit] potest I 51 demonstrationis] cognitis addo IM Sl/~. iiII. E 69 vero animus? Cur] unus alius dat M 69 animus] alterius sed exp. eI 51 cognitis] resa. i. m. E 51 tota] vis addoi. m. ai. mali. D vis(?) addosup. iiII. ai. mali. al1lmus i. m. ai. mali. B alterius CDEGHa alius I 69 et'] in G 69 et animo] 011I.C E ratio addo i. m. ai. mal1. B ratio addo a 52 nisi] cOlli M 69-et2] SI/p.IiII. L 70 affectos] effectos I 72 consenserit] consentit M 72 hanc2] dei. E om GM 73 eos] scr. sed s eras. B 39 ARISTOT., Phys., II, cf. C. 9 (Iun!., f. 83 F-G; in AEG. ROM. Com., f. 44b; in ANON., Auel. Arisl., ed. J. HAMESSE, 2, 91; 200a 14-16). 39 ID., Elh. ad Nie., VII, cf. C. 9 59 Cf. supra, p. 94,12-14. 62-(p. 102,)82 AUGUST., De civ. Dei, XII, c. 6 (CC Iat. 48, (TransI. Grosseteste A; lunt., f. 104 K; 1151a 16-17). 361: CSEL 40',575-576; PL 41, 354). QUODLIBET QUAESTIO16 103 102 I quaerimus. Nam ut hoc quoque impedimentum ab ista quaestione scrutatur et libere arbitrio iudicat et libere arbitrio disponit et libere [N II"] tollamus, I si eadem tentatione am-Ibo tententur et unus ei cedat 75 arbitrio eligit et libere arbitrio impetum facit et libere arbitrio agit. [O 13 'b] A 8'b atque consentiat, alter vero idem quod fuerat perseveret, quid aliud Falsum est ergo quod tota libertas voluntatis accipitur ex parte C II ,b 00 rationis, immo est etiam ex parte sui, ut possit in contrarium iudicio H 12" apparet nisi unum voluisse, alterum I noluisse a castitate deficere? [P IO"] Unde, nisi propria I voluntate? Ubi eadem fuerat in utroque corporis rationis. Et ideo dicit AUGUSTINUSI° De libero arbitrio: Nulla G 6" et animi aJlectio, amborum oculis pariter visa est eadem pulchritudo, res alia mentem cupiditatis comitem facit quam propria voluntas, et B 15'" Zucc. 20,b ambobus pariter institit occulta tentatio. Propriam I igitur in uno 80 libro IlIO: Nihil tam in nostra potestate est quam ipsa voluntas. eorum voluntatem malam, quae res fecerit, scire volentibus, si bene Sed « verum est », dicit adversarius, « sed semper mediante iudicio 5 rationis, quia ratio aliter potuit iudicare de operabilibus ». Esto etiam intueantur, nihil occurrit. Non ergo possumus dicere quod illam malam voluntatem fecerit quod ita sit ut dicit opinio, cum constet quod absolute intellectus iudicium rationis in uno. Fecisset enim eam eadem ratione in altero, potest cogi ratione ut sibi concI uso assentiat, sequitur ergo per cum aequaliter eos animo affectos fuisse ponamus. Super libertatem 85 consequens, quod voluntas ratione potest cogi ad actionem, ne sit ergo arbitrandi in ratione oportet ponere libertatem eligendi arbitra- opus suasione ad agendum cognita, sed magis ratione ad cognos- tum in voluntate, ut voluntas nulla necessitate eligat etiam quod ratio IO cendum agenda. Et iterum, si sic esset, tunc si ratio errans posset sententiat, dum tamen tale bonum non proponat quod finis est, vel in iudicare de fine ne esset appetendus, necesse esset voluntatem finem ultimum detes-Itari quantum est I de se, in quo tamen naturaliter P 10,b O 13 '" quo necessariam connexionem ad finem percipiat, ut sine illo finem I adipisci non valeat. Propter quod IOANNES DAMASCENUSlibertatem 90 habet quiescere et eidem assentire. Ex quo patet plane quod si ita N II" ponit ex parte utriusque, ut ex parte rationis sit arbitrium liberum est ut dicit illa opinio, nihil plus libertatis est in voluntate humana in arbitrando, ut dixit praecedens opinio, et cum hoc, ut ipsa voluntas 15 distincta I contra intellectum quam in appetitu brutali. Ille enim E IO'" sit libera in arbitratum eligendo vel respuendo. Unde dicit in libro IIo, diversa potest appetere secundum quod sensus diversa delectabilia cap.o 24°: In rationabilibus entibus ducit magis rationalis appetitus potest proponere, et voluntas similiter secundum quod ratio potest quam ducitur. Libere enim in arbitrio et ratione movetur, libere arbitrio 95 diversa appetenda iudicare. I Et est ex parte cognitionis differentia Bad.l appetit et libere arbitrio vult et libere arbitrio inquirit et libere arbitrio ABCDEGHIa Pecia 4: NOP ABCDEG HIa Pecia 3: LM Pecia 4: NOP 97 scrutatur] scrutato G 97 et 1 ... iudicat] om. C 97 et I ... disponit] om. I 98 et libere arbitrio impetum ... agit] om. Da 99 tota libertas] totalitas sed in tota 74 quaerimus] np. et /'eser. i. m. H 76 idem tunc H tunc sed dei. et idem i. m. libertas corI'. 01. man. C 00-1 immo ... rationis] om. (ham.) GNO 00 est etiam] inv. D 00 etiam] om. P 00 in] sup. lin. C om. Da I Augustinus] libro addo 01. mali. B ratio C circa NO tunc sed dei. eI circa i. m. E 76 perseveretJ perseverat BCIOPa 1 I°] IIo C libro illud sed exp. N 2 cupiditatis] i. m. P 2 et] in addo DI 77 alterum] alteram G 77 castitate] charitate a 78 Ubi] Ut P 78 in] i. m. 01. mali. B 79 animi] animae BCa 80 uno] una O 81 scire] sine sed exp. BCGINPa 3 IlIO] scribitur( ?) addoP 3 nostra] pro iira ran SCI'.A 4 mediante] reser. i. m. 01.man. B 5 ratio] rationis(?) sed dei. eI ratio i. m. 01. man. C scr.(?) sed eI sine i. m. O 82 intueantur] intueatur DGOa 80 uno] fecit enim addo sed exp. non sup. iiII. P 5 Esto] -o sup. IiII. 01. mali. D 6 ita sit] ut sit addo C 6 sit] B 84 eadem] eandem sed iII eadem co/'/'. H 85 aequaliter] -ter SI/p. lin. 01. mali. C (annolalio?:) scilicet quod libertas sit in voluntate ex ratione addo SI/p. IiII. 01. man. D 86 arbitrandi] arbitriorum C 86 in] SI/p. lin. 01. mO/I. C 88 sententiat] sentiat a 89 quo] qua N 89 percipiat] SCI'.sed iII participat cor/'. O 91 ponit] exponit sed 8 ad] SI/p. lin. H 8 ne] nec a IO iterum] COlit: 1 II ne] quod non GNOP 11 voluntatem] vel volentem A 14 plus] om. O 15 Ille] Illa NO 17 et] om. C iII ponit corI'. P 91 sit] sic BC 91 arbitrium liberum] illv. BCDGHNOPa 92 in] 17 voluntas] voluntatis C voluntatis sed in voluntas corr. B 17 similiter] i. m. C SI/p. lin. P 92 cum hoc] hoc i. m. 01. man. E hoc SI/p. lin. 01. man. P est haec a 18 Et] SI/p. lin. 01. mali. C 18 est] SI/p. iiII. 01. man. post cognitionis C 92 ut] om. N 93 arbitratum] arbitrium B 93 Unde] Ut N 94 cap.o 24°] i. m. A 94 rationabilibus] rationali bus BCN 94 rationalis] rationabilis a 95 in] dei. E 1-2 AUGUST., De lib. a/'b., I, C. II, n. 21 (CC lat. 29, 225: CSEL 74, 23: PL 32, 1233). 94-98 IOANNES DAMASC., De .fi'de orlh. (Trans!. Burgundii, ed. E.M. BUYTAERT, C. 36, 3 ibid., C. 12, n. 26 (CC lat. 29, 228: CSEL 74, 26: PL 32, 1235): cf. ibid., III, C. 3, n. 7 n. 12, p. 138: PG 94, II, C. 22, 946 C). (CC lat. 29, 279; CSEL 74, 96; PL 32, 1274). 104 QUODLIBET J QUAESTIO16 105 solummodo ut, cum homo differat a brutis tamquam arbitrio liberum 40 Quocumque autem modo res se habeat, hoc tamen certum est, I 7,b a non libero, tota ratio liberi arbitrii I secundum ilIos ex parte 20 quod propter id quod electio aliquid habet rationis, aliquid voluntatis, B ] 5 ,b cognitionis ponenda est. I Sed si ita esset, cum ex parte eius principii dicit PHlLOSOPHUS VIo Ethicorum in quod electio est vel intellectus se tenent virtus et malitia ex parte cuius est principaliter liberae appetitivus vel I appetitus intellectivus, quasi I sub dubio ponens D IO" utrum electio principalius pertineat ad cognitivam vel ad appetitivam, A 9" actionis potentia, magis essent virtutes in cognitione quam in affec- H 12rb tione et essent vir-Itutes scientiae, ut posuit Socrates, cui in hoc 45 quia si ad cognitivam, tunc vere est intelIectus appetitivus, si ad contrariatur ARJSTOTELES, cuius sententiam se credunt imitari ponen- 25 affectivam, tunc e converso est appetitus intelIectivus. Sed hanc tes dictam opinionem, quod non est verum. dubitationem aperte prius determinaverat in Ill° .Ethicorum, ubi Zuce. 20'" I Sed quod libertas arbitrii, qua de proximo potest homo acceptare dicit quod electio est desiderium consiliabile. Ubi dicit COMMENTATOR : vel renuere quod cognitio proponit, principaliter sit ex parte volun- Erit utique electio appetitus eorum quae in nobis, consiliativus. Oportet tatis, et praecise, patere nobis maxime potest hoc modo. Cum enim 50 itaque scire quoniam electionis genus est non simpliciter intelIectus ex hoc liberi arbitrii sumus quod duobus propositis, unum possumus 30 vel appetitus, sed quod ambo commixtum. Unde et PHJLOSOPHUS acceptare, alterum vero refutare, et hoc est eligere, naturam liberi probavit prius de utroque per se quod electio nec est voluntas nec C ]2 ra arbitrii I ex electionis actu maxime oportet considerare, ut ibi magis opmJO. et principalius et immediatius ponamus libertatem arbitrii, ubi magis, Nota tamen quod electio, cum completive sit actus voluntatis, non principalius et immediatius habet esse electio. Est igitur sciendum 55 dicitur commixtus ex utroque, nisi quia cum sit per se voluntatis, quod ad actum electionis concurrit, ex parte intellectus scilicet, duo 35 hoc tamen non est sine cognitione praecedente vel simplici vel eligibilia proponere, ex parte voluntatis, alterum alteri praeferre, et deliberativa. si virtuosa sit ilIa electio, illud praeferre libere quod per consilium Si ergo electio principali ter dependet a voluntate, et ipsa ex natura rationis iudicatum est esse melius. Non autem quod simpliciter sua libera est, et quod principale est in ipsa, libertas eius est. Libertas oporteat illud praeferre, quod tamen illi dicunt. ABCOEGHIa Pecia 4: NOP 41 quod propter] inv. E 40 id] illud BCEGINPa 42 electio ... intellectus] in- ABCOEGHIa Pecia 4: NOP tellectus est sed in electio est intellectus COtr. P 43 sub dubio ponens] ponens sub dubIO O 44 vel ad] aut sed exp. et vel ad i. m. a/. man. D ad om. BECHINOP ] 9-20 liberum a non libero] om. sed liberum in/ra lin. I liberum et non a libero NO liberum 45 ad] cognitionem addo sed exp. C 45 vere] om. BCOGNOPa 45 est) i. m. 01. et non a libero sed corr. BE arbitrii et non a libero sed CO/T. C liberum et sequitur ros. man. C 45 appetll1vus) SCIlicet add. C scilicet(?) addo sed exI'. G 45 ad] at sed et deinde non a libero H 21 esset] esse P ]] cum] tunc C II parte] talis addo /11 autem ad eorr. 01. man. C 46 affectivam] effectivam sed in affectivam eotr. sed exI'. G I] eius) i. m. P ] 1 principii] principaliter Da ] ] - I 2 principii se a/. man. B 46 e converso] modo(?) sed de/. et e converso i. m. aI. man. D tenent] res('/'. i. m. aI. man. C 22 tenent] vel tenet? D ser. sed iII teneant eotr. E 46 appetitivus] sed addo sed exI'. N sed(?) addo O 47 aperte) a parte(?) ABC 23 magis] iter. sed totum eorr. aI. man. in magis et sic magis C 24 cui] cum N ex parte a 49 Erit] Est NO 50 quoniam] i. m. aI. man. C 51 vel appetitus] tamen O 25 contrariatur) Socrates addo sed exI'. G 26 quod] quia sed in quod COtr. /. m: P 51 ambo] ad sed dei. et ambo i. m. aI. man. D 51 commixtum) ser. A 27 homo) sic I 28 renuere] retinere P retinere sed exI'. et renuere i. m. aI. man. sed /11 commixtim CO/T. D commixti a 52 quod] nec mld. sed dt'!. D nec add. sed D 29 praecise] COlit: A 29 patere] pater est sed exI'. et patere i. m. 01. man. C exI'. et eras. C neque est addo I 52 nec') neque I 52 est] i. /Il. aI. man C 2 29 maxime] m addo sed deI. A 32 ibi] sit addo sed de/. C 33 et] i. m. P om. a 52 nec ] est addo O 54 completive] cont: p 56 tamen] om. I 56 non] i. m.' aI. 33 immediatius] mediatius B 33-34 ponamus ... immediatius] om. (!tom.) G om. m~n. C . 57 ve!'] iter. G 58 electio ... ergo) om. (ham.) N 58-60 dependet ... (!tom.) sed i. m. aI. man. NO 33 libertatem] liberi addo C 33 ubi] non sed in prIl1clpahter] om. (hom.) sed i. m. aI. man. O 59 est] Sllp. IiII. aI. man. post ipsa C ubi COIT.P 33 magis] et addo i. m. P 35 electionis] necessario addo G 35 con- om. a 59 est II1lpsa] II1lpSa est sed est om. I 59 eius] iter. E 59 Libertas2] om. E currit] necessario occurrit O ser. sed in concurrunt eorr. P concupit sed deI. et concurrit i. m. E 35 scilicet] om. NO 35 duo] deI. et exI'. sed i. m. post concur < ri > t B 42-43 /hid., VI, C. 2 (TransI. Grosseteste A et B; 1139b 4-5). 48 lhid., III, C. 5 37 consilium] consilii D 39 illud] id BE (TransI. Grosseteste A et B; ] 113a ]0-11). 49 ANONYMUS in Comll1. graeca in Eth. Nie., III, C. 5 (TransI. Grosseteste, ed. H.P.F. MERCKEN, p. 262, lin. IO-II). 25 ARISTOT., Et!t. ad Nie., VI, C. 13 (TransI. Grosseteste A et B; ] 144b 17-2]). 51-53 ARISTOT., Et!t. ad Nie., III, C. 4 (TransI. Grosseteste A et B; 1IIIb 4-]112a 17). 106 QUODLIBET I QUAESTIO 16 107 ergo principali ter est ex parte voluntatis, ut si velit, agat per electio- 60 parentis boni'. Contingit autem I voluntabile 'per se bonum' dicentibus H 12" nem sequendo iudicium rationis, vel contra ipsum sequendo proprium non esse voluntabile quod vult qui non recte vult, quia non est 'per appetitum. Ita quod ad volendum simpliciter nihil faciat ratio nisi se bonum', rursus 'apparens bonum' voluntabile dicentibus non esse quod proponat volibilia, licet ad volendum per electionem necesse voluntabile natura 'per se bonum " quia quandoque non apparet esse est praecedere rationis sententiam, quia aliter voluntatis appetitus I 80 bonum, intellige, nisi sit etiam apparens. Et quia PHILOSOPHO neutra non esset electivus nec aliter proprie est rationalis nec proprie volu n- 65 opinionum per se placet sed aliquid ex utraque, quasi voluntas sit tas, secundum quod dicit AUGUSTINUS Ilo De sermone Domini utriusque boni ut voluntabilis, licet diversimode, subiungit : Si autem in monte: Non est voluntas nisi in bonis. Unde et de tali voluntate hoc non placet, dicendum ergo simpliciter quidem et secundum veritatem dicit PHlLOSOPHUS in IlIo Ethicorum: Ex consiliari iudicantes voluntabile esse 'per se bonum', unicuique autem quod videtur, studioso I G 6 '" desideramus secundum voluntatem (id est consilium). Ubi dicit COM- 85 autem secundum veritatem esse, pravo autem quod contingit. Et sicut MENTATOR: Apposuit 'secundum voluntatem', quia desiderium, ira et 70 est de voluntate, quod proprie est de bono simpliciter, similiter etiam B 16" concupiscentia sunt, sed illae quidem aliorum, ut autem I boni I alicuius I est de apparenti bono, similiter est et de electione. Et utroque modo PIO" desiderium et appetitus, voluntas. Est tamen voluntas simpliciter, etsi principaliter pertinet eius libertas, qua est principium virtutum et E lO'b Zucc. 20 ,b sit desiderium contra consilium vel sine consilio. I Unde PHILOSOPHUS malitiarum, proprie ad voluntatem. Unde PHILOSOPHUS assignando ibi statim sub iungit, determinans hoc ex sententiis aliorum, dicens 90 differentiam electionis pro illa parte qua attinet voluntati ad opinio- quod voluntas videtur quibusdam esse 'per se boni', aliis autem 'ap- 75 nem, dicit in IlIo Ethicorum : In eligendo bona vel mala, quales quidem sumus. COMMENTATOR : boni vel mali. In opinando autem non. ABCDEGHIa Pecia 4: NOP COMMENTATOR : Non enim qui opinatur, iam bonus, non autem eligens. Unde et si proprie et stricte velimus loqui de electionis libertate, 62 simpliciterJ post faciat sed exp. et hic i. m. H 62 simpliciter nihil faciatJ nihil 95 ipsa in sola I voluntate est et nullo modo in ratione,' nisi quatenus N II " faciat simpliciter BCDEFGIOPa 63 proponatJ proponit I 63 licct] sup. iiII. O libere movetur ad diversa investiganda, a voluntate. Ratio enim 63 volendumJ volandum sed iII volendum corI'. B 64 voluntatis] voluntas M 65 electivusJ resa. i. m. ai. man. B -s sup. lin. ai. man. C 5 necJ neque I 65 proprieJ est addo C 65 est ... proprie] om. (ham.) NO 66 AugustinusJ libro addo BCDEGHINOPa 68 inJ libro INP libro addo BCDEGHa 68 con- siliariJ conciliari sed iII consiliari corI'. ai. man. C consiliarii H 69 secundum voluntatem (i.e. consilium)] (i.e. consilium) i. m. ai. man. A secundum consilium per ABCDEGHla Peeia 4: NOP voluntatem BEH secundum al(?) consilium voluntatem sed in secundum consilium scilicct voluntatem corI'. ai. man. C secundum a.i. consilium voluntatem sed iII secundum 77 qui ... vult] qui recte non vult sed iII qui non recte vult 1'0/'1'. A 77-78 quia ... a.i. consilium voluntatem sed in secundum voluntatem corr. D secundum consilium bonum] i. m. ai. man. A 78 voluntabileJ voluntarie BDEP cont: sed in voluntabile secundum voluntatem N scire consilium vel voluntatem G secundum i( 1) i(?) consilium corr. ai. mali. C 58 nonJ sup. iiII. P 78 esseJ est a 79 1;~llura] nisi a 79- voluntatem I secundum consilium i.e.(?) voluntatem O cont: P secundum consilium i.e. 80 qUia ... bonum] i. m. ai. man. A 79 quandoqueJ quando B quc I 80 in- per voluntatem consilii a 69 UbiJ Ut BCEGHNPa 70 voluntatem] volentem sed tellIgeJ mtellIglte sed in intellige corI'. C intelligibile a 80 etiamJ et GINO 80 Et] in voluntatem corr. P volentem sed dei. et voluntatem i. m. ai. man. B volentem G om. GNO Sed P 82 licetJ sed sed iII licet corI'. ai. mll/I. C 82 subiungitJ iter. sed 70 quiaJ si addo H 70 ira etJ a et i. m. ai. man. C et sup. lin. ai. man. D et om. I dei. D .. 84 esseJ est. C 84 se] non addo sed e.\'p. C 84 autemJ om. C 71 suntJ etc. addo BCNOa etc. addo sed dei. D 71 boniJ bonum C 72 desideriumJ ~5 contmgltJ vel convellit ABC 86 etiam] om. I 87 est deJ cum N 87 similiterJ desiderii BEHO 73 sineJ non D scire a 74 sententiis aliorumJ inI'. BCDEGHINOPa Ha NO 87 est et] est BEHINOa etiam est 87 Et'J om. D 92 nonJ sup. IiII. 75 esse per se boniJ per se boni esse BCDEGHINOPa 75 esse per s~ boni] per se aI. mO/L C 94 loquiJ leoni(.?) sed dei. et loqui SlIp. iiII. E 94 ~I~ctionis libertateJ boni esse BCDEGHINO electlOllIs lIbertate N 95 estJ sup. iiII. O 96 a] om. B 67 AUGUST., De sermOlle Domini iII mOllte, II, C. 22, n. 74 (CC Iat. 35. 172; PL 34, 1303). 82-85 Ibid., III, C. 4 (TransI. Grosseteste A et B; 1113a22-26). 91-92 Ihid. (TransI. 68-69 ARISTOT., Eth. ad Nic., III, C. 5 (TransI. Grosseteste, ed. H.P.F. MERCKEN, p. 262, Grosseteste A et B; 1I12a 1-2). 92 ANONYMUS in Comnl. [(f(le('{/ iII Eth. Nic., III, C. 4 lin. 13-14; 1I13a 11-12). 70-72 ANONYMUS in Comm. graeca iII Eth. Nic., III, C. 5 (TransI. Grosseteste, ed. H.P.F. MERCKEN, p. 253, lin. 55-56). 92 ARIST., E/h. ad (TransI. Grosseteste, ed. H.P.F. MERCKEN, p. 262, lin. 13-16). 75-79 ARISTOT., Eth. Nic., III, C. 4 (TransI. Grosseteste A et B; 1112a 2-3). 93 ANONYMUS in Comm. WlIeca ad Nic., III, C. 4 (TransI. Grosseteste A; 1I13a 15-18, 20-21). iII Et/I. Nic., III, C. 4 (TransI. Grosseteste, ed. H.P.F. MERCKEN, p. 253, lin. 57-58). 108 QUODLIBET I QUAESTIO 16 109 cogmtlva inquantum huiusmodi, libera non est. Necessario enim in IlIO De anima Abstinen-Ites, I appetentes et I c(lncupiscen tes, D 10,b movetur simplicibus I apprehensis nec est in eIUs potestate ea non non operantes quorum habent appetitum, sequuntur intellectum, sed B 16 ,b Zucc. 21 apprehendere, similiter nec connexioni primorum principiorum per tamen nulla necessitate I quia, ut dicitur Eccl. tico, XXXIo, I°: A 9,b se notorum neque connexioni conclusionum non assentire, quia si 00 Potuit transgredi et non est transgressus, et facere ma-lIum et non I H 12,b conclusio apparet ei medio necessario, assentit de necessitate, si 25 fecit, etiam contra scientiam, ut statim sequitur. 17" medio apparenti, valde de necessitate assentit opinando, si debiliter Alio autem modo flectitur per passionem, etiam contra rationem, apparenti, necessario assentit dubitando, nisi sit medium probabilius et est vo-Iluntas vitiosa et principium malitiarum moralium et in- E II" in contrarium, ut omnis sententia rationis de connexo necessitate continentium, secundum quod dicitur in VIIO Ethicorum : In con- syllogistica concludatur. Nullo ergo modo voluntas principium Iiber- 5 tinens, sciens quoniam prava, agit propter passionem (quomodo autem tatis a ratione habet sed a se ipsa primo, et sic electio libera. 30 sciens, videbitur in quaestione sequenti), et in I10 Ethicorum: Virtutes et malitiae morales non tantum non sunt in ratione cognitiva Propter voluptatem quidem mala operam ur, propter tristitiam autem ut in subiecto, sed nec ut in causa et principio, sed solum sicut in a bonis recedimus. Sed tamen nulla necessitate, secundum quod dicit occasIOne. DAMASCENUS: Homo, rationalis ens, magis agit quam agatur, I ideoque Bad. 13 rT I Est igitur sciendum quod voluntas tripliciter flectitur ad appe- IO appetens, si quidem velit, potestatem habet refrenare appetitum vel tendum aliquid sibi per cognitionem propositum: duobus modis 35 sequi eum. sumendo occasionem, sed non causam aut necessitatem ullam, ab Tertio autem modo flectitur voluntas per se ipsam solam et ad alio, ut a ratione, uno vero modo, sumendo causam et occasionem bonum, ratione suae libertatis naturalis qua est bona I creatura Dei 014" a se ipsa solum. (quod dico non excludendo primum motorem dirigentem omne agens, Uno enim modo flectitur ad appetendum per electionem ex sen- 15 tam naturale quam voluntarium, in suum finem, sine cuius virtute tentia rectae rationis, et est voluntas studiosa et principium virtutum; 40 et directione nihil ageret sua propria actione); flectitur etiam per dicitur enim IlIO Ethicorum : Studiosus singula iudicat recte, et se ipsam omnino solam ad malum, ratione naturalis defectibilitatis in I singulis verum ei apparet. Talis est voluntas continentium, qua est ex nihilo, per quam potest deficere et in nihilum naturae secundum quod dicitur VIIO Ethicorum : Continens enim, sciens quod est corruptio, et in nihilum culpae quod est malum et peccatum. quoniam pravae concupiscentiae, non sequitur propter rationem, et 20 ABCDEGHla Pecia 4: NOP ABCDEGHla Pecia 4: NOP 98 nec] enim addo sed deI. D 99 nec] neque I 99 connexioni] connexionem DI 21 in] libro addo BCDEGHINOa 23 quia] cont: sed deI. eI quia i. m. aI. man. C 00 conclusionum] conclusionis a 00 non] om. NO 00 si] in addo C 2 ne- 23 1°] om. BCDHINOP 24 Potuit] Potest NO . 26 modol i. m. aI. man. E 27 in- cessitate] contingit addo sed exp. C 3 necessario] valde de necessitate N 3 medium] continentium] in sup. lin. O 29 quoniam] quam N 29 quomodo] quando sed exp. mundum(?) G 4 connexo] scr. sed va cat sup. lin. aI. man. C 5 ergo modo] eI quomodo i. m. aI. man. C 32 recedimus] recedamus C 33 agit] inlra lin. P il/I'. a 7 Virtutes] Virtutis sed in Virtutes corr. aI. man. P 7 tantum non] om. 33 ideoque] idque H rationem O 34 quidem] qui O 34 velit] aliquid addo a (ham.) E 8 causa] causam sed in causa corr. aI. man. C 8 et] in addo Pa 36 solam] solum BCEP i. m. CI 37 ratione] i. m. C 37 suae libertatis] illI'. NO 10 igitur] quod addo sed. exp. E IO nectitur] in lac. aI. man. O IO-II appeten- 37 qua] quae sed in qua corr. aI. man. C 40 sua propria] inI'. GNP 40 nectitur] dum aliquid] inI'. BCDGHIOa 12 ullam] illam B 13 ratione] vel a passione et ne~tatur O 43 et in] et solum sed exp. e/ in sup. lin. aI. /IU/II. B 43 et in nihilum] addo GO 13 vero] om. C autem(?) sup. lin. E 13-15 sumendo ... modo] om. et III IIItellectum sed deI. eI et in nihilum i. m. P (ham.) sed i. m. aI. man. P 15 Uno] Alio GO 16 est] cum sed exp. e/ est .wp. lin. aI. man. C 17 enim] in addo BCDEIPa 19 secundum] om. I 20 quo- 21-22 ID., De an., III, C. 9 (in ALBERTI MAGNI Com., ed. CI. STROICK, p. 231, lin. 88; niam] quod a 20 pravae] est addo sup. lin. E sint addo a lunt. 192 E; 433a 6-8). 24-25 Eccli., XXXI, IO. 28-29 ARISTOT., E/h. ad Nic., VII, C. 2 (TransI. Grosseteste A et B; I 145b 12-13). 31-32 Ihid., Il, C. 3 (TransI. 17-18 ARISTOT., E/h. ad Nic., III, C. 4 (TransI. Grosseteste A et B; 1I13a 29-31). Grosseteste A ct B; 1104b9-11). 33-35 IOANNES DAMASC., De .fide orlh. (TransI. 19-20 Ibid., VII, C. 9 (TransI. Grosseteste A et B; 1145b 13-15). Burgundii, ed. E.M. BUYTAERT, C. 41, n. I, p. 153; PG 94, Il, C. 27, 962A). QUAESTIO 16 III 110 QUODLIBET I quaerendum est, unde sit. Quod si ille fecisset, minus fortassis in has Et ex tali princIpIo defectivo potest, malo et bono proposito, prae- tanti erroris angustias laberetur. Qui ergo non dubitat totum illud eligere malum, sub ratione tamen alicuius apparentis boni (quia 45 quod dicitur esse malum, nihil aliud esse quam corruptionem, non nihil omnino potest eligere, sive bona sive mala electione, neque naturam, sed contra naturam (corruptio enim sapientiae I insipientia Zucc. 21 omnino velle, nisi sub ratione alicuius boni), et maiori bono et 70 est, corruptio prudentiae imprudentia, corruptio iustitiae iniustitia), minori proposito, praeeligere minus bonum, et aequalibus bonis nullo modo dubitare debet quin voluntarium malum nullam causam pro positis alterum praeferre eo modo quo in exemplo AUGUSTINI aliam habet quam voluntarium defectum voluntatis, et qui quaerit duorum aequaliter dispositorum unus potest idem eis propositum 50 aliam, nodum' quaerit in scirpo. Quaerit enim causam positivam eligere, alter vero respuere. ubi I nulla est et quaerit causam defectus voluntarii voluntatis, B 16" Unde AUGUSTINUS quaerens causam et rationem malae voluntatis 75 cuius nulla alia causa est quam ipsa voluntas sibi. Et bene patet per in altero illorum, dicit propriam in uno eorum voluntatem malam: PHILOSOPHUM quod in primis quae non habent I causam aliam, non H 13" Quae res .fecerit, scire volentibus, si bene intueantur, nihil accidit. Si habet locum quaestio per quare. Unde dicit AUGUSTINUS, IlIO De autem dixerimus quod 'ipse' eam .fecerit, quid erat 'ipse' ante voluntatem 55 libero arbitrio: Quando voluntas est causa peccati, tu causam malam, nisi natura bona? Dicens igitur 'ipsum' sibi .fecisse voluntatem ipsius voluntatis inquiris. Si hanc invenire po-Itero, nonne et causam N II ,b malam, qui utique bonum ante fuerat, voluntatem quaerat cur eam 80 eius quaesiturus es? Et quis erit quaerendi modus? Sed quae tandem fecerit. Utrum quia natura est, an quia ex nihilo .facta est? Et inveniet esse poterit ante voluntatem causa volun-Itatis? Aut enim ipsa voluntas E Il ,b voluntatem malam non ex eo incipere esse quod natura est, sed ex est, aut non est voluntas et peccatum nullum habet. Aut ergo voluntas eo quod de nihilo .facta est. 60 Unde laborantes in quaestione de causa mali et peccati ex parte est prima causa peccati aut peccatum nullum est. Hoc brevissimum tene: quaecumque causa est voluntatis, si non ei potest resisti, sine C 12" voluntatis, errant non aspiciendo I primo quid sit malum. Si enim, 85 peccato ei ceditur. Si autem potest, non ei cedatur, et non peccabitur. ut dicit AUGUSTINUS, libro Contra epistolam fundamenti, quaesierimus quid sit malum, neque hoc naturam esse cognoverimus, An .forte .fallit incautum? Ergo caveat ne fallatur. An tanta .fallacia sed nihil aliud quam corruptionem ordinis naturalis, consequenter 65 ABCDEGHIa Pecia 4: NOP ABCDEGHla Pecia 4: NOP 66 fortassis] et addo O 67 erroris] horroris sed in erroris CO/T. O 67 laberetur] liberetur sed inlaberetur corr. ai. man. BC liberet ur E 67 Qui] Cum Da 67 illud] 44 malo et bono] inI'. BCDEGINOa 44-45 proposito praeeligere malum] praeeligere id BCEN 68 quam] quid D 68 non] i. m. ai. man. B 70 imprudentia] est sed in proposito malum praeeligere corr. ai. man. C 45 sub ratione tamen] tamen addo C 69 inIUstItia] est addo E 71-72 voluntarium ". quam] voluntarium aliam sub ratione GP 45 tamen] om. N 45 apparentis boni] inI'. GOP 46 omnino quam habet addo (hom.) sed va eat sup. lin. E 71-72 causam aliam] inI'. P 73 aliam potest] inI'. NO 48 praeeligere] eligere P prae figere sed exp. et praeeligere i. m . . " causam] iter. (hom.) sed va cat superscrips. I 73 nodum] nondum B nondum ai. man. D 49 in] om. I 49 Augustini] Augustinus B 50 dispositorum] ex- sed in nodum corr. ai. man. C 73 nodum quaerit in scirpo] cf. H. WALTHER positorum H 50 idem eis] ens idem C idem ens Da idem om. O 53 illorum] Carmina .", II, 3, p. 189. 73 enim] autem BCDEP 74 et] om. C 75 patet] aliorum GO 54 volentibus] volenti bene a 54 accidit] i. m. ai. man. C occurrit reser. ai. man. C 75 per] sup. lin. I 77 Augustinus] libro add. BCDEGHINa NOPa 55 fecerit] fecerat N 55 erat] malam qui utique bonum ante fuerat 79 hanc] cont: N 80 quaesiturus] i. m. N 80 es] cont: N 81 voluntatem] et voluntatem addo (homoeoceph.) sed exp. N erit a 56 nisi natura bona?] vel bonam addo O 83 est] prima causa peccati add. sed est ." peccati dei. C 84 causa sed dei. et nisi natura bona? i. m. ai. man. e 57 qui] om. O 57 an] aut N est] inI'. BEGHNP 85 ei potest] inI'. BCDGHNPa 86 An] aliud addo Da 58 facta est] inI'. GNP 60 de] ex NO om. E 62 errant] erant sed in errant corr. NO 62 sit] om. I 65 aliud] sequitur ras. D 65 naturalis] connaturalis sed con dei. E 67-69 [bid., C. 35 (CSEL 25',239-240; PL 42, c. 35, n. 39, 200-201). 76-77 ARISTOT cf. Metaph., VII, c. 17 (Iunt., f. 208A-B, 1041b5-10). 78-80 AUGUST., De lih. arh., Il;: 49 Cf. supra, p. 101,62-102,82. 54-60 AUGUST., De eil'. Dei, XII, c. 6, ubi tamen C. 17, n. 48 (Ce lat. 29. 303; CSEL 74, 129; PL 32, 1294). 80-83 [hid., n. 49 habetur: « qui utique bonus ante voluntatem malam fuerit, quaerat cur eam fecerit ... )} (CC lat. 29, 304; eSEL 74, 130; PL 32, 1295). 83-89 [hid" C. 18, n. 50 (CC lat 29 (CC lat. 48, 361; CSEL, 40', 576; PL 41, 354-355). 62 ID., Contra epistolam 304; eSEL 74, 131; PL 32, 1295) .. , .fundamenti, C. 36 (CSEL 25', 241; PL 42, C. 36, n. 41, 201-202). 112 QUODLIBET I QUAESTIO 16 113 est ut caveri omnino non possit? Si ita est, nulla peccata sunt. Quis poena videretur quae peccantem consequitur et quae damnatio I/uncu- enim peccat in eo quod nullo modo potest cavere? Peccatur autem, pa tur. Nunc vero peccatum adeo voluntarium malum est, ut nullo modo caveri ergo potest. Ecce si sit error in ratione qui ortum non habet IO sit peccatum si non sit voluntarium, et hoc ita manifestum est ut nulla G 7" ex vitio voluntatis, vel male affectantis vel non moventis ut I debet 90 huic doctorum paucitas, nulla indoctorum turba di;sentiat. Quare aut D IO" ipsam rationem ad considerandum, I ne fallatur. Si illum sequitur negandum est peccatum committi aut .latendum voluntate committi. PII" voluntas de necessitate, non peccat in agendo I male. Aut ergo error Postremo si non voluntate I maleficimus, nemo obiurgandus omnino aut Bad. I· quicumque est in ratione, ortum habet ex vitio voluntatis aut illo monendus est, quibus sublatis, christiana lex et disciplina omnis religio- non peccatur omnino. Si ergo voluntas numquam peccat nisi ex 15 nis auferatur necesse est. Voluntate ergo peccatur. errore rationis praecedentis, numquam voluntas peccat, sed est om- 95 Quod et praedicti concedunt, sed modo quo dictum est. I Patet Zucc. ; nino impeccabilis. tamen ex dictis, I quod secundum modum illum peccatum tamquam [ 7'0 In praeeligendo ergo inter aequalia bona alterum, vel minus bonum febris ex iudicio rationis habita praeoccupat voluntatem et determinat magis bono, vel bonum ut nunc bono simpliciter, sola voluntas sibi ne aliter velle possit, etsi non occupet invitum quia quantum est de se in hoc causa est, etsi aliquando sumit occasionem a sententia rati- 20 aliter velle non potest, ut dicunt, quam ratio dictat, etsi diversimode' A9" onis I vel ex tractu passionis vel ex habitus inclinatione, propter 00 secundum I quod ratio diversimode potest dictare. ' B 16 '0 quod dicit CHRYSOSOSTOMUS super illud quod dixit pater filio suo, Dicendum igitur absolute quod bono et meliori proposito potest M a t t h. XXIO : Vade operari in vineam meam, ille autem dicit: Nolo: eligere minus bonum voluntas. Habens, inquit, intellectum boni et mali, et sequitur malum .. in cogi- tationibus suis contra dominum respondere videtur: « Nolo ». Nisi enim dixerit I in corde suo: « Nolo », non potest fieri ut aliquando peccet. 5 Et ideo dicit AUGUSTINUSDe vera religione: Defectus iste quem 25 I Ad argumentum in oppositum, quod minus bonum respectu maioris Bad. 14 peccatum vocamus, si tamquam febris invitum occuparet, recte iniusta h~~et rationem mali, dicendum quod falsum est, secundum quod dICIt AUGUSTINUS, De natura boni: Commemoremus hona quae ABCDEGHla Pecia 4: NOP Deo I auctori tribuamus: omnis potentia et magna et parva, omnis H 13 'o 88 potest cavere] inv. GNOP 88 Peccat ur] Peccatum O 89 caveri] praecaveri(?) salus et magna et parva, et cetera huiusmodi, quibus numeratis sed deI. et caveri i. m. ai. man. D 89 cave ri ergo] inv. P 90 atTectantis] affectionis C 91 rationem] om. Ni. m. aI. man. O 91 Si] enim addo BNOPa enim addo sed exp. C 92 Aut] reser. aI. man. C 93 ratione] aut addo ABDEFGHINOPa ABCDEGHla Pecia 4: NOP 93 ortum aut] om. (ham.) D 93 illo] om. C 93-94 illo non] nullo modo P 93-94 illo omnino] non peccatur omnino illo D 94-95 nisi ... peccat] om. (ham.) sed. i. m. P om. (ham.) sed i. m. aI. man. C 95 voluntas] dei. et reser. i. m. aI. man. C 8 quae damnatio] SCI'. sed in quaedam privatio CO/'I'.P 9 adeo] ab eo sed in adeo 95 rationis] i. m. aI. man. post praecedentis B 95 peccat] i. m. aI. man. B 95-96 est corr. ai. man. P IO hoc] om. GNO IO hoc ita] habita sed dei. ei hoc ita i. III. aI. omnino] inv. a 98 magis] maius BEHNOP 98 sola] bona N 98 sibi] est D om. man. E II Q~are] SI/p. IiII. G 13 malefacimus] malefaciam us sed in malefacimus NOa 00 tractu] contactu BGNOP contractu E 2 XXIO] XXIIO CGNOa XIIIO P corr. C malefaClamus a 13 omnino aut] inI'. a 15 auferatur] aufertur NO 2 vineam meam] vinea mea D 2 dicit] dixit a 3 Habens] respondens sed deI. et 15 necesse] necessario E 15 est] exp. E 16 et] etiam BCDa 17 modum] nom habens i. m. aI. man. C 4 dominum] Deum P 4 videtur] om. B 4 Nisi] ras. M 18 voluntatem] i. III. aI. iliO/I. C 18 et] om. H 19 quantum] quod sed in sed Nisi i. m. aI. man. D 5 in] sup. lin. aI. man. C 5 aliquando] non addo C q~antum 1'0/'1'. .I 20 velle] Olli. E 20-21 etsi ... ratio] i. III. ai. 1II1II1. C 21 ratio] non addo sed exp. D 5 peccet] peccat sed in peccet corr. aI. man. B 6 Augustinus] dlctat addo DI dlctat et addo i. III. O 22 Dicendum] quod {ult!. sed dei. E 22 igitur] libro addo BCEHlNOPa sequitur ras. et libro addo D 6 iste] ille N 6 quem] quod a sequltl/r lac. /1/ ql/a quod eras. C 23-25 voluntas ... bonum] Olli. (holll.) sed i III 9 recte] iter. sed deI. D certe a 7 iniusta] in ratione? C ai. man: C 27 Augustinus] libro addo BCDEGHINPa 28 Deo] Olli. N . 28~ 29 oml1ls salus ... parva] salus et magna parva sed omnis salus ... parva i. III. ai. 1I1l1l/. C om. (ham.) GNO om. (holll.) sed i. m. P 2 Matth., XXl, 28-29. 3-5 ANONYMUS, Opus impert: in Matth., homo 40 (Opera 10al1ll. Chrys., ed. D. ERAsMus, 2, p. 674; PG 56, 849). 6-15 AUGUST., De vera religiolle, C. 14, n. 27 (CC la!. 32, p. 204; CSEL 77, 20; PL 34, 133,134). 27-33 ID.. De lIatura honi, C. 13-14 (CSEL 25'. 80: PL 42,555). 114 QUODLIBET I QUAESTIO17 115 subdit: I In his omnibus quaecumque parva sunt, meliorum compara- 30 et non possit habere ambo, de quo ponit exemplum PHILOSOPHUS tione contrariis nominibus appellantur, sicut ubi est maior pulchritudo, m 11° Caeli et mundi. Constat enim quod talis non permitteret in eius comparatione minor pulchritudo deformitas dicitur, et fallit se mori, quin potius alterum assumeret, non obstante indifferentia imprudentes, tamquam illud sit bonum et hoc malum. Verumtamen qua ratio iudicaret quod utroque aequaliter indigeret. dicendum quod cum dico 'minus bonum', duo dico: et 'minus' et E II" 'bonum'. I Quod est minus, defectus est et malum quodam modo et 35 Zucc. 21 ,b sub ista ratione numquam appetitur, sed I solum sub illa ratione QUAESTIO 17 qua bonum. Ita etiam quod si omnis conditio et ratio boni qljam invenit in isto, inveniretur in alio, posset libere hoc illi sibi praeeligere UTRUM DEORDINATIO VOLUNTATISCAUSETUR A DEORDI- sola libidine experiendi. Etsi enim sciret quod non esset melius sed NATIONE RATIONIS VEL E CONVERSO nocivum et deterius, illam tamen experientiam apprehendit tamquam 40 quoddam conveniens et bonum, sine cuius apprehensione omnino I Circa tertium arguitur primo quod deordinatio voluntatis causa tur Zucc .. non appeteret, etsi non propter illam necessario appetit, ut dictum est. 5 ab errore rationis, quia dicit PHILOSOPHUS Vllo Ethicorum in : Si N 12" Et quod amplius est, si essent duo apprehensa in omnibus aequalia, fuerit opinio universalis rationis, et altera particularis cuius est sensus, et aequalis experientia in eis habenda eidem proposita, tamen ex et in unum conveniant, I necessarium est conc/usum et confestim D 10't libertate illa qua voluntas est primus motor in eligibilibus, posset 45 operari in activis. Necessitas autem haec consistit in deordinatione unum assumere et reliquum dimittere. Nec est dicendum quod voluntatis, opinio autem universalis cum sensu concordans m errore P II rb propter indifferentiam I immobilis persisteret et neutrum assumeret, IO rationis, secundum quod ipse pertractat. Ergo etc. exemplo sitientis et famelici, qui aequaliter indiget potu et cibo et Contra. Omnis error in ratione poena est. Poena non praecedit aequaliter ambo appetit, cui ambo aequaliter sunt proposita, ut tamen peccatum, quod consistit in deordinatione voluntatis. Ergo etc. alterum quod praee legerit, assum at et per illud vitam suam salvet, 50 ABCDEGHla Pecia 4: NOP 3 I appellantur] comparantur DINO comparantur sed dei. eI comparantur i. m. 01. I Dicendum ad hoc quod distinguendo voluntatem contra rationem Bad. I. man. C 31 sicut] nunc C sic Da 31 pulchritudo) om. C 33 illud) id 15 deordinatio voluntatis in perverso usu liberi arbitrii consistit, quod BDEGHOPa 33 et] om. GO 33 hoc] om. B 35 quodam modo) quidem non principaliter in ipsa voluntate ponendum est, ut dictum est in quaes- N 35 et] Sl/p. lin. ai. man. C 35 sub) sunt sed e:rp. eI sub i. m. P 36 so- lum ... ratione] sub illa ratione solum BCDGHIPa 37 qua bonum) quantum bonum B quam D iler. i. m. aI. man. C 37 si] i. m. H 41 quoddam] om. P 41 conveniens] inconveniens sed in conveniens corr. D consequens sed e:rp. et conveniens i. m. P 42 ut] Sl/p. lin. 01. man. C 43 quod] non addo sed deI. C 44 proposita] ABCDEGHla Pecia 4: NOP alterum addo ABCDEFGHINOPa 45 eligibilibusJ ibus i. m. 01. man. C religionibus sed deI. et eligibilibus i. m. 01. man. E 46 unum] i. m. 01. man. A 47 indifferentiam) 51 possit] pos~et BCDa 52 in] libro add. BCDEGHINOPa 52 Caeli et mundi] con! I diITerentiam(?) G differentiam N praedictam sed e:rp. et indifferentiam i. m. C MU?dl et caeli I De ~aelo et mundo a 4 arguitur] arguebatur a 4 deordinatio] in ;l/p. lin. E 47 assumeret] conservet sed dei. et assumeret Sl/p. lin. P 48 qui] qua ordmatlo G 5 qUIa] ut addo BCGHINOPa 5 in] om. BCEGHINa 6 opinio] O 48 49 indiget ... cui] om. (ham.) N 48 potu et cibo] inI'. BCGHIOa 49 cui] om. C 6.et] om. C 5 conveniant] eant: I 6-7 Necessitas autem haec] Haec cum Ca 49 ambo' ... aequaliter] om. (ham.} O 49 ambo' aequaliter] inI'. GNP autem necessitas P 8 haec] hiC a 9 autem] quod C II poena] potentia sed deI. 50 quod] ut H 50 praeelegerit] praeeligitur sed in praeelegerit corr. 01. man. C et poena i. m. aI. man. B II poena est] inI'. a II est] sed mld. a 14 quod] /. m .. aI: man. D 15 arbitrii] quod addo E 16 principaliter] principalius eI 48-49 ARISTOT., De caelo eI mundo, II, C. 13 (er. transI. Gcrardi de Cremona in pnnclpallus reser. i. m. C 16 est] lac. sed est Sl/p. lin. 01. nUlli C ALBERTI MAGNI Com., p. 190, lin. 79-80; transI. Moerbeke in TIIOMAE DE AQUINO Com., p. 214b tex!. 93; transI. Moerbeke ct Michaelis Scoti in lunt. 159 F; 295b 33-34). 5-8 ID., Eth. ad Nic .. VII, cr. C. 5 (TransI. Grossetestc A ct B; 1147a 25-28). 116 QUODLIBET I QUAESTIO 17 117 tione praecedenti. Secundum autem quod dicit AUGUSTINUS, Ill° De quam habemus inf1ictam a primo peccato solum, et similiter est de libero arbitrio, homo secundum statum praesentis vitae vel igno- 40 deordinatione voluntatis ex illa consecuta. Culpabilis autem, quam B 17 ra rando non habet I liberum voluntatis arbitrium ad eligendum quid recte habemus ex nostra discendi negligentia, et similiter I deordinatio exinde C 13 faciat, vel resistente carnali consuetudine videat quid recte faciendum sit 20 concomitans, secundum quod dicit ibidem: Non tibi deputatur ad cul- et velit, nec possit I implere. Illa enim peccati poena iustissima est, ut pam quod invitus ignoras, sed quod negligis quaerere quod ignoras. Nam amittat quisque quo bene uti noluit, cum sine ulla difficultate posset illud quod ignorans quisque non recte facit et quod recte volens facere si vellet, id est ut qui sciens recte non facit, amittat scire quid rectum 45 non potest, I ideo dicuntur peccata quia de peccato illo liberae voluntatis G 7' H 13" sit, et qui rectum facere, cum possit, noluit, amit-Itat posse cum velit. originem ducunt. In se autem non sunt peccata, quia sicut dicit in Et sic omni homini duo ista sunt poenalia ex peccato primo: igno- 25 eodem: Quod natura rationalis est ad capiendum praeceptum, hoc est rantia et difficultas. voluntas ad observandum. Ex quo autem incipit homo praecepti esse 014" De difficultate I in voluntate nihil ad propositam quaestionem, capax, ex illo incipit posse peccare. Duobus autem modis peccat: si sed de ignorantia in ratione et deordinatione in voluntate. 50 aut non se accomodat I ad accipiendum praeceptum, aut cum acceperit, p II' Et est distinguendum de illis ut fuerunt in primo homine ex pnmo non observet. peccato, vel ut inveniuntur in nobis. 30 Si ergo loquamur de errore ignorantiae rationis et deordinationis Si primo modo, absolute dicendum quod deordinatio in voluntate voluntatis in nobis ut sunt poenales solum, sic praecedunt usum fuit causa erroris in ratione. Nescientiam enim ille homo ante pecca- liberi arbitrii, et possumus loqui de eis ut sunt in habitu aut ut sunt tum potuit habuisse, sicut et primus angelus, sed ignorantiam nequa- 55 in actu. Si primo modo, sic neutrum ab altero est, sed ambo simul quam. Illa enim non potuit esse nisi poena peccati, et ita consequens et naturaliter a parentibus contracta. Si secundo modo, cum deordi- peccatum. 35 natio talis voluntatis naturalis est et non deliberativa, ex pura appre- Si secundo modo, sciendum quod error sive ignorantia rationis in hensione rationis deordinatae venit, et ideo adhuc in parvulis, si Zucc. 22,b nobis duplex est, et similiter I deordinatio voluntatis: quaedam I qua est deordinatio in voluntate, venit ab errore rationis. Potest E J 1 ,b poenalis solum, quaedam vitiosa. Poenalis est in nobis illa ignorantia ABCDEGHla Peeia 4: NOP ABCDEGHla Pecia 4: NOP 17 Augustinus] libro addo BCDEGHINOPa 19 voluntatis arbitrium] inI'. C 19 recte] directe N 20 faciat ... recte] 0111. (!tOIl1.) H 20 vel] si addo O 39 de] om. N i. m. aI. lI1an. BCDE 40 consecuta] i. 111. ai. man. C 40 autem] est 20 videat] vel viderat(?) A 21 nec] et non NO 21 ut] om. 1 22 ulla] om. Cla H ignorantia addo NO sup. lin. aI. malI. et ignorantia addo P 41 habemus] i. m. aI. man. 23 id est] et O 23 qui] quid G 23 sciens] sciat BCEGHINOPa 23 recte] recto A 42 deputatur] BCEIOa 43 quod] sed G si NO 33 invitus ignoras] invitus B et addo N facere et addo O 23 facit] faciat sed in facit corr. P 24 cum 1] non sed Ignorans sed n' exp. E iniustus et ignoras sed in invitus es ignorans corI'. aI. man. C cum sup. lin. aI. man BP 24 possit] posset GOP 24 posse cum] post se et I 42 ~uod] qui~ O 43 negligis] negligit sed in negligis 1'0/.,.. I 44 quod'] quidem G 25 duo ista] inI'. P 25 poenalia] poena E 26 et] sup. lin. a!. man. C 27 De 44 Ignorans] Ignorat N 44 quisque] i. m. ai. lI1an. A 46 dicit] i. 1/1. aI. man. G difficultate] i. m. aI. man. C 28 de] ut sed exp. et de i. m. aI. man. B 29 illis] 48 observandum] conservandum GHNO conservandum sed in observandum cor,.. p aut istis A istis vel C 31 absolute] om. G 31 deordinatio] deordinatione sed ne deI. 43-44 quo ... ex] addo (!tam.) et va cat SI/p. lin. C 50 aut] autem E 50 non] i. m. E sequitur ros. B 32 fuit] fit sed deI. et fuit i. m. aI. man. B est sed exp. et fuit aI. man. C 50 se] om. N 50 accomodat] actionem odat B actionem odit sed va cat i. m. aI. man. C sit ex sed ex e.'Cp. E et(?) sed e:r:p, et fuit i. m. aI. man. D sit N SI/p. lin. et accomodat i. m. aI. man. E actionem odit sed in accomodat corr. et accomodat 33 potuit] esse nisi poena peccati addo (!tomoeocep!t.) C 34 lIIa enim] inI'. 1 34 111]a i. m. H 50 accipiendum] capiendum B 50 acceperit] accepit O 52 deordi- ille sed in illa corI'. I 34 enim] SI/p. lin. D SI/p. lin. E 35 peccatum] i m. N nati.onis] ac addo H 53 praecedunt] solum addo NOP 53 usum] i. 1/1. aI. man. C 37 est] sup. lin. N 38 Poenalis] enim addo BDNOa 38 est] om. a 54 111] 01/1. I 55 simul] similiter? H 56-57 deordinatio talis) i. 111. aI. l/1an. C 57 voluntatis) volentis N 57 pura] i. 1/1. aI. l/1an. C propria a 18-26 AUGUST .• De lih. arh .• III. c. 18. n. 52 (CC lat. 29, 305-306; CSEl 74, 132-133; Pl 32, 1296). 42-46 Ibid., C. 19, n. 53 et 54 (CC lat. 29, 306; CSEl 74, 133-134; Pl 32, 1297). 47-51 Ibid., C. 24, n. 72 (CC lat. 29, 317-318; CSEl 74, 149; Pl 32, 1306). 118 QUODLIBET 1 QUAESTIO 17 119 etiam et cum hoc venire a passione, sed illa deordinatio non dicitur 60 quo sapientiam praeponat errori, ut ad hoc non nascendo, sicut forte liberi arbitrii, quia in quantum huiusmodi, est in talibus qui non sunt 85 in statu innocentiae, sed studendo perveniat. Quod si agere pervenisset Bad. 14 vX nati ha-Ibere usum liberi arbitrii. Statim enim I cum quis fit I capax noluerit, I peccati rea tenebitur tamquam quae non bene usa sit facultate E 12" B 17,b I 8" praecepti, tenetur ad eius notitiam et observantiam praecepti, et fiunt quam accepit. Quamquam enim in ignorantia anima nata sit, non tamen statim ignorantia rationis et voluntatis deordinatio vitiosa, si adsint, ad permanendum in eo quod nata est, aliqua necessitate comprimitur. ut iam dicetur. 65 Nam quod naturaliter nescit, non potest animae deputari in reatum, Si ergo loquamur de eis in nobis ut sunt vitiosa, distinguendum 90 sed quod scire non studuit et quod dignam ad recte faciendum operam I A IO" est de errore. Aut enim est error ex carentia scientiae debitae habeti non dedit. Est- enim stultitia rerum appetendarum et vitandarum non aut ex obnubilatione scientiae iam habitae. quaelibet, sed vitiosa ignorantia. Zucc. 22" Si primo modo, I error rationis causa tus est a deordinatione Si secundo modo error rationis scilicet proveniat ex obnubilatione voluntatis. Ex quo enim ille culpabilis est et non habet ortum culpa 70 scientiae iam habitae, quod contingit ex passionis fervore, de hoc est nisi ex voluntate, ut praedictum est secundum AUGUSTlNUM,necesse 95 principaliter I difficultas quaestionis, scilicet de peccato incontinentis o 14,b est causam praecedere voluntatis deordinationem, et hoc dupliciter qui peccat ex passione, de quo est dubitatio, utrum passio sensualis in duplici modo erroris. Uno enim modo est error rationis ex I prius inficiat voluntatem pravo consensu et mediante illa obnubilet carentia scientiae debitae haberi, quia voluntas non movet rationem rationem ut in iudicio suo erret, vel e converso passio illa rationem ad studendum et inquirendum ea quae legis sunt et de necessitate 75 primo obnubilet ut erret, et tunc necessario cogatur sequi deordinatio salutis. Alio autem modo, quia voluntas non retrahit rationem, cum 00 voluntatis appetentis secundum iudicium rationis I errantis. I Et nota p 11 'b temerario studio cadit in erroris excaecationem. Et est utroque modo quod non est hic dubitatio quin in eo qui se continet, est scientia C 13,b D II" voluntatis I deordinatio ex negligentia et omissione praecedens erro- operandorum antequam veniat ad passionem, sed cum venerit ad N 12,b rem rationis, ut error ille non solum error, sed I voluntarius error passionem, dubium est an maneat in eo scientia, et si non maneat, dici mereatur. 80 utrum pnus deficiat per , errorem scientia In ratione, qUI error B 17 va Nam ut dicit AUGUSTINUSIlIO De libero arbitrio: Nulli homini ablatum est scire utiliter quaerere quod inutiliter ignoratur. Nam ante omne meritum boni operis non parum est accepisse naturale iudicium ABCDEGHla Pecia 4: NOP ABCDEGHla Pecia 4: NOP 8.4 qua] iter. sed exp. C iter. sed deI. D 84 nan] in addo ed exp. C 84 sicut farte] Sicut feratur(?) sicut farte sed sicut feratur(?) deI. C 86 tenebitur] lenebratur sed 60 hac] i. m. H 60 venire] invenire H 60 passiane] passessiane E 61 in in tenebitur corr. P 87 nata sit] inv. P 87 tamen] eis I 88 permanendum quantum] quantum H 62 Statim] statum C 62 cum] SI/p. lin. O 62 fit] sit BD manendum NP 86 quae] ser. sed deI. P 88 aliqua] alia N 89 pa tes t] hac addo sit sed in fit corr. C 63 natitiam] matitiam sed in natitiam exp. B 63 et] om. B sed exp. A h~c ~dd .. a . 90 recte] iuste sed exp. et recte i. m. aI. man. A 93 mada] 63 fiunt] fuerit sed deI. et fiunt i. m. E fuerit a 64-65 adsint ... ut] i. m. aI. man. C de hoc est prmclpaliter difficultas quaestianis addo (hom.) sed exp. et va cat SI/p. lin. A 64 ut] i. m. H 66 erga] autem G enim NO 67 esel SI/p. lin. D 67 scientiae 93 SCilicet] om. P 93 scilicet proveniat] inv. a 93 abnubilatiane] nubilatiane GNO debitae] scientia debita sed in scientiae debitae corr. aI. man. C 67-68 debitae ... 94 passianis] passianibus G id. sed in passianis corr. P 95 principaliter] om. O scientiae] om. (ham.) sed i. m. I 68 abnubilatiane] nubilatiane D 69 mada] iam 96 passio. sensualis] inv. H 98 ut] vel sed deI. et ut i. m. aI. man. B 98-99 ratianem addo BCDEHa ideo. addo I 69 est] SI/p. lin. O 69 a] SI/p. lin. N 70 est] ut prima] inv. a 99 ut] et SI/p. lin. O et a 99 necessaria cagatur] inv. BEGHNOP addo P 72 dupliciter in] om. N 73 duplici] est addo sed exp. C 73 est] om. D 00 secundum] vel GN 1 est] SI/p. lin. aI. man. E 2 hic] i. m. A I est] ex sed 73 errar] iter. sed deI. C 65 et] ad addo BCla 76 mada] i. m. aI. man. C in est corr. H 2 passianem] sed addo G 2 sed cum] sicut G 2-3 cum ... 77 studia] om. I 77 erroris] errare O 81 Augustinus] i. m. aI. man. A libro. addo passianem] i. m. P 3 est] i. m. aI. man. E 3 nan] exp. E 4-5 prius deficiat] BCDEGNIOPa 82 utiliter] res er. i. m. C 82 ante] aut sed ante i. m. C inv. P 4 qui] qua GO quam N 81-82 lbid., C. 19, n. 53 (CC lat. 29, 306; CSEL 74, 134; PL 32, 1297). 82-88 Ibid., 89-91 lbid., C. 22, n. 64 (CC lat. 29, 313; CSEL 74, 142; PL 32, 1302). 91-92 Ihid., c. 20, n. 56 (CC lat. 29, 308; CSEL 74, 136; PL 32, 1298). c. 24, n. 71 (CC lat. 29, 317; CSEL 74, 148; PL 32, 1306). QUAESTIO17 121 120 QUODLIBET I rationis sit causa vel occasio deordinationis voluntatis, vel procedat 5 cognitionem alicuius operationis ageret illam rem quam scit, et ut primo ex passione deordinatio voluntatis, quae sit causa erroris In 25 ageret contraria simul, quia scientia eadem contrariorum est, ut dicitur in IXo Metaphysicae. Ubi addit PHILOSOPHUS: Igitur necesse est ratione. Et ut hoc videatur, opus est pnmo videre de motu voluntatis, a ut dominus verus sit aliud, et dico quod hoc est appetitus aut voluntas, quo et per quid moveatur. quoniam non agit nisi id quod appetit in rei veritate. Ergo omne habens Bad. 14 vY I Est igitur sciendum, iuxta determinationem PHILOSOPHIet COMMEN- IO potentiam secundum rationem, cum fuerit appetens id ad quod habet TATORISin Ill° De anima, circa capitulum de movente, quod pars 30 potentiam, necesse est ut agat illud. Ubi dicit COMMENTATOR:Quod Zucc. 22 ,b ani-Imae speculativa non potest esse proximum movens, quia non .facit alterum magis agere quam alterum contrariorum, hoc est appe- considerat de operandis quid fugiendum aut quid imitandum, motus titus et voluntas. Appetitus enim cum .fuerit alterius contrariorum, tunc autem omnis voluntatis semper est aut .fugientis aut imitantis; quia actio agentis pendet ex illo necessario et similiter a voluntate, et similiter neque pars animae practica, quoniam tali intellectu dicente 15 potentiae non agunt de contrariis nisi illud quod magis appetunt, vel aliquid esse .fugiendum aut imitandum, non movetur homo ab eo quod 35 appetitu intellectus vel appetitu imaginis. affirmat ratio, sed quandoque movetur ex eo quod congruit delecta- Igitur quod dominatur in motu voluntatis, non est cognitio, cum I E 12,b tioni sensuali, ut contingit in inabstinente qui non refrenat se ab illo multoties moveatur voluntas a desiderio licet intellectus videat non quod ratio iudicat fugiendum. Quod declarat per simile, quoniam debere moveri, nec simplicis notitiae, quia illa est contrariorum simul, ut iam dictum est secundum PHiLOSOPHUM,nec iudicare per senten- multoties videmus quod multi scientes aliquam artem non agunt per 20 40 tiam, secundum quod hoc sufficienter determinatum est in quaestione H 14" illam, sicut videmus multos medicos I non curare se cum infirmantur. praecedenti. Unde mirum est imponere PHiLOSOPHOquod velit cogni- Et hoc non est nisi quia alius est motor principalis illarum actionum quae aguntur per cognitionem. Et si non, contingeret ut omne habens tionis iudicium limitare et necessitare voluntatem ad volendum se- cundum formam intellectus. Sed de hoc amplius dicetur. ABCDEGHla Pecia 4: NOP ABCDEGHla Pecia 4: NOP 5-6 vel ... voluntatis] om. (ham.) sed i. m. P 5 procedat] praecedat A 8 hoc] i. m. 24 operationis] ut addo ACDEFG in addo sed exp. B quod Oild. a 24 et ut] tunc ai. mali. E 8 a] de I de sed deI. et a sup. lin. aI. man. D 8 voluntatis] quae sequeretur quod item a 25 ageret] et addo sed exp. P 25 contrariorum est] inv. E sit causa erroris in ratione addo (homoeoceph.) sed exp. N 9 per] sup. iiII. P IO igitur] 26 in] om. BCEGINOPa 27 dominus] Deus O discens sed dei. et dominus i. m. P etiam BCDEINOPa etiam sed igitur i. m. H IO et] ut H etiam addo Da Il in] 27 sit aliud] inv. C 27 est] .Il/p. lin. 01. man. C 28 nisi id]sl/p. lin. 01. man. C libro P libro addo BCDEGHINOa II pars] est addo C sequitur ras. D 12 spe- 28 id] ad sed exp. N 29-30 secundum ... potentiam) om. (ham.) sed i. m. P culativa] quae addo i. m. aI. man. C 12 non] quae sed dei. et non i. m. D 29 id ad] illud N 29 ad] om. G 29 habet] communiter I 30 Ubi] ros. et 12 proximum] primum? B 12 movens] i. m. ai. man. C 14 quia] om. BCEG Ubi i. m. 01. man. C ibi G 30-31 Quod facit] i. m. 01. man. C 33 pendet] HINOPa 15 neque] nec B 15 animae] practica addo sed exp. C 15 quoniam] dependet sed de exp. E procedet B 33 similiter) simul NO 34 illud] BCOa quam N 15 tali] est addo sed exp. C 16 quod] quia O 17 congruit] convenit 35 appetitu intellectus vel] om. (1IOmoeaceph.) N om. (homoeocepll.) sed i. m. O vel contingit BGNOP continet C convenit vel contingit sed dei. et consentit i. m. ai. 36 Igitur] Similiter O 36 non est cognitio] cognitio non est H 37 aJ om. N Sl/p. man. E 19 ratio] quia addo N 18 in-] sup. lin. BC 18 inabstinente] abstinente I lin. O 37 videat] videatur C 38 simplicis] simplicitatis CH simplicitatis sed in 18 se] Sl/p. lin. P 18 qui] qua O i. m. aI. man. C 19 iudicat] indictat sed in iudicat simplicis carr. 01. man. BE 39 iudicare] iudicantis a 40 hoc] ser. sed reser. ai. corr. P 20 aliquam] aliam N 21 se] ras. sed se i. m. D 21 se cum] sicut I man. C 42 limitare] limitate(?) sed in limitare COIT. aI. man. B 42 necessitare] 21 cum infirmantur] ser. sed sicut informantur i. m. P 21 infirmantur] informantur necessitate sed in necessitare carr. aI. man. C 42 voluntatem] i. m. aI. man. A DI informantur sed in infirmantur corr. ai. man. CO 3 non] om. A 23 contingeret] ageret sed in contingeret corr. ai. man. C 25 ID., Metaph., IX, cf. C. 2 (TransI. Anon. sive 'Media'; Iun!., F. 227M; in ANON., Al/ct. Arist., ed. J. HAMESSE, I, 223; 1046b IO-II). 26-30 ID., Metaph., IX, C. 5 (in 11-19 ARISTOT., De an., III, er. C. 9 (in ALBERTI MAGNI Com., ed. CI. STROICK, p. 230, AVERROJS Com., ed. B. BURKE; Iun!., r. 234 D-E; 1048a 10-15). lin. 86-90: Iun!., C. 191 F, 192 C; 432b 26-29, 433a 1-3). 19-23 Ihid., C. IO (in cc. Metaph., IX com. IO (ed. B. BURKE, p. 45, lin. 70-75; In!., r. 234M-235A). 30-35 AVERROES, 39 Cr. ALBERTI MAGNI Com., ed. CI. STROICK, p. 230, lin. 90-231, lin. 87; Iun!. 192C; .Il/pro, lin. 25. 43 Cr. infra, p. 123,71 sqq. 433a 4-7). 122 QUODLIBET I QUAESTIO17 123 Quod similiter neque desiderium sensitivum determinet volunta- affectus inclinat ad motum in quantum apprehensum sub ratione tem ad motum, ostendit per hoc quod multi homines desiderant et 45 veri natum est afficere apprehendentem sub ratione boni. Idem enim G7" concupiscunt appetitu sensitivo J sed non agunt voluntate ea ad quae est dispositio et forma cognoscentis sub ratione veri et obiectum moventur per desiderium, quia sequuntur intellectum, ut continentes. 70 appetentis sub ratione boni. Et ApOSTOLUS,quando dixit, R o m. VIIo: Video aliam legem in Sed hic variatur I opinio, quia deficit PHILOSOPHIdeterminatio. H 14,b membris meis repugnantem legi mentis meae. Opinio enim superius exposita et improbata dicit quod forma intel- D II ,h Sed quia omnis appetitus est ad aliquid I ut obiectum I bonum, 50 lectus qua concipitur bonum cognitum sub ratione veri, sic determinat B 17 ,h ideo determinat quod primum movens est appetitivum. Appetitivum et specificat motum voluntatis, ut per consilium finito iudicio et enim cum apprehensum fuerit, tunc appetet homo per scientiam et 75 conci usa sententia rationis de agendis, pro puncto et hora qua stat per appetitum movebitur in opus. Et sic determinat quod ad motum eius iudicium, sive fuerit rectum sive erroneum, immobilitatur volun- Zucc. 23" duae concurrunt virtutes, scilicet desiderium et intel-Jlectus, moventes tas et immutabili necessitate astringitur ut non possit aliter velle aut N 12" autem in ratione unius moventis primi I immobilis, quod est appeti- 55 eligere quam ratio dictaverit. Ita quod, sicut si apprehendatur aliquid P12" tivum. Sed quomodo appetitivum apprehensum moveat I voluntatem ut bonum secundum omnem rationem boni, cuiusmodi est bonum Bad.14vz ut velit, de hoc tota est controversia in praecedenti quaestione. I Est 80 beatificans, quod secundum BOETHIUM est omnium bonorum aggre- I 8,b igitur intelligendum I quod sicut in motis naturaliter forma naturalis gatione perfectum, voluntas non potest illud non velle, saltem in duo facit - ex parte enim subiecti motum determinat, ex parte universali, pro statu praesentis vitae quando non comprehendimus autem obiecti mobile ad motum inclinat, verbi gratia forma gravis 60 naturam eius nisi ex particularibus bonis, in futuro autem in parti- determinat grave ad motum deorsum et ad illum eundem motum culari quando videbimus eum sicuti est, sic quandocumque I aliquid E 12" Bad. 15rZ exercendum inclinat -, sic in I voluntarie I motis, ubi, ut dictum 85 comprehenditur ut bonum aliquod particulare determinatum iudicio C13" est, motus fit ex appetitu et cognitione appetitivi, ipsum appetitivum rationis, non potest voluntas illud non velle, sive determinetur esse duo facit: ex parte enim cognitionis determinat motum in quantum melius aliis sive in se absolute determinetur esse eligendum. Et hoc o 15" est bonum apprehensum sub I ratione veri, quia nihil potest I velle 65 sive sit illa determinatio in cognoscente, ut ipsi res talis vel talis A 10'b homo nisi bonum cognitum, ut satis dictum est; ex parte autem ABCOEGHla Pecia 4: NOP ABCOEGHla Pecia 4: NOP 67 inclinat] intelligat sed il/ inclinat eorr. P 68 natum] natam H 68 aff'icere] 44 similiter] simpliciter a 44 neque] in sed exI'. C in sed dei. eI neque i. m. D efficere GP 68-69 sub ... veri] i. m. C 68 enim] sUfl. Iil/. E 69-70 et' ... boni] 47 sequuntur] sequitur sed in sequuntur eorr. E 49 meis] i. m. a/. man. E om. (ham.) sed i. m. O 71 Sed] Et O 71 Philosophi] pluri(?) sed dd eI 49 meae] esse sed dei. eI meae i. m. 01. man. E 50 est ad aliquid] ad aliquid est E Philosophi i. m. 01. mal/. D 72 enim superius] il/I'. E 73 qua] quia sed il/ qua 50 ad] om. N 51 Appetitivum2] i. m. N 52 cum] sequilur ros. C 52 appetetJ eorr. B 74 voluntatis] ser. sed eliam appetitus i. m. cum sigl/o il/serliol/is cui I/ul/um appetit BCHINa appetit i. m. 1'0.1'1 homo P om. G 54 concurrunt] concurrant A sigl/um il/ leXIU eorrespol/del C 75 qua] quae GNO 76 iudicium] iudiciis I 55 autem] tamen GH 55 immobilis] mobilis I 55-56 appetitivum] vel appet 77 immutabili] invincibili BCa 77 aliter] iler. C 78 dictaverit] ser. sed iudicaverit < celero abscissa sunI> i. m. 01. man. C 56 apprehensum] om. O 57 tota est] i. m. C iudicaverit OP 78 apprehendatur] comprehendat ur O 80 quod] quia inv. BEGHOa tota sed in est tota eorr. 01. man. C 57 controversia] conversio BGIC 80 Boethium] quod addo BCINO 80 omnium bonorum] il/V. D 81 illud] controversia sed conversio deI. eI exI'. D 57 praecedenti] praesenti NOP 59 sub- id Da 82 comprehendimus] apprehendimus E 83 in] suI'. Iil/. 01. mlll/. B 84 vi- iecti] sui N 60 inclinat] inclinet H inclinet sed in inclinat corr. liI. man. BCIP debimus] bi suI'. lin. E 85 comprehenditur] apprehenditur GIOP 85 aliquod] 62 in] et sed in suI'. lin. I 62 ubi] ser. sed exI'. I 63 et cognitione appetitivi] aliquid Da 86 illud] ut sed deI. eI id suI'. Iil/. 01. man. B id CH ad sed dei. eI illud om. (ham.) NO 63 appetitivi] appetivi sed in appetitivi eorr. 01. man. B 63 ipsum] i. m. 01. mal/. E 87 esse] aliis detinendum mld. sed dei. C 88 ipsi] ipsa a enim addo CI enim addo sed dei. D 65 sub] super I 65-66 velle homo] inv. BCG INPa 88 sive] sic DO 66 ut] om. I 66 satis] supra addo BCOEGHINOPa 80-81 BOETHIUS. cf. De eonsol. philos., III, pros a 2 (CC lal. 94, 38; CSEL 67, 47; 48-48 Ram., VII, 23. PL 63, 724 A) et 1. HAMESSE, Auel. Arisl, 25, 34. 84 !!O({//I1., III, 2. 124 QUODLIBET I QUAESTIO 17 125 videatur, sive ex solo obiecto cognito, sive ex aliqua dispositione in operan praeter optimum nisi propter ignorantiam, dicit: et optimum cognoscente, et hoc sive ex aliquo habitu quo informatur, sive ex 90 quaerere circa passionem, si propter ignorantiam .. quis modus igno- passione quae in ipso est (qualis enim unusquisque est, talis finis rantiae? Unde non videtur dubitare quin illud eveniat propter igno- videtur ei, ut dicitur Ill° Ethicorum), sive ex dispositione naturae 15 rantiam, sed quaerit ignorantiae modum. simpliciter, quia bonum et conveniens naturae absolutae non subiacet Quod bonum apprehensum determinat voluntatem ad volendum consilio aut electioni, immo apprehensum statim iudicatur appetibile tamquam id sine quo nihil potest velle, indubitanter verum est, ut et naturaliter appetitur, secundum quod omnes naturaliter appetunt 95 habitum est supra. Quod etiam iudicium rationis circa aliquid deter- B18" esse, vivere, scire et intelligere, I et cetera huiusmodi. Tenentes hanc minatum I magis astringat voluntatem ad volendum quam bonum D II" opinio nem dicerent quod omnis ordinatio et deordinatio voluntatis 20 simpliciter apprehensum, similiter verum est. Durum enim est, ut H 14" Zucc. 23,b procedit ex ordinatione I et deordinatione rationis, ita quod si ambo, dicitur in VIIO Ethicorum, scientia existente, aliud aliquid imperari et ratio et voluntas, essent ordinata, voluntas deordinari non posset et trahere tamquam servum. Sed quod iudicium rationis sic determinat nisi prius deordinata ratione. Rationis autem deordinationem dicunt 00 voluntatem, ut omnino aliud non possit velle quam determinatum ab in incontinente incipere a passione appetitus sensitivi qua obnubilatur ipsa, et I quod illud non possit non velle, hoc omnInO est In- et cadit a sua recta opinione in erroneam, quam necesse est sequi, 25 conveniens, ut praedeterminatum est. Bonum enim apprehensum non ut dicunt, appetitum voluntatis, ut sic secundum eos ratio sit media movet voluntatem sub ratione boni ut informans ipsam et aliquam inter duos appetitus, sensitivum scilicet et rationalem. Et videtur eis affectionem ei imprimens, sicut apprehensum sub ratione veri movet quod hoc habeant a PHILOSOPHO,ubi dicit in Ill° Ethicorum: 5 rationem et imprimit ei notitiam, ut ideo verum apprehensum sub Multis deceptio propter delectationem videtur fieri. Non enim existens ratione ven potest per modum formae necessitare rationem In bonum bonum videtur. Desiderant igitur delectabile ut bonum. Videtur 30 cognoscendo, bonum autem apprehensum sub ratione ven nullo etiam eis quod habeant idem ex VIIo Ethicorum, I unde sumpta modo potest ex ratione boni cogniti I necessitare voluntatem In est ratio ad hoc superinducta. Maxime autem quod ignorantia in appetendo, appetitu, dico, delibera to qUI fit per consensum, licet ratione sit causa pravae actionis a voluntate in incontinente, videtur IO forte posset eum necessitare ad ap-Ipetendum appetitu delectante ex sentire PHlLOSOPHUS, um consentiendo Socrati quod non contingit c apprehensione simplici praecedente iudicium et sententiam rationis. ABCDEGHla Pecia 4: NOP ABCDEGHla Pecia 4: NOP 12 dicit] Dei(?} I 12-13 dicit ... ignorantiam] om. (ham.) B om. (llOm.) sed i. m. ai. man. D I3 si] non sed exp: eI si i. m. ai. mO/I. C IJ ignorantiam] Et quaerit 89 solo] aliquod CG aliquod sed dei. eI solo i. m. 01. man. D aliquo O 89 ex aliqua] eius addo /. m. ai. mal1. B 14 dubllare] i. m. P 15 modum] resa. i. m. ai. mal1. C N 90 et] cum sed dei. eI et sup. lin. 01. man. C 91 qualis] qualiscumque B 92 di- 16 bonu~] modum sed exp. eI bonum sup. lil1. I 16 determinat] i. m. P 16 vo- citur] in addo C 93 conveniens] ens sed dei. eI conveniens i. m. I 93 naturae] reser. lend.um] Illud addo N 17 id] illud HN 19 magis] i. m. ai. mali. D 19 astringat] i. m. ai. man. C 93 et] lac. G om. N 95 naturaliter] qualiter sed naturaliter astr1l1~lt BDHNOP constringit C 2 voluntatem] i. m. P 19 bonum] om. E i. m. D om. I 95 omnes naturaliter] ser. sed omnes naturae i. m. 01. man. C 19 el1lm est] .1111'. I 21 aliud aliquid] illi'. BCGHa 22 tamquam] sicut BCGHINa 96 et] om. BE 1 in] om. I i. m. 01. man. C I qua] qui GN 2 in] et I ~~ servum] /. m. C ferrum G. 23 determinatum] COlit: I 24 omnino] ideo I 2 quam ... sequi] iler. B 3 voluntatis] ser. sed exp. P 3 sic] sit G 5 ubi] ut est] addo O 2? praedetermmatum] ros. (111qua ai. man. ser. prae) eI determinatum GNP 5 ubi ... Ethicorum] in 3° Ethicorum ubi dicit I dei. eI existens i. m. 01. man. E 7 bonum2] om. EI 6 existens] cont: p ens sed 7 bonum videtur] om. N c: 25 non] a ratIOne N 26 aliquam] aliam NO 27 ei] eis EI eis sed s l'Xp. B eIS C 28 ut] et EOa 29 potest] om. N sup. lin. O 32 dico] om. I 33 ad ... 7 ut] om. B 8 Ethicorum] om. E 9 ad] ab sed in ad corr. P II cum] om. H delectante] om. GO 33 delectante] deliberante a 33 et ... rationis] rationis et ser. sed exp. P II incontinente] continente I sentenllam GNP 34 iste] ille O 91-92 ARISTOT., E/h. ad Nic., III, C. 5 (TransI. Grosseteste A et B; 'Eth. Vetus'; in ANON., Aucl. Aris/., ed. J. HAMESSE, 12, 55; 11140132-b 1). 6-7 Ibid., III, C. 4 (TransI. 12-14 ARIST., Elh. ad Nic., VII, C. 3 (TransI. Grosseteste B; 1145b28-29). 21- Grosseteste A et B, 'Eth. Vetus', Interpr. adnot.; 1113a 33-b I). 8 Cf. supra, 115,5-8. 22 ARISTOT., Elh. ad Nic., VII, C. 2 (TransI. Grosseteste A; 1145b22-23) QUAESTIO17 127 126 QUODLIBET I Potentiae enim volitivae nihil imprimitur quo informetur ut moveatur, Sed iste appetitus aut non est peccatum sed infirmitas quaedam 35 O IS ,b in voluntate ex primo peccato, aut si est peccatum, non I contingit neque metaphorice I tamquam a fine alliciente. Nihil enim voluntas Bad. IS' ipsa cognoscit a quo tamquam a fine alliciatur, sed volens ipsa nisi ex aliquo peccato voluntatis praecedente, scilicet ex hoc quod ratione sua cognoscit verum sub propria ratione, a quo movetur ut A IO" non erat I diligens ad sibi praecavendum aut ad rationem dirigendum ne talia praesentaret in consulta. Sed hoc omnino non est in nostra 65 ab obiecto proprio sibi imprimente, I et eadem ratione cognoscit p 12" bonum sub ratione veri, a quo movetur ipsa ratio metaphorice potestate, a quo mens tangatur et a quo illico voluntas afficiatur, 40 et ideo hoc aut omnino non est peccatum, aut minimum veniale tamquam a fine et obiecto ipsius voluntatis, I non a quo ipsa H 14 ,b voluntas habet· moveri ut ab eo quod aliquid imprimit ei formaliter, B 18 ,b secundum illos qui ponunt motus primo primos I esse peccata. aut alio modo, sed ad quod et in quod ipse cognoscens in quantum Zucc. 23" Sed in nos-Itra potestate est, cui voluntas adhaeret per consensum 70 volens habet moveri ipsa sua voluntate, ut per instrumentum et verum vel interpretativum, sive delectationis sive facti. De tali autem G 7'b modo I necessitandi voluntatem per plenum consensum, est quaestio- 45 primum principium movens in finem se ipsum et illum cuius est, vel per delectationem praecedentem vel per consensum subsequentem. nis difficultas. Ita quod a nullo alio agente impellatur ad virtutes et vitia, neque Bad. 15rA I Et est omnino dicendum quod, licet verum per modum formae a superiori neque ab inferiori, secundum quod dicit AUGUSTINUS, rationem ad discernendum necessitet, nullo tamen modo bonum per 75 Ill° De libero arbitrio. modum formae necessitat voluntatem ad consentiendum. Est enim aliter verum obiectum cogniti vae et bonum obiectum affectivae. 50 Et hoc convenit ei ex naturali proprietate voluntatis, ut cum Verum enim est obiectum cognitivae ut a quo ipsa movetur et vult, ex se per se sic moveatur, sicut lapidi quod semper deorsum I 8" informatur sicut ab imprimente I ei aliquid. Bonum autem non sic nitatur. Sed differt in hoc quod lapis non potest de se aliter moveri, voluntas autem potest, secundum quod dicit AUGUSTINUS ibidem: est obiectum affecti vae, sed solum ut in quod movetur. Apprehendens 80 Credo, inquit, satis compertum esse nulla re fieri mentem servam enim bonum cognitum per intellectum ad quod debet moveri per voluntatem, in intellectu movetur a cognito in quantum verum, tam- 55 libidinis nisi propria voluntate, neque a superi~re neque ab aequali quam a forma imprimente et inhaerente cognoscenti in quantum eam posse ad hoc dedecus cogi, quia iniustum est, neque ab inferiori, cognoscens est. Qui ab eodem cognito in quantum est bonum adhuc in ratione movetur tamquam a fine, nullo autem modo ipso moto ABCDEGHla Pecia 4: NOP in voluntate, neque a bono in quantum bonum neque in quantum verum neque vere tamquam ab aliquo imprimente et informante. 60 61 quo] a qua BEGHla qua(?) sed in a quo corr. C quo Na 61 informetur] informatur C 62 neque] nec I nisi Na 62 enim] i. m. H 63 volens] voluntas sed exp. et volens i. m. ai. man. B 64 sua] om. sed veri sup. !in. C 64 propria] ABCDEGHla Pecia 4: NOP ipsa I 64 ratione] veri addo NOP 65 cognoscit] cognoscat O 66 ratio] i. m. H 67 aJ enim I 69 aut] Sllp. !in. ai. man. C 69 ad] aliud sed dei. et ad i. m. 36 contingit] est C 37 peccato] om. N SI/p. lin. O 37 scilicet ex hoc] i. m. ai. ai. man. B aut I 69 et in quod] quidem( » N 69 in] SI/p. lin. O 70 per] i. m. man. A 38 dirigendum] dirigendam a 39 omnino] om. B 39-40 nostra P 73 a] om. P 73 Augustinus] libro addo BCDGHINOPa 77 moveatur] a potestate] inv. GNO 40 a] sup. !in. D 40 illico] illic(?) sed in il1icite corr. P sup. !in. C 78 nitatur] ser. sed in mittatur(?) CO/T. E mittatur G mittitur N 41 et] nisi hoc addo sed exp. C 41 ideo hoc] inv. GN 41 non] 0111. G sup. !in. EI 79 autem] de se addo BCDGIPa 79 potest] de se addo O 80 compertum] expertum SI/p. !in. ai. man. Bi. m. aI. man. CD 41 veniale] est peccatum addo NO 42 primo a 80 re fieri] re sibi(?) sed exp. et fieri sup. !in. A refert fieri sed fert e.\p. B re( .') primos] inv. BEGHOP 43 potestate] cont: I 43 cui] cum I 44 De tali autem] fieri(?) sed eras. et i. m. ai. man. C ref(?) refert( » sed in re fieri ('orr. ai. lIIan. D fieri Tamen de tali N 44 autem] tamen HO 48 necessitet] necessitaret sed in necessitet reser. i. 111. ai. man. D refert ( » I referre(?) O 80 servam] suam O suam sed dei. ei corr. P 48 tamen modo] inv. E 49 enim] et addo BCDEHIOPa 50-51 et ... servam i.lII. ai. man. E 82 nisi] ut N 81 propria] ipsa I 81 superiore] superiori cognitivae] om. (hom.) B 50 obiectum] om. G 50 affecti vae] effecti vae G effec- a 82 inferiori] inferioribus I tivum(?) O effecti vae sed in affectivae corr. P SI ut] om. DGHNP SI a] SI/p. !in. P 55 quantum] est addo NO est addo sed exp. B 56 cognoscenti] cognoscendi sed in 74-75 Cr. infra, lin. 80-(p. 292,)88. 80-88 AUGUST., De !ih. arh., III, C. I, n. 2 (CC lat. cognoscenti corr. P cognoscente G 58 moto] ser. sed in motio fit corr. ai. man. C 29,275; CSEL 74, 91; PL 32,1271-1272). 59 neque] nec I 60 neque] nec I 60 vere] vero a 128 QUODLIBET I QUAESTIO 17 129 quia non potest. Restat ergo I ut eius sit proprius iste motus, non rationis rectae. Quod I si sic posse agere I tunc fuit voluntatis humanae o 15" C14" A 10vO utique I naturalis sed voluntarius, eoque similis est illi motui quo naturae, et nunc est, licet debilior voluntas nunc sit in nobis, ut E 13" deorsum versus lapis fertur, quod sicut iste proprius est lapidis, sic 85 IO difficilius se teneat in sententia rationis rectae, passione contrariante, ille animi. Verumtamen in eo dissimilis, quod in potestate non habet quam tunc, quando nulla passio fuit in homine ante peccatum. Zucc. 23 vo lapis quo fertur inferius, animus vero dum non vult, non ita mo-Ivetur, I Dicendum igitur est absolute, et aliter sana fide stante dici non Bad. 15 D Il vo et ideo lapidi naturalis est ille motus, animo vero iste voluntarius, I et potest, quod omnis deordinatio per errorem in ratione causaliter hoc ita voluntarius ut contra naturam voluntatis sit determinari a procedit ex deordinatione voluntatis per pravam affectionem, et non ratione, ut illi dicunt, sed potius naturae eius est libere moveri etiam 90 15 e converso nisi occasionaliter, in quantum cognitio praevia est ad contra rationis determinationem. voluntatem, ut praedictum est. I Non enim inordinate cupimus quae H 15" Quod ex eo maxime patet, quod eadem erat natura liberi arbitrii in notitia nostra non capimus, et ideo, ut docet PHlLOSOPHUS in hominis in statu innocentiae et modo. Licet enim libertas eius per fine IIi Ethicorum, oportet nos pati ad delectationcm, quod scncs peccatum modo sit debilitata, hoc nihil I facit ad variationem naturae plebis patiebantur ad Helenam, etiam in omnibus dicere vocem eorum. B18" speciei. Nunc autem ita est, quod homo in statu innocentiae ante 95 20 (Vox siquidem illorum erat, cum scirent adesse Helenam: « Fuge, peccatum per iudicium rationis fuerit in certa et determinata scientia fuge» : timebant I enim ne nimiam pulchritudinem eius aspicientes P 12vo agendorum, nec potuerit errare circa illa, quia error ille poenalis allicerentur ad libidinem.) Et sic abiciendo delectationem non aspi- fuisset et poena peccatum praecedere non potuit. Homo ergo se- ciendo delectabile, minus peccabimus. cundum dictam opinionem in statu innocentiae peccare non potuit. Et quod sic libere poterit homo agere contra certum iudicium Quare cum certa fide tenet ecclesia catholica quod homo primus in 00 25 rationis, expresse dicit PHILOSOPHUS in Ill° Ethicorum : Videntur, statu illo peccavit et quod peccatum eius in voluntate nullus error inquit, non idem eligere optima et opinari, sed opinari quidem melius, in ratione praecessit, nemo est qui se excusare potest, dicendo quia propter malitiam autem eligere quae non oportet. Si autem praesit nesciat quomodo ille homo peccavit, sed quod certus sit quod nos opinio electioni vel sequatur, nihil d(ffert. Ecce quam aperte tribuit non peccamus nisi secundum determinationem dictae opinionis. Immo N 13" quilibet homo coactus necessaria ratione fundata ex fide, necesse I 5 habet concedere quod nullo errore praecedente in ratione peccavit ABCDEGHla Pecia 4: NOP ille primus homo, sed directe agendo contra determinatum iudicium 8 posse] possit GHINOP 8 fuit] sit sed deI. eI fuit i. /Il. aI. mali. B sit EN sit(?) C potest(?) sed deI. eI fuit i. m. aI. man. D fit C fit sed e-'p. eI potest i. m. P ABCDEGHIa Pecia 4: NOP 8 voluntatis] SCI'. sed in voluntas CO''I'. P voluntas G 9 et] etiam(?) D 9 vo- luntas] humana addo sed e-'p. A 9 nunc] non N 9 ut] sic(?) lllld. O IO sen- 84 naturalis] similis D 84 eoque] eo quod EGNO 84 est] om. N 84 similis] tentia] deI. sed resCl'. i. m. aI. mali. C ex addo sed deI. D IO rectae] ex adli. sup. simile(?) P 85 versus] vel ut G 85 quod] quia O 86 non] sup. IiII. aI. man. B lin. aI. man. C II quam] quia N 12 Dicendum] autem addo H 12 igitur est] 87 lapis] habet lapis i. m. C 87 quo] quod P 88 et ideo] iter. sed e-'p. A illv. BGa 12 est] om. CDI 15 occasionaliter] occasione O 15 praevia] prima 88 et ... voluntarius] om. (ham.) sed i. m. C 90 eius est] illv. O 94 peccatum] sed deI. eI praevia i. m. aI. mali. C 16 cupimus] capimus N 17 non] om. G ipsum sed peccatum i. m. aI. mali. B 94 debilitata] deliberata C deliberata sed deI. et 17 capimus] cupimus G 18 quod]velquomodo?A 19 etiam]etCDNa 21 ni- debilitata i. m aI. mal!. E 96 fuerit] fuit BCPa 96 in] etiam P om. G 96 scien- miam pulchritudinem] nimia pulchritudine G 22 abiciendo] aspiciendo sed e-"p. eI tia] sententia sed deI. et scientia i. m. P 97 potuerit] potuit BEHINOa potest(?) sed in abiciendo i. m. P 22 delectationem non aspiciendo] om. (l1om{)eoccpl1.) B 24 cer- poterat corr. aI. mali. C potest(?) sed iII potuit corr. aI. man. D 98 potuit] potest tum] om. I circa sed deI. et certum i. m. aI. mali. D 25 in] libro OP libro addo sed potuit i. m. aI. man. C potest sed in potuit corr. ai. man. D 9-99 Homo ... BCDEGHIa 27 praesit] praecesserit a potuit] om. (ham.) NOP 99 potuit] potest sed potuit i. m. C 00 primus] i. m. C I quod] sup. lin. C 2 excusare potest] inv. BDEHINa possit excusari COP 2 quia] quod Pa 3 quomodo] quando B quando sed deI. eI quomodo i. m. aI. man. C 18-19 ARISTOT., Eth. ad Nic., II, C. 9 ('Eth. Vetus'; transI. Grosseteste A et B; 1109b 3 quod] quia C 4 non] om. BHNO sup. lin. aI. man. CP i. m. aI. man. E 4 nisi] 9-11). 22-23 Ibid. (TransI. Grosseteste A et B; 1I09b 11-12). 25-28 lhid., III, C. 4 (TransI. Grosseteste B; 'Eth. Hofer.'; 1112a 8-13). ser. sed e-'p. C i. m. P QUAESTIO17 131 130 QUODLIBET I 50 I Sciendum igitur secundum quod PHlLOSOPHUSipse dicit in VIIo Bad. 15vC liberam electionem mali voluntati contrarianti OpllllOlll rectae etiam Ethicorum, cap.o 2°, quod mens et intentio eius circa hoc I est 1 8~" praecedenti. 30 primo proponere quae alii opinati sunt de continentia et incontinentia Et ideo ad operationes virtutum, quarum secundum PHlLOSOPHUM et dubitare de opinio nibus instando contra ipsas, et deinde illas quae domini sumus et quas operari vel non operari in nobis est, scire habent veritatem, assumere et alias praetermittere. Et quantum perti- Zucc. 24'" parum aut nihil po-Itest, eligere autem et operari non parum sed 55 net ad nostrum propositum, unam opinionem proponit de continentia omnino possunt. Nihil enim potest scire quoad determinationem et incontinentia quae plane continet nostrum intentum. Et est quod voluntatis, ut vult praecedens opinio, aliquid potest tamen quoad 35 incontinens, sciens aliqua quoniam prava, agit illa victus a passione ostensionem eligibilis. Et in hoc multo minus quam habitus virtutum, et concupiscentia, continens autem sciens quoniam pravae concupis- quia illi magis determinant voluntatem ad opus quam habitus centiae, non sequitur eas propter rationem dicentem quoniam malae. E 13'" scientiae, propter quod dicit PHILOSOPHUS I10 Ethicorum in I quod 60 Et statim in IlIO capitulo prosequitur opinionem illam ex parte virtus omni arte certior est et melior. Certior quidem ad operis operis incontinentis, quia de illo est tota I dubitatio, qualiter scilicet Bad. 16'c C 14'" prosecutionem, quia impellit voluntatem ad opus I in modum naturae, 40 poterit contingere, cum fuerit aliquis existimans recte, habendo rec- licet scientia sit certior ad operis directionem. Neutrum tamen neces- tam scientiam et opinionem, ut appetitus eius deordinatus in volun- B 18 ~b sitatem I aliquam voluntati imponit. tate contrarietur rectae scientiae. 65 Circa illam ergo dubitationem I primo recitat sententiam Socratis, D 12" qui aestimabat durum esse quod scientia praeexistente in aliquo, aliquid, ut puta sensibilis concupiscentia, imperaret et traheret ip- G 8" Ad argumentum in I contrarium, quod universalis opmlO rationis, sum I quemadmodum servum ad incontinenter operandum. Socrates H 15,b cum sit una cum particulari opinione sensus, conclusum est voluntati 45 igitur omnino repugnabat opinioni dicentium scientem posse incon- ut necessario agat, ergo voluntas omnino sequitur rationem, hic 70 tinentem esse, et semper recurrebat ad rationem, dicendo quod aesti- oportet circa hanc materiam videre mentem et intentionem PHILOSOPHI de operibus continentis et incontinentis, maxime incontinentis, quia ABCDEGHla Pecia 4: NOP in eo consistit tota difficultas intenti. 50 igitur] quod addo BCGHIa 50 secundum quod] i. m. H 50 Philosophus ipse] inv. GNO 51 2°] VO 1 51 quod] quae 1 53 illas] om. B illis sed in illas corr. a/o man. C. 54 ~t] in BCDEGNa 55 opinionem] probat addo sed exp. C ABCDEGHla Pecia 4: NOP 55 contmentl.a] notitia sed exp. et continentia i. m. a/o man. C 56 et incontinentia] et de Incontmentla i. m. a/ man. D et de incontinentia a 57 aliqua] alia NO 33 potest] ser. sed de/o et prodest i. m. a/o man. B prodest a 33 et] in P 34 possunt] 57 quonIam] quam B quam sed exp. et quoniam i. m. P 58 pravae] sunt addo a possunt sed in prosunt mul. O prosunt a 7 potest] ser. sed de/o eI prodest i. m. 59 non sequitur] nec sequuntur C non sequuntur D 59 cas] nisi addo 1 eos nisi sed ai. mali. B ser. sed prodest sup. /in. ai. mali. 1 ser. sed in prodest eorr. ai. man. O in eas nisi corr. et nisi de/o D eos nisi sed in eas nisi corr. a/o mali. D 61 in- prodest a 34-35 determinationem ... quod] om. (hom.) N 35 voluntatis] ser. sed continentis] et continentis G 61 illo] illa BCEOa 62 poterit] possit poterit sed iII exp. et potestatis i. m. P potestatis 1 potestatis sed voluntatis i. m. C potestatis sed pOSSit et poter~t corr. ai. mali. C 62 contingere] continere N 62 Luerit] Luit G dei. et voluntatis i. m. aI. an. D 35 aliquid] autem addo sed exp. A 35 potest] 62 Luent alIqUIS] inv. BCDGHINOa 64 rectae] i. m. O 66 durum] /ae. in qua ser. sed in prodest eorr. O prodest a 35 potest tamen] inv. BCEIOa 37 illi] isti Impossibile ser. aI. man. O 66 praeexistente] sequitur ral. lii/ius auI duarum litterarum BCDGIPa 38 in] om. DEGIOP 39 est] om. a 37 voluntatem] volentem NO B 66 aliquo] aliquod sed d exp. A 68 incontinenter] continenter I 69 omnino] 41 neutrum] neutra(?) O 42 aliquam] aliam NO 44 Ad] i. m. C 45 opinione] om. B sup. lin. E i. m. P 70 recurre bat] dei. et reser. i. m. aI. mai. E 70- saeculis addo sed exp. eI dei. D 47 circa ... videre] videre circa hanc materiam BEHOa 71 aestimans] existimans B 51-54 Ibid., VII, cr. C. 2 (TransI. Grosseteste A et B; 1145a 35-11 7). 54-59 /hid. 31-34 /bid., cr. C. 8 (TransI. Grosseteste A et B; 1114b 30-32); 11, C. 3 (TransI. Grosseteste (TransI. Grosseteste A t B; 1145b7-14). 60-64 /bid., 111, C. 3 sqq. (cr. TransI. A (1105a 32-b 4) et III, C. 2 (TransI. Grosseteste A et B; 1II0a 18). 39 /bid., 11, Grosseteste A et B; 1145b sqq.). 65-75 /bid., 111, C. 3 (cr. 1145b24-27). C. 2 (TransI. Grosseteste A et B; 1I06b 15). 132 QUODLIBET I QUAESTIO 17 133 mans de aliquo quia malum, non est possibile ut agat ipsum, et ita aestimat eam esse malam, et quod ita non sequitur eam propter quod neminem possibile sit aliquid operari praeter id quod aestimat talem ignorantiam qua ante fieri in passione ignoret eam esse malam. esse optimum, sed quod tunc solum aliquis operatur malum et quod 95 Deinde dictum sermonem Socratis distinguit secundum quorundam est praeter optimum, quando ignorat hoc esse malum et praeter sententiam, in qua contrariantur ei I quod iam dixit, quod incontinens E13" optimum, et quod tunc operatur ipsum propter ignorantiam. Socratis 75 non habet ignorantiam ante passionem, dicens quod quidam concedunt ergo opinio expresse fuit, quod ordinatio et deordinatio voluntatis dictum sermonem Socratis uno modo, alio autem modo non conce- causatur ab ordinatione et deordinatione rationis. dunt ipsum. Concedunt enim quod aestimantem optimum scientia Bad. 16'D I Dictae autem opinioni Socratis statim instat PHlLOSOPHUS digens 00 non contingit' umquam operari praeter optimum, aestimantem vero Zucc. 24,b quod ille I sermo Socratis, quod scilicet nullum aestimantem aliquid O 15,b optimum opinione non concedunt numquam operari praeter opti- A II" esse optimum, contingit operari I praeter optimum, sed si aliquis 80 mum. Unde dicunt quod ille qui scit optimum, quia scientia firma operetur praeter optimum, hoc est propter ignorantiam. Dubitat in est, a qua non contingit omnino I recedere, numquam operatur C14" eis quae manifeste apparent, et contradicit eis. Videmus enim haben- praeter optimum, sed ille qui opinatur optimum, quia opinio infirma tem aestimationem mali non continere se ab eo sed sequi passionem. 5 est, a qua contingit de facili recedere, bene operatur aliquid praeter N 13'b Dicit etiam in aliquo consentiendo Socrati, quod I si incontinens optimum. Et ideo dicunt incontinentem, qui vincitur a passionibus, P13" operatur malum I propter ignorantiam passionis, quia scilicet non 85 non habere ante passionem scientiam optimi sed tantum opinionem, aestimat passionem, ut moechari, esse malum, ut dixit Socrates, et ideo agere praeter optimum propter ignorantiam quae opponitur optimum est quaerere quis sit modus illius ignorantiae propter quam scientiae, non quae opponitur opinioni. Et est quasi responsio ad incontinens operatur malum: an scilicet sit modus ignorantiae prae- IO illam quaestionem PHILOSOPHI, quis esset modus ignorantiae propter cedentis passionem, an habitae in passione et ex passione. Et quia quem aliquis operatur praeter optimum, quod scilicet sit ignorantia isto secundo modo consentiet in sua determinatione, ideo primo 90 ante passionem, cuius contrarium iam dixit. B19" destruit primum modum, dicens manifestum esse quod ante fieri I in Unde quia dictum hoc contrarium est suae sententiae, ei respondet passione incontinens non aestimat passionem esse bonam, sed potius ABCDEGHIa Pecia 4: NOP ABCDEGHIa Pecia 4: NOP 93 malam] malum a 94 qua ante] quam non NO 94 in passione] i. m. C 94 eam] om. D 96 contrariantur] ser. sed n2 exp. C 97 quidam] quaedam sed in 73-74 quod est] om. O 74-7 quando ... optimum] om. (ham.) sed i. m. C 75 et] quidam corr. P 98 autem] om. N 99 enim] autem Da 99 aestimantem] ex- sup. lin. ai. man. D 76 expresse fuit] inv. GN OP 76 ordinatio] deordinatio sed istimantem B 99 optimum] i. m. P 00 umquam] unamquamque(?) O I non] de exp. E 76 ordinatio et deordinatio] inv. I 76-77 voluntatis ... de~rdinatione] om. O i. m. P I numquam] umquam CDHI 2 dicunt] i. m. N 2 firma] infirma om. (ham.) O 77 deordinatione] v- addo sed exp. A 78 dicens] SCIlicetaddo B O 3 omnino] de facili P 3 operatur] operantur N 4 Et ... optimum] om. 9 sermo] reser. i. m. C 79 aestimantem] aestimans G 79 aliquid] sup. lin. C (ham.) sed i. m. (ideo ai. man.) B om. (ham.) I 8 praeter] i. m. ai. man. E 79-80 aliquid esse] i. m. ai. man. A 79-81 aliquid ... operetur] om. sed i. m. sine 8 propter ignorantiam] om. GN i. m. aI. man. BO 8 quae] om. G sup. lin. O aliquid esse H 81 praeter] iter. in initio columnae A 80 optimum] hoc est propter II quem] quam E 12 passionem] scientiam propter ignorantiam quae opponitur ignorantiam addo(ham.) sed exp. B 81 operetur] aliquid addoH operatur o. 81 est] opinioni opinionem est quasi responsio ad illam quaestionem Philosophi quis esset modus sup. lin. C 8]-85 propter ... malum] om. (ham.) sed i. m. P 82 eis] hiS NO ignorantiae propter quam aliquis operatur praeter optimum quod scilicet sit ignorantia 84 incontinensj in sup. lin. ai. man. CI 85 malum] er. sed bonum i. m. ai. man. E ante passionem addosed va cat addosup. lin. C 13 dictum hoc] inv. GO 13 dictum 87 modus] om. O 87 modus illius ignorantiae] illius ignorantiae modus GN hoc contrarium est] est om. sed sup. lin. ai. man. DE est om. sed sup. lin. ante 88 an] aut P 90 isto] ser. sed isti sup. lin. ai. an. C 90 sua] facta ( ?) sed dei. et contrarium C est om. et totum in hoc dictum est contrarium corr. ai. man. C hoc sua i. m. ai. man. D 90 primo] modo addo sed exp. C 91 ante] aut sed in ante dictum est contrarium NOP 13 est] sup. lin. HI corr. O 92 incontinens] in sup. lin. P 95-99 Cf. ibid. (TransI. Grosseteste A et B; 1145b 31-32). 99-9 Cf. ibid. (TransI. 79-81 Ibid. (TransI. Grosseteste A et B; 1145b 26-27). 81-83 Ibid. (cf.: TransI. Grosseteste A et B; 1145b32-35). IO-II Ibid. (TransI. Grosseteste A et B; 1145b29). Grosseteste A et B; 1145b 27-28). 84-94 Ibid. (cf.: TransI. Grosseteste B; 1145b Cf. supra, p. 132,87. 13 Cf. ibid., C. 3 (TransI. Grosseteste A et B; 1145b36- 28-35). ] 146b 5). 13-16 Cf. ibid., C. 3-4 (TransI. Grosseteste A et B; 1146b 5-9). 134 QUODLIBET I QUAESTIO 17 135 inferius in 50 capitulo, ubi aggreditur determinationem propriae Determinat ergo per intentionem quod incontinens habet rationem veritatis de ignorantia propter quam incontinens operatur optimum, 15 rectam operandorum ante passionem, et circa universalia et circa et utrum sit sciens an non, et qualiter sciens. particularia quorum est sensus, ut quod nullum dulce aut delectabile H 15va Et primo respondet dicto illorum qui dixerunt quod incontinens I gustandum est et quod hoc dulce delectabile non est gustandum; habet opinionem quae debilis est, non scientiam, dicens quod falsum 40 et quod, scientia universali praesente in actuali consideratione et est dicere quod omnis opinio debilis est, quia hoc non est de natura particulari, quae videtur esse principalis respectu operandorum, num- opinionis, quod sit debilis et infirma. Quidam enim non dubitant 20 quam sic fiat passio ut ea vincatur I incontinens, sed si contingat I B 19rb plus de eis quae opinantur, quam alii de eis quae sciunt, et ideo ipsum incontinenter agere, hoc accidit ei recedendo I aliqualiter a D 12rb G 8rb penes debile et infirmum non differunt opinio et scientia, et ita non recta ratione scientiae universalis et opinionis particularis. Et tunc Zucc. 24" est I dicendum quod incontinens operatur malum propter ignorantiam 45 oportet eum putare quod quidquid est dulce et delectabile, gustandum praecedentem passionem quae opponitur scientiae, non opinioni. est et quod hoc dulce et delectabile gustandum est, et hoc propter Hoc ergo habens pro constanti, quod non operatur incontinens 25 deceptionem, primo et per se circa opinionem rectam particularem, praeter optimum propter ignorantiam quae praecedit passionem, a qua primo I recedit, et per consequens a rec-Ita opinione universali, o 16" determinat consequenter quod sic operatur propter ignorantiam ut iam dicetur. Quod non contingit propter aliquam contrarietatem P 13 rb quam contrahit in passione et ex passione, et determinando quo- 50 opinionis rectae particularis ad rectam opinionem universalem secun- modo incontinens habet scientiam et quomodo non habet. Unde dum se, sed solum propter contrarietatem quam habet ad illam per quod super hoc non sit dubitatio de in continente priusquam veniat 30 accidens, scilicet per concupiscentiam circa illud de quo est opinio ad passionem, quin tunc habeat scientiam, dicit manifeste translatio particularis, appetentem gustare dulce delectabile, quae trahit ad arabica sic: Manifestum est quod apud illum qui se continet, est actionem gustandi delectabile I dulce, ratione uni-Iversali adhuc di- scientia eius a quo se continet, antequam veniat ad passionem. An 55 cente quia omnino fugiendum est dulce delectabile. Et ideo cum autem sit scientia apud eum quando venerit ad passionem, in hoc concupiscentia vincit rationem attractam, ducit ipsam ad opinandum est dubium. 35 quod oporteat gustare hoc dulce delectabile, et sic per consequens non tenet se incontinens in ratione recta universali, sed cadit ab illa ABCDEGHIa Pecia 4: NOP putando omne dulce delectabile esse gustandum. Et quia propter 60 passionem non tenet se in illa, ideo principali ter I dicitur incontinens. 19" 14 aggreditur] agitur E agitur sed exp. et aggreditur i. m. aI. mali. D agitur sed iII Unde e contra bestiae, quia non habent opinionem universalem, sed aggreditur corr. H agit GNOP 14 determinationem] determinatione GO 14 pro- solum particularem ex sensu, ideo, licet sequantur passiones, incon- priae] i. m. C 15 veritatis] voluntatis O 15 operatur] i. m. aI. mali. E 15 optimum] rationem optimi G 16 et utrum] sup. iiII. aI. mali. C 16 an] aut BCGNOa 17 quod] om. G sup. iiII. P 18 quae debilis est] i. m. aI. mali. A ABCDEGHIa Pecia 4: NOP 18 est] om. I 18 scientiam] dicentes addo sed deI. C 21 quam] quod sed iII quam corr. P 22 ita] ideo N 23 incontinens] continens sed iII incontinens corr. aI. mali. 36 incontinens] continens sed in sup. lin. aI. mali. I 37 ante] circa sed exp. et ante DI 23 operatur] hoc ergo habens addo sed deI. E 23 incontinens] propter addo sup. /in. B . 37 et ... universalia] om. N 39 dulce] est addo SI/p. /in. ai. man. D sed deI. A 23 propter] praeter sed iII propter corr. C 24-26 quae ... ignorantiam] 39 non est] /IlV. O .39 est] sup. lin. ai. man. D 40 scientia] in addo O 40 prae- om. homo N 28 quam] quomodo O 28 et2] in addo D in addo sed exp. C om. a sente] praecedente sed /Il praesente corr. ai. man. CP 40 in] et P 40-41 et particulari] 29 non] i. m. N 30 incontinente] continente sed in sup. iiII. aI. mali. I 31 habeat] /. m. ai. man. P . 42 i.ncontinens] incontinentis O 45 dulce] guste 47 deceptionem] conf. sed deI. et habeam i. m. P habeam sed in habeat corr. BI 31 translatio] iter. et add .. p. 52 Illud] Id I 56 ratIOnem] vel innocentiam(?) addo i. m. ai. man. E sed exp. B 31 passionem] ante autem addo sed deI. D sequitur ras. H 34 eum] 5~ dUCIt] /. m. P . 57 et] per addo D. 58 recta universali] inv. GNO 58 cadit] non addo sed dei. et quando i. m. ai. man. E 34 venerit] venit NO dIcat sed exp. et cadIt /. m. C 59 qUia] quae BCGHNa 62 sequantur] sequuntur sed deI. et sequantur i. m. ai. mali. E 17-24 cr. infra, p. 135,36-136,68. 27-31 cr. ibid. (TransI. Grosseteste A et B; 1146b 31-1147a 14). 31-33 AVERROES, Com. VII, C. 2 (TransI. Hermanni Alemanni, ed. Iunt., 36,-(p. 138,)11 ARIST., Eth. ad Nic., VII, C. 5 (ef.: TransI. Grosseteste A; 1145b24- f. 95 I-K). 1147b 18). 136 QUODLIBET [ QUAESTIO l7 137 tinentes non dicuntur. Cumque autem sic erraverit in ratione univer- sic habeat eas ut non sciat eas. Etsi enim eas habeat voce, secundum C 14'b sali, putan-Ido I quod omne dulce delectabile est I gustandum, et quod moechus in actu moechandi quandoque dicere potest quoniam N 13" ei addatur opinio particularis vera de qua est sensus, ut quod hoc 65 moechari malum est et quoniam moechari cum hac muliere malum Bad. 16vD H 15'b sit dulce delecta-Ibile, tunc conc/usum voluntati: oportet confestim est, non tamen eas habet re, ut ita intelligat et sentiat sicut dicit, Zucc. 24 ,b operari potentem et non prohibitum, et hoc prop-Iter ignorantiam, 90 quemadmodum dicentes verba Empedoc/is, nihil autem intelligentes ut processit ratio praedicta. eorum quae dicunt, quemadmodum dicit in fine 6tl capituli quoad Et quod primo et principali ter fallitur circa opinionem rectam propositionem universalem et et in fine 7i quoad propositionem particularem, non autem circa universalem, aperte determinat per 70 particularem. hoc quod dicit, quod opinio particularis, quantum est de se, non Et patet ex dictis quis sit modus huius ignorantiae, quoniam non est scientalis, quia scientia universalium est et non particularium. Ideo 95 est privatione et carentia habitus scientiae, sed privatione actus et non est inconveniens si circa eam homo fallatur et peccet inconti- usus ex ligamine habitus, ne possit homo eo uti. Sic enim disponunt nenter agendo, quia operatio non est circa universalia sed solum homines passiones irae et concupiscentiae, quemadmodum somnus circa particularia, circa quae fallitur. Hoc autem esset durum et 75 dormientem et ebrietas vinolentum et furia insanum. Sunt enim omnes inconveniens, si primo et per se falleretur circa universalia, quorum isti actu ignorantes, non potentes uti scientia sua propter ligamen. est scientia, et secundum hoc per aliquem modum verum est quod 00 Unde et dissolutio ignorantiae incontinentis ut iterato fiat sciens , dixit Socrates, quod impossibile est aliquem decipi secundum scien- non est novae scientiae acquisitio sed passionis ablatio. Quemad- tiam quam habet. Non enim praesente scientia, fit passio ut vincat, modum enim si quis est grammaticus, cum inebriatur ascendunt neque ipsa scientia et ratio universalis attrahitur propter passionem, 80 vapores et intellectum eius obnubilant et usquequo dominetur eva- sed ipsa particularis I et sensibilis opinio circa quam primo fallitur poratio, non potest ut grammaticus operari, post dissolutionem autem incontinens. Et sic patet quod incontinens incontinenter agit propter 5 evaporationis, tunc operatur, sic et in incontinente contingit. Cog- ignorantiam duplicis propositionis, primo particularis, circa quam noscit enim primo quoniam malum est moechari. A concupiscentia primo et per se decipitur, secundo universalis, circa quam decipitur autem vehementi gravatur intellectus ipsius et perdit talem cognitio- secundario, ut in passione victus, aut omnino non habeat eas, vel 85 ABCDEGHla Pecia 5: Q ABCDEGHla Pecia 4: NOP Pecia 5: Q 86 sic] si B -c sup. lin. C 86 habeat] habet I 86 eas] i. m. C 86 ut] om. B 86 ut ... eas] om. (hom.) sed addo i. m. ai. man. E 86 Etsi] Si Q 86 eas habeat] in. Q . 88 cum] sup. lin. ai. man. C 91 capituli] et Q 94 huius] humanae E 63 Cumque] Cum a 65 dulce] et addo GO 65 et] ideo addo Da 65 vera] ut a 95 est] m addosup. lin. ai. man. D 95 privatione] -ne ser. sed exp. C 96 habitus] 65 hoc] om. NO sup. lin. P 66 voluntati] tunc addo sup. lin. P 67 processit] et usus addo E 96 homo eo] inI'. BCDEIa 97 quemadmodum] quoniam BIQ praecessit GOP 69 et2] om. C 69 circa] om. I i. m. C sup. lin. ai. man. D quoniam sed in quomodo corr. ai. man. C quoniam sed dei. et quemadmodum i. m. ai. 71 quod] om. O 72 quia] sed sed dei. et quia sup. lin. ai. man. C 72 est] quia man: E quoniam sl!d in quemadmodum ( ?) eorr. ai. man. I 98 vinolentum] violentum scientia addosed va cat sup. lin. E 72 et] sup. lin. aI. man. A 72 Ideo] quaestio G VIOlentum sed m vmolentum eorr. BC 00 Unde] et addo E 00 incontinentis] sed dei. et ideo i. m. D 73 homo] non HOP non sed deI. eI ratio i. m. ai. man. B ti I sup. lin. ai. man. C I passionis ablatio] ablationis ablatio B 2-3 Quemad- non sed dei. C non sed dei. eI homo i. m. ai. man. E lac. G 73 et peccet] i. m. C modum] quoniam BGHO quoniam sed quema < d- modum> (?) i. m. ai. man. C 73 peccet] et addo P 74 circa] sup. lin. aI. man. D 74 solum] deI. C 75 et] sup. quoniam(?) sed in quemadmodum eorr. I 2 grammaticus] gra9 A gradus BGQ lin. O 76 et] i. m. ai. man. E 77 est] om. D 12 secundum] om. D circa a gradus sed dei. eI gravatus i. m. ai. man. C gradus sed dei. eI grammaticus i. m. 77 per] om. G 78 decipi] iler. sed va cat sup. lin. E 79 praesente scientia] inI'. C ai: man. DE gravatus sed grammaticus i. m. H 2 grammaticus] gra9 A 5 et] 79 fit] vel sit A sit GP 80 neque] nec B 82 incontinenter] sup. lin. C 83 du- etiam E 5 m] om. I sup. lin. ai. man. BCD 5-6 Cognoscit] cognoverat a plicis] rationis addo sed dei. eI exp. E 84 secundo ... decipitur] i. m. ai. man C 7 autem] g addosed dei. eI exp. A 85 in] om. E 85 habeat] habet DEGHI 91-92 lbid., cr. VI!, C. 6 (I l47a I7-b a). 92 lbid. (cr. I 148a 4-20). 92-93 lbid. (cr. 71 sqq. Cr. ibid. 85-90 cr. ARISTOT., Elh. ad Nie., VI!, C. 6 (47b 10-12). I 147a 23-26). 138 QUODLIBET I QUAESTIO 17 139 nem et scientiam usquequo dominetur talis concupiscentia vehemens. Tertio tentationem intrare facit, voluntatem inficiendo. Primum enim Post dissolutionem autem eius confestim dissolvitur ignorantia et 35 non est in nostra potestate, et ideo vel in ipso nullum omnino est rursus scientiam quam habuit quoniam moechari malum est, reassu- IO peccatum, vel minimum veniale secundum illos qui dicunt quod mit. motus carnis primo primi sunt peccata venialia, et si sunt peccata, Et concordant omnes in his quod sit mens et sententia PHILOSOPHI, non tamen sunt in particulari voluntaria nec voluntate commissa. luce. 25" sed quia I non aperte distinguit, an con-Icupiscentia sensualis imme- Sed secundum et tertium voluntate nostra committuntur, et ideo E14" diate obnubilet rationem vel mediante appetitu voluntatis concor- 40 peccata sunt. Unde Dominus non docet nos orare ne tentemur, quia dante cum appetitu sensus, in hoc solo est controversia, ut dictum 15 hoc quandoque non esset nobis proficuum, propter quod non fuit D 12" est. Et videntur ambo I pro se habere PHlLOSOPHUM,quia aliqua Paulus exauditus quando petivit sibi stimulum carnis auferri, sed dicta eius videntur expressius esse pro una opinione, aliqua vero pro docet nos orare ne inducamur in tentationem: Ma tth. VIo: Et ne alia, ut visum est et iam videbitur amplius. intremus in tentationem; Mare. XIVO. Unde dicit AUGUSTINUS in H 16" Est autem adhuc amplius aliquid intelligendum ad veritatis, I et 45 fine De libero arbitrio: Voluntatem non al/icit ad faciendum nisi intellectus PHILOSOPHI,maiorem declarationem: quod PHILOSOPHUS20 aliquod visum, etc., ut dictum est supra. non tam damnat in vitio et peccato actum exterioris operis quam Unde si concupiscentia solum-Imodo animum tangendo tentet et G 8" interioris consensus in delectationem, quia, ut dicit 11° Politicae voluntas eam statim reicit, in nullo eam inficit nec in aliquo intellec- de vitio avaritiae: M agis oportet concupiscentias regulare quam sub- tum obumbrat, sed oboediente appetitu inferiori appetitui superiori, stantias. Nec etiam solum damnat interiorem consensum in opus, sed 50 mox tentatio cessat, sicut contingit in continente. etiam totam delectationem pravam, propter quod dicit in 11° E t h i - 25 Unde si contingat ex aliqua passione corporali quacumque intellec- corum quod oportet nos pati ad delectationem, quod senes plebis tum obumbrari et in ignorantiam operandorum cadere sine omni patiebantur ad Helenam, ut supra dictum est. Unde PHILOSOPHUS culpa voluntatis praecedente omittendo vel committendo, illa igno- A II" malum I incontinentiae I non solum ponit in opere exteriori, sed rantia vitiosa non est sed solum poena naturae corruptae. Ita quod C15" etiam in interiori: et ipsius delectationis et consensus, et in delecta- 55 in eis quae operatur homo propter talem ignorantiam, omnino tionem et in opus exterius. 30 excusatur, etiam si sint de genere malorum, quia nec initium et vE I Circa processum Bad. 16 ergo in vitium incontinentiae sciendum quod causa huius ignorantiae I voluntarium est. Propter I quod huiusmodi Q II ,b triplex est in eo gradus princi palis. Primo enim delectabile sensus facta omnino dicuntur in voluntaria, ut si furiosus occidat, cuius luce. 25' mentem tangit tentando. Secundo in tentationem inducit alliciendo. I ABCDEGHIa Peeia 5: Q ABCDEGHla Pecia 5: Q 34 voluntatem) volentem I volentem sed de/o et voluntatem i. m. a/o man. E 33 Pri- mum ... potestate) om. sed i. m. a/o man. E 37 sunt') om. B 38 commissa) 8 usquequo] usquoque D 8 dominetur) dominatur a 9 autem] i. m. a/o man. C com- sup. lin. E 39 tertium) non docet nos addo C 39 committuntur) com- 9 eius) huius BCDEGIQ huiusmodi a 9 dissolvitur] et addo sed exp. A 15 cum) mittantur H 41 nobis) nocet addo sed de/o C 43-44 Vlo ... Mare.) om. (ham.) om. I 16 videntur] dicuntur sed exp. et videntur i. m. ai. man. C 16 Est ... B 43 Matth.)utH 44 Mare. XIYO) Matth. XXXIIIsedX3 exp. C Matth.XXIVoG amplius] Est autem amplius i. m. ai. man. E 19 intelligendum ad] ser. sed in ad 47 tangendo) tangente (? = tane) sed tangente i. m. C 48 eam statim reicit) statim intelligendum corr. a/o man. B 25 delectationem pravam] inv. C 25 dicit) dicitur reicit eam CG 50 cessat) cessit BCH cessit sed in cessat corr. ai. mali. D 52 et) BDa dicitur sed dei. et dicit sup. lin. a/o mali. C 26 senes) senis sed in senes eorr. A i. m. ai. mali. E 52 in) om. GQ sup. lin. ai. mali. CD 53 committendo) com- 28 in] opere addo BCGHa 29 et3) ser. sed exp. E 30 in] om. G 31 in] et sup. lin. E 54 Ita quod) Itaque quod B Itaque a 56 quia) quod G 57 volun- BCDEGQa 32 principalis] om. Q tarium) in voluntarium Q 57 quod huiusmodi) illv. Q 58 in voluntaria] in- sup. lin. ai. man. C 23-26 ARISTOT., Polit., II, C. 7 (TransI. Moerbeke, ed. F. SUSEMIHL, p. 98, lin. 14-p. 99, I; I 266b 29-30). 26-27 ID., Eth. ad Nie., II, C. 9 ('Eth. Vetus'; TransI. Grosseteste A et 43-44 Matth., er. VI, 13. 44 Mare., XIV, 38. 45-46 AUGUST., De lii>.ari>., III, C. 25, B; II09b9-10; er. supra, p. 129,18-19). n. 74 (CC lat. 29, 319; CSEL 74, 151; PL 32, 1307). 46 Cr. supra, p. 92, 41-45. 140 QUODLIBET I QUAESTIO17 141 furiae voluntas sua non causam nec occasionem dedit, neque in ductus in tentationem adhuc voluntate adhaeret rectae rationi et omittendo neque in committendo. Unde si Loth inebriatus sine omni 60 luctatur contra passionem. culpa sua, propter ignorantiam concumbens cum filiabus suis, non Et ideo PHILOSOPHUS,VIIo Ethicorum, 15° et 17°, peccasset omnino, ratione ligata et per consequens voluntate, ut assignat differentiam inter incontinentem et intentatum: quod in- nullo modo electione aliquid egisse potuisset. Electio enim sive recta 90 tentatus eligibiliter errans operatur malum, habens principium cor- Bad. 17 rE sive I erronea non fit sine intellectu et voluntate, ut dicitur in Ill° ruptum, incontinens autem ineligibi1iter vincitur a turpibus passioni- et VIo Ethicorum, licet magis se teneat ex parte voluntatis, ut 65 bus nec habet in se principium corruptum. dictum est supra. Continens etiam bene sic in tentationem inducitur sed superat Similiter si error rationis procederet omnino a passione sensus eam propter rationem, secundum quod dicit cap.o 17° assignando ante omnem deordinationem voluntatis, ut nec causa nec occasio 95 differentiam inter continentem et temperatum, dicens: Et continens esset illius erroris, I neque omittendo neque committendo, et errorem potens est nihil facere praeter rationem propter corporales delectationes. rationis necesse esset sequi I voluntatem, ut dicit praedicta opinio, I 70 et temperatus. Sed hic quidem habens (COMMENTATOR immanet rectae : nullo modo propter illum errorem in ratione fieret deordinatio vitiosa rationi I et superat eas), hic autem non habens pravas concupiscentias. A II 'o in voluntate, sequendo deordinationem rationis. Et hic quidem, qualis non delectari praeter rationem; hic autem qualis Immo si deordinatio vitiosa fiat in voluntate, hoc est ex sua prava 00 delectari (COMMENTATOR:praeter rectam rationem: habet enim de- delectatione vel consensu in fruitione boni apparentis cum sensu, ut lectationes pravas), sed non duci (COMMENTATOR id est vinci). Et sic : ipsamet sit prima causa suae deordinationis, sicut dictum est supra, 75 in continens concupiscens et delectans solum, reluctando ante con- B 20" non aliqua ignorantia vel deordinatio rationis. Ex eo igitur quod I sensum, quasi ab an-Ite habet rectam rationem cui adhaeret, quasi Zucc. 25' passio ipsa solum tangit animum tentando, sicut serpens fecit mulierem, nulla fit deordinatio in homine omnino, neque voluntatis D 12'b a ratione neque rationis a voluntate. Sic enim bene tangit I passio ABCDEGHla Peeia 5: Q Bad. 17rF continentem. I Sed cum non solum tangit tentando, sed delectatione 80 allicit, in tentationem ducendo, tunc voluntas incipit infici peccato 87 contral rationem addo sed exp. C 88 ideol dicit addo H 88 < cap.o > om. A iII veniali delectationis pravae: Et comedit sola mulier de ligno vetito. textu HI 88 et2] om. G 89 incontinentem] in SI/p. iiII. aI. mali. et continentem ser. Et tunc consimiliter incipit intellectus a claritate suae notitiae obum- C .89 inte~tatum] tentatum BQ tentatum sed in SI/p. iiII. I 90-91 corruptum] om. I 93 ettam) emm H 93 bene sic] illv. a 94 17°) 14° sed 17° i. m. aI. mO/I. C brari, nec tamen statim cadit I a sua rectitudine cognitionis, sicut nec 95 inter) in addo sed deI. D 95-96 continens potens) incontinentis res sed iII continens ipsa voluntas a rectitudine sui appetitus. Immo incontinens sic in- 85 potens corr. aI. mO/I. E 96 potens est] potens et est i. m. aI. mali. post potens D mv. a 96 propter) SI/p. lill. E i. m. aI. mali. D 96 corporales] corporalem sed iII corporales corr. E 97 Commentator] om. Da 98 superat ... non) sub(?) continens sed in superat eas hic autem non corr. D 98 hic] nam sed in hic corr. H 98 eas ABCDEGHla Pecia 5: Q ... non]. incontinentis sed va cat SI/p. IiII. et eas hic autem non SI/p. lill. aI. mO/I. E 99 qualIs] quare I 99 non] modo sed in non corr. E 99 non ... qualis] om. (hom.) B 00 Commentator] om. DEa 00 rectam] om. C 00 rectam rationem] inv. 59 occasionem) actionem G 58 sive2] i. m. C 65 Ethicorum] et hoc addo sed BEGQa. I sed] om. E I duci] ducitur D ducitur sed tur exp. E I vinci] vincitur exp. C 65 licet] sed Q 73 voluntate) hoc est ex sua prava addo (homoeoceph.) D 2 mcontmens) reser. i. m. ai. mali. C 3 quasi] SI/p. lin. E om. a 3 ante] i. m. C sed exp. C 73 vitiosa fiat] inv. CG 75 ipsamet] ipsam ser. et et sup. lin. E rectam rationem) illv. BCGHIQa 3 adhaeret] ab errore sed dei. et adhaeret i. m. ai. 75 dictum est supra) supra dictum est BCDEGHIQa 76 igitur] ergo G 77 tangit) mali. E 3 quasi) iste E iste sed quasi i. m. ai. mali. C om. a tangat H 77 fecit] sicut sed dei. et fecit i. m. ai. man. E 78 in homine omnino] omnino in homine BCDEGla 79 rationis] i. m. ai. man. E 79 bene) om. C 79 tangit] passio supra i. m. ai. man. A 82 delectationis pravae] BCDEGHQa 88 Cf. infra, p. 145, 81 sqq. 88 cr. infra, lin. 93sqq. 95-1 ARISTOT., Eth. 83 consimiliter] i. m. C 84 statim] om. B ~d Nic., VII, C. II (TransI. Grosseteste A et B; 1151 b 34-1152a 3) 97-98 ANONYMUS m Comm. graeca in Eth. Nic., VII, C. II (TransI. Grosseteste, ms. Cambridge, Peterhouse 66 Cf. supra, p. ] 05,42-43 et 48. 82 Gen., III, 6. 116, f. 169rb, lin. I et 8). 00 lbid. (f. 169rb, lin. 5-6). I Ibid. (f. 169rb, lin. 5-6). 142 QUODLIBET I QUAESTIO17 143 autem a dorso habet concupiscentiam et delectabile sensus, a quo Non est vir in domo sua: ecce oblivio rationis. Sequitur statimque trahitur voluntas eius quousque victa cadat in consensum perfectum 5 quasi bos I ductus ad victimam et quasi agnus lasciviens ignorans E 14" actus ad quem allicitur, sive actus ille sit perseverans delectatio sive quod ad vincula stultus trahatur, et nescit quod de periculo animae exterior operatio. Tunc enim voluntarie quasi dorsum vertit ad illius agitur: ecce voluntarius, Immo necessanus cursus IO actum rationem et faciem ad passionem, subintrans vincula passionis et 30 peccati, de quo procedit argumentum. tentationis, et incipit comedere vir cum muliere. Et tunc primo Cum ellIm malOr I sit rationis errantis universalis, et mmor Q II" excaecatur ratio et errat ignorans, ut praedictum est. Et sequitur 10 particularis opinio de qua est sensus, et concurrunt in unum, opus concupiscentiae actum volens, non utique ut sciens et speculans, sed conci usum est voluntati. Et verum est quod opus sequens consensum ut dormiens vel vinolentus, volens quidem, secundum etiam quemdam Ipsum conclusum est voluntati SIC dispositae, ut non possit non modum sciens, et quod facit et cuius gratia, ut dicitur VIIO E t h i- 35 agere opus interius delectationis vel exterioris actionis si fuit con- corum, cap.o )70. Quod si omnino nesciret, non ei imputaretur, sensus in ipsum et non prohibeatur, et talis deordinationis in actum nunc autem, quia scit quid facit (ut moechus quia alienam cognoscit) 15 ignorantia est causa, auferens ad horam et scientiam et conscientiam. et cuius gratia facit (quia propter delectationem), licet pro hora Et hoc modo bene verum est quod dixit Socrates, quod nullum H16" ignoret quia malum est quod facit (cuius ignorantiae ipse vo-Iluntarie aestimantem optimum contingit operari praeter optimum, sed SI causa est), cuius operationis amodo causa est ignorantia; propter 40 operetur, hoc est propter ignorantiam. Cui bene consentit PHILOSOPHUS ignorantiam enim pro hora passionis eligibiliter operatur malum, determinans modum verum illius ignorantiae, ut dictum est. sicut intemperatus ab initio. 20 Nec est aliquod inconveniens voluntatem sic necessitari in actum Et se habet tentatio concupiscentiae in trahendo et subiciendo peccati, postquam per consensum amisit usum liberi arbitrii IO incontinentem ad modum illius I mulieris de qua dicitur Pro- voluntate, sicut rationis rectae IO intellectu. Secundum quod dicit verbiorum VIIO : Ecce mulier occurrit illi ornatu meretricio, praeparata 45 CHRYSOSTOMUS super XXIum M a tt h ae i : Omnes antequam peccemus, ad decipiendas animas: ecce tentatio delectationis. Sequitur: Appre- liberum habemus arbitrium I si nolumus sequi I diaboli voluntatem, sed C 15" hensumque deosculatur iuvenem: ecce consensus in actum. Sequitur: 25 si semel peccantes obligaverimus nos operibus eius, iam nostra virtute D 13" evadere non possumus. I Homo antequam peccet, liberum habet ar- Zucc.25' ABCDEGHla Pecia 5: Q ABCDEGHIa Pecia 5: Q 4 autem] om. a 4 et] scilicet D 4 sensus] sensui(?) B 4 a quo] i. m. aI. man. DE 5 victa cadat in consensum] vita cadat B ducatur in consensum Da ducat in consensum E 26 sua] scilicet Q 26 oblivio] obnubilatio a 26 Sequitur statimque] statimque e/ 6 consensum perfectum] inv. Q 6 allicitur] elicitur sed allicitur i. m. aI. man. A sequitur i m. aI. man. D inv. a 28 quod] sup. lin. aI. man. C 26 rationis] ratio Q 8 passionem] possessionem sed in passionem corr. E 8 subintrans] con{ sed dei. e/ 31 universalis] naturalis a 32 opus] om. B 35 interius] interioris a 35 exte- subintrans i. m. aI. man. E IO sequitur] consequitur BCEI 3 ut] om. a 12 dor- rioris] exterius G 35 fuit] fuerit CG 36 deordinationis] inordinationis BCEGla miens] i. m. aI. man. B 12 vel] ut addo BCDEla 12 quidam] quidem Q 12 se- 36 actum] actu I 37 etl] om. BCDEGHIQa 39 praeter] rationem addo sed deI. C cundum etiam] secundum BQa secundum et H sed secundum C vel(?) per sed per eras. 39 optimum] i. m. ai. ~an. A . ~O est] sup. lin. aI. man. E 42 inconveniens] sequi/ur D sed per E 13 sciens et] inv. a 13 et 1] om. Q 14 nesciret] non sciret Q lac. UlllUS Ituerae C mconvementls(?) G 43 peccati] vel cum H 43 postquam] enim addo C 15 quia] om. a 16 cuius] sup. iiII. aI. man. C 18 amodo] aliqua E propter quam B 43 in] sup. lin. aI. man. BC 45 XXlum Matthaei] Matth. cap. 19 eligibiliter] con{ A elicitur eligibiliter B elicitus eligibiliter CEla 20 sicut] sed Q XXlum BCDEGa 47 semel peccantes] simul portantes? B 23 Ecce mulier] inv. E 23 occurrit] ei addo sed deI. A 23 ecce] enim addo BCEGHla 25 deosculatur] deosculatus BDG deosculatus sed in deosculatur corr. aI. man. C 26-29 Ibid., VII, 22-23. 38-40 AR/ST., E/h. ad Nic., VII, C. 3 (TransI. Grosseteste, A et B; 1145b 26-27); cf. supra, p. 131,65-132,77. 40-41 Cf. supra, p. 132, 78 sqq. 11-13 ARISTOT. E/h. ad Nic., VII, c. Il (TransI. Grosseteste A et B; 1152a 14-16). 23- 45-52 ANONYMUS, Opus impe~r in Ma//h., homo 37 (Opera loaf/ll. Chrys., ed. D. ERASMUS, 24 Prov., VII, IO. 24-25 Ibid., VII, 13. 25 Ibid., VII, 19. 2, p. 661-662; PG 56, 835). 144 QUODLIBET I QUAESTIO 17 145 bitrium utrum velit sub regno esse diaboli. Cum autem peccando se dinationis voluntatis in vltmm, non e converso. Nota, inquam, quia tradiderit sub eius regno, iam non potest de potestate eius exire et 50 dicit: si non ignorans aliquis operetur ex quibus erit iniustus. Opus sic prima voluntas eius in necessitatem vertitur, sed non habet eXcusa- 70 ergo ex quo est iniustus, praecedit privationem scientiae per prae- G 8'b tionem, quia po-Ituit non esse sub potestate diaboli si voluisset. Cui sentem ignorantiam, et est deordinatio voluntatis prima causa in hoc Bad. 17 rG concordat PHlLOSOPHUS, um dicit in Ill° Ethicorum c : I Si autem deordinationis rationis. Nec excusat sequens ignorantia, immo magis non ignorans aliquis operetur ex quibus erit iniustus, volens iniustus auget peccatum. Erat enim in nobis non ignorare, quando in principio utique erit. Non tamen si velit, iniustus existens requiescet (ubi alia 55 eramus non ignorantes, nolentes agere secundum scientiam. Et ideo translatio: ut faciat actiones iustitiae et cohibeat se ab iniustitia), 75 dicit in VIIo Ethicorum, cap.o 17°, quod incontinens assimilatur et erit iustus. Neque enim qui aegrotat, sanus (secundum aliam trans- civitati cui calculantur omnia necessaria, et leges studiosas habet, utitur lationem: erit quando voluerit). Et si sic contingit, volens aegrotat autem nulla. Unde ibidem, determinans quomodo incontinens non incontinenter vivens et inboediens medicis. Tunc quidem inerat ei non est prudens, dicit quod prudens non solum est aliquis in scire, sed in aegrotare. Emisso autem non adhuc, quoniam neque dimittenti lapidem 60 operari et practicum esse. Et ex hoc incontinens est, quia non est A 12" adhuc ipsum I possibile resumere, sed tamen in ipso I mittere et 80 practicus, quia, ut dicit ibi alia translatio, incontinentis opus non Bad. 17 vG proicere. Sic autem et iniusto et incontinenti. Ex principio quidem congruit suae scientiae. Unde et in eodem, cap.o 15°, assignans 19" inerat tales non fieri, I propter quod volentes sunt, factis autem non differentiam incontinentis et intemperati, dicit quod incontinens talis B 20" adhuc inest non esse. Ubi dicit I COMMENTATOR: Neque qui in est, qualis non propter persuasum esse sequitur eas quae secundum H 16'b praecipitium se ipsum dimittit, quando vult retinebit I descensum, neque 65 superabundantiam, et quae praeter rectam rationem, I corporales E 14 '" desiderium concedens re frenabit opus. Nota tu, qui dicis PHlLOSOPHUM 85 delectationes .. intemperatus autem persuasus est. Vult ergo manifeste intendere deordinationem rationis per ignorantiam esse causam deor- quod incontinens sequitur delectationes non persuasus. Si autem ABCDEGHla Pecia 5: Q ABCDEGHla Pecia 5: Q 49 sub ... diaboli) sub regno esse diaboli esse G 49 esse diaboli) inv. C 49 autem] 68 inquam) sequilur lac. in qua unam Iit/eram eras. C 70 pri vationem scientiae] pri- reser. i. m. ai. man. C 49 peccando] peccante H 50 tradiderit) tradidit D 52 si] vationem specie sed dei. et pri vationem scientiae i. m. ai. man. E 70-71 per praesentem i. m. ai. man. B sup. lin. ai. man. E 53 cum ... Ethicorum) in libro III" Ethicorum ignorantiam] in praescientem ignorantiam sed in in praesciente per ignorantiam corr. cum dicit BCDEGIQa in liro IlIo Ethicorum H 54 erit] est sed erit i. m. C CDI praecedentem a 72 Nec] sup. lin. E 73 in '] om. DEG Sllp. iiII ai. man. BI 54 operetur) illa addosup. lin. E 54 iniustus) in sup. lin. ai. man. C 54-55 iniustus 73 nobis] in principio addo H 74 nolentes] volentes sed in nolentes corr. ai. man. B utique) inv. G 56 actiones) actionem Q 57 incontinenter] incontinens G 75 in] libro GHQ Philosophus libro BCEa 75 VII"] VI" BCDEQa VI" sed exp. eI 60 Emisso) aegroto a 60 neque) nec D 61 et) etiam E 62 et) om. sed et in VI~" sup. lin. I 79 17"J ser. sed dei. eI XIV" sup. lin. I 75 assimilatur] et ideo dicit sup. lin. ai. man. E 62 et iniusto) i. m. C 62 et2) om. H om. sed et in sup. lin. Phllosophus addo(homoeoceph.) sed exp. E 76 studiosas habet] illv. CG habet om. H ai. man. E 62 incontinenti) in sup. lin. ai. man. C 62 quidem] etiam addo E 76 utitur] utrum sed dei. ei utitur i. m. aI. man. E 77 nulla] autem addo sed exp. E 64 esse] inesse Q 64 Ubi] ut BCEGHQa 64 praecipitium) principium sed exp. et 77 quomodo] quando sed quomodo i. m. ai. man. C 78 sed] etiam at/d. BCGIa praecipitium i. m. ai. man. A principium sed dei. et qui in praecipitium i. m. ai. man. E 79 operari] opinari vel in operari BG operare sed iII operari corr. I 80 dicit) dicitur I 65 dimittit] demittit a 66 tu qui) quod tu B 67 deordinationem) inordinatio nem 80 ibi] sup. lin. A om. H 80 alia translatio) om. DEa 80 ineontinentis] continentis sed in deordinationem corI'. E Da in sup.lin. E 81 in eodem] ibidem E 82 intemperati] temperati E 85 autem) om. H 86 quod] et H 53-55 ARISTOT., Elh. ad Nic., III, C. 7 (TransI. Grosseteste A; 1I14a 12-14). 55- 56 Ibid. (cr. TransI. Hermanni Alemanni in A VERROIS Com., C. 5, Iunt., r. 38D). 69 ARISTOT., Eth. ad Nic., III, C. 7 (TransI. Grosseteste A et B; 11l4a 12-13); cf. 57 Ibid. (TransI. Grosseteste A; 1114a 14-15). 58 Ihid. (TransI. Hermanni Alemanni supra, p. 144, 53-54. 75-77 ARISTOT., Elh. ad Nic., VII, C. II (TransI. Grosseteste A in AVERROIS Com., C. 5, f. 38 C). 58-64 (TransI. Grosseteste A; 1I14a 15-21). et B; 1152a 20-21). 77-80 Ibid. (cf.: TransI. Grosseteste A et B; ll52a 8-9). 80- 64-66 ANONYMUS in Comm. graeca in Eth. Nic. III, C. 7 (TransI. Grosseteste, ed. 81 Ibid. (TransI. Hermanni Alemanni in AVERROIS Com., C. IO, Iunt., r. 107D; 1152a 9). H.P.F. MERCKEN. p. 271, lin. 54-55). 83-85 Ibid., VII, c. 9 (TransI. Grosseteste A et B; 1151a II-D). 146 QUODLIBET I QUAESTIO 17 147 ignorantia et deordinatio rationis esset causa deordinationis voluntatis IO prudens et studiosus secundum morem non in scire solum est prudens, in sequendo delectationes, videretur ei bonum sequi eas hora igno- quod pertinet ad rationem, sed etiam in eo quod est practicum esse, rantiae antequam voluntas deordinaretur per illam ignorantiam, et quod pertinet ad voluntatem; incontinens autem deficit primo et sic esset ei persuasum tunc in passione existenti sequi eas, sicut 90 principaliter ab eo quod est practicum esse, et deinde ab eo quod intemperato hoc semper est persuasum, qui habet principium corrup- est scire. Propter quod PHlLOSOPHUSI ibi distinguit incontinentem a D 13,b tum. Quod falsum est. Unde dicit ibi COMMENTATOR quod incontinens 15 prudente potius penes hoc quod non est practicus, quam penes hoc Zucc. 26" non est persuasus quoniam bonum est moechari, neque eligens, I sed quod non est sciens. ineligibiliter, hoc est sine electione, hoc agit. Vult ergo quod pro hora ~uod autem' ex parte voluntatis qua debet homo esse practicus, actionis non est ei persuasum nec eligibiliter agit, sed passione 95 pnus I deordinetur incontinens (prius, dico, non duratione sed H l7t• convictus, ut quasi passioni imputetur et vis sit ei facta ante causalitate : simul enim fuit error rationis et deordinatio voluntatis), ignorantiam. Et ideo peccatum illud non ex ignorantia nec ex 20 quam:x ~arte rationis qua debet homo esse sciens, aperte patet ex electione, sed ex passione proprie dicitur factum, et quoad hoc determmatIone PHILOSOPHI,< cap.o 7° >, circa rationis deordinatio- peccatum, peccans est ignorans ignorantia concomitante peccatum n~m ~x passi~ne. Dicit enim quod, quando est universalis opinio Q II ,b tamquam poena peccati. Sed postquam intravit ignorantia, tunc I 00 sCientiae prohlbens, non gustare dulce delectabile, ut est illa quod persuasum est ei ratione erronea, quia moechari bonum est. Et tunc nullum dulce delectabile est gustandum, cui contraria est opinio alia propter ignorantiam peccat et eligibiliter peccat peccato voluntario, 25 universalis erronea quae dicit quoniam omne dulce delectabile est ad quod agendum sibi necessario conclusum est, ut dictum est prius. gustandum, et est alia opinio particularis ex sensu, quoniam 'hoc est Et omnis sic pec-Icans est ignorans ignorantia quae praecedit et est dulce', hoc operatur, hoc est, gustat dulce, si forte insit concupiscentia. causa peccati sequentis; ipsa tamen sequitur aliud peccatum primae 5 Tunc enim illa opinio universalis recta dicit fugere, haec autem voluntatis malae. concupiscentia trahit ad gustum. I Trahit autem, ut dicit COMMENTATOR Bad. l7vH I Et ita I secundum istum modum nostrum ponendi dicimus quod 30 ibidem, non circa universalem opinionem, sed circa particularem. B 20'b concupiscentia non deordinat iudicium rationis nisi mediante deor- Universalis enim non trahitur propter passionem, sed sensibilis, et dinatione voluntatis, ita quod, ut dicitur VIIO Ethicorum, cap.o 17°, propter tractu m a concupiscentia circa illam, accidit a ratione uni- ABCDEGHla Pecia 5: Q ABCDEGHla Pecia 5: Q 88 inJ om. E 88 videretur eiJ videtur enim ei BHO videtur enim ei sed enim exp. I ~ secundum ... prudensJ i. m. C II etiam] est Q II sed ... esseJ i/er. (sine D videtur enim sed exp. et videretur i. m. 01. man. I videtur esse a 89 deor- etiam) sed va cat sup. lin. 01. man. C 11-]2 rationem '" adJ om. (ham.) G dinareturJ deordinetur a 91 semperJ om. E 92 ibil ibidem BCEHQa 93 estJ 13 quod! sup. li~. ai. man. C 14 quodJ om. B 17 ex parte] i. m. 01. man. C sup. lin. 01. man. E 94-95 Vult ... agit] iter. (ham.) sed va cat sup. lin. D 95 estJ 17 practIcus] qUia addo BGH quia addo sed dei. C quia addo sed exp. e/ dei. D om. B 95 ei] incontinenti scilicet addo i. m. 01. man. A 95 nec] neque I 96 con- quod addo sed dei. E 19 voluntatis] i. m. A 21 ] i. m. ABCD victus] convincitur I 96 ante] i. m. 01. man. D 97 nonJ om. sed nec sup. lin. I om. E 21-22 rati?nis deordinationemJ inv. BCGIa deordinationis rationem E 97 nec] neque BCQa 97 exJ sup. lin. A 98 dicitur factumJ inv. E 99 ignorantia 23-24 ut ... delectabile] om. (ham.) B 24 nullum] eant: G 25 omneJ hoc concomitanteJ in qua concomitante sed in ignorantia comitante CO". E 00 poenaJ addoQ 26 etJ om. ~ 2? est alia] inv. I 27 hoc operatur] i. m. C 27 operatur] poenae G 00 intravitJ intelligit sed dei. et intravit i. m. A I Et] est addo B operetur. E 28 unlversallsJ 1Ier. sed exp. D 28 dicit] dicitur BCQa dicitur sed 3 agendumJ agens H3 3 conclusum] conclusus sed in conclusum CO". I ser. sed in dei. e/ dlcct(?) sup. lin. I 29 TrahitJ i. m. 01. man. E 30 circaJ contra sed circa conclusus CO". H 4 est ignoransJ inv. Q 4 ignorantiaJ sup. lin. 01. man. C I. m. 01. man. E 32 a] i. m. aI. man. E 32 ratione] re Q 4 etJ om. G 5 aliudJ ad sed in aliud CO". A ad CQa 9 17°J ser. sed exp. et 14°(?) sup. lin. 01. man. I 10-13 .ARISTOT., Eth. ad. Nic. VII, C. ] I (TransI. Grosseteste A et B; 1152a 7-9). 22- 27 Ibid., VII: C. 3 (cf.: TransI. Grosseteste A et B; 1147a 31-34). 30-33 cf. 92-94 ANONYMUS in Comm. graeca in E/h. Nie., VII, C. 9 (TransI. Grosseteste, ms. ANONYMUS In Comm. gr. in E/h. Nic., VII, c. 3 (TransI. Grosseteste. ms. Cambridge Cambridge, Peterhouse 116, f. 167vb, lin, 45, 48-50). Peterhouse 116, f. 160va, lin. 26-45). ' 148 QUODLIBET I QUAESTIO 17 149 versali et opinione particulari aliqualiter incontinenter agere. Et dicit opinionem particularem quae scientialis non est, ultimo autem circa secundum COMMENTATOREM, incontinens non immediate cadit a quod 55 opinionem universalem quae scientialis est, ut supra expositum est. recta ratione universali et particu/ari, sed mediante concupiscentia 35 I Et nota quod causa erroris hominum circa mentem PHILOSOPHI Bad. ] ex quae trahit. Sed quid est quod trahitur per se a concupiscentia, et hoc est, quod non distinguit rationem penes illud quod in ea scientiale ducitur? Constat quod hoc non est nisi voluntas et appetitus ratio- est, . pertinens ad I cognitivam, et penes id quod practicum est, Bad. I nalis ab appetitu sensibili, secundum quod dicit PHILOSOPHUS Ill° in pertmens ad I affectivam. Et dicit rationem duci et trahi et imperare 19,b De anima: Vincit autem et movet aliquando phantasia deliberatio- 60 et percipere, quod totum pertinet ad effectivam partem. Dicit etiam Zucc.26'b nem, ali-Iquando autem haec illam, sicut sphaera, appetitus appeti&um, 40 eam videre, opinari, scire et ignorare, quod pertinet ad cognitivam. cum inabstinens fiat, sed scibile non movetur. Illud autem quod per Nec debet sic distinguere, quia non est hic sermo ei nisi de ratione se et primo trahitur circa particularem opinionem, primo fallitur, et practica, quae ex I cognitivo et affectivo integratur, ut dictum est. G9" illud quod secundum accidens, secundario. Quare, cum voluntas per Unde quia non distinguit, et dicit simpliciter rationem a passione se trahitur a concupiscentia, non ratio (quia ipsa ut scientialis est, 65 transmutari ne possit uti scientia, sicut contingit in ebrio et vinolento nihil appetit), et per huius tractum secundum accidens, cadit ratio a 45 et dormiente, et ideo incontinentem propter ignorantiam operan E 15" sua recta opinione, ut dicit. I Ratione indiget qui non videt quod praeter optimum, sumentes rationem pro parte cognitiva solum, eius intentionis est, quia voluntas tracta a concupiscentia prius deor- dicunt eam per se et primo transmutari per passionem a scientia dinatur in male appetendo, quam ratio in male iudicando. Et per in ignorantiam, et per hoc deordinari voluntatem et propter igno- hoc, ut dicit, videtur accidere quod quaerebat Socrates: quod im- 70 rantiam peccare. Sed non I sic est intelligendum, immo debemus, possibile erat hominem decipi secundum scientiam quam habebat. 50 ut. dictum est, rationem distinguere, et considerare quid per se et Quod verum est, ut in hoc ei consentit PHlLOSOPHUS, primo et per pnmo conveniat parti utrique, et quomodo a passione primo trans- B 21" se; I per accidens autem et secundario non est inconveniens eum mutatur quod est affectio-Inis, et deinde quod est cognitionis. I Aliter Q 12" decipi secundum scientiam, ut contrarium recto opinetur, primo circa enim numquam in pluribus passibus Ethicorum poterimus mentem C16" 75 PHILOSOPHI attingere. I Nihil igitur restat nobis m hac quaestione, mSI unum dictum Bad. 18 PHILOSOPHI Ill° Ethicorum in exponere quod contrarium videtur ABCDEGHla Peeia 5: Q ABCDEGHla Peeia 5: Q 33 non] om. B 33 immediate] in sup. /in. E 36 quid] quicquid sed quic exp. A 55 opinionem] suam addo C 54-55 scien~ialis ... quae] om. (ham.) G 56 circa} 37 ducitur] dicitur sed exp. et ducitur i. m. ai. man. C 38 ab] sub B 38 sensibili] om. sed 1. m. ai. man. E 55 opmlOnem umversalem] inv. BCDGIQa universalem i. m. carnali ( ?) G 38 in] libro GHIQ 38 autem] om. BCDEa 40 autem haec] om. I ai. m.an.. ante .opini~nem E 56 nota] non G 56 hominum] hominem (?) B 40 haec] habet(?) sed in haec eorr. ai. man. C licet ( ?) sed haec sup. /in. ai. man. E 57 se~entla]e] sClenl1ahs Q 58-59 eognitivam ... ad] om. (ham.) E 59 affectivam] 40 sphaera] sphaeram addo C 40 appetitum] optime(?) E 41 inabstinens] ser: sed effeel1vam sed in affeetivam eorr.? B 59 et2] om. E 60 totum] i. m. ai. man. E ineontinens i. m. a 41 sed] et sed exp. et sed i. m. Q 41-42 per se et prImo] ~O effectlvam] ser. sed in affeetivam eorr. ai. man. B affectivam CDEGIQa 60 effec- primo et per se BCGIQa 43 quod] sup. /in. post secundum B 44 trahitur] i. m. l1vam partem] inv. EGHl 64 Un?e] i. m. ai. man. E 64 Unde quia] inv. E 1 ai. man. B 45 tractum] traetatum H 45 cadit] cadat E 46 qui] ser. sed in quia 64 a] an:. BCQa 66 et ] om. sed In sup. /in. ai. man. C 65 vinolento] violento corr. ai. man. B 46 recta] ratione addosed dei. A 48 in] om. G 51 hoc ei] eo Q sed m vlnolento eorr. ai. man. B 67 optimum] et addo a 67 pro parte] i. m. C 53 contrarium recto] inv. C 53 opinetur] opponet ur H 68 eam] emm I 68 per se et primo] primo et per se BCDEla 69 in] et C et sed exp. et In sUP'./in. I 69 deordinari]. determinari sed deordinari i. m. C 70 est] om. Da sup. Im. ai. man. A 71 distinguere] exstinguere sed in distinguere eorr. aI. 34-35 lbid. (f. 160va, lin. 46-48). 39-41 ARISTOT., De an., III, C. I I (in ALBERTl man. C 71 et conSiderare] om. a 7] quid] quod sed in quid eorr. ai. man. C MAGNI Com., ed. CI. STROICK, p. 238, lin. 81-83; Iun!., f. 197 F, ]98 D; 434a 12-14, 16). 7.3 ~uod est] sec~nda~io(?) quod est i~fr~ /in. C 74 passibus] passionibus H pas- 41-46 Cf. ibid. (in ALBERTl MAGNI Com., ed. CI. STROJCK, p. 238, lin. 80-85; Iun!., ~lOmbus sed paSSibus 1. m. ai. man. E librI add. sup. /in. aI. man. C 75 Philosophi] f. ]97F, 198D; 434a 2-21). 48-55 Cf. supra, p. 143,38-148,37. 1. m. ai. man. D 76 unum] i. m. C 150 QUODLIBET I QUAESTIO 18 151 eis quae diximus. Deceptio, inquit, propter delectationem videtur fieri. quod discordat a praecepto superioris, est bona, non mala, I quia A 12" Non enim existens bonum bonum videtur. Desiderant igitur delectabile propter praeceptum superioris contemnendum est praeceptum in- ut bonum. Hoc non est nobis contrarium sed continet nostrum 80 ferioris. Talis autem est voluntas discordans a ratione errante, quia intentum. Re vera propter delectationem fit deceptio, sed primo ex error eius est contra praeceptum divinae legis, quae est praeceptum IO superioris respectu cuius ratio est inferior praecipiens. Ergo etc. parte eius quod practicum est, deinde ex parte eius quod cognitivum DI3" est, ut dictum est. I Et sic videtur penes cognitivam eis bonum quod Contra. Ad Romanos dicit ApOSTOLUS: uod non est ex fide, Q non est bonum, et propter huiusmodi I ignorantiam desiderant per peccatum est. Glossa: Contra conscientiam. Contra conscientiam Zucc. 26" voluntatem delectabile, ut circa ipsum in opere vel interiori. vel 85 est voluntas' discordans a ratione errante. Ergo est peccatum et exteriori compleant suum desiderium, cui in prima voluntatis deor- malum. dinatione consentiebant, ex qua rationis deceptio est consecuta, ut dictum est. Vel potest dici quod cum dicit: propter delectationem fit deceptio, non stat ibi 'delectationem' solum pro delec-Itatione appe- 15 Zucc. 26,b titus sensitivi, sed et voluntatis; propter voluntatis enim delectationem, 90 qua condelectatur sensui et vincitur ut cadat in consensum delectandi I Hic est in principIO sciendum, quod non sunt idem in operandis Bad. I! vel delectabile exterius perficiendi, decipitur ratio, ut videatur ei ratio recta et conscientia. Ex universalibus enim regulis operan-Idorum E 15,b bonum quod non est bonum; propter quam deceptionem desiderant quae sunt de dictamine legis naturae, quasi ex propositione maiori, delectabile ut bonum, sicut dictum est. et particularibus operandis sumptis sub illis regulis universalibus 20 consilio rationis, quasi ex minori propositione, formatur ratio recta operandorum particularium. Sed nondum ex hoc habetur operandi QUAESTIO 18 conscientia, quia tunc omnis habens operandorum notitiam haberet de operando conscientiam, et habens maiorem notitiam haberet UTRUMVOLUNTAS ISCORDANS RATIONE D A ERRANTE strictiorem de operando conscientiam. Quod falsum est, quoniam SIT MALA 25 saepius videmus habentes maiorem operandorum notitiam, minorem Zucc. 27" I Circa quartum arguebatur quod voluntas discordans a ratione ABCDEGHIa Pecia 5: Q B 21 ,b errante non sit mala, quia voluntas discordans praecepto inferioris 5 6 mala] ratio addo sed dei. E 6-7 quia propter] propter quod BGQ propter quod sed ABCDEGHla Pecia 5: Q quod eras. H qUia sed propter ante quia i. m. ai. man. C quod sed propter post quod l. m. ai. man. E 7 co.ntemnendum] contemplandum sed in et contemnendum corr. aI. man. B 8 autem] enIm EQ 4 autem est] enim sed dei. et autem est i. m. ai. man. 78-79 eis ... videtur] om. (ham) e/ i. m. C II bonum videtur] inv. BCDEGIQa B autem C est a 8 est] om. G sup. lin. E 8 voluntas] contra praeceptum addo sed 79 videtur] videatur I 79 igitur] ergo Q 81 primo] sup. lin. C 81-82 ex parte] dei. C II Ad ... Apostolus] Dicit Apostolus ad Romanos Q II Quod] autem(?) et per se sed dei. e/ ex parte i. m. ai. man. C 83 ut dictum est] om. I 83 bonum] om. a~d. ~up. Im. E 12 Glossa] i. m. aI. man. E 12 Contra conscientiam] Contra E bona sed in bonum corr. ai. man. B 84 ignorantiam] aut sup. lin. I 86 suum sClent.lam.sed in Contra conscientiam corr. aI. man. BC Contra scientiam D 12 Contra desiderium] i. m. aI. man. A 87 consentiebant] qui addo Q 88 dicit] dicitur I conscl~ntl~m] om. (ham.) GI om. (ham.) sed Sed contra conscientiam i. m. B 89 delectationem] in electionem sed in delectationem corr. aI. man. B in delectationem D ~ons.cle?t~am sed in Contra conscientiam corr. aI. man. C om. a 16 est in principio] ser. sed in delectatio corr. E 90 et] etiam Ga 91 qua] quae G 91 condelectatur] In prInCipIO est Q 17 ratio recta] inv. G 20 consilio] i. m. aI. man. E 21 Sed delectatur Q 91 ut] et C 92 ratio] intantum a 93 desiderant] desiderat a nondu~] qu~d adhuc non addo i. m. aI. man. B 21 ex hoc habetur] habetur ex hoc Q S discordans] a addo sup. lin. E a Ga 5 praecepto] inferioris quod discordat a prae- 25 saepIUs Videmus] inv. BCDEGIQa cepto addo (ham.) sed deI. e/ va cat sup. lin. B 11-12 Ram., XIV, 23. 12 ANSELMUS LAUDUNENSIS, Glossa in/erlin. in Ram., XIV, 23 78-80 ARISTOT., E/h. ad Nic., III, C. 4 (TransI. Grosseteste A et B; 1113a 33-b I). (t. 6,177-178; deest in PL 114, 516C). 88-89 Ibid. (TransI. Grosseteste A et B; 1113a 33). QUODLIBET I QUAESTIO 18 153 152 habere operandi conscientiam. Unde e contra ratio erronea non est 50 in eligendo sequuntur et contraria his quae noverunt, agunt. Unde idem cum erronea conscientia, et hoc ideo quia conscientia ad partem omnes tales agunt contra scientiam sine omni conscientia remordente animae cognitivam non pertinet, sed ad effectivam. Sicut enim in aut modica, solum habentes rem orsum synderesis, I quae omnino Q 12,b H 17" cognitiva sunt I lex naturalis ut universalis regula operandorum et exstingui non potest. ratio recta ut particularis, sic ex parte voluntatis est quidam uni- 30 Non est igitur idem quantum ad propositam quaestionem, volun- versalis motor stimulans ad opus secundum regulas universales legis 55 tatem discordare a ratione erronea et a conscientia erronea, quamvis naturae, et dicitur 'synderesis', quae est in voluntate quaedam omnis discordans a conscientia erronea discordet a ratione erronea, naturalis electio semper concordans cum naturali dictamine legis eo quod omn'is conscientia sive recta sive erronea formatur iuxta naturae, et ideo dicitur 'synderesis', hoc est 'cum-electio' a 'syn', rationem rectam aut erroneam. Potest enim voluntas discordare a quod est 'cum', et 'haeresis', 'electio', et quidam motor particularis 35 ratione erronea, licet non a conscientia erronea, quia forte errans stimulans ad opus secundum dictamen rationis rectae, et dicitur 60 non habet conscientiam formatam iuxta I rationem. D 13'b 'conscientia', quae est in voluntate quaedam electio deliberativa Nec tamen restat quoad propositam quaestionem, nisi quod semper semper concordans cum dictamine rationis rectae; et ideo dicitur magis peccat contra erroneam conscientiam pec-Icans quam solum I IO" Zucc. 27 ,b 'conscientia', hoc est 'cum-scientia', quia electio in voluntate de-Ili- contra erroneam rationem, eo quod magis contemnit. Agens enim berativa concordans cum scientia in ratione recta. Et semper formatur 40 contra conscientiam contemnit iudicium rationis et voluntatis inclina- conscientia a consensu et electione liberae voluntatis iuxta iudicium 65 tionem simul. I Agens autem contra erroneam rationem tantum, non Bad. 18' et sententiam rationis, ut si sit ratio recta, recta est et conscientia, contemnit nisi iudicium rationis tantum, non inclinationem I volun- Bad. 18' si sit ratio erronea, erronea est et conscientia. Et quia conscientia tatis, nisi quoad synderesim, ut dictum est. non formatur nisi ex volentis libera electione, licet iuxta notitiam Sed quantum pertinet ad propositam quaestionem, dicendum quod rationis, ex hoc contingit quod aliqui multam notitiam operandorum 45 cum omnis ratio erronea sit per aliquam ignorantiam, et secundum habentes, nullam vel modicam habent in se conscientiam de operando 70 PHILOSOPHUM Ill° Ethicorum in ignorantia quandoque causat in- secundum scientiam, et hoc vel quia de operando nihil deliberant voluntarium, quandoque non, et non est malum moris sive peccatum B 21 " sed I omnia praecipitanter agunt, vel si deliberant, libere tamen contra nisi voluntarium, ut patet ex praedeterminatis, distinguendum est ex C 16,b scientiam eligunt, et omnino ipsam respuunt, I aut debiliter eam parte ignorantiae quae est causa rationis erroneae. Aut enim est talis quod tollit omnem rationem voluntarii, aut non. ABCDEOHIa Pecia 5: Q ABCDEGHIa Pecia 5: Q 50 in eligendo] ser. sed in negligendo(?) corr. C 9 his] hiis ABC iis a 50 agunt] 27 et ... conscientia] om. (ham.) ed i. m. C 28 effectivam] ser. sed in affecti va m aguntur(?) B 51 scientiam] ser. sed in conscientiam corr. ai. man. C conscientiam I corr. ai. man. BI affectivam a 33 naturali] quacumque H 34 'cum-electio'] 52 habentes] solum addo sed dei. E 52 synderesis] si desit O 54 est] sup. lin. D cum i. m. E cum electione O conelectio a 34 a 'syn'] i. m. ai. man. D 5.5 et ... erronea] om. (ham.) sed i. m. ai. man. C 56 omnis] omnia Q 58 aut] 35 haeresis] quod est addo BCEOQa quod addo O 37 deliberativa] delibera ta a sive BCEHa 60 formatam] informatam E 62 erroneam conscientiam] inv. Q 39 electio in] electionem B electioni a 39-40 deliberativa] deliberata a 41 iudicium] 64-65 inclinationem] ser. sed deI. et reser. i. m. ai. man. CE 65 simul] i. m. aI. man. E conscientiam E 42 et] om. BCEOHa 42 est] sup. lin. E 44 licet] sed C 65 erroneam rationem tantum] rationem tantum erroneam a 66 non] nisi HIQ 45 rationis ... notitiam] om. (ham.) sed suppl. post operandorum sine ratione H 66 inclinationem] cani I inclusionem HQ inclusionem sed in inclinationem corr. aI. man. 45 multam] multum O 46 vel] sup. lin. B istud D 46 se] i. m. H 46 con- C inclusionem sed exp. et inclinationem i. m. aI. man. D inclusionem sed deI. et scientiam] dei. et reser. i. m. ai. man. C 47 scientiam] ser. sed in conscientiam corr. inclinationem i. m. E 67 nisi] om. Da 70 quaestionem] quaestionis I 9 quan- aI. man. C conscientiam I 47 quia de] si de sed dei. et quia de i. m. ai. man. D doque] quando O 71 quandoque] ratio addo sed exp. B 71-72 quandoque ... 47 deliberantJ deliberat H vel penes omnia addo BCDEO 48 si deliberant] non voluntarIum] om. (ham.) sed i. m. C 73 enim] om. C desiderant OH non desiderant sed in se deliberant corr. ai. man. BDH si desiderant sed in vel deliberat corr. ai. man. C vel non desiderant E non deliberant Q 8 omnino] ideo 70-71 ARISTOT., Eth. ad Nic., m, cf. C. 3 (TransI. Orosseteste A et B; 1ll0b 18-19). BCI ideo sed in omnino corr. ai. man. D luce. 27" 154 QUODLIBET I I Si primo modo, tunc tollit omnem rationem boni et mali moralis, 75 I QUAESTIO 19 Talis ergo perplexus est, ut necesse sit eum peccare, ll1S1errorem 155 A 12 ,b et est ignorantia causans involuntarium, I proveniens ex ignorantia 5 deponat. alicuius circumstantiae absque omni negligentia ignorantis. Quae di- E 15" citur ignorantia facti. Et talis voluntas I discordans a ratione errante H 17 ,b est mala, quia ille error omnino I excusatur, ut si ratio erret in hoc < AD ARGUMENTA> quod credat aliquam suppositam suam esse, ut Iacob credidit de Lya, 80 in quam numquam consensit, et ea petente noluit cognoscere eam. Ad argum~ntum in oppositum, quod agens contra rationem erro- Voluntas est mala simpliciter et bona secundum quid. neam oboedIt praecepto superioris, dicendum quod verum est in re G 9 ,b Si vero ignorantia non sit I talis quod tollat omnem rationem pra~cepta, no~ tam~n apprehendit illud sub ratione praecepti, immo voluntarii, sed manet aliquo modo voluntarium, sive directe sive IO pOtIUSsu~ ratIOne eIUs qu~d est. contrarium praecepto. Propter quod indirecte, directe ut quando erat affectata, indirecte ut quando 85 mala est I~sa voluntas ex mtentlOne agentis, licet non ex ratione rei propter negligentiam inquisitionis et studii est inducta circa illud actae, ut dIctum est. quod necesse erat scire, ut est legis mandatum, quae dicitur ignorantia Argumentum in oppositum, quod omne quod non est ex fide (hoc iuris, tunc error rationis non excusat voluntatem operantem secun- ~s~ ex cons~ientia) pec.cat~m est, I bene procedit, praeter hoc quod C16" B 21 ,b dum rationem, I quia quodammodo est voluntarius. Ubi enim initium 15 IbI non sumltur conSCIentIa proprie, sed large pro rationis putatione. est voluntarium, et omnia sequentia. Neque etiam potest excusari 90 voluntas discordans ab ea circa quodcumque genus actionis sit, quin sit mala. Quoniam enim bonitas et malitia voluntatis proprie QUAESTIO 19 dependet ab obiecto in quantum ei per rationem proponitur, luce. 27'b ut voluntas eo modo dependeat a ratione ostendente I ei obiectum UTRUM VOLUNTAS MAGIS PECCET AGENDO CONTRA RA- quo dependet ab ipso obiecto, propter hoc voluntas discordans 95 TIONEM ERRANTEM VEL SECUNDUM IPSAM a ratione errante semper est mala, etsi non propter obiectum per suam naturam, tamen secundum quod ei mediante iudicio I Circa quintum arguebatur quod magis peccat agens contra rationem rationis proponitur. Ut cum malum simpliciter repraesentet ratio luce. 28' 5 erronea.m ~uam cu~ ipsa. Ille enim magis peccat, qui minus habet voluntati sub ratione boni simpliciter, voluntas cum ab illa dis- excusatlOll1~,. et mmus qui magis. Sed peccans contra rationem cordat, fertur in contrarium sub ratione boni ut nunc et mali 00 erroneam n~hll habet excusationis in peccando, peccans autem agendo simpliciter, et ideo peccat ex contemptu, postponendo id quod putat secundum Ipsam habet saltem in excusationem dictamen ratI' . esse divinae legis, illi quod non putat esse tale, et non tantum . 'b' . proponentls SI I obIectum. Ergo etc. onm damnatur voluntas ex eo quod agit, sed ex eo quod intendit agere. ABCDEGHIa Pecia 5: Q ABCDEGHIa Pecia 5: Q 4 ut] i. m. H 4 sit] sup. ~in. A 4 nisi] i. m. ai. man. D ut I et sed vel nisi add 78 ut] i. m. ai. man. E 84 modo] i. m. ai. man. A 87 ignorantia] i. m. ai. i. m. ai. man. E 8 est] ei add. sup. lin. E II . ] 12 est]' man. D 89 rationem] sequitur lac. unius /il/erae C 89 Ubi] Ut a 90 potest] Ad add. BCEIQa 12-13 hoc '" conscientia]' aA gentIS agenti quae D 7 ] . I. m. 5 ipsa] ipse addo sed dei C praeter H 91 genus] ergo H 95 obiecto] om. <) 99 cum] eum(?) G 93 ei] est sed dei. et ei i. m. ai. man. B 00 ut] et sed exp. et ut sup. /in. ai. man. B ai a:;~ '. ~n pa;:p' ;uf : /in·dal:man. C SI ?proponentis] t IS se In proponentIs corr. ai. man. C propositis sed proponentis .. D i.' m. I postponendo] praeponendo a I id] illud BCIQa I putat] i. m. C 2 tantum] sed dei. et proponentis i. m. ai. man. E propOSltlS HI propositis om. a 3 ex eo] i. m. ai. man. E 3 ex2] quod sed exp. et ex sup. /in. ai. man. B 3 agere] om. BCIQa a sed exp.(?) E 13-14 Ram., XIV, 23; er. supra, p. 151,12-14. 156 QUODLIBET I QUAESTIO 20 157 Contra. Quod sapiens eligeret facere prae alio, minus est peccatum, IO quia de duobus malis minus malum praeeligendum est. Sapiens autem praeeligeret potius facere contra rationem errantem quam cum ipsa. Ergo etc. 35 Per haec patent obiecta. Primum processit bene de ignorante erronea conscientia primo modo quia ille omnino excusatur, et tertio modo quia ille in parte excusatur, sed de ignorante secundo modo nullo modo procedit quia ille in nullo excusatur. Bad. 18vN Q 12" I Dicendum ad hoc, secundum distinctionem praemissam de I igno- 15 40 Ad argumentum in oppositum, quod magis est eligendum quod rantia in ratione erronea: aut causat omnino involuntarium secun- eligeret sapiens, et hoc est semper agere contra rationem erroneam, dum praedictum modum, aut non. dicendum quod verum est ab illo qui potest se conformare notitiae Si sic, peccatum est facere contra rationem et non est peccatum sapientis, saltem credendo illi, non autem de illo qui semper tenet facere cum ipsa, ut dictum est. rationem contrariam, quia ille non reputat alium sapientem con- Si non, aut ergo est ignorantia affectata aut non, sed neglecta. 20 45 sulentem contrarium, et ita contemneret, sequendo ipsum ut fatuum Si primo modo, maius est peccatum agere cum ratione erronea, contra illud quod credit rectam rationem. quam contra illam. Illa enim ignorantia in nullo excusat sed magis H 18" aggravat. I Verbi gratia, I si quis credit esse suam quae ei supponitur D14" B 22" et non est, sed procuravit I se ignorare et I probabiliter deberet non QUAESTIO 20 Zucc. 28 ,b credere esse suam, magis peccat petenti reddendo debitum cum 25 ratione erronea, quam denegando. UTRUM MAGIS SIT ELIGENDUM NON ESSE OMNINO Si secundo modo, minus peccat I agendo cum ratione erronea quam QUAM IN MISERIA ESSE contra eam, quia non peccat agendo cum ea nisi quantum meretur ipsa ignorantia. Verbi gratia, si quis credit illam esse suam quae ei I Sequuntur quaestiones de homine, et quaerebantur quaedam perti- Zucc. 29 supponitur et non est, sed istam ignorantiam non habet nisi propter 30 nentia ad singulos homines generaliter, quaedam vero pertinentia ad aliquam negligentiam modicam, omittendo diligentiam quam debuit 5 homines constitutos in diversis statibus ecclesiae specialiter. apposuisse investigando quae esset, iste magis peccaret denegando Circa primum quaerebatur unum pertinens ad statum miseriae, plura A 13" debitum petenti, quam red-Idendo secundum erroneam rationem. autem alia pertinentia ad statum culpae. De primo expediamus primo, quia est annexum quaestionibus praecedentibus de electione voluntatis. Et est utrum magis eligendum ABCDEGHIa Pecia 5: Q IO est non esse omnino quam miser esse. Quod melius sit non esse, et magis eligendum quam miser esse, IO eligeret] eliget C IO est peccatum] inv. C II malis] sequitur ras. unius lillerae B 12 PraeeligeretJ praeeligit BCDEGHIQa 15 Dicendum] Sciendum C 20 est] om. H 21 modo] inanis est addo sed dei. B 21 agere] facere G 22 quam] om. H ABCDEGHla Pecia 5: Q 22 ignorantia] et non est (ei lin. 24?) sed dei. et ignorantia i. m. A 24 non2] sup. lin. E 25 debitum] om. P 26 denegando] negando G 28 nisi] non BQ non sed in nisi corr. ai. man. E sequitur ros. D 29 credit] credat BCDHQa 31 omittendo] 37 omnino excusatur] inv. G 38 nullo modo procedit] nullo (quod iter.) procedit committendo Q 31 haec] enim addo BCDGHIQ hoc enim a modo C 40 est] SI/p. lin. A 42 conformare] confirmare sed iII conformare corr. A 44 quia] -a sup. lin. A 4 ad ... pertinentia] om. (ham.) sed i. m. A 7 alia] om. Q 14 ANSELMUS LAUDUNENSIS, Glossa interlin, in Ram., XIV, 23 (t. 6, 177-178; deest in 8 ad statum] i. m. ai. man. E 9 de] quaestione addo sed exp. B IO miser esse] mierum esse Ba esse miser C II miser] miserum B PL 114, 516C); cf. supra, p. 151, 12. QUAESTIO 20 159 158 QUODLIBET I mavult miser esse quam non esse, ne post non esse sit miserior, et sic arguebatur per illud quod dicitur de Iuda, M a tth. XXYlo: Meli~~ 35 minorem I miseriam praefert maiori. Alia qua dicitur quod homo H 18 rb Bad. 19 rN illi I esset si natus non fuisset homo ille. Hoc autem non est mSI potest dicere: Malo miserum esse, quia iam sum, et ideo non possum I IO rb propter esse I miseriae quod ei incumbebat. Ergo etc. mihi aliter consulere. Si autem priusquam essem, potuissem mihi aliter Contra. Ens et bonum convertuntur. Similiter non ens et malum. 15 Sed malum in quantum huiusmodi, nullo modo est eligibile, quia nihil consulere, eligere deberem potius non esse quam miserum esse. Nunc autem, quia timeo non esse, ad ipsam miseriam pertinet qua nunc id eligitur nisi in ratione boni, quae nulla est in non esse. Ergo etc. 40 quod velle non I deberem, magis volo. Magis enim non esse quam miser G 9 va esse velle deberem. Nunc autem fateor me quidem malle miserum esse quam nihil. Sed tanto stultius id volo, quanto miserius. Tanto autem I miserius, quanto verius video non hoc me velle debuisse. Zucc. 29 Bad. 19 ra I Ut omnes sinus quaestionis huius excu-Itiamus, sciendum est quod I Contra istos AUGUSTINUSprimo ostendit quod non esse, quantum Bad. 19 r C 16 vb duplex est miseria, poenae scilicet et culpae, et secundum utr~mque 20 45 est ex se, nullo modo potest esse magis eligibile quam miser esse, sed modum quaestio habet difficultatem, quoad aliud tamen et ahud, ut e contra I miser esse necessario magis est eligibile quam non esse. Et E 16 ra videbitur. Quantum ad miseriam quidem poenae tractat AUGUSTINUS est sua ratio, quod non esse pri vat omnem rationem boni, miser autem istam quaestionem in IlIO De libero arbitrio. Quantum ad esse non pri vat. Per poenam enim aliquid de bono esse naturae miseriam autem culpae tractat eam PHlLOSOPHUSin IYO et in IXO privatur et aliquid relinquitur, et sic melius est et magis eligendum, 25 Ethicorum. 50 tamquam id quod habet I aliquid boni, eo quod nullam habet Q 12 vb Circa primum membrum AUGUSTINUSprimo destruit sententiam rationem boni. B 22 rb erroneam aliorum, deinde determinat propriam veritatem. I Sciendum Secundo ostendit quod similiter quantum est ex parte eligentis, igitur, secundum quod recitat AUGUSTINUS, uod aliqui ~i~e~~nt quod q homo non debet magis eligere non esse quam miser esse, sed e non esse magis esset eligendum, quantum est ex parte ehglblhs, quam converso, duabus rationibus. poenale esse, et etiam ex parte eligentis, ita quod homo magis d:bet 30 55 Quarum prima est: quod aliquis velle et eligere debuit, hoc est melius. eligere non esse quam poenale esse, sed quod modo contranum contingat, scilicet quod aliquis magis eligat poenale esse quam non esse, hoc contingit duplici de causa. Una qua dicitur quod homo ABCDEGHla Pecia 5: Q 34 mavult] ser. sed in magis vult eorr. ai. man. E 35 praefert] praeferat vel prae- facit A praefacit GI praefacit sed praefert i. m. ai. man. B praefacit sed in praeferat eorr. CD praefert E 36 miserum] miser a 37 mihi aliter] inv. G ABCDEGHla Pecia 5: Q 38 miserum] miser DEGHIQa 39 ad] aliud G 40 magis' ... deberem] om. (hom.) sed i. m. ai. man. D 41 malle] male sed in malle eorr. ai. man. C 42 id] auI illud? A illud B 43 miserius] melius BCI 43 quanto] quantum B quam DHQ 12 arguebatur] arguitur (?= ar) C 12 esset] esse D 16 modo] om. A I~ e~t 43 video] in Deo? B 43 non] om. H 43 hoc] hic B hic sed in hoc eorr. ai. man. C eligibile] inv. B 17 est] nisi( ?) addosed dei BE nisi addosed exp. C 19 quaestiOnis 45 miser] miserum G 45-46 sed ... necessario] om. G 46 e] i. m. ai. man. B huius] inv. CG 21 quoad aliud] quo ad sed in quod a< liu > d corr. ai. man. A 46 miser] miserum BC 47 sua] eius a 47 miser] BCGa 48 esse] om. C 23 in] libro addo BCDEGa 23 arbitrio] ca~.o 110 addo i. m. B 26 mem~rum] i. m. D 29 esset eligendum] inv. C 30 Ita] I. m. ai. man. A 32 contl.ngat] 48 enim] sup. lin. ai. man. A 50 boni] sup. lin. ai. man. A 52 quantum] om. contingit E 32 quod] quo H 32 scilicet quod] inv. B 32 esse] sup. Im. E BCG i. m. ai. man. D 52 quantum est] et I 55 aliquis] aliquid G 12 Mallh., XXVI, 24. 22-23 AUGUST., De Iib. arb., III, cf. C. 6, n. 18-c. 8, n. 23 (CC lat. 12-13 Cf. ibid., n. 19 (CC lat. 29, 286; CSEL 74, 106; PL 32, 1280). 36-43 Cr. ibid., 29 285-289' CSEL 74, 105-110; PL 32, 1280-1282). 25 Cf. infra, p. 165, 76 sqq. C. 7, n. 20 (CC lat. 29, 286-287; CSEL 74, 106; PL 32, 1280). 44-51 Cr. ihid., 25' Cf. in!r;, p. 164, 61 sqq. 28 AUGUST., cr. De lib. arb., III, C. 6, n. 18 (CC n. 21 (CC lat. 29, 287; CSEL 74, 107-108; PL 32, 1281). 52-56 Cf. ibid., C. 8, n. 22 (CC lat. 29, 288; CSEL 74,108; PL 32,1281). lat. 29, 286; CSEL 74, 106; PL 32, 1280). 160 QUODLIBET I QUAESTIO 20 161 Quod non est, melius esse non potest eo quod miser est, ut dicit Simpliciter ergo et absolute dicendum quod in poenis esse magis est praecedens ratio. Ergo nullo modo magis velle aut eligere debuit homo eligendum et melius est, tam ex parte eligentis quam ex parte eligibilis, non esse quam miser esse. 80 quam non esse. Secunda ratio ad idem est: quod quisque debet eligere et ita recte Ne tamen credatur quod nullo modo omnino non esse possit magis I C 17 ra D 14 rb eligit, cum I ad id pervenerit, necesse est ut melior fiat. Melior esse non 60 eligi quam in poenis esse, ideo consequenter ostendit quomodo hoc potest qui non est eo qui in poenis est, ut dictum est. Nemo ergo sit possibile, et quomodo non. Et distinguit quod voluntas eligere recte potest aut debet eligere non esse magis quam miser esse. potest, aut ut est natura aut ut est deliberativa. A 13 rb Tertio reprobat illos duos modos I quibus praedicti ponebant gravita- I Sequuntur quaestiones de homine pertinentes ad statum culpae. Et Bad. 20 tem, potius moriendum quam tyranni vultus aspiciendus fuit. Quasi 5 proponebantur quaedam pertinentia ad statum culpae originalis, Zucc. 3 turpe et vitio sum fuerit sub Caesaris I servitute latuisse. Et non erat 00 quaedam vero pertinentia ad statum culpae actualis. ita. Servitus enim illa non vitium sed poena I fuisset. Se ipsum N 16" Circa primum quaerebantur quattuor. Primum, utrum generatus ergo I nullus potest habere causam occidendi, quia nullus se ipsum I II " per miraculum ex aliqua portione hominis infecti originali contrahat cogit in vitium. Causam tamen potest habere pro bono vel non turpi originale. Secundum, utrum parvulus delatus ad ecclesiam, moriens se ab alio occidere permittendi. Pro quolibet, etiam temporali, bono IO ante baptismum, damnetur. Tertium, utrum parvulus iste aequalem amittendo se exponere morti temporali et maxime morti aeternae 5 poenam sustinebat cum parvulo Sarraceni decedentis cum solo ori- summa fatuitas est et mollities. ginali. Quartum, utrum debet sepeliri in coemeterio. Circa primum arguebatur quod generatus miraculo adhuc contrahat originale ex Adam, quia secundum ApOSTOLUM omnes fuerunt in 15 Adam I et in ipso omnes peccaverunt. Ergo et generatus miraculo. A 14,b Per dicta patent argumenta utriusque partis. Sed omnes tales contrahunt ab illo originale. Ergo etc. Contra. Nullus contrahit originale, nisi juerit in I Adam secun- Zucc. 31 dum I semina/em rationem. Ideo enim Christus originale non contraxit H 19 'b ut dicit AUGUSTINUS XO Super Genesim, cap.o 27°. Generatu~ 20 autem miraculo non fuit in eo secundum seminalem rationem, quia illa est vis generationis naturalis in semine, quali iste non fuit gene- ratus. Ergo, etc. ABCDEGHla Pecia 6: KN 94 senior] iunior a 94 qui] quod BC 95 ut] unde GN 95 dicit] om. N sup. ABCDEGHla Pecia 6: KN lin. ai. man. C 95 Augustinus] libro addo BCEGHIKNa 95 I°] IIO G om. N 96 I0] libro addo CEIKNa vel addo sed dei. et libro sup. lin. ai. man. B libro primo D 5 aeternae] aeternali N 6 quaedam vero] quae sunt(?) sed quaedam vero i. m. 96 officiis] officio Aa 96 Catonis] Catoni G -s sup. lin. C 96 et] vel sed exp. et ai. man. C 8 aliqua] alia N 8 ex ... originali] i. m. ai. man. A II susti- et sup. lin. C 96 in] nisi fecisset a 97 gravitatis] et addo C et addo sed exp. G nebat] sustineat BCGKa sustinet H II sustinebat] sustineat BCGKa sustinet H 97 inconstantiae] incontinens(?) GN in cognitione K 98 Catoni] autem addo a II decedentis] descendentis sed in decedentis corr. C II cum'] in BCEGIKa 98 incredulam] (cf. A. BLAISE, Lexicon latinitatis medii aevi, p .. 471) incredibilem natura a 12 debet] debeat BCHIKa .13 miraculo adhuc] inv. K 16 Sed] si G 18 Ideo] 98-99 gravitatem] eamque ipse perpetua constantia roborasset semperque in proposito non B 18-20 Ideo ... ratIOnem] om. (hom.) sed i. m. H 18 non] exp. B susceptoque consilio permansisset a 99 potius moriendum] inv. a 00 fuent] con! 19 Augustinus] libro addo BCDHKNa 19 cap.o 27°] i. m. A 20-21 quia illa] quae N fuit Ka 00 Et] Sed a 00 non] om. GN I ita] tria GI 3 tamen] autem G N 21 est] sup. lin. aI. man. C 21 quali] quare C qua EINa 3 vel] et CN 4 occidere permittendi] inv. C 15 Cf. Ram., v, 12-21. 17-18 AUGUST., cf. De Genesi ad litteram, X, c. 20 (CSEL 28', 93-95 AUGUST., De civ. Dei, I, cf. c. 23 (CC lat. 47, 24-25; CSEL 40" 42-43; PL 41, 323; PL 34, c. 20, n. 35, 424). 36-37). 89-99 DCERO, De officiis, I, c. 31, n. 112 (p. 162). QUAESTIO 21 173 172 QUODLIBET I et originalis peccati. Ita quod, sicut secundo generantes non traducunt naturam ut natura est, nisi quia talem receperunt a primo parente, nec eam propria actione immutare possunt in aliquo, sic et originale peccatum non traducunt nisi ut ipsum in natura ex primo parente Bad. 20 vD I Dicendum ad hoc quod in semine de quo formatur hominis corpus, 50 acceperunt, ut propria actione nihil in ipsa originalis peccati natura G lO'b non est originale I peccatum, nisi quasi in materiali radice et quasi 25 immutare possint. In quibuscumque ergo invenitur natura ab Adam quaedam infectio morbosa existens in semine, contracta a parentibus per proximos parentes traducta, illi radici originalis peccati obnoxii propter fomitem manentem in ipsis in poenam post originalis ablu- sunt, quia ipsa natura infecta quasi materialiter originalis peccati in tionem in eis. In anima autem tali corpori coniuncta est quasi in se habet radicem, ita quod quidquid de illa formatur, necesse est formali complemento. 55 quod anima eius ex coniunctione cum illo contrahat originale. Unde C18" Sed illam I morbosam infectionem aliqui dicunt non procedere a 30 ApOSTOLUStraductionem originalis non nisi primo parenti attribuit, voluntate primi parentis nisi mediante voluntate proximi. Et hoc < ad> Romanos per totum. Unde et de poenalibus dispositioni- dupliciter. Uno modo ut et voluntate primi parentis dicatur procedere bus in nobis ex originali peccato dicit AUGUSTINUS1110 De libero dicta infectio morbosa in semine, in quantum omnes qui ab eo a r b i t r i o quod ideo dicuntur peccata, quia de peccato illo primo liberae descendunt, movet motione generationis per virtutem activam in 60 vo!untatis .originem ducunt, voluntati vero aut actioni alicuius I proxi- K ]7" generatione, quae principaliter a patre procedit, ita quod peccatum 35 mI parentis eas non attribuit. originale non contraheret foetus a matre infecta, patre autem non I Dicendum ergo quod traductio originalis est propter dispositionem Bad. 20' Zucc. 31 " infecto. Alio modo ut, I quia ex voluntate libidinosa primus parens morbosam naturae ex voluntate peccatrici primi parentis productae D 15,b post I peccatum suum generavit et generatus libidinose similiter non ex aliqua actione proximi generantis. Ita quod, quacumque sub~ E l7,b libidinose generavit, per hoc ex libidine I generati contrahunt ori- 65 stantia materiali traducta per generationem naturalem per medios ginale. Secundum istas positiones formatus miraculose de carne digiti 40 genitores ex primo parente, sive sit in semine unius parentis vel non contraheret originale. am~orum, sive in substantia membri ut in manu vel pede, quidquid Sed modus ponendi originalis traductionem dictis modis non vide- ex Illa generetur, sive miraculose sive quocumque alio modo (nisi tur conveniens. Peccatum enim originale dicitur peccatum quasi naturae: Ephes. 11 Eramus natura filii irae. 0 : Simile ergo est ABCDEGHla Pecia 6: KN B 24" quodam modo I de traductione naturae humanae ex primo parente 45 47 est] om. CG 48 nec] neque I 48-49 originale peccatum] illv. BCEGHIKNa 49 ut] om. G sup. llIl. aI. mali C 50 ut] nisi(?) vel ubi(?) G 5 possint] possunt BCDNa 52 per] ad sed deI et per 1. m. aI. mali C 53 quia ... ABCDEGHla Pecia 6: KN peccati] i. m. sed pro. materialiter habetur naturaliter C 53 infecta] et addo sed 2 exp. A 53 matenahter] nat~rahter G 53 peccati] i. m. aI. mali. E 54 est] eius 25 quasi] quia GN 25 et] in GN ras. super quam et al.(?) man. C 25 quasi ] sed III est eorr. H 55 cum Illo] om. GN sup. iiII. aI. man. C 56 traductionem] quia N 26 existens in semine] in semine existens K 28 autem] in addo G peccati addo CGN? 56 attribuit] tribuit N attribuerunt sed iII attribuit eorr. [ 28 corpori] corpore N 28 quasi] quia N 30 Sed] si B 30 non] sup. lin. aI. 57 Romanos] Ro(.) sed deI. et Romanos(?) i. m. aI. man. et in cpistola ad Romanos man. C 30 procedere a voluntate] iter. et exp. C 35 a patre] habere(?) N i. m. ]a man. D sequitur lac. quattuor litterarum B 58 Augustinus] libro add. 35 peccatum] sequitur ras. Ullius litterae C 36 autem] eras. D om. a 37 quia] BCDEGIKNa 59 quod] et. B. 60 actioni] ni SI/p. iiII. E 62 originali s est] ser. ( ?) sed in qui corr. aI. man. C 38 post] propter G 38 generavit] libidinose addo corporahs .est sed deI. et ongmahs est i. m. aI. mO/I. E 63 naturae] natura G CGN 39 generavit] generat a 40 formatus] generatus GN 40 miraculose] 63 peccatncI] om. CGN peccatnce Ea 63 parentis] i. m. aI. mali. A 63 productae] maculose sed in miraculose corr. aI. man. B 42 originalis] originalem BCDENa ~raductae a 64 quod] sup. lin. N 66 genitores] trad lictores GN 66-68 sive ... 43 dicitur] dicit N 43 ergo] autem KN 44 filii irae] deI. et reser. i. m. aI. man. B Illa] om. a 44 ergo] om. B autem CEGa 44-45 ergo ... quodam modo] autem est quod alio modo sed deI. et ergo est quodam modo i. m. I 57 Rom., cf. v, 12-21. 59-60 AUGUST De lib. arb., III, C. 19, n. 54 (CC lat. 29, 306; CSEL 74, 134; PL 32, 1297) .. , 44 Ephes., II, 3. Zucc. 31 ,b 174 substantia QUODLIBET ilIa materialis prius purgetur a dicta morbosa sitio-Ine), ex coniunctione cum corpore formato I dispo- ex. iII.a ~ateria 70 I QUAESTIO 22 dispositione erat, cum Christus formatus erat de illa sub qua descen- dit de Adam, immo vel mater Christi prius purgata fuit et sancti- 175 contrahit anima peccatum originale, ad modum quo SI aliqUis le~ra ficata I a fomite originalis, priusquam Christus de ea conciperetur, B 24,b infectus esset, et quidquid ex eius substantia procederet, ab Illa 95 ut non haberet nisi semen mundum et purum, aut ipsum semen in formatum, lepra inveniretur infectum. Si vero aliquis generetur per virgine purificatum fuit omnino, ut ex puro semine formaretur corpus H 20 ra miraculum de alia substantia quam a primo parente tra-Iducta, vel Christi, ut sic anima eius ex coniunctione cum corpore illo nullum de aliqua substantia ab illo traducta, prius tamen a dicta infectione 75 originale contrahere potuerit. I Non sic autem oportet po-jnere in C 18,b purgata, ille nullum originale contraheret. generato per I miraculum. Bene enim potest per miraculum generari Bad. 21 rF 00 aliquid ex morbosa substantia quae seminaliter in Adam fuit, et per I II ,b seminalem I rationem, licet non naturaliter et seminaliter ex illo gene- E17" ratum sit, hoc est modo naturalis generationis patre seminante in matre. Per hoc patet quomodo procedit argumentum primum .. Bad.20vF I Ad secundum, quod sic generatum non fuisset in Adam per seml- nalem rationem, sicut neque Christus, dicendum ad hoc quod illud 80 QUAESTIO 22 generatum dicitur fuisse in Adam per sem~nalem ra~ione~, quan~o N 16'b ex suo principio I materiali sub eadem ratione et disposItione eXIs- UTRUM PARVULUS DELATUS AD BAPTISMUM, MOR- tente formatur sub qua erat in Adam, et ex ipso traductum est, ut TE PRAEVENTUS, DAMNETUR sicut sub morbosa dispositione in illo fuit et sub tali ab illo traductum est, sic sub eadem dispositione aliud generetur ex eo. Quando autem 85 A 14" sub alia dispositione ex illo aliquid generetur quam I ex Adam I Circa secundum arguebatur primo quod parvulus delatus ad eccle- Zucc. 32 ra 5 siam, interim moriens, salvatur. M a t t h. VIlIa dicitur de ferentibus traductum est, dicitur generatum non fuisse in Adam secundum curandum ad Iesum: Videns fidem illorum misertus est eius et curavit seminalem rationem. Et hoc modo Christus fuit in Adam secundum eum, non tam in corpore quam in anima. Si ergo adulto potuit valere corporalem substantiam, quia substantia sanguinis virginei de qua fides aliorum ad emundationem actu alis peccati, multo fortius par- formatum fuit corpus Christi, traducta fuit substantialiter de Adam, 90 vulo ad emundationem originalis. non tamen secundum seminalem rationem, quia non sub eadem IO Contra. Ioannis Illa dicitur: Nisi quis renatus fuerit ex aqua et ~piritu Sancto, etc. Iste autem non sic est renatus. Ergo non intrabit ABCDEGHla Pecia 6: KN In regnum. 71 peccatum originale] inv. BCDEGHINa 72 et] om. a 72 ex] ab G ABCDEGHla Pecia 6: KN 74 alia] illa N 74 quam] om. N 74 a] om. BC 74-75 vel ... traducta] om. (ham). G om. (ham.) sed i. m. C om. (ham.) sed i. m. ai: mali. D 75 t.amen] traducta addo sed exp. B 75 a dicta] ad illa N 78 procedit argumentum pr.lmum] 92 cum ... erat] om. (ham.) N om. (ham.) sed i. m. ai. mali. C 92 illa] substantia B argumentum primum procedit K 78 argumentum primum] illv. ~ 80 ratIOnem] 92 sub] de N 93 fuit] erat a 95 ut] i. m. N 96 purificatum] purificationem( ?) i. m. ai. mali. B 80 neque Christus] nec Christus I neque Chnsto sed /Il .neque sed iII purificatum corr. E purificandum I 97 Christi] om. N i. m. ai. mali. C Christus corr. B in Christo CG 81 per] secundum N 81 quando] quonIam a 97 ex coniunctione] om. E 98 autem] om. CGN 00 in Adam fuit] fuit in Adam 84 in] et GH et sed exp. eI in sup. iiII. ai. mali. BC 84 sub2] super sed dei. eI sub GN 2 naturalis generationis] illv. G 2 seminante] cessante DK 3 damnetur] pro i. m. ai. mali. B reser. i. m. E 84-85 ab ... est] traductum est ab illo CG . 85 est] suo originali addo I 4 primo] om. E 5 salvatur] quia addo CGN 7 non] ~.U/ll d· erat corr .... N ? 85 sic] sed N 85 subI] ab BHNa ab sed ut /. m. ai. om. a 8 peccati] fides addo i. m. C IO quis] qui AB aliquis N 12 regnum] caelorum addo N mali. C 86 ex illo aliquid] aliquid ex illo CGN 87 diCitur] corpus ad1. a 87 generatum non] illv. H 88 Christus fuit] illv. ~ . 89 corpora le m substantiam] illv. a 90 substantialiter] finaliter sed dei. eI substanl1ahter I. m. ai. mali. E 6 Mallh., IX, 2. IO-II Ioallll., 111,5. ]76 QUODLIBET I QUAESTIONES 23 et 24 177 QUAESTIO 23 Bad. 21 rG I Dicendum ad hoc, non praeiudicando divinae potestati et ordinati- UTRUM PARVULUS ISTE AEQUALEM POENAM SUSTINEAT oni qua potest salvare quemlibet qualitercumque vult, talem parvulum 15 PRO SUO ORIGINALI CUM PARVULO SARRACENI et quemcumque alium, quod sicut in lege naturae non salvabatur D 15" parvulus nisi in fide parentum, in lege Moysi a die octavo I per I Tertia quaestio proponebatur sine argumento, et ideo breviter di- Bad. 21 ri circumcisionem, sic in lege Evangelii secundum communem cursum I 5 cendum ad ipsam, quod in parvulis omnibus originale peccatum luce. 32' divinae gratiae nullus salvatur nisi ablutus aquis baptismi, et hoc K 17'b aequa ] e est et aequalis poena ei debetur in omnibus, poena damni luce. 32 ,b ex virtute edicti legis divinae. Modum au-Item et rationem iustitiae 20 scilicet, ut carentiae divinae visionis, quae est pura privatio, in qua talis edicti impertinens est ad propositum intentum exponere. non cadunt magis et minus, I nulla autem sensus, in qua magis et Zucc. 32' minus locum I habere possunt. Et ideo, cum, ut iam dictum est, B 24 ". IO parvulo decedente sine baptismo, in nullo suffragantur secundum communem legem merita aut fides parentum, aequalis erit damnatio Bad. 21 rH I Ad argumentum in oppositum, dicendum quod secundum commu- et poena parvuli fidelis discedentis sine baptismo et Sarraceni. nem cursum gratiae prima gratia potest homini mereri per alios, ut per illam excitetur in libero arbitrio ad praeparandum se ad susci- 25 piendam motu propriae voluntatis secundam gratiam. Et sic fides QUAESTIO 24 aliorum potuit illi adulto subvenire, sed non sine motu propriae voluntatis interveniente. Quia ergo parvulus nullum motum propriae UTRUM PARVULUS ISTE MORIENS ANTE BAPTISMUM voluntatis potuit adhibere, etsi primam gratiam recepisset merito DEBEAT SEPELlRIIN COEMETERIO H 20'b fidei aliorum, ideo mediante illa non potuit secundum I communem 30 legem susceptionis gratiae secundam gratiam recepisse ad emundatio- I Similiter et quarta quaestio sine argumento proponebatur, et ideo Bad. 21 rK O 10" nem I peccati originalis. Et sic non est simile de isto curato et illo 5 similiter ad ipsam dicendum breviter quod coemeterium non est nISI luce. 32" parvulo. Si autem omnino fides aliorum illum curavit, hoc fuit gratia ad reverenter custodiendum corpora filiorum ecclesiae in terra usque specialis, et talem potuit isti parvulo concedere et eum salvare, sed ad fina]em resurrectionem, quorum animae requiescunt cum Deo in de hoc nihil habemus iudicare. 35 caelis secundum quod aestimatur. Unde I et excommunicatorum luce. 32 'I corpora, de quibus praesumitur ab ecclesia in foro exteriori quod ABCDEOHIa Pccia 6: KN ABCDEOHla Pecia 6: KN 3 pro ... cum] om. I 5 omnibus] hominibus sed iII omnibus CO/T. B 6 poena '" omnibus] om .. (lzam.) B 7 scilicet] om. B 7 carentiae] ser. sed iII carentia corr. 01. 14 praeiudicando] praeiudico sed in praeiudicando eorr. 01. man. C praeiudico O man. B carentla C 7 divinae visionis] visionis Dei DHa 8 magis) maius BDHIKa 16 qua] quae D 16 quod] quam sed in quod eorr. A 17 parvulus nisi] om. 8 autem] poena addo 01. mali. BC est poena add. a 8 magis] maius BDHIKa E 19 nullus) om. I 24 homini] ser. sed in homo corr. B 25-26 suscipien- IO sufTragantur] suffragatur K 12 discedentis] decedentis BCa 12 Sarraceni] COlit: dam] suscipiendum a 26 voluntatis] ad addo sed exp. C 26-28 secundam ... 1 . ~. similit~r ad ipsam] ad ipsam similiter BCDEOHIKNa 12 SarraceniJ COlit: 1 voluntatis] om. (ham.) ON 29 etsi] etiam si E 30-31 communem legem suscepti- 5 sl~lhter ad Ipsa.m] ad ipsam similiter BCDEOHIKNa 4 argumento] argumentis N onis] rationem susceptionis sed deI. et communem legem susceptionis i. m. 01. man. C 5 dIcendum breVIter] inv. CO 5 nisi] sup. IiII. K 6 rcverenter] revcrcndum D communem susceptionem legis ON 32 et] de addo N 34 sed) et BCKa reverendum et H 178 QUODLIBET I QUAESTIO 25 179 animae eorum sunt separatae ab ecclesia triumphante, in coemeterio IO quod est ratio deordinationis in peccato, principale est in illo. Hoc non sepeliuntur. Quaere, cum ecclesia supponit animam dicti parvuli autem est aversio et non conversio. Sub-Istantia enim actus voluntatis Zucc. 33,b damnatam, corpus eius in coemeterio sepeliri non debet, maxime ea peccantis in conversione ad bonum commutabile consistit, ut delec- de causa, quod per sacramentum regenerationis numquam ecclesiae tetur in illo. Quae quantum est de se, non est mala, sicut neque membrum fuit. 25 ipsum bonum commutabile malum est, sed ex hoc solum est mala et deordinata, quia est contra praecepta divinae legis et fruitur homo creatura non I sub Deo sed contra Deum. Propter quod dicit Bad. 21 vL QUAESTIO 25 AUGUSTINUS Contra Faustum: Peccatum est dictum vel factum vel concupitum contra legem Dei. Item Contra Pelagianos : Pec- UTRUM PRINCIPALI us IN PECCATOSIT AVERSIO 30 catum non est appetitus malarum rerum, sed desertio I meliorum. H 20" AN CONVERSIO Absolute igitur dicendum quod aversio princi pa le est in peccato, tamquam illud in quo consistit tota deordinatio actus peccati et Zucc. 33" I Sequuntur quaestiones de homine pertinentes ad statum culpae contemptus qui est in illo. actualis. Et proponebantur duae. Prima, utrum principalius in peccato 5 sit aversio an conversio. I Secunda, utrum quilibet tenetur scire de quolibet peccato, an sit mortale an veniale. Circa primum arguebatur quod aversio sit. Quod principale est et per se in peccato, privati o est. Sed aversio magis consistit in privati- 35 Ad argumentum in oppositum, quod conversio est causa aversionis, one quam conversio. Ergo etc. IO dicendum quod verum est quantum ad substantiam actus, et ideo C18" Contra. I Illud est principalius in peccato, quod est causa alterius. actus peccatorum secundum speciem distinguuntur ex parte con- E 17,b Conversio in peccato I est causa aversionis. Numquam enim avertere- versionis. Quantum vero ad deordinationem actus, I in quo est B 24 ,b tur homo a bono incommutabili nisi propter conversionem ad bo- principalitas peccati ut dictum est, e converso aversio est causa N 16" num I commutabile. Ergo etc. 40 conversionis. Quantum enim est ex parte deordinationis, non. est deordinata conversio nisi quia deordinata est aversio. < SOLUTIO> 15 Bad. 21 rL I Dicendum ad hoc quod, cum in omni peccato duo sunt, actus voluntatis et deordinatio circa ipsum, actus materiale est in peccato, deordinatio autem formale. Actus enim non esset peccatum nisi propter deordinationem contingentem circa ipsum. Illud autem in ABCDEGHla Pecia 6: KN unoquoque principale est, a quo habet esse suum formale. Illud ergo 20 2 21 est ] sup. lin. ante principale K 22 autem est] inv. N 22 substantia] solutio sed deI. et substantia i. m. aI. man. E similiter I 22 actus] sup. lin. K 23-25 com- mutabile ... bonum] om. (ham.) B 24 in illo] i. m. C 24 illo] illum N ABCDEGHla Pecia 6: KN 24 ?eque~ nec GN 25 malum] om. K 30 appetitus] om. K 31 igitur] ergo la 32 11.lud]Id CDHa 32 peccati] tamquam illud in quo addo (homoeoceph.) sed dei. E 14 membrum fuit] i. m. I 5 in] et sed exp. et in i. m. aI. man. B 6 sit] si N 36 dicendum] om. GN 39 dictum est] inv. K 39 aversio] autem addo I 6 an] quam N 8 aversio] conversio sed in aversio corr. C 8 Quod] i. m. A 40 enim] om. CN 41 deordinatio est] inv. N 9 in] aversione addo sed deI. A 11 causa] averteret add. sed exp. G 13 nisi] non sed in nisi corr. E 16 cum] om. H 16 sunt] scilicet addo BCEHa 17 ipsum] 28-20 AUGUST., Contra Faustum, XXII, C. 27 (CSEL 25', 621; PL 42. 418). 29-30 ID., primum sed deI. et ipsum i. m. E De natura boni. C. 34 (CSEL 252, 972; PL 42, 562). 180 QUODLIBET I QUAESTIO 26 181 progressi .fueramus, nec cogitare nec sentire permittimur, et loquitur QUAESTIO 26 20 de progressu in peccatum. Discretionem ergo talium mortalium non tenetur homo scire, nisi multum notabilis sit excessus. UTRUM QUILIBET TENEATUR SCIRE DE QUOLIBET PECCATO. Loquendo autem de discretione mortalium primo modo, tunc AN SIT MORTALEAN VENIALE distinguendum. Aut enim sunt divina lege expressa, aut non sed iuxta I ea quae expressa sunt, ex rationis industria investiganda K 17" Zucc. 33" I Circa secundum arguebatur quod quilibet tenetur scire I de quolibet 25 reliquuntur; secundum enim quod dicit PHILOSOPHUS IlIO Poli- in D 15'b an sit I mortale peccatum, quia secundum BOETHIUMnon vitatur 5 t i cae : Lex universalia instituit, reliqua iustissima sententia iudicare I I I" malum nisi cognitum. Quilibet tenetur vitare quodlibet peccatum oportet et disponere. mortale. Ergo tenetur quodlibet cognoscere. Si sunt divina lege expressa, tunc tenetur quilibet pro tempore quo Contra. Tunc omnis peccans ignorans gravius peccaret quam sciens, est capax praecepti, scire ea et quod debet se cavere ab eis; tunc enim et nulla esset ignorantia allevians. Quod falsum est, cum dicat 30 obligatur ad tenendum praecepta, ut di-Icitur IlIO De libero arbi- Zucc. 33· b ApOSTOLUS:Misericordiam consecutus sum quia ignoransfeci. IO t r i O. Horum ignorantia dicitur ignorantia iuris, quae neminem excusat. In talibus enim nullus debet praesumere aliquid agere si non sit certus, nisi requisito consilio peritiorum. Si vero non sunt divina lege expressa sed in expressis implicita, 35 tunc secundum gradus et conditiones personarum quidam tenentur Bad. 21 vN I Dicendum ad hoc quod peccatorum quaedam sunt ex genere suo scire magis distincte et in particulari, quidam vero minus distincte mortalia, ut adulterari, furari, de quibus dicit PHlLOSOPHUS quod mox et magis in universali, I sicut est de notitia articulorum fidei. I Regu- E18" nominata mala sunt; quaedam vero ratione contemptus solum super- lam autem universalem communem omnibus de his nullus dare C 18" venientis actui: quod enim ratione generis actus alias posset esse potest. Et quia in talium peccatorum distinctione an sint mortalia veniale, bene ratione contemptus potest esse mortale. 15 40 an venialia, non est qui certam et generalem regulam distinguendi Discretionem mortalium isto secundo modo a venialibus non est dare poterit (delicta enim quis intelligit, ut dicitur in Psalmo), I cum A 15" hominis mensurare, nisi excessus fuerit multum notabilis, unde dicit cuiquam in dubium venerit de aliquo talium an sit mortale an veniale , AUGUSTINUSI° Soliloquiorum : Quantum miseri eramus et quo ABCDEGHIa Pecia 6: KN ABCDEGHIa Pecia 6: KN 4 quolibet] peccato addo N 5 mortale peccatum] inv. CGIN 6 nisi] quia addo a 21 notabilis sit] il/V. K 22 primo om. K i. m. 01. mal/. D 23 distinguendum] est 6 Quilibet] Quiscumque C 6 vitare] scire sed dei. et vitare sup. lin. C 6 quodlibet] addo EG 23 sed] si G 25 relinquuntur] requiruntur GN requiruntur sed relinquun- libet sup. lin. ai. man. C 8 peccaret] peccasset sed in peccaret corr. ai. man. C tur i. m. 01. mal/. C 28 tenetur] sequitur H 29 est capax] il/V. HKN 01. mal/. i. m. K 9 falsum est] inv. a II ad] aut G II sunt ex genere suo] ex genere suo sunt CGN 30 dicitur] libro addo BCEGHIKNa 31 Horum] enim addo sup. lil/. 01. man. C 14 enim] tamen GN 14-15 alias ... contemptus] om. N i. m. aI. man. sed pro bene 31 IUrIS] naturae BG i. m. 01. man. C reser. i. m. E 32 debet] dicitur sed exp. e/ habetur idem C 15 bene] unde E om. Ha 15 veniale ... esse] om. (hom.) sed non debet i. m. 01. man. C 32 agere] si non sit certus addo sed dei. E 33 sit] i. m. 01. addo G 18 multum] i. m. 01. man. ante fuerit C om. GN 17-18 unde ... cogitare] ma/L C. 33 pe~itiorum] peritorum CG exp. e/ reser. i. m. K 34 in] om. a om. N 18-19 dicit Augustinus] inv. BCEKa 18 I°] libro I° BCDEIa I° libro K 34 ImphcJta] Imphcata CG 38 nullus] i. m. I 39 distinctione] distinctionem CG 18 Soliloquiorum] solibilium(?} D 18 miseri] mensi K 18 et] om. I in addo sup. 40 an venialia] om. I 40 generalem] etiam addo GN 41 intelligitj intelliget BCEG lin. E etc. addo BCKa 42 venerit) om. G i. m. 01. man. C 5-6 Cf. GULIELMUS PERALDUS, Summa de vitiis et virtutibus, II, tract. I, pars un. (p. 22a). 26-27 ARISTOT., Poli/., III, C. II (TransI. Moerbeke, ed. F. SUSEMIHL, p. 228, lin. IO-II; 18-19 I Tim., I, 13. 26-27 ARISTOT., cf. E/h. ad Nic., II, C. 6 ('Eth. Vetus'; TransI. 1287a 25-26). 28-30 AUGUST., De Iib. arb., III, cf. C. 24, n. 72 (CC lat. 29, 317-318; Grosseteste A et B; I 107a 9-11). 18-19 AUGUST., Solii., I, C. 14, n. 15 (PL 32, 882). CSEL 74,149-150; PL 32,1306). 41 Psalm., XVIII, 13. I QUODLIBET QUAESTIO 27 183 182 debet a peritioribus quaerere, vel propter dubium de peccato tali tamquam de mortali poenitere. In hoc enim casu habet locum illud QUAESTIO 27 GREGORII: Bonarum mentium est ibi peccatum agnoscere ubi I peccatum 45 non est, scilicet tam grande quantum agnoscit. UTRUM PRAELATUSSUBDITO CUI COLLATUMSIT OFFICIUM AU- DIENDI CONFESSIONES, POSSIT CASUM ALIQUEM SUBTRAHERE QUEM IURA CONCEDUNT SIMPLICI SACERDOTI 5 I Sequuntur quaestiones pertinentes ad homines constitutos in diversis Zucc.34" Bad. 21 vO I Per hoc patet ad obiecta. statibus ecclesiae, Et quaerebantur quaedam pertinentia ad praela- Ad primum, quod non vitatur malum nisi cognitum, verum est vel tos, I quaedam vero pertinentia ad doctores, quaedam quidem ad N 16,b B 25" in generali I vel in speciali, et hoc modo quilibet usum liberi arbitrii I 50 religiosos, quaedam autem ad mercatores. G 10'b habens, obligatus ad vitandum omne mortale, debet omne cognoscere De primo quaerebantur septem, vel in generali vel in speciali, ut dictum est. Et de cognito in generali IO Primum, utrum praelatus subdito suo audienti confessiones, potest cum occurrit in speciali, satis respondet de illo testimonium con- ei aliquos casus subtrahere ab illis quos iura communiter sacerdoti- scientiae cuiquam, nisi malitia impediat, ut vel omnino non agat, vel bus concedunt. agere non attentet nisi prius peritiores consulat. . 55 Secundum, utrum potest ei plures casus concedere a quibus ab- Ad secundum, quod tunc omnis ignorantia esset aggravans, dicen- solvat, quam iura con cedunt. dum quod verum est si omnes omnia tenerentur scire expresse et in 15 Tertium, utrum confitentem quaedam ad se pertinentia, quaedam speciali, sicut illa quae exprimit lex divina, quod non est ita, vero ad praelatum superiorem, possit primo absolvere ab illis quae pertinent ad se et tunc remittere pro aliis absolvendum ad superiorem. Quartum, utrum potest ipsum absolvere de eo quod pertinet ad superiorem, sub conditione si superior ratum habeat. 20 Quintum, utrum possit ipsum absolvere de illo et aliis ad tempus, quousque superiori confiteatur. Sextum, utrum praelatus superior potest dare inferiori potestatem sic absolvendi. Septimum: si inferior habet peccatum occultum de quo praesumit 25 praelatus quod illud commisit, et petat in capitulo quod sub iura- ABCDEGHIa Pecia 6: KN mento suo de illo peccato veritatem dicat coram capitulo suo si ipsum 44 illud] om. N 45 Gregorii] quod addo B 45 ibi] i. m. B 46 scilicet] sed HI ABCDEGHla Pecia 6: KN sed sed dei. et scilicet i. m. ai. man. B 45 agnoscere] cognoscere N 46 agnoscIt] agnoscat C agnoscunt a 51 habens] est addo BC 51 obligatus] est addo GKN 2 collatum sit] commisit I 6 quaedam] quidam E 6 pertinentia] pertinentes est(?) addo sed dei. D ergo addo C 51 mortale] ergo addo ~ 5\ cognoscere] E 7 quaedam I] quidam E 7 quaedam vero] et quaedam N 7 quaedam ... agnoscere Ka 52 vel ... generati] om. (hom.) N 52 cogmto] cognomento sed pertinentia] et quaedam G 7 quaedam quidem] et quaedam GN 7 quidem] om. E cognito i. m. ai. man. B cognitione CG cogno.scendo \ cognomento Ka . 53 occurnt] 8 mercatores] pertinentia addo CGN 13 potest ... concedere] potest ei concedere occidit K 53 in] vel E 54 cuiquam] CUI C 54 ut] om. GN sup. Im. ai. man. C plures casus BDla plures casus potest ei concedere CG plures potest ei concedere N 56 quod] sequitur ras. unius litterae C 14 concedunt] concedant G 15 se] sup. /in. ai. man. E 16 vero] om. a 16 illis] his BCDGHKNa 17 ad] i. m. ai. man. B 18 ipsum] om. G 20 possit] om. K 45-46 GREGOR. M., Registrum epistolarum (cr. Mon. Germ. Hist., epist. 2, XI, 56a, 339 et 20 et] de addo N 24 Septimum] utrum addo sed exp. E 24 de] sup. /in. ai. man. C PL 77, XI, 64, \195B); cr. GILBERTUS DE TORNACO, Pharetra, IV, C. 23 (ed. in BONA- 24 praesumit] quando(?) sed exp. et praesumit i. m. ai. man. C 26 ipsum] populum VENTURAEOp. omn., p. 196a). G QUAESTIO 28 185 184 QUODLIBET I absolvendi in omnibus casibus officio curae debitis, et I de illis luce. 34' commIsIt, utrum teneatur ei iurare et veritatem dicere; et si fecerit praelatus nullum potest subtrahere. Dico, potentia iuris, non facti; 016" eum iurare in generali I de dicendo veritatem de interrogatis, utrum 55 id enim vere et solum possumus quod de iure possumus. Dico luce. 34,b de illo I specialiter interrogatus, teneatur dicere veritatem. etiam, nisi ex causa, ut si habeat eum suspectum de aliquo articulo, Ista omnia sine argumentis erant proposita. 30 puta de furto, quod sit particeps furti et indifferenter fures absolvit et facilem veniam promittit, tunc potest ei I interdicere illum articu- A 15,b lum et alios consimiles, et ceteros dimittere, sicut si iusta suspicione t 60 sit omnino suspectus, potest ei omnino I interdicere absolutionis Zuce. 34" Bad.2I VP I Ad primum dicendum quod subditus ille cui committuntur. a. prae- executionem. De casibus autem a iure superiori praelato reservatis Bad. 22rP lato superiori articuli et casus in quibus debet absolve~e I. sibi .co~- potest ei committere totum vel partem vel nihil, sicut alteri qui ex fitentes aut ex officio sibi commisso habet aliquam ordmanam IUns- officio nullam habet iurisdictionem. diction~m audiendi confessionem sicut habent sacerdotes curati, aut 35 Et sicut dictum est de sacerdote curato vel simplici canonico sub non sicut non habent simplices canonici quibus episcopus eorum 65 epIscopO, sic intelligendum est de priore vel simplici monacho sub aliq~ando committit officium audiendi confessiones et .absolvendi: abba te. Si secundo modo, cum talis nihil iuris habet m confesslOnes audiendo et in absolvendo, sed solum haec habet facere ex libera I 11 ,b commissione sicut praelatus superior aliquid I libere commisit, sic 40 QUAESTIO 28 K 17 'b libere potest 'totum subtrahere et interdicere I vel pa~te~ com~ittere et partem interdicere, secundum quod sibi placuent IUxta lIberum UTRUM POSSIT EI CONCEDERE UT DE PLURIBUS CASIBUS voluntatis arbitrium. ABSOLVAT QUAM EI IURA CONCEDUNT H 21" Si primo modo, cum praelatus quilibet tenetur generalem I ~cclesi~e E 18 ,b ordinationem custodire, nec potest solus eam immuta-Ire I ubi officia 45 I Per idem patet in parte ad secundum. Bad. 22 rQ B 25 ,b Zuce. 35" ex communi iure ordinario vel ex consuetudine legitima et praescrip- 5 Ex eo enim quod praelati superiores habent generalem sollicitudinem ta, quae in hoc iuris habet vigorem, habent iurisdictionem sibi de?i- et immediatam super omnes subditos suos, puta pa pa in universali tam et annexam, illam non potest praelatus ille subtrahere subdito ecclesia, episcopus quilibet in dioecesi sua, abbas in monasterio suo, suo nisi ex causa legitima, quia superiores tenentur I inferioribus iura et non possunt per se nec suf-lficiunt ad immediate officium ex- luce. 35 'b Cl9ra sua illaesa custodire. Unde si sacerdotes curati ex officio habent et 50 sequendum in omnes, ideo de iure habent et de consuetudine consona ex iure absolvere in omnibus casibus non reservatis episcopo vel IO iuri, quod ea quae ad se pertinent, specialiter aliis possunt commi- summo pontifici, ex curae commissione eis facta habent executionem tere, et hoc libere, quia nulli alii competunt ex officio. Et illi sunt casus super illos qui eis sunt a iure concessi. ABCDEGHla Pecia 6: KN 27 teneatur] tenetur N 32-33 subditus ... articuli] om.. I 32 commit~untur] committitur B 34 aut] -t SlIp. lin. ai. man. C ante a 34 sIbI] om. K 34 ahquam] aliam N 35 confessionem] confessiones CG 36 episcopus] SlIp. lin. ~ . 3? eo- ABCDEGHla Peeia 6: KN rum] ipsorum N 36-37 eorum aliquando] inI'. a 39 in] om. a 40 ahqUld hbere] inI'. GN 41 interdicere] indicere sed in interdicere corr. D 42 et parte~] v~1 sed 54 potest] i. m. ai. man. E 54 non] et H 55 quod ... possumus] om. (hom.) I et partem i. m. A i. m. N 42 liberum] libitum A 45 ordinatu~] deordmatlOnem 56 etiam] autem G 57 fures] om. I 60 ei omnino] inI'. CGN 62 ex] om. N K 45 solus eam] inI'. K 45 eam] SlIp. lin. ai. man. D 45 ubI] ut GN . 46 et] 4 in] SlIp. lin. E 4 parte] per se B 5 enim] om. H SlIp. lin. aI. mali. D 6 suos] vel I 47 quae] et H 48 ille] om. CG 49-50 iura sua] inI'. C 51 episcopo] ut addo BCDEIKNa 8 et non] nec CN 8 nec] neque I IO aliis possunt] inI'. N episcopis N 51 vel] et N 52 curae commissione] iure commissionis GN 186 QUODLIBET I QUAESTIO 29 187 confessis curato, nec remittunt eos ad curatos ab omnibus peccatis QUAESTIO 29 simul absolvendos. Et constat quod in his ecclesia non errat. I Simpliciter ergo dicendum quod inferior praelatus potest simpliciter Bad. 22rS UTRUM POSSIT ISTE ABSOLVERE DE CASIBUS PERTINENTlBUS 30 absolvere subditum de I pertinentibus ad I ipsum et remittere eum G II " AD SE, REMITTENDO ABSOLVENDUM A SUPERIORI DE CASIBUS absolvendum ad superiorem super eo quod pertinet ad illum. Cum E 18" PERTlNENTlBUS AD ILLUM, CONFESSUM SIBI DE UTRISQUE enim per contritionem et confessionem I factam praelato inferiori luce. 36" omnia peccata sunt remissa, et iam peccator absolutus est a Deo. Bad. 22 rR I Ad tertium dicendum quod aliquibus I videtur quod, sicut contritio 5 Absolutio sacramentalis facienda per ecclesiam duo facit. I Unum, D 16 rb luce. 35" integra debet esse de omnibus peccatis et similiter confessio, ita et 35 quia partem debitae satisfactionis remittit. Aliud, quia absolutum N 17" sacramentalis absolutio, ut non possit valere absolutio facta a prae- ecclesiae militanti a qua per peccatum suum separatus fuerat, recon- lato inferiori de eis quae pertinent ad se, etsi consequenter praelatus ciliat; omnis enim mortaliter peccans, quantum ad se, a communione superior absolvat de eis quae pertinent ad ipsum. Immo debet prae- sacramentorum et ecclesiae separatus est et excommunicatus. Nunc latus superior simul absolvere de eis quae pertinent ad se, de quibus IO autem neutri horum repu-Ignat separare absolutionem et facere eam C 19 rb sibi specialiter confessus est, et de quibus inferiori praelato confessus 40 per partes. Satisfactio enim per partes bene potest iniungi. Potest est et quae pertinent ad illum, vel remittere ad inferiorem ut de enim dicere sacerdos: « Facias hoc usque ad illud tempus, et tunc I K 18 ra omnibus simul eum absolvat. reverteris et tibi aliud iniungam ». Similiter reconciliatio bene potest Sed contrarium huius videmus observari communiter in universali fieri per partes, sicut patet de excommunicato pluribus excom-Imuni- Bad.22VS ecclesia, tam in curia summi pontificis quam aliorum pontificum. 15 cationibus, quod bene potest absolvi ab una sine alia. Vel si omnibus Cum enim summus pontifex missos ad ipsum pro absolutione super 45 modis velimus quod absolutio de omnibus debet esse unica, dicamus casibus specialiter pertinentibus ad ipsum absolvit, sic rescribit dioe- quod pri-Ima absolutio fit sub ratihabitione de secunda subsequenda, luce. 36 rb luce. 35,b cesanis episcopis: I « Tali, quem de tali crimine ad te remittimus ita quod factum in prima suspenditur nec habet effectum suum absolutum, salutarem poenitentiam secundum quantitatem delicti quousque adveniat secunda; et tunc secunda agens in virtute propria sui ei iniungas ». Non autem scribit: « quem de tali crimine et aliis 20 et primae praecedentis agit totum quod unica absolutio de omnibus B 25" peccatis suis tibi vel curato I suo confessis remittimus absolutum », 50 simul facta agere deberet, et sic ratificat primam, immo illa cum vel « quem ad te remittimus, a tali crimine et aliis peccatis suis tibi ista unica simpliciter et in divisa reputatur. et curata suo confessis vel confitendis absolvendum ». Nec aliter fit Et quamquam ita sit, tamen in prima absolutione nulla debet apponi H 21 rb in I curia quam scribitur. Et per eundem modum episco pi missos ad conditio de secunda subsequenda, neque in secunda de prima prae- se a curatis simpliciter absolvunt de casibus pertinentibus ad eos, 25 nullam mentionem faciendo de aliqua absolutione de peccatis iam ABCOEGHIa Pecia 6: KN 27 omnibus] hominibus E 27 ab] de N 27 omnibus] hominibus E 31 ad ABCOEGHIa Pecia 6: KN superiorem] ser. sed superiori i. m. al.(?) man. C ad inferiorem sed in ad superiorem(?) eo~r. 01. man. G 33 et iam] etiam a 33 peccator] peccatorum B 34 Absolutio] 5 quod] sicut addo C 6 ita et] ut sit E 6 et2] om. N 7 ut] unde E 7 ut non enIm addo BCOGKNa 34 per] sup. lin. 01. man. E 38 et] om. G 40 per'] ad possit valere absolutio] om. (hom.) N 8 eis] illis C 9 ad] aliud N IO de] om. N sed per sup. lin. 01. mal!. C 40 Satisfactio ... partes] om. (ham.) sed sup. lin. 01. man. C II sibi specialiter] specialiter ei GN II inferiori praelato] inv. CN 12 ut] sup. 40 bene] om. K 42 tibi] om. C 43 de] in C 44 alia] reser. i. m. aI. man. C lin. N 14 observari communiter] inv. GN 16 pro] vel I 17 absolvit sic] i. m. 47 quod factum] iter. sed deI. C 47 suspenditur] suspendatur C 48 adveniat] 01. mal!. A 17-18 dioecesanis episcopis] inv. K 21-22 tibi ... suis] om. (ham.) sed veniat. GN eveniat Ka 48 tunc] dicit( ?) sed deI. et tunc i. m. 01. man. C dixit sed exp. G i. m. 01. man. C 21-23 tibi ". confessis] om. (ham.) a 22-23 remittimus ". 49 agIt] agitur B 49 absolutio] om. N om. sed absolutione i. m. 01. man. C confessis] om. (ham.) KN om. (ham.) sed i. m. aI. man. OG 50 simul] vel sed deI. C vel sed exp. G 53-54 praecedenti] praecedentis N 188 QUODLIBET I QUAESTIO 32 189 cedenti; nec oportet, quia de iure talis conditio subintelIigitur, ut non sit necesse quod exprimatur, sed inferior debet absolute absolvere 55 QUAESTIO 32 de pertinentibus ad se et de aliis remittere ad superiorem, dummodo ilIe disponat superiorem adire. Si enim eum rebellem videret, de UTRUM PRAELATUS SUPERIOR POSSIT DARE SUBDITO POTES- nullo deberet eum absolvere, quia iam impoenitentem se ostenderet. TATEM ABSOLVENDI SUB TALIBUS CONDITlONIBUS Per idem patet ad sextum. Bad. 22 v' QUAESTIONES 30 et 31 5 Cum enim sUper illud quod impossibile est de se, nulIa potest esse Zucc. 36' potentia, et impossibile est quantum ad sacramentalem absolutionem UTRUM ISTE POSSIT TALEM ABSOLVERE DE PERTlNENTIBUS quod aliter fiat quam I sub verbis absolutivis assertoriis, ut dictum N 17'b AD SUPERIOREM, SUB CONDITlONE SI IPSE RATUM HABEAT est, nulIus autem potest dare potentiam ad id faciendum super quod UTRUM POSSIT ISTUM DE UTRISQUE ABSOLVERE AD TEMPUS, nulIa cadit potentia, idcirco absolute dicendum quod praelatus QUOUSQUE SUPERIORI CONFITEATUR 5 IO superior non potest dare inferiori potestatem absolvendi sub ilIa forma. Bad. 22 vT I Ad quartum et ad quintum dicendum simul, quod inferior de illis Quod si praelatus superior, quia non est semper praesens, com- Zucc. 36" quae pertinent I ad se, statim potest et debet absolute absolvere, non mittat alteri potestatem absolvendi de ilIis quae ad se pertinent cum A 15" I 12" sub aliqua conditione si de illis postmodum absol-Ivatur a superiore, fuerit absens, sub tali conditione quod ei fiat confessio de eis post- neque ad tempus quousque de ilIis absolvat eum superior. Nec valeret 15 quam fuerit praesens, tunc praelatus inferior confitenti debet dicere absolutio facta hoc modo, quia verba sacramentalia effectum nulIum IO conditionem. Quod si non velit eam acceptare, non debet eum audire Zucc. 36 ,b habent nisi sub assertione ilIa et forma verbo-I rum propalata sub qua nec absolvere, quia poenitens non est. Quod si tunc ex animo con- B 25 ,b sunt instituta. Cum igitur verba sacramen-Italia sint instituta sub sentiat et confiteatur et absolvatur, quod factum est tenet. Sed si assertione absoluta, qua dicit sacerdos in persona Christi ac si postmodum confiteri renuit superiori, quae dimissa sunt, non redeunt, Christus diceret: « Ego absolvo te », sicut « Ego inungo te », nullo 20 s~d novum crimen incurrit. Unde, cum dictam conditionem appo- H 21 " modo valet absolutio I sub quacumque conditione vel protestatione 15 sitam acceptat, absolute debet eum absolvere sine omni conditione facta. apposita ex parte absolutionis, et tunc praelatus adveniens potest I E 18 ,b Quod si circa illa quae pertinent ad se, non valet absolutio talis, ratam habere confessionem factam inferiori. I Et si audire velit Zucc. 36 ,b multo minus valet de illis quae pertinent ad superiorem. confessionem ut cognoscat vultum pecoris sui, potest et etiam ex ABCDEGHIa Pecia 6: KN 5 se] potest addo B 5-6 de se ... impossibile est] 0111. (hom.) sed i. m. N 6 est] om. D. 6-7 quantum ... fiat] quod sacramentalis absolutio aliter liat a 7 absolutivis] ABCDEGHla Pecia 6: KN absolutls N 8 n~llu~] nullum G nullum(') sed in nullus corr. aI. man. C 8 dare] suam addo K 8 Id] Illud BCDEGla 9 cadit] cadat sed in cadit corr. ai. man. C 13 de] super sed in de eorr. H. 14 quod ei fiat] om. G 14 sub] cum s('d ('.Ip. eI 54 quia de iure] quia SI/p. lin. ai. man. pOSI de iure C 55 absolvere] om. G i. m. N sub SI/p. Im. B 14 quod eI fiat] om. G 14 ei] sibi a 15 conlitenti debet] 58 deberet] debet a 58 eum] illum a 7 absoluteJ om. G i. m. ai. man. post absolvere inv. DHKa 16 ea~] non a1d. G 17 ex] e converso N 18 tenet] Q(?) addo C II et forma] om. H II propalata] prolata Ca 12 Cum ... instituta] om. sed e.Ip. B 19 re~U1t] renu~nt G 20-21 appositam] om. G 23 factam) sequilur (hom.) E 12 igitur verba] inv. N 13 qua] ser. sed quae i. m. ai. man. C ras. D 23-24 veht confessIOnem] inv. N 24 ut] et I 24 ct etiam] etiam om. B 14 inungoJ iniungo B iniungo sed in inungo COrr. C 15 eonditione] i. m. ai. man. E ser. sed et e.Ip. ai. man. C et om. a 190 QUODLIBET I QUAESTIO 33 191 abundanti absolvere, sed non oportet postquam rata fuit absolutio 25 fessio peccatoris. Illa enim solum habet virtutem ex devotione con- praecedens. 55fitentis. I Absolutio autem, quantum est de se, ex gratia sacramentali Zucc. 36 vb Unde bene potest praelatus committere ea quae ad se pertinent habet virtutem ut, quamvis confitens non sit omnino sufficienter sub hac forma: « Committo tibi audire confessiones et absolvere de contritus de peccatis ut ei debeant virtute contritionis I remitti sed talibus casibus cum absens fuero, sub tali conditione quod etiam solum attritus, ut de proximo sit dispositus ut ei remittant~r, si mihi confiteantur cum reversus fuero », quia confessio nihil aliud est 30 tamen non apponeretur sacramentum absolutionis, non ei remitte- quam ligaminis ostensio, et idem ligamen pluribus potest ostendi, et 60 rent~r, postquam tamen apponitur absolutio sacramentalis, datur I Bad.23rX tunc non habet vigorem prima confessio nisi sub proposito faciendi gratIa, qua subito perfecte conteritur et a peccato absolvitur virtute secundam. abs~lutionis I et aliquid cum hoc de satisfactione remittitur, quod Sub tali autem forma: « Committo tibi audire confessiones et remItteretur etiam si peccatum esset prius remissum in sufficienti absolvere de talibus casibus cum absens fuero, et absolvere ab eis 35 contritione. Unde aut non est absolutio, aut aliquid fit virtute abso- C19" sub tali conditione quod non valeat I tua absolutio nisi mea sub- 65 lutio~is .quod numquam restat faciendum per actionem cuiuscumque sequatur vel ratam eam habeam vel quousque ego ab illis absolvam », superIOrIs. non potest committere nec valet commissio. Sic enim committere absolutionem nihil est committere, quia absolvens aut amovet liga- men aut non. Si sic, nihil manet ad amovendum, et amotum est, sive 40 QUAESTIO 33 superior ratum habeat sive non, sive iterato, quantum est de se, D 16" absolvat sive non, quia quod semel est dissolutum, I non amplius UTRUM SUBDITUS HABENS PECCATUM OCCULTUM DE QUo SUSPI- manet dissolvendum ab eodem ligamine, maxime cum dissolvendo CATUR PRAELATUS, TENETUR EI DICERE VERITATEM INTERROGA- Zucc. 36" Iiga-Imen destruitur, sicut fit in absolutione sacramentali, ad modum TUS SUPER EO SUB IURAMENTO quo in absolutio ne excommunicationis, a qua absolutus semel num- 45 quam ab illa I excommunicatione 5 B 26" est absolvendus, sed solum a nova I Ad s~ptimu~ dicendum quod quanto homo magis tenetur se ipsum Bad. 23 ,y si in eam intrudatur. ex carItate dIhg~re. quam proximum, tanto magis et circa se ipsum Zucc. 36 va Bad. 22 vX I Sed di-lces quod absolvere sacerdotis nihil est nisi osten-Idere debet opera carItatIs exercere. Nunc autem opus caritatis summum K 18'b absolutum, et a pluribus ab eodem vinculo potest ostendi absolutus, hominis erga proximum est, cum peccatum eius occultum est eum H 21 'b sicut per confessionem potest pluribus ostendere vinculum a quo est 50 ad correctionem occultam exhortari et trahere quantum potest,' nullo absolutus vel absolvendus. IO autem modo peccatum eius publicare, ne tam sit corrector criminis Dicendum quod non est ita, immo absolutio sacramentalis pro- prium habet effectum ex virtute sacramenti, quem non habet con- ABCDEGHla Pecia 6; KN ABCDEGHla Peeia 6; KN 54 solum habet] il/v. N 54 enim] non G 56-57 sufficienter contritus] il/v. DHKa 25 fuit] fuerit I 29 etiam] om. H 30 confiteantur] confiteatur I 31 pluribus 56 ut] nisi se~ deI. eI ut i. m. aI. man. B 57 virtute] virtutes H 58 de proximo potest] inv. N 34-35 et absolvere] om. K 36 non] ego addo sed exp. C 38 nec] SIt] SIt de proxImo CGN 61 qua] sup. lin. N 61 perfecte] om. B 61 conteritur] neque G non N 40 aut] i. m. C 40 amovendum] a sup. lin. ai. man. C 40 est] conteratur a 62-63 de ... prius] om. sed i. m. aI. man. sine esset C 62 satisfactione] om. H 42 dissolutum] absolutum CG 43 manet] ad addo CG 43 dissolven- non add i.. m. aI. man. B . 63 esset prius] inv. N 4 in] om. E 64 aut] om. I dum] solvendum G absolvendum N 45 absolutio ne excommunicationisJ excommuni- 66 sup~r~ons] excommumcatlOnem E 6 proximum] et addo G 6 se] om. K catione absolutionis GN 45 Absolutus] absolvimus I 48 nihil] aliud addo C 8 hominiS] om. CN 8 erga proximum est] est erga proximum N 8 est '] sup 48 nisi] quam GN 49 et] sed C 51 vel] et CN 53-54 sacramenti ... virtutem] 1/11.aI. /rlal/. A om. BGIN i. m. aI. man. C 9 quantum om. i. m. aI. man D si K om. (hom.) sed i. m. C 53 habet] i. m. N IO pubhcare] publicandum est CG IO ne] nec G nec sed in ne corr. aI.' man. C 192 QUODLIBET I QUAESTIO 34 193 quam proditor. Multo ergo magis caritatis opus erga se ipsum est, non veritatem casus praedicti, dico quod non tenetur ei respondere, qUIa esse sui ipsius proditor sed corrector. Si quis ergo crimen habet occul- iuramentum genera le non intelligitur nisi de licitis, quae iurans sine tum, solum occulte se debet corrigere, quia contra caritatem erga se offensa Dei potest facere et quae ille cui iuratur debet et potest sine ipsum debitam esset crimen suum prodere. Nunc autem contra cari- 40 peccato petere, cuiusmodi non est petitio in casu praedicto. Unde si tatem est ab homine petere, quod est contra caritatem ipsum facere. 15 peteret a me praelatus sub generali iuramento ei praestito ut dicerem Petere ergo a subdito, sive sine iuramento sive sub iuramento, ut in veritatem ei de aliquo quod non novi nisi ex confessione, non tenerer aperto confiteatur peccatum suum occultum, est contra caritatem ei dicere, et si ipse sciret quod illud aliter non scirem, non teneretur petere. id a me interrogare. N 17" Dico, quando est ita occultum, ut non I sit contra ipsum super facto suo infamia, vel suspicio talis ut contra ipsum per inquisitionem 20 opus sit procedere. QUAESTIO 34 E19" Quare, cum in quantiscumque oboediendum est praelato, in I illis tamen non est oboediendum quae per se militant contra caritatem, UTRUM DOCTOR INTENDENS PRINCIPALlTER HONOREM dicendum absolute quod praelatus non debet petere a subdito ut SUUM IN DOCENDO PECCET MORALlTER Zucc. 36 'b suum occultum peccatum publice con-lfiteatur in capitulo, immo ipse 25 graviter peccat per hoc subditum suum de crimine suspectum fa- I Sequuntur quaestiones pertinentes ad doctores. Et proponebantur Zucc. 36" Bad. 23 rZ ciendo, I et ipse subditus in casu isto non tenetur ei oboedire, quia 5 tres. Una pertinens ad actum docentis: utrum doctor intendens praeceptum superioris, Dei scilicet, in hoc casu obviat praecepto principaliter honorem suum in docendo peccet mortali ter. Alia perti- inferioris, et ideo praeceptum inferioris hic contemnendum est. Unde nens ad actum discendi: utrum melius est manere in studio spe plus cum illicitum est facere sub iuramento quod non licet facere omnino 30 proficiendi, quam ire ad animas intentione salutem eis procurandi. sine iuramento, et illicitum est promittere sub iuramento quod non Tertia pertinens ad eorum doctrinam: I quid est quod intendunt Zucc. 36 ,b licet facere, I ideo, etsi praelatus petat iuramentum suum super hoc IO HIERONYMUS BEDA, cum dicunt de numero centenario quod incipit et expressum, ut dicat de eo veritatem quam novit, non debet in hoc a dextra et tendit in laevam, et iterum revertitur a laeva in dextram. H22" ei oboedire neque se ad iuramentum tale astringere. I . Circa primum arguebat ur quod licitum sit intendere honori proprio C 19'b Ulterius, si astringat ipsum generali iuramento ad dicendum I veri- 35 In docendo, quia dicitur in Ecclesiastico de actu docendi : Propter tatem super interrogatis et postmodum petat specialiter sibi dici hoc habebo honorem apud seniores. 15 Contra. Qui I utitur aliquo principaliter ad quod I non ordinatur A16" in qUI) Deum contemnit, peccat mortali ter. Actus docendi sapien~ Zucc. 37" ABCDEGHJa Pecia 6: KN II proditor] productor C II ergo] i. m. 01. mali. A II caritatis opus] illI'. SCDla ABCDEGHIa Pecia 6: KN II erga se ipsum est] est erga se ipsum C II est] esse sed iII est co,.,. A post magis N 12 proditor] proditorem a 12 corrector] correctorem a 12 crimen 37 non] nec B 38 de] sup. IiII. N 38 licitis] delictis N delictis sed licitis i. m. 01. mali. habet] il/V. C 13 occulte] om. HKa 16 sive'] om. CEGNa 16 sine] om. K C 38 quae] quod CG 41 ei] eidem GN 43 illud aliter] inv. HKa 43 tene- 16 sive2] sup. IiII. N 16 sive sub iuramento] om. EG 17 ita] sup. iiII. aI. mali. C retur] tenetur a 44 id] illud BCEKNa 8 salutem eis] procurandi illv. G 9 quid] 22 Quare] sequitur ros. D 22 oboediendum] oboedientur B 22 illis] istis G quo G II in'] ad GN 12 intendere] in sup. iiII. E 13 in'] sup. lin. B 23 non] om. N 23 oboediendum] praelato addo a 25 occultum peccatum] illI'. 14 hab~bo] habeo sed habebo i. m. aI. mali. C habeo a 14 scniores] honores sed deI. DH Ka 25 publice] om. a 28 scilicet] om. BCDEG H IK Na 28 in ... obviat] et hommes /. m. aI. man. S 15 aliquo principaliter] illi'. DHKa 15 no ] obviat in hoc casu G 29 et ... inferioris] om. (ham.) sed i. m. aI. mali. E lin. G 16 Actus] enim addo BCGIKa n sup. 29 inferioris hic] illv. K 30 sub] cum GN 30 non licet] illicitum est CGN 31 et ... iuramento] om. (ham.) sed i. m. C 31-32 et ... facere] et ... promittere talltum ser. sed exp. N 33-34 in hoc ei] ei in hoc G 34 se] om. E IO cr. infra, p. 204, 54-55. 13-14 Sap., VIII, IO. 194 QUODLIBET I QUAESTIO 35 195 tiam I per se ordinatur ad honorem Dei et non ad honorem SUI, secundum quod dicit AUGUSTINUSI° De doctrina christiana: Ad fidem, spem et caritatem tota militat divina scriptura, quae K18" principaliter ordinatur ad honorem Dei, I in quo Deus contemnitur 20 Per dicta patent ambo obiecta. si principali ter ad alterius honorem ordinetur. Ergo etc. QUAESTIO 35 Bad. 23 rA I Dicendum ad hoc quod quaestio secum im portat suam solutio- UTRUM MELIUS SIT STARE IN STUDIO. SPE PLUS PROFICIENDI nem. SUFFICIENTER INSTRUCTUM QUAM IRE AD PROCURANDUMAN;- Etsi enim doctor aliquo modo in docendo quaerere posset honorem 25 MARUM SALUTEM Zucc. 37 ,b suum, ut in ipso Deus amplius honoraretur, et status do-Ictoris in Deo, quod est, quaerere principaliter honorem Dei, quaerere tamen 5 , ~irca secundum primo arguebatur quod melius est ire ad salutem Bad.23vA in docendo principaliter honorem suum et sic praeferre honorem ammar~m ~rocurandum quam stare in studio, quia dicitur in Zucc. 37 ra suum honori divino, hoc omnino est illicitum et abusus sacrae Eccleslastlco : Quodcumque manus tua poterit operari, I instanter B 26" doctrinae, et ita peccatum mortale. De talibus dicitur Matthaei 30 operare. Hoc maxime dicitur de salute procuranda animarum, dicente XXIIlo: Super cathedram Moysis sedebunt scribae et Pharisaei AUGUSTINo: Ille magis in amorem Dei I constituitur, qui plures ad H 22'b IO amorem DeI trahit. Hoc potest facere quilibet sufficienter instructus. (Glossa :) docentes doctrinam quam Moyses docuit. De quibus Ergo etc. sequitur: Omnia opera sua faciunt ut videantur ab hominibus Contra est communis consuetudo. (Glossa:): eo fine ut venentur gloriam. Ubi dicit CHRYSOSTOMUS: Tolle vitium de elero, ne velint hominibus apparere, et sine labore omnia 35 vilia resecantur. . Dicend~m a~ hoc, quod hic primo , supponendum est quod homo 15 SIt ben~ dlsp~slt~s ad utrumque: et ad amplius in studio proficien- ABCDEGHIa Pecia 6; KN d~m ~I perst~tent, et ad animas promovendas si perrexerit. Bene dIspOSItus emm ad curas animarum, non autem ad profectum in 18 Augustinus] libro addo BCDEGHIKNa 19 et] om. C 20 ordinatur ... Dei] ad honorem Dei ordinatur DHKa 26 suum] om. K 26 in] om. I 27 quaerere principaliter] inv. C 27-28 quaerere ... suum] om. (ham.) BI 28 suum] om. E 211 et] cum(?) addo B 28 praeferre] praebere BHI praebere sed exp. et praeferre ABCDEGHIa Pecia 6; KN i. m. a/o man. D praebere sed de/o eI praeferre i. m. E 29 et] est addo G 31 XXIIIO] XXIIO N 32 Glossa; eo fine] eo fine Glossa N 34 venentur] venantur 38 ambo] omnia addo B omnia addo sed exp. DE ad sed np C omnl'a 5'] a 35 velint] velit N om C 6 .] d ... a pnmo 8- . qUia qU? Ha 7 manus tua potentI potest manus tua BCDEGHJKNa 9 ho.c ... Augustmo] I. m. C 8 procuranda animarum] ill\'. BCEGHJNa 19 AUG., De doctrina christ., I, C. 37, n. 41 (CC lat. 32, 30; CSEL 80, 32; PL 34, 35). 9 magis] autem K 9 in] ad ~ 9 amorem] amore a 9 ad] in G IO trahit] 31 Matlh., XXIII, 2. 32 ANSELMUS LAUDUNENSIS, G/ossa ordo Matlh., XXIII, 2 (t. 5, om. K I. m. a/o ~IQlI. .D 14 hiC] om. CN 14 est] Sllp. lin. aI. ma/I. E 14 homo] 377-378; deest in PL 114, 157D). 33 Matlh., XXIII, 5. 34 ANSELMUS LAUDUNENSIS, non N 15 dISPOSitus] autem addo sed de/o A 17 curas] curam BCGNa G/ossa ordo Matlh., XXIII, 5 (t. 5,377-378; deest in PL 114, 157 D). 35-36 ANONYMUS, Opus imper}: in Malth., homo 43 (Opera Ioann. Chrys., ed. D. ERASMUS, 2, p. 698; 7-8 Ece/., IX, IO. 9-10 Cf. THOMAS HI8ERNICUS' Ma/llp illiS. . I Ilorllm, A mor ak, ubi PG 56, 878). tamen GREGORIO tribuitur (ed. Genava 1614, p. 61). 196 QUODLIBET I QUAESTIO 35 197 studio, fatue agit cum dimittit se ad studium. E converso autem 40 sit et aeque idoneus ad utrumque, et aequa opportunitate potest se bene dispositus ad studium, indispositus autem ad animarum curam, divertere ad utrumque, tunc quaestio est magis dubitabilis, et se multo melius facit se transferendo ad studium, ut discat illa per 20 tenet difficultas ex parte eligibilis. Aut enim aeque indigent opera quae ad animarum salutem promovendam fiat idoneus. sua studium et animae, aut alterum eorum magis. Bad. 23 vB I Supposito ergo quod homo sufficienter idoneus sit ad utrumque, Si alterum magis, dico quod tunc melius est se divertere ad illud Zucc. 37,b tunc distinguendum est et ex parte eligentis et ex parte eligibilis. 45 ubi est maior indigentia sui. Ex parte eligentis primo. Aut enim I est aeque idoneus et aeque I Si autem idoneus est ad proficiendum in studio et aeque dispositus, Bad. 23 dispositus ad proficiendum sibi et ecclesiae in uno statu et in altero, 25 et aequam operam eius habent studium et animae, tunc distinguo: G II" aut magis est idoneus et melius I dispositus ad proficiendum I in uno aut enim tam dispositus est ut in studio legendo et disputando poterit C 20" statu quam in altero. Divisiones enim gratiarum sunt et divisiones proficere non solum sibi, sed et aliis; aut non, sed oportet eum administrationum sunt, unicuique autem ad utilitatem, ut determinat 50 multum temporis I impendere studio antequam devenire possit ad A 16 ,b ApOSTOLUS I" Corinthios, XIIO. Nunc autem, ut vult statum in quo legendo et disputando possit aliis proficere. PHlLOSOPHUS I° Politicae in et PLATO in I° Timaei, tunc optima 30 Si primo modo, tunc I videndum est quis est maior I fructus B 26.b est dispositio rei publicae, quando unusquisque ordinatus est, et ecclesiae et multitudini animarum: an bonum et utilem doctorem 112" deputatus officio ad quod maxime idoneus est, quia in illo sibi et vigilare in studio ad alios instruendum ut ubique terrarum pro- aliis maxime proficere potest. 55 ficiant et fiant animarum magistri, et ad veritatem fidei et sacrae In isto ergo casu in quo aliquis magis est dispositus ad unum scripturae illucidandam et corroborandam et contra impios et haere- quam ad aliud, plana est solutio, quoniam illi qui melius dispositus 35 ses defendendam; an ipsum studium dimittere et ad ecclesiam est studio et magis idoneus, illi melius est manere in studio spe aliquam se transferre et ibi praedicando, consulendo et exhortando, proficiendi, et magis eligendum, alteri autem reliquum. Tunc enim proficere quantumcumque potest. Certe credo quod in isto casu uterque eorum potest plus proficere sibi et aliis. 60 multo melius est talem doctorem I sic utilem studio, spe proficiendi H 22" Zucc. 37" I Si vero aliquis, quantum est ex parte sua, aeque bene dispositus aliis, insistere, immo universali ecclesiae, quam ad quamcumque ecclesiam intentione consulendi animabus se transferre. I Si autem studio sufficienter esset pro visum I per alios doctores, ut Bad.23V ABCDEGHla Pecia 6: KN modicum opera eius indigeret, et multum indigeret eius opera ecclesia D 17" 65 ad quam se posset transferre, in isto casu certe I credo quod melius K 18.b 16 dimittit] curas animarum transferendo(?) addo i. m. aI. man. C curas animarum est ei dimittere studium et se transferre et animabus proficere, quae transferendo a 19 indispositus] om. B 19 autem] ser. sed deI. et non autem i. m. aI. man. B 19 animarum curam] inv. K 20 facit] sup. lin. aI. man. B 21 utrumque] et addo BE 24-26 enim ... aut] iter. (hom.) G 25 ecclesiae] aeque N 25 in] om. G ABCDEGHla Pecia 6: KN 27 et] om. N 28 administrationum] autem ministrationum N 29 < ad > ] ad BI 29 XIIO] XO N XO sed. XIIo i. m. aI. man. C XO EG 30 in] om. CEGN 30 I°] XIIo GN XIIo sed exp. et I° sup. lin. aI. man. C XXIIo in sed in XIIo eorr. E 41 divertere] dimittere sed divertere i. m. aI. man. C dimittere sed in divertere corr. D 31 est dispositio] inv. BCEGla 32 deputatus] deputatur C 32 idoneus est] inv. dimittere G 42 aeque indigent] in. CDGa 43 aut] sup. lin. E 44 divertere] BCEHINa 32-33 idoneus ... maxime] om. (hom.) K 6 potest] i. m. aI. man. E dimittere N 46 in] om. G sup. lin. aI. man. B 47 aequam ... habent] aeque opera 34 casu] statu N 34 magis] on1. G 34 magis est dispositus] est dispositus et eius indigent a 47 et] aut sed exp. et et sup. lin. aI. man. C 50 possit] sup. lin. K magis addo i. m. aI. man. C est dispositus magis DHa 35 plana] planum sed in plana 51 in] om. CG 53 multitudini] et utilitati addo B et sup. lin. aI. man. C 55 et2] 2 corr. C 38 potest plus] inv. a 38 proficere] om. K om. C 56 et ] om. N 58 et2] om. BCDEKa 58 exhortando] exorando G 60 multo] om. G 60 studio] studium N studium sed in studio corr. aI. man. C i. m. aI. man. D 60 studio] om. HK 63 sufficienter esset provisum] esset sufficienter 29 J Cor., XII, 4-7. 30 ARISTOT.• Polit., I, cf. C. 1 (TransI. Moerbeke, ed. F. SUSEMIIIL, provisum CGN sufficienter provisum esset a 63 ut] vel B vel sed il/ ut l'Orr. aI. man. C p. 9, lin. lO-IO, lin. 3; 1253a 25-27). 30 PLATO, Tim., cf. I7c-d (TransI. Chalcidii, 64 eius opera] inv. B 64 opera] operam C 65 ad] i. m. E 66 est] enim sed deI. p. 8). et est i. m. aI. man. B 198 QUODLIBET I QUAESTIO 35 199 semper multo adiutorio indigent. Quod enim homo doctor est, hoc Tantum enim distat opus istorum ab opere aliorum quantum opus est propter alios, non propter se ipsum. Quando ergo, et ubi, non est architectonici ab opere manuartificis. Architecton enim docet I regulas B 27" opus doctrina eius, immo quidquid scholares ab eo discerent, eo operandorum, I quas manuartifex applicat ad opus iuxta regulas sibi N 18" tempore invenirent per alios per quos id melius discerent, ut prae- 70 95 traditas, quarum rationes frequenter ignorat, sicut rura les doctores et E19" sentia eius I sit eis quasi damnosa, melius est tunc se ad illos praedicatores I eorum quae praedicant et docent frequenter ignorant Bad.24' transferre ubi potest singulariter florere, et qui multum indigent rationes, sed tamen docent confidenter, quia sciunt ea quae docent, doctrina eius. Opus enim doctoris et magistri nulli, quantum est ex a magistris se accepisse. Quantum ergo vituperandus esset bonus parte sui, debet esse in desiderio, sed in fuga, propter alios autem architecton qui· multum necessarius esset in directione alicuius magni assum i debet tamquam necessarium et ex indigentia, sicut est de 75 00 aedificii, si nollet exercere opus architectonicae, sed insistere lapidum officio praelationis. Hinc dicit IACOBUS: Nolite plures magistri .fieri. incisioni vel operi caementario, tantum re vera vituperandus esset Super quo dicit GREGORIUSP Pastoralium : Ne per concupiscentiam magnus magister multum necessarius et utilis studio, si se transferret culminis ducatum suscipiatis perditionis. Unde antiqui patres, quam- ad dolandum lapides spiritu ales animarum simplicium. Immo multo quam essent bene edocti in divina lege, officium doctoris assumere melius est ut simplices viros doceat regulas dolandi I animas. H 22 vb nolebant, nisi molestiis haereticorum compulsi ut sine peccato silere 80 5 Si autem essent in aliquo opere multi meliores architectones quam non possent, secundum quod dicit AUGUSTINUS I° De Genesi ipse de quo est nobis sermo, ita quod eius opere architectonico non contra Manichaeos exponens illud ApOSTOLI: Oportet multas indigeretur, sed magis suo opere I alios impediret, et minus idonee A 16 va Zucc. 37 ,b haereses esse, I ut probati manifesti fiant: Hi, inquit, Deo probati operarios regeret quam alii regerent si ipse in officio non esset, tunc C 20'b sunt qui bene possunt docere, docere autem nolunt I nisi eos qui multo melius esset ei et aedificio erigendo, quod se demitteret et ad quaerunt. Qui si bonae .fidei sunt, non cedunt haereticis, sed multi ad 85 IO opus caementarii poneret, ubi I multum opportunus esse posset. G II vb quaerendum pigri sunt nisi per molestias et insultationes haereticorum. Similiter est de tali doctore, quod multo melius esset sibi et aliis, Qui ergo tales sunt qui opus habent ut scholastici ab eis quaerant ad inferius officium se dimittere quam locum doctoris occupare. quae ignorant, dico pro tempore suo, etsi forte non aequiparentur I Si vero aliquis nondum sit sic dispositus in litteratura ut statim Bad.24" praedecessoribus suis, his multo melius et fructuosius est pro se et possit aliis proficere legendo et disputando, sed oportebit eum mul- aliis studio insistere publico, ut faciant magistros et aliorum doctores, 90 IS tum temporis expendere priusquam ad illum statum possit attingere, quam se transferant et fiant instructores solummodo parvulorum. iterum distinguo. Aut enim est magna spes in tali, quod possit ad summum et arduum gradum doctoris praeminentis devenire si velit ABCDEGHla Peeia 6; KN ABCDEGHla Pecia 6; KN 67 semper] certe BCDEHNa certo G 69 opus] de addo ON 69 ab eo discerent] discerent ab eo GN addiscerent ab eo BCDEHIKa 69 eo2] om. G sup. lin. ai. man. 93 architectonici] architectoris a 93 opere] Architecton enim docet regulas operan- C 69-70 eo tempore] ipsa N 70 id] om. BCDGNa 70 discerent] discernerent dorum quas manu addo sed va cat sup. lin. C 93 Architecton] Architector Da G 71 eis quasi damnosa] CGN 71 illos] alios HKNa 72 ubi] nisi G 93 regulas] i. m. ai. man. C SI/p. lin. N 95 frequenter] cum addo N 96 ignorant] 72 singulariter] Iinaliter E 72 qui] quo C 78 quamquam] antequam GN ignoren~ sed in ignorant corr. C i.gnorent D 97 sciunt] scient N 98 magistris] 80 silere] sed dei. et silere i. m. ai. man B universalem(?) sed dei. et silere i. m. ai. maglstn E. 99 archltecton] ar~h.ltector a 00 lapidum] lapidi G I caementario] man. E 82 Oportet] quod(?) N 85 non] ut B ut sed in non corr. ai. man. B caementana B . I ~e vera! slmllI~er a~~. GN si~iliter addo sed exp. C 2 et utilis] 88 ignorant] ignorent BHla 88 dico] quod Da 88 non] sup. lin. ai. man. C om. ~N 4 slmpl!ces VIroS] SImplICIbus VIrIS sed in simplices viros corr. A 89 et fructuosius est] est et fructuosius N 89 est] i. m. ai. man. C 90 aliorum] 5 archltectones] archltectores a 6 est nobis] inv. a 9 demitteret] dimitteret sed in alios G dlverterel corr. ai. man. C dimitteret DG divertel a II est] etiam BCDHINa II esset] esse.posset a II sibi] ei GN 12 dimittere] ser. sed il1 divertere corr. ai. 76 lacob., III, I. 77-78 GREGOR. M., Regula pastoralis, I, C. 3 (PL 77, 16C). 82- mali. C demIttere a 13 sit sic] illv. EG 14 aliis] possit addo D 15 ad 86 AUGUST., De Genesi colltra Mallichaeos, I, c. I, n. 2 (PL 34, 173-174). 82-83 I Cor., pos~it] possit ~d illum statum N 15 possit] om. G 15 attingere] pertingere CG'N XI,19. 16 Itcrum dlstmguo] inv. N 16 in] de GN 17 praeminentis] praeeminentis a 200 QUODLIBET I QUAESTIO 35 201 studio laborem apponere; aut non est spes talis de ipso, sed merito timendum ne umquam fiat idoneus ad talem statum promoveri. Si primo modo, dico quod multo melius est talem studio insistere, 20 ut fiat magnus architecton et luminare maius in ecclesia, I quam si I Per haec patent obiecta. Bad. 24 statim dimitteret et permaneret quasi caementarius et luminare minus. Cum obiciturprimo: Quodcumque poterit manus tua operari, in- Si secundo modo, quamquam stando in studio possit multum 45 stanter operare, et certe bonum est, sed cum duo poterit operari, proficere, in tantum ut possit in aliquo gradu qualicumque quando- melius est instanter operari melius. Et cum assumitur quod illud est Zucc. 38" que fieri doctor I theologi ae, credo tamen quod tali multo m~lius 25 salus animarum, dico quod verum est, et ad illam debemus omnes est et utilius pro se et pro ecclesia, cum in tantum est instructus ut laborare, non tamen eodem modo, sed unusquisque in statu in quo aliis in ecclesia possit proficere, quod se transferat et bene utatur eo magis valet ad proficiendum eis et in quo excellentius eis proficit. quod iam acquisivit, et ponat se in officio ad quod iam paratus est 50 Et iste est status doctoris theologiae simpliciter et in quibusdam, in et idoneus, quam amplius exspectaret et ad incertum anhelaret ad aliis autem alius, ut expositum I est. Si autem omnes secundum H 23" quod vix umquam perveniat, et si forte perveniat, hoc est per mag- 30 unum modum vellent animabus proficere, magnum ex hoc esset eis K 19" nam molestiam, et cum pervenerit, vix tamen modicum in statu I et ecclesiae detrimentum: Dedit enim dominus uni quinque talenta, D 17,b proficiet, I in tantum ut multi dicant ei: « Ut quid locum occupat?» alii duo, alii vero unum, uni-Icuique secundum propriam virtutem Zucc. 38 B 27,b In hoc enim casu habet locum illud POETAE: Nocuit I differre paratis. 55 (Matth. XXVO). Unde nullus debet ad alium gradum aspirare quam Non dico quin si forte aliquis diu studuerit et prope sit tempori ad illum, ad quem se sentiat plus idoneum. Quod si sic fieret, optima C 20" ut in doctorem I promoveatur, etsi magnum gradum doctoris non 35 et convenientissima esset unitas et pax ecclesiae, et si secus fiat, hoc praesumat attingere neque sit spes ad hoc de eo, quin melius sit ut non est consuetudo, immo corruptela, quae multum modo abundat exspectet suam promotionem, I ut ratione status ad quem promotus in ecclesia, ut dicit obiectum in oppositum. Unde ut unusquisque se est, magis credatur ei et maior confidentia habeatur de eo, et per 60 teneat in ea vocatione qua vocatus est secundum modum praeexposi- hoc magis poterit sibi et aliis proficere, ut tamen cum ad statum tum, multum hortatur ApOSTOLUS, um dicit Ia c Corinthios, promotus fuerit, se transferat quam cito commode et cum honestate 40 XIIo, loquens in parabola quam exponit secundum allegoriam: Si poterit. totum, inquit, corpus oculus, ubi auditus? Et si totum auditus, ubi odoratus? Nunc autem posuit Deus membra, et unumquodque I in 65 corpore sicut voluit. Quod si essent omnia unum membrum, ubi corpus? ABCDEGHla Pecia 6: KN Nunc autem multa quidem membra, unum autem corpus. Non potest 18 apponere] imponere N 19 statum] i. m. C 20 talem studio] inv. GN 20 studio] non addo sed exp. H non addo sed deI. DE 21 architecton] architector a 21-22 si ... permaneret] statim dimittere et permanere C statim dimittere et manere GN ABCDEGHla Pecia 6: KN Pecia 7: JN 24 in tantum] et tamen sed in tantum i. m. aI. man. C et tamen G 26 est et utilius] iter. D 26 pro2] om. CG 27 in ecclesia possit] possit in ecclesia GN 44 Quodcumque] Quandocumque 1 cum SI/p. IiII. 01. mO/I. C 44 poterit] potest 29 quam] quod addo a 29 exspectaret] exspectare CG 30 vix umquam] vix BCEG1Na 45-46 est ... melius] om. (/lOm.) sed i. m. 01. mali. C 47 illam] illum numquam sed iII vix aut numquam corr. ai. man. B 29 anhelaret] anhelare N N 48 eodem] uno N 51 autem] est N 52 eis] om. K 54 unicuique] uni- 30 perveniat] proveniat N 30 et ... perveniat] om. (ham.) B 32 ut] quod GN i. m. N 55 gradum aspirare] illv. N 55 aspirare] om. G ascendere N 57 unitas 32 occupat] occupas BGIN 34 si] om. G 34 tempori] ser. sed iII tempus corr. ai. et p~x! iII. BCEGHIKNa 58 quae] in B 59 ut] om. GN SI/p. IiII. 01. man. C mali. C 36 ad hoc] om. GN 38 habeatur de eo] de eo habeatur GHKN 40 se] 61 diCit] om. N 62 XIIO] XVIIo I 62 allegoriam] allegoria H 63 si] om. G i. m. A 41 poterit] Et addo a 65 corpus] om. N 65 ubi] est(?) sed ubi SI/p. IiII. B 66 quidem] quid D 33 LUCANUS. De helia civ.• I, 281 (ed. A. BOURGERY-M. PONCHONT. I. p. 14); ef. 44-45 Eccl.. IX. IO; ef. sI/pro. p. 195.7-8. 53-54 Mat/h .• xxv. 15. 62 (p. 202.)6Y f H. WALTHER. Carmilla ...• II. 3. p. 189. Cor .• XII, 17-21, 25. 27-30. 202 QUODLIBET I QUAESTIO 36 203 dicere oculus manui: opera tua non indigeo, aut iterum caput pedibus: digito. Numerus articulus appellatvr numerus iste: unus, duo, tres, non estis mihi necessarii. Ut non sit schisma in corpore, sed in id ipsum I IO ~t ~e.teri ~sque ad decem, qui est primus nurherus digitus, a quo pro invicem sollicita sint membra. Quod statim explicat et exponit InCIpIt primus numerus compositus ex articulo et digito, II, 12, et dicens: Vos autem estis corpus Christi et membra, et quosdam posuit 70 ceteri usque ad 20, qui est secundus numerus digitus, a quo cum Deus in ecclesia primum apostolos, secundo prophetas, tertio doctores, articulis currit compositio secundi I numeri com positi usque ad 30 Zucc. 38 vl deinde virtutes. Numquid omnes prophetae? Numquid omnes doctores? qui est tertius numerus digitus, et sic deinceps usque ad centum, qui Numquid omnes virtutes? Et Ad Ephesios: Unicuique nostrum data 15 est decimus < numerus> digitus. est gratia secunum mensuram donationis Christi, ut adimpleret omnia, Et appellatur 'numerus 'articulus' et 'digitus' transumptive a digito et dedit quosdam quidem apostolos, quosdam autem prophetas, alios 75 et articulo manus, in quibus antiquitus solebat fieri computatio. vero evangelistas, alios autem pastores et doctores, ad consummationem Denarius enim numerus dicitur digitus, quia in quolibet digito manus, sanctorum, in opus ministerii, in aedificationem corporis Christi. Et qui sunt quinque: pollex, index, medius, medicus et auricularius, a B 27v• Ad Philippenses: Quicumque ergo perfecti sumus, hoc I sentiamus, 20 trunco brachii I usque ad digiti extremitatem sunt quinque articuli: C 20 vb et in id ad quod pervenimus, in eo maneamus, et in eadem regula u~~s transiens per palmam manus, in qua digiti non separantur, et permaneamus. 80 alII tres usque ad digiti extremitatem, secundum quos digiti I ab G 12" invicem sunt separati. I Isti autem quattuor articuli sunt intervalla Zucc. 39" inter quinque divisio-Ines; semper enim in uno divisiones excedunt H 23,b QUAESTIO 36 25 i~t~r~al/a, ut dicit PHILOSOPHUS libro Priorum. in Et istarum quinque dIvIsIOnum duae sunt in extremitatibus digitorum, una in extremitate QUOMODO INTELLIGATUR ILLUD HIERONYMI DE NUMERO CENTE- in trunco brachii, altera in extremitate opposita, in fine digiti, tres SIMO, QUOD INCIPIT A DEXTRA ET TENDIT IN LAEVAMET autem aliae divisiones sunt infra digitum in iuncturis articulorum. ITERUM REVERTITUR AD DEXTRAM Unde Antiqui facientes computos suos in digitis I manus, numeros D 17" 30 articulos appellabant illos qui signabantur super digiti et articulorum Bad.24vG I Ad tertiam quaestionem nullum argumentum adducebatur. 5 divisiones, et faciebant computum in manu super divisiones dictas Zucc. 38" E 20" Ideo ad ipsam explicandam intelligendum est quod in tractatu et intra manum et extra, bis tangendo quamlibet divisionem. ' Computus triplex distinguitur numerus: numerus articulus, numerus 1 30" digitus, et numerus I compositus ex utroque, scilicet ex articulo et ABCDEGHIa Peeia 7: lN IO digitus] om. la II primus] om. 1 II digito] scilicet addo i. m. aI. man. E ABCDEGHla Pecia 7: lN scilicet addo GN II I I] et addo I 14 digitus] om. I 13 articulis] articulo la 14 numerus] om. 1 14-15 et ... digitus] om. (hom.) N 15 decimus] numerus 70 Christi] om. N 71 primum] primo N 71 primum ... prophetas] primo pro- addo 1 16 et] om. H 4 appellatur] vocatur 1 17 et] in C 18 enim] omni phetas, secundo apostolos CGN 72-73 Numquid1 ••• virtutes? om. (hom.) 1 I 18 dicitur digitus] inv. 1 19 et] om. IN 19 auricularius] auricularis 73 Numquid omnes virtutes?] om. C 73 Unicuique] autem addo C 73 nostrum] BCEGIJNa .2.1. qua] quo E 23 quattuor] om. E 23 intervalla] et addo G vestrum BCDEGa 74 Christi] om. G con{ N 76 vero] om. 1 76 autem] vero 24 semper ... dIVIsIOnes] om. (hom.) B 25 libro] primo Q{fd. a 26 digitor ] om . E 26 27 t' . 1] um N 79 in id] om. a 3-4 Quomodo ... dextram] Quid est quod intendunt - ex remJtate ... m ~m. (/~om.) sed i. m. aI. man. C 27 altera] Hieronymus et Beda cum dicunt de numero centenario quod incipit a dextra et tendit alte:am B alteram sed m de!. E 28 mfra] mtra a 28 in iuncturis] et iuncturas GN in laevam: et iterum revertitur a laeva in dextram. a 4 ad] in C 5 adducebatur] 28 m] om. 1 30 signabantur] figurabantur C 31 computum] om. E 10- inducebatur CN 7 Computus] compoti GN 7 articulus] et addo G 7-8 nu- 31 super ... extra] iter. (hom.) I 32 intra] infra E 32 tangendo] in numeran'do add. Bla merus digitus] i. m. aI. man. C 8 et 1] om. la 8 scilicet] id est a 73-77 Ephes., IV, 7, 10-12. 78-80 Philipp., III, 15-16. 7-9 Cf. VINCENTIUS BELLO- 24-25 ~RISTOT., Anal. priora, cf. I, C. 25 (TransI. Boethii, rec. Flor. et Cam., et TransI. VACENSIS,Speculum maius, t. 2, XVI, C. 9 (col. 1509). Anon., lunI., f. 73b; 42b 9-10; cr. 3-4). 204 QUODLIBET I QUAESTIO 37 205 Cum ergo in quolibet digito sint quinque divisiones, tangendo in numerando quamlibet divisionem bis, semel infra manum et semel QUAESTIO 37 extra, numerabant in quolibet digito bis quinque et appellabant 35 totum numerum illum digitum, quoniam super omnes divisiones UTRUM RELIGIOSUS MORTUUS RESURGENS TENEATUR REDIRE digiti intra et extra acceptus. Cum ergo sint decem digiti in duabus AD PRISTINUM VOTUM manibus, decem numeri articuli, id est decem denarii, numerabantur in duabus manibus. Decies autem decem constituunt centum, et sic I Sequuntur quaestiones circa religiosos. Et proponebantur duae. A 17" Zucc.39rb numerus excrescens incipiendo nume-Irare ab extremitate poIlicis ma- 40 5 Prima, utrum religiosus mortuus resurgens teneatur ad pristinum Zucc. 39,. nus dextrae exterius in trunco brachii, discurrendo per omnes divisi- votum. Secunda, utrum liceat monachis nigris carnes edere. l30'b ones poIlicis usque ad extremitatem eiusdem I polIicis interius in Circa primum argue-Ibatur primo quod non, quia non minus est E 20rb trunco brachii, et sic per ceteros digitos, quosque deveniatur ad vinculum naturae in matrimonio viri et mulieris inter se quam sit extremitatem auricularii manus sinistrae in parte interiori in trunco vinculum gratiae religiosi ad observantiam ordinis sui. Sed mortuus brachii, et excrescit numerus centenarius incipiendo computum a 45 IO resurgens non tenetur ad pristinum matrimonium cum uxore secun- principio poIlicis manus dextrae exterius usque in principium auri- dum ApOSTOLUM,< a d> R o m a n o s VIIo. Ergo neque religiosus ad cularii manus sinistrae interius, bis signando numerum super quam- votum religionis suae. B 27,b libet iuncturam cuiuslibet I digiti, et interius scilicet et exterius. Et in Contra. In religioso iusto I moriente et resurgente nihil gratiae H 23" hoc Antiqui assignabant perfectionem numeri centenarii. ~vacuatur in ipso. I Status voti est status magnae gratiae. Ergo in N 18" I 13" Quod si ulterius oportet procedere nu-Imerando, oportet incipere 50 15 IpSO per mortem et resurrectionem non evacuatur. Sed evacuaretur a primo articulo et ab unitate, quia ultra centenarium in computando nisi resurgens ad pristinum votum teneretur. Ergo etc. ' non procedit compositio numerorum, et sic oportebit ulteriorem computum reverti ad manum dextram, et iterato incipere ubi et praecedens, et eodem ordine procedere. Et hoc est, ut puto, quod HIERONYMUS BEDA inteIligunt circa perfectionem numeri centenarii, et 55 I Dicendum ad hoc quod homo per votum perfecte reformatur et Bad. 24vH quod incipit a dextra et terminatur in laevam, et hinc iterum revertitur conformatur Deo secundum omnes vires et potentias animae: in in dextram si debeat ulterior fieri computatio numerorum. 20 rationabili per oboedientiae promptitudinem, in irascibili per pau- pertatis humilitatem, in concupiscibili per castitatis puritatem. Qua- ABCDEGHla Pecia 7: lN rum paupertas et castitas pertinent magis ad vires sensitivas annexas 34 numerando] numerato B 34 infra] (cr. l.F. NIERMEYER, Mediae latinitatis ... , p. 534, n. I: «:'\ I'interieur de») 36 totum numerum illum] illum totum numerum E totum illum numerum GN 36 quoniam] qui N 36-37 divisiones ... ergo] ABCDEGHIa Pecia 7: lN i. m. aI. man. C 37 extra] est addo N 37 sint] sicut sed deI. et sint i. m. aI. man. B sicut sed in sint corr. D 38-39 decem ... manibus] om. (ham.) N 42-43 in] om. 1 43 deveniatur] i. m. aI. man. C 44 auricularii] articulis(:') G 1 redire] om. a 41 Et] om. B 4 duae] duo a 5 Prima]Primo BCNa articuli sed auricularii i. m. aI. man. C auricularis BlN 46 et] om. a 45 ex- 6 ca~nesedere] inv. 1 9 observantiam]observationema 9 ordinis sui] im'. GN crescit]excrescat1 45 computum]compotu BH 46 in] ad a 46-47 auriculariil 9 SUI]s.up. ~tn. aI. m,an. ~ IO pristi~u~] . ad addo H ad addo sed exp. DE articularii C auricularis a 47 interius] necessarius(?) 1 47 bis signando] inv. IO ~atnmontum] matnmonto H 12 relIglOntssuae] inv. CGN 13 In] om. Da BCEGHIN 50 numerando incipere]i. m. aI. man. C 52 ulteriorem... dextram] 13 IUStO]et addo BCEHla 13-14gratiae evacuatur] inv. JJ 16 nisi] si JJa dextramsed deI. et ulteriorem dextram i. m. aI. man. C 53 et] om. G 16 votum] non addo la 18 reformatur] formatur I 18-20et conformatur] om (ham.) BEGN 20 rationabili]rationali G 20 per'] sup. lin. E . 55-57 HIERONYMUS, Adversus !ovinianum, I, C. 3 (PL 23, 213B-2l4A, 223B-224A). cr. 55-57 BEDA, De temporum ratione, C. I (PL 90, 296Cet 297A-B). cr. 9-11 Ram., VII, cf. 2. 206 QUODLIBET I QUAESTIO 37 207 corpori, oboedientia autem ad vim intellectivam abstractam a corpore, commissa, ut sunt vires sensitivae et etiam membra corporis, ideo ad ita tamen quod obligatio principali ter sit ex parte rationalis per oboe- hoc etiam obligatur vis rationalis semper, licet non ad exercendum J 30" dientiam, ex parte autem aliarum virium I per paupertatem et casti- 25 50 semper actus oboedientiae in viribus sensitivis et membris corporis, tatem mediante oboedientia. Ita quod oboedientia maior portio et nisi cum fuerit coniuncta corpori. Et quoad hoc non solum ad votum principalior sit in voto religionis, secundum quod dicit AUGUSTINUS oboedientiae obligatur in rationabili, sed etiam in irascibili et con- in sermone quodam de oboedientia: Melior est una oboedientia cupiscibili, in custodiendo paupertatis humilitatem et castitatis puri- quam omnes virtutes. tatem. Licet ergo fortassis illa obligatio quae est quoad paupertatem et 30 55 Ideo dico absolute quod religiosus mortuus resurgens ad pristinum C 21" castitatem, in quantum I actus earum non habent esse nisi in viribus votum religionis observandum manet obligatus. Bad.25'H sensitivis I ut affixae sunt corpori, non manet in anima separata a corpore per mortem sed absolvitur simpliciter, quia actus pauper- tatis et continentiae non nisi in corpore exerce ri possunt (ut intelli- gatur obligatio quoad ista duo, stante anima in corpore, sicut fit 35 Zucc. 39·b obligati o matrimonialis, quia principaliter est illa obligatio corpo-I I Ad argumentum in oppositum de obligatione I in matrimonio Bad. 25'1 ralis, propter quam vir non habet potestatem sui corporis, sed mulier, corporali, dicendum secundum iam dicta quod non est simile, quia G 12'b neque e converso, anima autem hanc potestatem non habet nisi 60 in matrimonio non obligatur anima nisi quoad corpus suum quod B 28" quatenus dependet a corpore, et ideo omnino solvitur obligatio, I habet regere in actu, non quoad se ipsam, et ideo cum semel ab illo anima separata semel a corpore alterius coniugatorum, ita quod 40 separata fuerit, per hoc solvitur omnino illa obligatio, et reversa ad semel ablata, licet mortuus resurgat, non revertitur pristina obligatio), eum non tenetur ad pristinam obligationem nisi ex novo consensu. tamen illa obligatio quae est Deo in voto oboedientiae, quia actus In voto autem principaliter obli-Igatur anima rationalis quoad se ip- H 23·b eius, qui est eius actus in ipsa parte rationali, indifferenter manet in 65 sam, et ideo ubique et quandocumque et quocumque modo habet anima separata et coniuncta, semper manet, sive anima fuerit con- esse, semper est et manet in illa obligatione, ut teneatur, licet non iuncta sive separata. Et quia voto oboedientiae non solum subicitur 45 semper, ut actu illud ad quod tenetur exsequatur, ut actum oboe- pars rationalis Deo et obligatur quoad se solum subiciendam Deo, dientiae in viribus sensitivis et membris corporis, ut dictum est. Vel sed etiam ad subiciendum omnino illa quae regimini I suo sunt fortasse dicerent aliqui, quod etiam resurgens tenetur reverti ad 70 uxorem, I sed de hoc nihil ad praesens. E 20" ABCDEGHIa Pecia 7: JN 24 sit] fit BGIJ 24 rationalis] rationabilis DEa 25 per paupertatem] i. m. ai. man. C 28 oboedientia] quod addo a 28 una] om. a 28 Melior ... oboedientia] ABCDEGHla Peeia 7: JN om. (ham.) I 29 omnes] aliae addo a 32 manet] maneret Da manens EGH 33 absolvitur] absolveretur a 34 non] SUI'. lin. A 34 ut] et a 35 in] cum J 48 ideo] conf H 48-49 ad hoc etiam] etiam ad hoc J etiam ad hanc a 49 ad] 37 propter] in H 38 anima autem] sed anima a 38 hanc] i. m. ai. man. A 41 non] nisi H 41 obligatio] oblatio I 42 obligatio] oblatio I 43 eius actus] om. B 50 sensitivis] sensitivae C 51 votum] i. m. ai. mali. D 52 ra- tionali] simili B et addo sed exI'. C 52 se] et B 56 observandum] observans H om. a 44-45 fuerit coniuncta] inv. J 45 subicitur] obicitur B 45-46 subicitur ... solum] iter. (ham.) G 46 subiciendam] reser. C subiciendum a 47 etiam] om. observa~s s~d iII observandum corr. ai. mali. B 60 non] i. 111. ai. lIIall. B E 47 subiciendum] subiciendam sed in subiciendum eorr. B 47 omnino] ser. sed in 62 .ommno Illa] illv. N 63 eum] id a 64 principaliter] om. E 64 principali ter omnia corr. ai. man. C 47 quae] qui H obhgatur] illv. J 64-65 se ipsam] se N 65 quandocumque] cum sUI'. IiII. ai. mali. A 65 modo] suI'. IiII. ai. man. A 66 non] nec B autem sed exI'. et non i. 111. E 67 exsequatur] exaequatur sed in exsequatur eorr. ai. man. C 67 actum] actu N 28-29 Cr. HIERONYMUS, Traetatus de oboedientia (CC la!. 78, 552; PL 40, C. I, 1223). 69 fortasse] ut addo B 69 quod] quia C 69 etiam] et BC QUAESTIO 39 209 208 QUODLIBET I 20 ut minutis, debilibus, forte et antiquis, secundum quod arguebat in primo argumento. QUAESTIO 38 Quantum autem ad secundam concessionem, bene licet aliis, UTRUM LICEAT NIGRIS MONACHIS COMEDERE CARNES quoniam, ut dicitur, in regula nigrarum monachorum scribitur quod beatus BENEDICTUSfinaliter omnia de quibus regula non expressit, Zucc. 40" I Circa secundum arguebat ur quod non licet monachis nigris carnes 25 reliquit in dispositione abbatis, et si non erat dimissum in dispositione edere, dico, sanis, quia quod non est concessum ubi alia concedenda abbatis, tamen dimissum fuit in dispositione Summi Pontificis. Unde conceduntur, videtur esse prohibitum. In regula nigrorum monacho- 5 si monachi nigri .comedant carnes sani, non credo quod sit abusus, rum non est concessum edere carnes nisi debilibus. Ergo prohibitum salva pace eius qui opposuit, sed magis dispensatio superioris. Et sic patent obiecta utriusque partis. est. Sed tale non licet eis. Ergo etc. In oppositum vero, ut dixit monachus niger opponens, est abusus omnium nigrarum monachorum. QUAESTIO 39 < SOLUTIO> IO UTRUM LICEAT EMERE REDDITUS AD VITAM I Dicendum ad hoc I quod in religionibus duplex est concessio esus I Sequuntur quaestiones pertinentes ad mercatores. Et prapone-Ibantur Zucc. 40" C 21 ,b carnium. Una regularis, alia dispensationis. Regularis est illa quae quaedam pertinentia I ad modum mercandi, quaedam vera pertinentia N 18vb est ex concessione regulae, secundum quam quidam religiosi carnes 5 ad tempus mercandi. De primo praponebantur duo. Primum erat edunt etiam in refectorio. Dispensationis est illa quae posita est utrum liceat emere redditus ad vitam. Secundum utrum emere vilius Zucc. 40,b secundum regulam in dispen-Isatione abbatis, vel quae indulgetur a IS et in continenti vendere carius sit peccatum. B 28,b praelato I superiori universalis ecclesiae. Circa primum argu-Iebatur quod non licet emere certos redditus 1 31 " ad vitam pra pretio statim dato. Ubicumque datur minus sub spe 10 recipiendi maius, usura est; haec est enim natura contractus usurarii. Talis contractus est huiusmodi. Ergo est usurarius. Ergo non licet omnino, quia omnis usura iIIicita est. Quantum ad primam concessionem, non licet omnino carnes come- dere monachis nigris, nisi infirmis I vel illis qui reputantur infirmi, ABCDEGHla Pecia 7: lN ABCDEGHIa Pecia 7: lN 20 minutis] sive tleuvotomacis(?) addo N sive fleuvotocis(?) CG 20 forte] etiam addo a. 20 arguebat] arguebatur la 23 nigrorum monachorum] inI'. CGN 2 nigris monachis] inI'. CGa 2 comedere carnes] carnes edere G 3 arguebatur] 24 ?mma] n~ .N 25 dimissum ... abbatis] in dispositione abbatis dimissum G om. GN 6 prohibitum] con! E 6 regula] enim addo BCDEGHla autem addo lN 25 In .dISposltIOne] om. B 26 abbatis] om. A 26 tamen dimissum] il/V. N 6-7 prohibitum est] inI'. BCDEGHIJNa 7 eis] om. GN 8 ut] BCDEHIJa 27 sam] I. m. 01. man. B 4 quaedam pertinentia] om. G 5 Primum erat] Primo 8 niger] om. 1 8 est] om. N sup. lin. 01. man. E 13 ex] in 1 14 etiam] om. 1 5 erat] om. a 6-9 Secundum ... vitam] om. (ham.) 1 9 dato] om. E B et sed in etiam corr. 01. man. C 14 posita est] positas G positas sed in posita est IO est] Sllp. lin. N IO-II usurarii ... contractus] om. (ham.) sed i. m. 01. man C corr. 01. man. B positas sed dei. et posita est i. m. 01. man. C posita et sequitur ros. Il Talis] enim addo BEla autem addo N II Ergo] etc. addo sed dei. A ] I est] OI~.C D ser. sed in ponitur corr. 01. man. E 18 Quantum] auem addo BCDEa 19 vel] aut a 23-25 Cr. ibid., C. 56, n. 1-3 (CSEL 75 (1960), p. 131; CSEL 75 (1977), p. 144; 5-6 BENEDICTUS, Regula, cf. C. 36, 9 et C. 39, Il (CSEL 75 (1960), p. 98 et 100; PL 66, 795A-796A). CSEL 75 (1977), p. 105 et 110; PL 66, 582C et 616A). 18-20 Cr. [bid. QUODLIBET I QUAESTIO 39 211 210 Contra. Ut dixit opponens, hoc consulunt religiosi viri qui suppo- 35 Et talis campsoriae, ut ibidem dicit PHILOSOPHUS, na species est u nun tur esse peritiores, religiosi s feminis ut beguinis, quod non face- «thacos », hoc est usura. Cuius opus determinans dicit quod se ipsam 15 facit amplius, de nummis scilicet paucioribus per mutuationem conces- rent nisi licitum esset. sis recipiendo plures, quasi I num-Imi ipsi quosdam nummos alios D 18" generassent apud illum cui mutuati sunt, ut reddantur I cum suo E 20'b B 28" < SOLUTIO> 40 fetu. Unde usura hoc nomine « thacos» vocatur apud graecos (< emit ut statim vendat carius. De templo ergo Dei debet eici, et hoc IO non nisi propter peccatum in sic emendo et vendendo. Ergo etc. I Quod arguitur in contrarium, quod sancti viri religiosi et sapientes 5 Item. Non licet vilius emere rem nec carius vendere, quam ipsa Bad. 26 rO dant consilium emendi tales redditus religiosis feminis ut beguinis, iusta aestimatione valeat. Sed eadem res in continenti non mutat dico, et firmiter credo, quod si tale consilium dant, in hoc sapientes suum valorem. Si ergo vilius emat et carius vendat, aut emit eam non sunt, sed ignorantia iuris naturalis in usurario con tractu decepti minus iusto pretio, aut vendit eam ultra iustum pretium. Utrumque decipiunt animas. Immo, ut verius credo, licet forte aliquando. in 15 autem peccatum est. Ergo sic emere et vendere omnino peccatum est. hoc deceperint, in longo tempore I non fecerunt, nec de cetero ~a~le~t IO Contra. Tunc omnis mercatura qua aliquid emitur ut revendatur, N 19" iam melius instructi. Et forte, licet mulierculae ad suae cupIdI tatis esset illicita, quia nullus volens revendere emit nisi ut carius vendat; aut fatuus I esset omnis mercator la-Iborando sine lucro. Zucc. 42 ,h excusationem tale consilium a religiosis se accepisse dicant, mentiun- J 32" tur in hoc. I Dicendum ad hoc quod iustitia contractuum pertinet ad ius naturae, Bad.26

dustriae eius. Utile enim est, ut dicit PHILOSOPHUS, d acquirendum a pecuniam expertum esse circa possessibilia, qualia sunt pretiosissima, 60 I Per iam dicta patent I obiecta. puta equorum aut boum aut ovium et ceterorum animalium. Quod enim 40 Bad. 27 vT . ~d primum, quod vilius emens ut carius vendat, est mercator qui J 34,b eicItur de templo, dicendum quod verum est, quando carius vendit rem in nullo I immutatam, non autem quando vendit eam mutatam H 26" ABCDEGHla Pecia 7: JN ut dictum est. ' 18 carius vendere] inv. J 18 nudae] unde BCEGJ unde sed in ante corr. I 3 nudae emptae] om. N 20 cum] om. N 20 sunt] sint J 21 prima] om. B 21 nau- ABCDEGHla Pecia 7: JN Pecia 8: J cleri a] navaria J 22 transferendo] transferendi D trans et lac. J 22 merces] de loco ad locum addo CGN 26 pretiosae] pretiosa sed in pretiosae corr. A 28 est] 41 est pretiosius] inv. CGIJ est i. m. post pretiosius N 41 carius potest vendi] carius om. G 38 ad] om. D 29 possessibilia] possibilia BDH 29 quibus] quibusdam vendi potest DHla potest carius vendi GN 41 in] sup. lin. B 42 sit] sup. lin. 01. G 30 etc.] om. a 30 dictum] dicit cum C 35 possunt] potest GN potest sed man. ante expertissimus C fit a 43 ut) om. B 44 discernat) decernat BCGla dei. et possunt i. m. 01. man. C sunt sed dei. et possunt i. m. B 36 de] om. D 45 pretIUm] om. ~ .45 a venditore] ab emptore sed exp. et a venditore sup. lin. 01. 37 rei] re H 39 ad acquirendum pecuniam] om. a 39 acquirendum] inquirendum man. A 46 al~ls] aIn E. 46 hoc] autem E 47 illos] om. I 49 per ... sunt] J 39 expertum] ex parte N 39 possessibilia] possibilia BDEH 39 pretiosis- sunt per eum et el~~ I~dustflam BGN sCIUnt per eum et eius industriam a 49 quod] sima] ut addo BCEJNa 40 aut'] aliud D om. a om.. ~ .. 49 eqUI IIII] IIlV. B 50 et ex hoc) i. m. 01. man. A 50 equos] eos G 51 IllIs] IIII N -s sup. lin. 01. man. C ser. sed dei. et illi i. m. 01. man. C 52 et] 19-26 Cf. ibid. (TransI. Moerb., ed. F. SUSEMIHL, p. 45, lin. 2-6; 1258b 21-25). om. a 55 quod] quam E 5~ Illos] suos CGN iter. sed dei. E 56 ergo) igitur 28-30 Cf. ibid. (TransI. Moerbeke, ed. F. SUSEMIHL, p. 44, lin. 8-13; 1258b 12-(7); BCla 75 Immutatam] ser. sed Im- eras. C 57 aliis consimili bus] inv. J 61 est] cf. supra, p. 227, lin. 11-12. 38-40 lbid. (TransI. Moerb., ed. F. SUSEMIHL, p. 44, cum I cum sed dei. et est I. m. 01. man. B 62 est) i. m. 01. man. ante verum C lin. 8-11; 1258b 12-15). 61-62 est ... vendit] om. (hom.) J 64 est] sup. lin. 01. man. E 230 QUODLIBET I QUAESTIO 41 231 Ad secundum, quod vilius emens et carius vendens aut emit minus 65 quod illo edicto POSItivO ecclesiae specificatur. Edictum entm legis iusto pretio, aut vendit. Dicendum quod verum est quando in nullo naturae scriptum in tabulis cordium est, quod omnis homo usum est mutata, quando vero est mutata aliquo dictorum modorum, non rationis habens certis temporibus, aliis negotiis omissis, debeat vacare est verum. Unde si, multis equis in multis navibus deductis ad cultui divino et divinae venerationi. portum, aliquis emat unum equum iusto pretio iuxta numerum 20 Nunc autem, quia homines negligentes erant, intenti curis tempo- equorum in praesenti venalium, si statim omnes habentes equos 70 ralibus, sibi determinare tempora divino cultui, determinavit ecclesia venales extollant vela et cum equis suis recedant, et propter rari- illud tempus suo statuto, quod statutum I legis naturae non deter- E 22 ,b tatem ille unus equus factus sit carior, non est illicitum ut statim minavit, I quia magis timetur quod singulariter indicitur quam quod B 31 ,b eum multo plus vendat quam emit, propter solius horae immutationem generali praecepto proponitur. Et ordinavit diem I dominicum resur- C 23 ,b cIrca equum. 25 rectionis Christi in novum hominem, sicut in veteri lege statu tus erat dies sabbati in praesignationem requietionis Christi I in morte veteris J 34" hominis. QUAESTIO 41 Circa illud autem statutum diei dominicae intelligendum quod duo sunt articuli: unus affirmativus, quod in die illo homo attentus esse UTRUM LICEAT IN DIE DOMINICO TENERE FORUM RE- 30 debeat divino cultui, et alius negativus, quod in illo die homines non RUM VENALIUM debeant se occupare aliis servili bus operibus, per quae a divino cultu possent retrahi. Zucc. 44" I Sequuntur quaestiones pertinentes ad tempus vendendi, et propone- Unde I sicut praecepta affirmativa obligant semper sed non ad G 13 'b bantur duae. Una, si liceat forum tenere in die dominico rerum 5 semper, sic observatio diei dominicae quoad partem suam affirma- 019" venalium ad vendendum I et emendum. Secunda, utrum episcopus 35 tivam semper obligat, et ita quod in qualibet hora illius diei homo I A 19,b I 14 ,b loci sine periculo peccati mortalis I possit ipsum permittere ne prohi- est obligatus ad insistendum divino cultui, non tamen obligat ad beat. Et proponebantur ambae sine argumentis. semper, ut continue per totum diem dominicum I divino insistat cultui, H 26,b Bad.27vv I Ad primam igitur dicendum, quod edictum circa sabbatismum diei sed solummodo horis magis opportunis. dominicae non est omnino de iure positivo, ut in eo vacent homines IO Sicut vero praecepta negativa semper obligant et ad semper, ut ab opere servili, ut si non esset statutum, in nullo tempore necessa- 40 semper teneatur homo habere ipsa in executione pro toto tempore rium esset ab illis vacare, sicut est statutum illud purae legis positivae, prohibitionis, sic institutio diei dominicae quoad partem negativam ut in die veneris non comedantur carnes, ita quod si statutum illud obligat semper et ad semper, ut in nulla hora diei dominicae liceat auferatur, in nullo die hebdomadae a carnibus abstinendum est alicui exercere opus servile, quo a divino obsequio impediatur. Si regulariter; immo fundatur super edictum generale legis naturae, 15 ABCDEGHla Pecia 8: J ABCDEGHla Pecia 8: J 16 edicto] e S!lp. lin. ai. man. C 16 positivo] positivae B 16 speciticatur] dei. et rescr. i. m .. E periticatur(?) ] 22 illud] istud J 22 statuto] -to sup. lin. A 65 vendit] etc. addo S!lp. lin. ai. man. C 66 est] om. a 66 quando] res addo a 22 quod] qUia B 26 requietionis] ressurrectionis add. sed dei. C resurrectionis add. G 69 portum] et addo sed exp. A 69 numerum] pretium Ja 70-71 habentes equos 28 illud] istud BDEGHI 28 illud autem] illi'. 1 29 homo ... esse] allentus homo venales] i. m. ai. man. A 72 factus sit] inv. CG 73 propter] i. m. ai. man. C debeat esse J 30 illo die] inv. BCDGHla 34 sic] tit H 35 et] om. BCDEGa 2-3 die ... venalium] forum tenere in die dominico rerum venalium ad vendendum et 35 et ita] SI/p. lin. ai. man. A 35 illius diei] inv. GO 37 continue] om. J emendum a 6 venalium] venialium A 9 sabbatismum] (cf. J.F. NIERMEYER, 37 divino insistat cultui] insistat cultui divino J 38 solummodo] solum G 39 ut] Mediae la/ini/a/is lexicon minus, p. 924) sabbatissimum C sabbati sine J 9 dominicae] SI/p. 1111. ai. man. C 40 semper] SI/p. lin. ai. mali. C 40 ipsa in] inv. BG inv. sed sciendum quod addo sed exp. A II esset] om. ] 13 ut] om. J 13 illud] istud E in eras. C inv. sed in ipsa in corr. ai. mali. D 40 toto] om. a 40 toto tempore 15 fundatur] fundantur J 15 edictum generale] inv. BCEGIJ pro-] i. m. ai. man. C 42 obligat] obligant B 43 alicui] i. m. A 232 QUODLIBET 1 QUAESTIO 41 233 enim nobis praestare non posset impedimentum, non esset universaliter dicendum, quod forum tenere in die dominico et negotiationem agere prohibitum. 45 quacumque hora diei dominicae peccatum est, et maxime hora missa- Bad. 28'v I Idcirco illis qui semper debent esse dispositi divino cultui, semper est 70 rum et vesperarum quando homines divino obsequio magis prae ceteris Zucc. 44 ,b inhibita mercatio, quae maxime a divino servitio est retractiva. Unde horis debent esse intenti. CHRYSOSTOMUS supra, loquens de generali negotiatione quam Domi- ubi I Nec restat nisi investigare utrum sit remedium aliquod, quo homo Bad. 28'~ nus intelligit nomine cultus villae, dicit: O miserrimus mundus et negotians in die dominico a peccato possitexcusari. Notandum igitur miseri qui eum sequuntur! Semper homines mundana opera excluserunt 50 quod circa hoc non potest subvenire nisi triplex remedium: primum, a vita. Sed forte, inquit CHRYSOSTOMUS, dicet aliquis: villam col(!re 75 dispensatio Summi Pontificis auctoritate ecclesiae observantiam diei peccatum est? Et si quidem impedimentum fidei aut religionis tibi non dominicae instituentis: secundum, excusatio urgentis necessitatis vel faciat villa, non habes peccatum. Si autem a fide vel religione tibi piae utilitatis: tertium, statuti de observantia dominicae in toto vel faciat impedimentum, fit peccatum. Non ergo ipsa villae cultura pecca- in parte abrogatio. tum est, sed tu praeferendo eam Deo, facis eam esse peccatum. Opera 55 Primum remedium non potest in proposito subvenire, quia super nostra authentica opera sunt iustitiae, quia iustitia ad vitam nostram 80 hoc a pa pa numquam habita est generalis dispensatio, cum tamen pertinet veram: opus autem terrenum non ad vitam, sed ad susten- inundavit ubique ista ge-Ineralis corruptela. Immo generaliter prohi- D 19 ,b tationem huius vitae temporalis. Iam ergo opus iustitiae attente agere bitum est extravaganti de feriis, cap.o I°, De consecratione debemus, opus autem terrenum transitorie. distinctione 3a, « Rogationes». ' Quia ergo, ut dictum est, dies dominicus institutus est totus 60 Nec I potest dici quod ecclesia tolerando quod novit, dispensat. E 23" divino I cultui, ut homo numquam sit impeditus a divino servitio 85 Hoc enim non videtur, quia, cum aliquando in casu opus piscationis H 27" sed semper ad ipsum dispositus, etiam si ipso divino servitio in aflecium dispensando permisit fieri in die dominico, simul omnibus dominico die non debet semper actu esse intentus, debet tamen ab omni opere servili cessandum praecepit, quod non esset si in non numquam ab eo esse impeditus. Qualitercumque igitur et quando- puniendo transgressiones et dissimulando di-Is-Ipensare voluisset, ut Zucc.45" J 34 ,b cumque homo I in die dominico opus exercet negotiationis, quo a 65 extravaganti de feriis « Licet ». C 23" B 31 " divino servitio impeditur vel impediri I iuste possit, opus negotiationis 90 Secundum remedium non potest adhuc subvenire. Licet enim urgens praefert Deo, quod non est sine peccato, ut dictum est. Ideo absolute necessitas et suadens pietas particulariter et in aliquo loco remedium possint exhibere aliquid I operandi in die dominico, ut ex tra- I 15" vaganti de feriis « Conquaestus », cum tamen nulla sit genera- ABCDEGHla Pecia 8: J lis necessitas vel generalis pietas propter quae ubique aliquid servile 44 enim] vero BCDEla 46 posset] possis G 46 illis] -s SI/p. lin. C 46 semper ABCDEGHla Peeia 8; J debent esse] sunt bene BDG sunt bene sed dei. et semper debent esse i. m. ai. mali. C 47 mereatio] negotiatio C 47 retractiva] retractativa G ex parte eras. et in retracta- tiva{?) corr. C 49 O miserrimus] quod infirmus B quod infirmus sed dei. et O 68 et] om. G 69 diei dominicae] inI'. I 69 et] om. J 70 obsequio] servitio Ga miserrimus i. m. ai. man. C quod miserrimus G quod miserrimus sed in O miserrimus 72 N~c] Nunc a 72 nisi] i. m. ai. man. E om. a 74 primum] est addo H corr. al.{?) man. D 52 non] SI/p. lin. ai. man. C 54 fit] sit BI sit sed dei. ai. man. 79 Pn~um] est ~~d. BCGlJa 80 est] SI/p. iiII. E 80 generalis] corruptela. Immo C sicut sed in sic corr. G sic H 55 eam] om. G 57 pertinet veram] inI'. CE gener~hter pro.hlbltum addo (llOmoeoceplt.) sed "-'p. H 81 inundavit] inolcvit a 58 attente] attende BE 59 transitarie] transitoriis J 60 est] SI/p. IiII. A 60 totus] 81 .ublque] undique BC 81 ista] illa I 81 generaliter] i. m. ai. /IIall. C 83 Ro- toto G 61 sit impeditus] i. m. ai. man. E 62 ipso] ipsi a 63 dominico die] gatlOnes] SI/hi. AB ~5 non] om. J 86 die] i. m. 01. mali. A 87 quod] cum J illI'. J 63 semper] om. G i. m. ai. man. C 63 actu esse] inI'. CHIJ 64-65 quan- 88 ut) om. D 12 «LIcet»] SI/bi. A 92 possint] possit J 93 Con quaestus] SI/bi. A documque] quantumcumque E 66 impeditur] om. G 31-83 cr. GREGORtUS IX, Decretales, Il, tit. 9, c. 1 (ed. E. FRIEDBERG 2 270) 84- 49-59 ANONYMUS, OpI/S impert: in MOllit., homo 41 (Opera loann. Cltrys., ed. D. 89 Cr. ibid., Il, tit. 9, C. 3 (ed. E. FRIEDBERG, 2, 271-272). 90-93 C'r. ibid., ;" tit. 9, ERASMUS, 2, p. 685; PG 56, 863). C. 5 (ed. E. FRIEDBERG, 2, 272-273). 234 QUODLIBET I QUAESTIO 42 235 liceat in die dominico agere, nisi sint illa quae ubique pertinent ad 95 tionis in die dominico celebrando. Sacerdotes enim numquam cessa- necessitatem diei, ut cibaria emere et vendere, equos ferrare et huius- 25 bant ad diei dominicae observationem, maxime illa hora qua fiunt modi, nullum remedium potest esse ex hoc illi generali corruptelae. mercimonia, populum admonere et omnia alia festa praecipua ad Particulariter autem propter urgentem necessitatem magis in uno instar diei dominicae observanda indicere, non ad I modum I quo G 14" quam in alio, unus potest plus excusari a peccato quam alter, ut qui populus diem dominicum conservare consuevit, ipsum corruptela sua H 27'b libenter emeret necessaria sibi alio die, sed quia non potest ea invenire 00 infringendo, sed ad modum quo ipsum de iure observare debuit. J 35" venalia, compellitur ea emere I in die dominico, et similiter ex parte 30 Videtur igitur mihi quod nullo modo liceat in die dominico forum vendentis. Nulla tamen in hoc potest esse pietas vel necessitas e~u- tenere et negotiationes emptionis et venditionis publice exercere. sans quemquam ex toto in tam publico et generali scelere. A19" I Nec tertium remedium, de quo maxime videtur, potest in proposito Bad. 28 rY suffragari, quia consuetudo, si debeat derogare iuri, debet esse ratio- 5 QUAESTIO 42 nalis et praescripta. Rationabilis non potest esse consuetudo contra diem dominicum, ut generaliter infringatur, vel in toto vel in parte, UTRUM EPISCOPI LOCI POSSINT SINE PECCATO MORTALI IP_ et maxime hora illa qua missarum sollemnia celebrantur, qua illa SUM TENERI PERMITTERE ET NON PROHIBERE B 31 ,b mercimonia praecipue exercentur, quia non I potest fieri generaliter illo tempore aliquid melius eo quod tunc negligitur. Insuper illa IO I Ad secundam quaestionem iam patet ex prima. luee. 45" luce. 45 ,b mercimonia quae tunc fiunt, magis compe-Itenter possent alio die in 5 Si enim non licet forum in die dominico tenere et publicas nego- feria fieri. Nec potest dici quod competentius in dominico die fiunt tiationes exercere, episcopus autem tenetur I per sententiam et ad- J 35,b illa mercimonia, quia populus eo quod vacat, et non in feria, melius monitionem ecclesiae illicita et quae publice vergunt contra divini potest illo die mercatur is intendere quam alio in feria. Hoc, inquam, nominis cultum, prohibere, I prohibe-Ire ergo debet episcopus quilibet Bad. 28 rZ non potest dici, quoniam vacatio illa quae pro caritate est instituta, 15 in sua diocesi ne talia committantur, nisi forte timeat de maiori luee. 45 'b cuiusmodi est vacatio diei dominicae ut divino cultui insistatur, IO malo quod exinde oriri poterit. Ne enim maiora mala eveniant, minus contra caritatem militare non debet, quod facit si negotiationi quae malum permittendum, quia respectu maioris mali habet aliqualem divinum servitium impedit, applicetur. Et iterum, si omnino aliquid rationem boni, ut dicit PHlLOSOPHUSn VO E t h i c o r um. i omittendum est ut vacetur negotationi, melius est multo pro ipsa Explicit disputatio ista de quolibet, quaestionum numero 42. aliud opus servile omittere quam sese a divino servitio in die domi- 20 nico impedire. Item, ut videtur, praescribi contra observantiam diei dominicae non potest, quia praescriptio debet esse in quieta posses- sione et continua, qualem numquam populus habuit forum negotia- ABCDEGHla Peeia 8: J ABCDEGHla Peeia 8: J 95 die] om. E 95 quae] i. m. ai. man. C 96 ut] sup. lin. D 00 sed] hoe 26 praecipua] praecipue G 28 conservare] observare a 28 corruptela sua] inv. J I die] om. A 2 in ... pietas] pietas potest esse in hoe J 3 quemquam] ~CGa 2-3 episeopi ... prohibere] episcopus loci sine perieulo peccati mortalis possit quamquam G eum quam(?) sed dei. eI quamquam i. m. E inquam I numquam H Ipsum permIttere ne prohibeat a 9 nisi] ne B 12 boni] i. m. ai. man. C 3 in tam] lac. J 6 Rationabilis] Rationalis BDEG IO illo] eo H eo sed exp. eI 13 Explicit ... 42] Explicita est disputatio ista de Quolibet. Primo Magistri Henriei a illo sup. lin. ai. man. E 12 quod] tune addo Ba 14 illo] eo J 14 alio] alia E Gandavo Doctoris Solennis, numero Quadragintaduarum Quaestionum. a 15 vaeatio] vocatio H 15 pro caritate est] est per caritatem a 17 quae] qui J 20 sese] se I 21 ut] iler. sed exp. A 23 numquam] numquid J 23 numquam populus] inv. BCDEHla 10-12 ARISTOT., Elh. ad Mc., v, cr. C. 3 (TransI. Grosseteste A et B; 1131b 20-21). TABLES I. CCuvres citees par Henri II. CCuvres citees par l'editeur dans l'apparat III. Table onomastique IV. Manuscrits cites V. Table bibliographique VI. Table des planches VII. Table des matieres ŒUVRES CITBES PAR HENRI Les ehiffres en earaeteres romains renvoient aux citations non-Iitterales; Les ehiffres en italique, aux eitations litterales; Les ehiffres entre parentheses, aux eitations d'identitieation incertaine. Les ehiffres places en exposant indiquent combien de fois une source est eitee li la meme page. ALBERTUSMAGNUS opera cum A \'errois commentariis, ed. De anima (ed. CI. STROICK dans Opera luntina, Venise, 14 tomes, 1562-1574; omnia, 7', Miinster i. W., 1968; Opera Opera graece, ed. I. BEKKER,Berlin 1831, omnia, ed. A. BORGNET, 5, Paris 1890). 2 tames). III, traet. II, e. 17: 80 Ana/ytica priora (translatio Boethii (recen- siones Florentina et Carnutensis), trans- ALFARABI latio anonyma, ete.: ed. L. MINID- De ortu scientiarum (ed. CI. BAEUMKER PALUELLO, 1962 = Arist. Lat. III 1-4; dans BGPM XIX, 3, Miinster i.W., ed. lunt.; ed. I. BEKKER). 1916) I, e. 25: 203 e. I: 52 Ana/ytica posteriora (ed. L. MINIO-PALUEL. LO-B.G. DOD = Arist. Lat. IV 1-4, 1968; AMBROSIUS ed. lunt.; ed. I. BEKKER) Hexaemeron (ed. K. SCHENKLdans CSEL I, C. 2: 88 32', Vienne 1896; PL 14, Paris 1845', De anima (in ALBERTI MAGNI Commen- 18822) tario, ed. CI. STROICK, Miinster i.W., I, e. I: 35 1968; ed. lunt.: ed. I. BEKKER) c. 5: 29, 30 I, e. 2: 79 II, 80 ANONYMUSI C. 1: 70 De Sancti Anse/mi similitudinibus (PL 159, e. 5: 20 Paris 1854) 111,79 e. 2: 86 C. I: 81 C. 4: 77,80 ANONYMUSII C. 7: 81 Opus imperfectum in Mallhaeum (dans C. 8: 81 Opera Ioannis Chrysostomi, ed. D. ERAS- C. 9: 109, 120 MUS, BiUe 1539: ef. C/avis Patrum La- C. IO: 120 tinorum, ed. altera, 1961, n. 707; PG 56, c.II: 148,148 Paris 1859) De cae/o (transI. Gerardi in ALBERTIM AGNI hom. 35: 163 Commentario, ed. P. HOSSFELD, 1971: hom. 37: 143 transI. Gulielmi de Moerbeke in THOMAE hom. 38: 214, 219, 223', 224, 226, 227 DEAQUINO Commel1tario, ed. Leon., III, hom. 40: 112 1886; transI. Gulielmi de Moerbeke et hom. 41: 224, 232 Miehaelis Seoti in ed. lunt.: ed. I. BEK- hom. 43: /94 KER). ANSELMUS:ef. ANONYMUSI I: 43 II, e. 13: 114 ARISTOTELES (Aristote/es Latinus, dans Ethica ad NicomacllUm ('Ethica Vetus': Corpus phi/osophorum medii aevi, Union 'Ethiea Nova', 'Hoferiana', 'Borghesia- Aeademique Internationale; Aristote/is na'; Translatio Roberti Grosseteste: A. 240 T ABLES ŒUVRES CITEES PAR HENRI 241 Recensio pura; B. Recensio recognita - Anonyma sive 'Media', ed. G. VUILLE- eSEL 41, Vienne ] 900: Pl 40, Paris Enchiridion delide, spe et caritate (PL 40, ed. R.A. GAUTHIER = Arist. Lat. XXVI MIN-DIEM = Arist. Lat. XXV 2, 1976; 1845). Paris 1845). C. ]8: 12 c. 12: 75 1-3, 1972-74. Pour la traduction de livre II, in A VERROIS Commentario, ed. l'arabe par Hermann l'Allemand: Parti- G. DARMS, Fribourg (Suisse) 1966; livre De civitate Dei (ed. B. DOMBART-A. KALB De Genesi ad litteram (ed. J. ZYCIIA dans culae ab Hermanno translatae, ed. R.A. IX, in A VERROIS Commentario, ed. B. dans CC lat. 47-48, Turnhout 1955; ed. eSEL 28', Vienne 1894; Pl 34, Paris GAUTIIIER, ibid.; in A VERROIS Commen- BORKE, Berne 1969; ed. lunt.; ed. I. E. HOFFMANN dans eSEL 401-2, Vienne 1845) tario, ed. lunt.: cf. ibid., fasc. 2, p. 132, BEKKER) 1899-1900; Pl 41, Paris ]846) I, C. 15: 64 note I) I, c. 2: 93 I, c. 23: 170 X, c. 20: 171 I, C. ] : 88 II, c. 2: 5 X, c. 31 : 31 XII, C. 16: 85 II, c. 3: 109, ]30 lII, c. 2: 5 XII, c. 6: 101,110. De Genesi contra Manichaeos (Pl 34, Paris c. 6: 130, 180 IV, C. 2: 9, 50 c. 16 [15]: 46 ]845) c. 9: 1292, 138 c. 4: 40 Con/essiones (ed. M. SKUTELLA-H. JUER- I, C. ) : 198 lII, c. 1 : 164 c.5:40,95 GENS- W. SCHAUB dans Bibl. Teubneriana, C. 6: 65 c. 2: 130 VI, C. ]: 71 Stuttgart 1969; ed. P. KNOLL dans eSEL De immortalitate animae (Pl 32, Paris 1845) c.3: 131,13],1323,133,1333,153, VII, C. 17: III 33, Vienne 1896; PL 32, Paris ] 845) C. 8: 38 c. 3-4: ]33, 134 VlII, C. 5: 19 I, c. I: 87 In Ioannis Evangelium tractatus 124 (ed. c. 4: 105, 106, 1072, 108, 124, 129, IX, C. 2: 121 xlI,c.3:64 R. WILLEMS dans CC lat. 36, Turnhout 1502 c. 5: 221 C. 6: 63 1954; PL 35, Paris 1845) tract. 1 ; 166 c. 5: 95, 105, 106, 124 C. 8: 143,71 C. 8: 63 De libero arhitrio (ed. W. GREEN dans CC c. 7: 144', 169 Metereologica (in THOMAE DE AQUINO XlII, c. 33: 64 ]at. 29, Turnhout ]970; ed. ID. dans c. 8: 130 Com., ed. Leon. III, 1886; ed. lunt.; ed. Contra Academicos (ed. W.M. GREEN dans eSEL 74, Vienne 1956; PL 32, Paris C. 9: 1292, 138 I. BEKKER). cc lat. 29, Turnhout 1970; PL 32, Paris 1845) c. II: 165 IV, c. 12: 31 1845) I, c. 11: 103 c. 12: 166,169 III, C. 17: 48 C. 12: /03 Physica (livre l-II, lin. 194a 2: TransI. Vat., IV, c. I: 217 ed. A. MANSION = Arist. Lat. VII 2, Contra Adimantum (ed. 1. ZYCHA dans III, C. I: 127 V, c. I: 220 1957; ed. lunt.; Physica novae trans- eSEL 25, Vienne 1891; Pl 42, Paris c. 3: 103 c. 3: 94, 211, 235 1845'). c. 6: 1582, 159, 160,161 lationis in AEGIDII ROMANI Commen- c. 4: 212 C. 2: 39 tariis in libros de physico auditu A RIS- c. 7: 158, 1592, 16()2 c. 5: 2202 TOTELIS, Venise ]502; ed. I. BEKKER). Contra epistulam/undamenti (ed. J. ZYCfIA c. 8: 158, 159, 160, 160, 161>, 161, c. 6: 2211 I, c. 5: 14 dans eSEL 25', Vienne 1891; Pl 42, 1624 VI, c. 2: 105 II, c. 9: 100 Paris 1845). c. 17: 1112 C. 35: 75, 110 'c. 13: 104 III, c. 4: 46 c.18:1I1,116 C. 36: 110 VII, c. 2: 109,125 Politica (TransI. Gulielmi de Moerbeke, c. 19: 117, 118, 173 c. 3: 92,125,143,147 Contra Faustum (ed. J. ZYCHA dans eSEL c. 20: 118 ed. F. SUSEMIIIL, leipzig 1872; ed. I. c. 5: ] 15,135 25', Vienne 1891; PL 42, Paris 1845) c. 22: /19 BEKKER). c. 6: 136, 1373 XXII, c. 27: 83, 84, 179 c. 24: 117,119,181 I, C. I: 196 C. 7: 83 XXVI, C. 3: 75 c. 9: 2]3 c. 25: 82, 922, 139 c. 9: 100, 108, 145 De diversis quaestionibus 83 (ed. A. MUT- De natI/ra honi (ed. J. ZYCHA dans eSEL C. IO: 210, 211, 213, 226 c. II: 141, 142, 145 ZENBECIIER dans cc lat. 44A, Turnhout c. II : 227, 2283 252, Vienne 1892; PL 42, Paris 1845) IX, c. 4: IO 1975; PL 40, Paris 1845) C. 13-14: 113 II, c. 7: 128 c. 8: 164, 167, 169 q.28:34 c. ] 8: 65 III, c. 6: 163 c. 9: 166 De doctrina christiana (ed. J. MARTIN dans C. 34: 179 c. ] 1: 181 X, c. 7: 83 CC lat. 32, Turnhout 1962; ed. W.M. De sermone Domini iII mOllle (ed. A. MUT- c. 16: 93 De generatione et corruptione in THOMAE GREEN dans eSEL 80, Vienne 1863; Topica (TransI. Boethii (cum fragm. Re- ZENBECHER dans CC la!. 35, Turnhout DE AQUI NO Com., ed. Leon., III, ]886; Pl 34, Paris 1845) cens. ait.] et Anon .. ed. L. MINIQ- 1967; Pl 34, Paris 1845) (ed. lunt.; ed. I. BEKKER) I, C. 22: 85 II, c. 22: 106 PALUELLO = Arist. lat. V 1-3, 1969; c. 32: 85 I,c.3:13,20 Sermones (PL 38, Paris 1845) ed. lunt.; ed. I. BEKKER). c.33:85 c. 5: 20 117, C. 9: 30 III, C. 2: 88 c. 37: 194 Metaphysica (libr. I-IV,4: TransI. Iacobi C. IO: 28 [Vet.m'] et Composita [Vetus], ed. G. III, c. 10: 85 Soliloql/ia (PL 32, Paris 1845) VUILLEMIN-DIEM = Arist. Lat. XXV AUGUSTINUS c. 15: 85 I, c. 14: 180 I-Ia, 1970; lib. I-X et XII-XIV: TransI. De agone christiano (ed. J. ZYCHA dans 242 T ABLES ŒUVRES CITEES PAR HENRI 243 De Trinitate (ed. W.1. MOUNTAIN-F. V, com. IO: 54 Eal. lac. GLORIE dans CC lat. 50-50A, Turnhout IX, com. IO: 120 IX, IO: 195,201 III, I: 198 1968; PL 42, Paris 1845) com. 16: 7J Sap. I Ioann. VlII, c. 3: 5 com. 17: 44 VIlI, IO: 193 IlI,123 c. 4: 92 Eccli. Apoc. AVlCENNA c. 8: 92 XXXI, IO: 109 XXI, 27: 76 c. 9: 92 Metaphysica (Opera Philosophica, latine, Novum Testamentum IX, c. 3: 81, 92 Venise 1508) Mallh. BOETHIUS c. IO: 90 Il, c. I: 51 Vl, 13: 139 De consolatione philosophiae (ed. L. BIELER c. II: 86 III, c. 3: 51 IX, 2: 175 dans CC lat. 94, Turnhout 1957; ed. c. 12: 92 v, c. 5: 64 XXI, 12: 214,219,223 W. WEINBERGER dans CSEL 67, Vienne X, c. 1-2: 922 Vl, c. I: 35, 36, 53, 65, 71 28-29: II2 1934; PL 63, Paris 1847) XII, c. 14: 85 c. 2: 29, 33, 35, 37 XXII, 4-5: 223 III, prosa 2: 101 c. 15: 85 c. 5: 43 XXIII, 2: 194 De hebdomadibus (PL 64, Paris 1847) XIII, c. I: 85 VlII, c. 7: 43 5: 194 5,472,483, 50, 57, 58, 59', 606, 613 IX, c. 4: 43 XXV, 15:201 c. 3: 221, 2242 De Trinitate (PL 64, Paris 1847) c. 4: 92 BEDA 24: 215 C. 2: 53, 54, 55, 56 c. 5: 92 XXVI, 24: 158 De temporum ratione (PL 90, Paris 1850) CICERO c. 19: 85 Mare. c. I: 193,204 c. 20: 92 XIV, 21: 168 De o.fficiis (ed. M. TESTARD dans Collection XIV, C. I: 85 BENEDICTUS (S.) 38: 139 des Universites de France, 2 vol., Paris De vera religione (ed. K.D. DAUR dans Regula (ed. R HANSLlK dans CSEL 75, Luc. 1965-1970) CC lat. 32, Turnhout 1962; ed. W.M. Vienne 1960; ed. R. HANSLlK dans XIX, 21: 215 I, C. 31: 170 GREEN dans CSEL 77, Vienne 1961; Ioann. III, C. 17: 2II CSEL 75, Vienne 1977: PL 66, Paris PL 34, Paris 1845) 1866) 1,3-4: 49 c. 12: 75 lII, 5: 175 COMMENTARIA GRAECA in ARISTOTELlS C. 36: 2082 c. 13: 75 v, 17: 39 EHICAM NICOMACHEAM C. 39: 2082 c. 14: II2 C. 56: 209 XIX, 30: 18 Commentaria graeca in Ethicam Nicoma- c. 18: 65 Rom. cheam, translata a ROBERTO GROSSE- BERNARDUS CLARAEV ALLENSIS v,I2-21:171 TESTE (pour les livres I-IV: ed. H.P. F. c. 36: 50 PS.-AUGUSTINUS: cc. FULGENTI US Rus- De gratia et libero arbitrio (ed. l. LECLERCQ- VII, 2: 205 MERCKEN, 1973; pour les livres V-VIII, PENSIS, HIERONYMUS, VIGILlUS THAP- H.M. ROCHAIS dans Opera, 3, Rome 23:122 ms. Cambridge, Peterhouse 116: cf. ed. SENSIS 1963; PL 182, Paris 1854) XIV, 23: 151,155 H.P.F. Mercken, I, p. 127*). C. 2: 94 I Cor. III, C. 4: 1072 A VERROES (Corpus Commentariorum A ver- XI, 19: 198 C. 5: 105, 106 rois in ArislOtelem Versionum Latinarum, BIBLIA SACRA iuxta Vulgatam versionem xlI,4-7:196 C. 7: 144, 169 The Mediaeval Academy of America; (ed. R. WEBER-B. FISCHER-l. GRIBO- 17-21,25,27-30: 201 C. 9: 165 Aristotelis opera cum Averrois commen- MONT-H.F.D. SPARKS-W. THIELE, 2 vol., XIII, I: 85 c. 12: 169 tariis, latine, ed. Iuntina, Venetiis 1562- Stuttgart 1969). II Cor. VlI, C. 3: 147, 148 1574) Vetus Testamentum III, 19: 84 C. 9: 146 In De Anima Commentarium Magnum (ed. Gen. Ephes. C. II: 14]3 F.St. CRAWFORD = C.C.A.A.Vers.lat. Il, 2: 39 Il, 3: 172 IX, C. 8: 169 VI I, 1953; ed. Iunt.) lII, 6: 140 IV, 7: 202 Il, com. 7: 13, 70 Ps. 10-12: 202 PS.-DIONYSIUS AREOPAGITA com. 8: 70 XV, 9-10:16 v,27: 76 De divinis nominibus (Dionysiaca, I, Bruges In Ethicam Commentarium Medium (ed. XVlII, 13: 181 Philipp. 1937; PG 3, Paris 1857) Iunt.) CXIlI, 3 [IO]: 30 1,23: 161 c. 4, ~: 86 VII, c. 2: 134 Prov. lII, 15-16: 202 §13: 86 In Metaphysicam Commentarium Magnum VII, IO: 142 Col. §14: 86 (Iivre V: ed. R. PONZALLI, Berne 1971; 13: 142 III, IO: 84 livre IX: ed. B. BORKE, Berne 1969; ed. 19: 142 I Tim. FULGENTIUS RUSPENSIS (Ps.-Augustinus) Iunt.) 22-23: 143 I, 13: 180 De .fide ad Petrum (ed. 1. FRAIPoNT dans 244 T ABLES ŒUVRES CITEES PAR L'EDlTEUR DANS L'APPARAT 245 CC lat. 91A, Turnhout 1968; PL 40, II, tit. 9, e. I: 233 PLATO A VERROES Paris 1845) e. 3: 233 Timaeus (TransI. Chalcidii, ed. J.H. W AS- In Metaphysicam (ef. supra, p. 242) e. 3: 39 e. 5: 233 ZINK dans Plalo Latinus, IV, Londres- II, com. 8: 5 V, tit. 19, e. 19: 217 Leyde 1962; Opera graece, ed. J. BURNET, IV, com. 3: 9 GILBERTUS PICTAVIENSIS(PORRETA) 6 vol., Oxford 1900-1907) In Boethii De Hebdomadibus (ed. N.M. HENRICUS DE GANDAVO BLAISE, A. 17e-d: 196 HARING, Toronto 1966; PL 64, Paris Summa (2 vol., Paris 1520) 49a: 73 Lexicon latinitatis medii aevi (Turnhout 1847) art. 21, q. 4: 55, 68 50b-e: 73 1975) I, 27: 67 51a:63, 73 p. 471: 391 27-28: 58 HIERONYMUS 51b: 63 32: 58 Adversus lovinianum (PL 23, Paris I ~451, Du CANGE, Cho 53a: 73 34: 58 18832) Glossarium mediae et in/imae latinitatis 57-64: 61 I, e. 3: 193,207 RAYMUNDUSDE PENNAFORTE (Unveriinderter Naehdruek der Ausgabe 68: 62 Tractallls de oboedientia (ed. G. MORIN von 1883-1887), lOt. en 5 vol., Graz, Summa de casibus, cum glossis IOANNtS DE In Boethii De Trinitate (ed. N.M. HARING, dans CC lat. 78, Turnhout 1958; PL 40, FRtBURGO (Avignon 1715) 1954. Toronto 1966; PL 64, Paris 1847) Paris 1845) II" tit. 7, §9: 225 1,2:53,54 [c. I]: 206 GILBERTUSDE TORNACO THOMAS DE AQUINO Pharetra (dans BONAVENTURA,Opera om- GLOSSA ORDINARIA BIBLlAE HUGO DE SANCTO VICTORE Summa Theologiae (dans Opera omnia, nia, ed. A. C. PELTIER, 7, Paris 1866, p. 3- Biblia sacra cum glossa ordinaria(6 vol., De sacramentis christianae fidei (PL 176, iussu Papae Leonis X III 1.. , edita, t. 4-12, 231) Lyon 1590; PL 113-114, Paris 1852) Paris 1854) IV, e. 23: 182 Rome 1888-1906). Glossa marginalis II, pars I, e. II: IO I, q. 104, a. I: 48 Ps. GOMEZ-CAFFARENA, J. xv, 9-10: 16 Ps.-IoANNES CHRYSOSTOMUS:ef. ANONY- VIGILlUS THAPSENSIS(Ps.-Augustinus) MUS II Contra Felicianum (PL 42, Paris 1845) Ser participado .. ' (Rome 1958) Glossa interlinearis IOANNESDAMASCENUS e. 7: 50 p. 7612: 68 Ps. p. 263-264: 68 xv, 9-10: 16 De fide orthodoxa (Versions 0/ Burgundio Matth. ANSELMUS and Cerbanus, ed. E.M. BUYTAERT,New XXIII, 2: 194 De concordia (dans Opera omnia, ed. F.S. GREGORIUS IX York 1955; PG 94, Paris 1860) 5: 194 e. 36 [II, e. 22]: 98, 102 SCHMITT, 2, Edimbourg 1944; PL 158, Decretales (Corpus Iuris Canonici, ed. E. Marc. c, 37 [II, c, 23]: 97 Paris 1853) FRIEDBERG, 2, Leipzig (881) XIV, 21 : 168 e. 41 [II, e. 27]: 972, 109 q. 3, 11: 86 II, tit. 19, C. 19: 225 Rom. e. 50 [III, e. 6]: 12 XIV, 23: 151, 156 GOFFRlDUS DE TRANO IOANNES DE FRIBURGO (er. RAYMUNDUS DE PENNAFORT) Summa in Titulos Decretalium (ed. Venise 1564) Glossa in Raymundi Summam ŒUVRES CITEES PAR L'EDITEUR DANS L'APPARAT V, tit. 19,30: 216 II, tit. 7, §7: 216 GREGORIUS MAGNUS LUCANUS GULlELMUS PERALDUS 4,7: 20 Registrum epistolarum (ed. P. EWALD-L.M. De bello civili (ed. A. BOURGERy-M. PON- Summa de vitiis et virtutibus (Venise 1571) 6,91: 13, 20 HARTMANN dans Mon. Germ. Hist., CHONTdans Collection des Universites de I, pars 2, traet. 4, 1: 90 147: 81 epist. 1-2, Ber1in 1891-1899; PL 77, Paris France, 2 vol., Paris, 1926-1929) II, traet. I, pars un. (p. 221): 180 12, 55: 124 1849) I, 281: 200 25, 34: 123 XI, 56a [XI, 64]: 182 HAMESSE,J. 36,51: 88 Regula pastoralis (PL 77, Paris 1849) Les Auctoritates Aristotelis I-II (Louvain I, e. 3: 198 PETRUS LOMBARDUS NIERMEYER, J.F. 1974) Libri Sententiarum (ed. Quaraeehi, 2 vol., 1,45: 13 Mediae latinitatis lexicon minus, (Leyde GREGORIUS IX 1916; reedition Iivres I et 2: Grotta- 103: 46 1976). Decretales (Corpus Iuris Canonici, ed. E. ferrata 1971; PL 192, Paris 1855) 223: 121 p. 208: 216, 217 FRIEDBERG, 2, Leipzig, 1881) III, d. 22, e. I: IO 2, 91 : 100 p. 534: 204 246 TABLES THOMAS DE AQUINO VINCENTIUS BELLOVACENSIS Summa Theologiae (dans Opera omnia, Speculum maius, 4 vol. (Douai 1624) iussu Papae Leonis XIIII ... edita, t. t. 2, XVI, e. 9: 202 TABLE ONOMASTIQUE 4-12, Rome 1888-1906) I', q. 82, a. 3, Contra: 83 Caraeteres romains: noms des personnes. 1'-"", q. 17, a. I, Contra: 83 WALTHER, H. Caracteres italiques: noms des institutions et des lieux. THOMAS DE HIBERNIA Carmina medii aevi posterioris latina, 7 vol. Manipulusj70rum (Geneve 1614) (Goettingue 1959-1969) INTRODUCTION Amor ak: 195 Il, 3, p. 189: 200 Amiens: XI Gray, W.: XXXIV' «Antiqui»: LXXIX Guillaume de la Mare (Gulielmus de Aristote: LXXXVIII' Mara): XLI Augustin (S.): LXXI, LXXIX Guillaume d'Auxerre (Gulielmus Altissio- Avignon: XL' dorensis): XXXVIII Badius, Iudoeus (Bade, Josse): XIV, xx', Gutierrez, D. : XXXIII LXXXIV, LXXXVII, XCIII Giovanni, Con vento di san - a Carbonara: Baeumker, CI.: XCII XXXIII Balliol College: XXXIV Guy de Foulques: cr. Clement IV Bayerschmidt, P.: XXI Hamesse, J.: LXXXIX Bekker, I.: LXXXVIII Hasselbach, Thomas: XLI Bernard d'Auvergne: xv Heidemann, J.: VIII' Bertinoro: XXXI Heilsbronn: XXXI, XXXII Boece: LXIII Helene (de Troyes): LXIV Boniface VIII (Benoit Gaetani): XI' Henri IV: VIII Boulogne-sur-Mer: VIII' Henri de Gand : passim Cambridge: XXXIV Herve Nedel1ee (Noel): xv Chatelain, A.: XLlV Hocedez, E.: X, XVII, XVIII, XXIV Claserius, M.: XIV Horaee: XXXVI Clement IV (Guy de Foulques): VIII' Hostiensis: XLI Clement VI: XL Hugues de Argentina: XXXII Delehaye, H.: X Hugues de Stanton: xxxv Delisle, L.: XXXVI, XXXVIlI James, Th.: xxx Denif1e, H.: XLlV Jean de Thielrode: XII Destrez, J.: XLlV Jourdain, C.: XI Dondaine A: LXXXIX Kues: XXXII Durham: XXXI Lottin, O.: XVIl' Duns Seot: LXXXV Miicon: XXXIX Ehrle, F.: VII, X, XVI Maddyrby, magister: XXXIV Ely: XXXIV Maier, A.: XL Euripide: LXXIII Migne, J.-P.: LXXXVIII, XCII' Franciscis, Iacobus de: XIV Monalda: XLI Gaffiot, F.: LXXXVIII More, Johannes: XXXIV GeotTroy de Barro: XI Nash, P.W.: XVI Gilles de Rome: XV, XVI, XX, XXXIV Nice: VIII Gilson, J.F.: XXXIII Nicolas de Bar-le-Duc: XXXIX' Glorieux, P.: XI, XIV', XVI, XVII', XVIII Oxf'ord: LXVII Godefroid de Fontaines: XX, XXXVIlI, Padoue: XXXV XXXIX, LXXIV, LXXX, LXXXV, LXXXVI Paris: VIII" IX" X\ XI', XIV, XVIII, XX, G6mez-CatTarena, J.: x, XII, XVI, XVII', XXXII', XXXVI, XXXVIII, XXXIX, XL, XLlV' XXIII XLV, XLVIII, LXXXV, LXXXVII 248 TABLES MANUSCRITS CITES 249 Paulus, J.: XII, XVII, XX!', XXII Socrate: LXXIX Loth: 140 Pelagiani: 179 Pelzer, A.: XL, XLI Sorbonne: XXXVII', XXXVIII', XXXIX', Lucanus: 200 Petrus: 39 Pembroke CollegI': xxx LXXXV, LXXXVI Lucas (evangelista): 215 Petrus Lombardus: IO Perch/olsdor(: XLI Succius, F.: xx Manichaei: 65, 198 Pharisaei: 182, 194 Phigueux: XI Swineshead (Lincolnshire): XXXIV Marcus (evangelista): 139, 168 Plato: 63, 732• 196 Phouse: VIII Tempier, E.: X Matthaeus (apostolus): 112, 139, 143, 158, Raymundus de Pennaforte: 225 Philippe de Thory: XI Thomas d'Aquin: XIII, xxx, XXXII!', 163,175,194,201,214,219,2232 Socrates: 104, 1312, 1322, 1332, 136, 143, Pierre d'Auvergne: XXXVII XXXVII, LXXXV Michael de Epheso (in Comm. gr. iII E/h. 148 Pierre Lombard: XXXVIII Thomas de Dilyngton: XXXI Nic.): 166, 169 Timaeus: 73, 196 Prakhammerus, Hermannus: XLI Tournai: X', XVIII Moyses: 30,176,1942 Richard de Bromwyck: XLII Urbain IV: VIII' Paulus (apostolus): 85,122,151,161,171, Rome:vlII Venise: XIV 173, 180, 196, 198,201,205 Saffrey, H.D.: XLVI Vicogne-Iez- Valenciennes: XLI Sain/-Bavon, abba)'e de: XII Vienne: XLI' Sama Croce, couven/ de: XXXII Warner, G.F.: XXXIII Saulchoir, abba)'e de: XII Worces/er: XLI!' Scarparius, H.: xx Wyche, T.: XXXIV Schleyer, K.: XI, XXIV' Zuccoli, Vitale (Vitalis Zuccolius): XIV', Smalley, B.: XXIV XXVII', XCII MANUSCRITS CITES (Introduction et apparat) TEXTE BOLOGNE, Bihl. Ullivers., 10/. 2236: XXIX PARIS, Bibl. de I'Arsl'lIal, 46: XXXVI, XLVII, Adam: 17J3, 1745, 1752 Beda: 193,204 BORDEAUX, Bibl. munic., 146: XXIX, XLVII, XCIII Adimantus: 39 Bened ict us: 209 XLIX, XCIII -, Bihl. Na/., 10/. 3120: XXIII Albertus Magnus: 80 Bernardus: 94, 101 CAMBRIDGE, Pemhroke Coli.: XXX, XLIII -, - -, - 14726: xxxv, XCIII Alfarabi: 52 Boethius: 5,47,48, 50, 53, 54, 56, 572, 67, -, Peterhouse, 116: 1413, 146, 147, 148, -, - -, - 14847: XXIV Anonymus (in Comm. gr. in E/h. Nic.): 123, 180 1642, 166 -, - -, - 15005: XXIV 105,106,1072,1413,144,146,147,148, Caesar: 162, 1702 CESENE, Bibl. /lIala/es/., PluI. D. XVI.4: -, - -, - 15350: LXVIII 1642, 1652, 166, 1693 Cato (iunior): 162, 1702 xxx, XCIII -, - -, - 15353: XXXVII, XLVII, XLIX Ambrosius: 29, 30, 35 Cicero: 1702,21 I -, - -, PluI. D. XVI.5: xxx -, - -, - 15355: XXIV Anselmus: 86 David: 16 -, - -, PluI. D. XVI!.I : XXXII -, - -, - 15357: XXXVII Antiqui: 72, 79, 203 (Ps.- )Dionysius Areopagita: 86 DURIlAM, Chapter Libror)', B.I.26: XXXI -, - -, - 15358: XXVIII, XXXVII, XLIX, Ariani: 28 Empedocles: 79, 137 ERFURT, Stadtbibl., Amploll. F.349, XXIV XCIII Aristoteles: 5, 9, 13, 14, 20, 40, 43, 50, 71, Euripides: 164 ERLANGEN, Universi/ii/sbibl., 269(1: XXXf, -, - -, - 15847: XXXVIII, XLVII, XLIX, 792,80,81,83, 85, 882, 92, 93, 94, 952, Faustus: 83, 179 XLIX XCIII 104,105,1062,1072, I 11,115,120,121, Felicianus: 35 -, -, 270: XXXII -, - -, - 15848: XXXVIII, XCIII 123,124,1292,1302,131,132,133,1383, Gilbertus Porretanus: 54, 57, 58, 61, 62, FLORENCE, Bibl. Med.-Laur., PluI. 17 sin., -, - -, - 15850: XXXIX, XLIX 141,143,1442,1472,148,1493,153,158, 67 cod. I : XXXII SAINT-OMER, Bibl. mUllic., 259: XXIV 164, 165, 1662, 167, 169, 181, 196, 203, Goffridus de Trano: 216 KES, Hospi/al, 92: XXXII V ALENCE, Bibl. de la Ca/edrai, 46: XXIII, 210,2113,212,2133,217,220,226,227, Gregorius Magnus: I, 198 LONDRES, Bri/. Mus., RoyalI I.C.X. : XXXII, XXXIX, XCIII 2282, 235 Helena: 129 XCIII VAT., Borgh. 124: XXXIX, XLVII, XLIX Augustinus: 5, 12, 28, 29, 31, 34, 35, 38, Hieronymus: 193, 204 OXFORD, Balliol Coll., 213: XXXII I, XCIII -, - 299: XL, XLVII, XLIX, XCIII 392,46,49, 50,632, 64, 65, 75, 81, 83, liacobus (apostolus): 198 -, - -,214: XXXIV, XCIII -, Vat. la/. 853: XXIII, XL, XLVII, XLVII, 852, 862, 87, 922, 101, 103, 106, 110', Ioannes (apostolus): 18, 29, 39, 49, 168, -, Lincoln Coli., 109: XXXIV XCIII 111,112,113,116,1182,1272,139,1583, 175 -, Magdalen Coll., 263: XXXIV VIENNE, Os/erI'. Na/ionalhihl., lot. 1474: XLI 159,1623,1662,1682,170,171,173,179, Ioannes Chrysostomus: 112, 143, 163, 194, -, Mer/on Coli., 153: XXXV, XCIII WORCESTER, Ca/h. Lihr., F.79: XLI 180, 194, 195, 198,206,221,2242 214,219,223,226,227,2323 -, Nell' Coll., 153: XXXV, XCIII Averroes: 44, 51, 53, 54,69,70,71,121 Ioannes Damascenus: 12, 109 PADOV A, Bibl. An/oll., Scaffale 8, nO' 142: Avicenna: 29, 33, 35, 36,37,432,51,53, Ioannes de Friburgo: 216 xxxv, XCIII 63,65,71 ludas: 158, 168 -, Bibl. Capi/., C.43: xxxv TABLE BIBLIOGRAPHIQUE 251 DESTREZ, 1., La «pecia» dans les manuseri/s du moyen age, dans Revue des sciences philosophiques e//heologiques, \3, 1924, p. 182-197. -, Le Pecia dans les manuseri/s universi/aires du XIII' e/ du XIV' siecles, Paris, 1935. TABLE BIBLlOGRAPHIQUE DE WULF, M., Le Trai/e «De Uni/ate Formarum» de Gilles de Lessines (Texle inMi/ e/ hude) (Les Philosophes Belges, I), Louvain, 1901. [AEGIDIUSDELETINIS],M. DE WULF, Le /rai/e« De uni/a/e.f'or~al'll de Gilles de Lessines DONDAINE, A., Appara/ eri/ique de {'edi/ion d'un lex/e universi/aire, dans L 'I/Omme e/ (Tex/e inMi/ e/ elUde) (Les Philosophes Belges, I), Louvam, 1901. , , son des/in d'apres les penseurs du Moyen Age (Ac/es du premier Congres in/erna/ional [ALEXANDERAPHRODISIENSIS],Alexandre d'Aphrodisias .• C~n:melll~lI:e sur les Me/eores de Philosophie MMievale, Louvain-BruxelIes, 28 aout-4 septembre 1958), Louvain- d'Aris/o/e. Traduc/ion de Guillaume de Moerbeke. EdlllOn crll1que par A.1 SMET Paris, 1960, p. 777-794. (Cen/re De Wu!f:Mansion. Corpus la/inum commentariorum in Aris/o/elem Graeco~um, -, Secretaires de Sain/ Thomas [+ I vo!. Planches] (Edi/ores operum Sancli Thomae IV), Louvain·Paris, 1968.. de Aquino), Rome, 1956. AVlcENNA, La Me/aphysique du Shil'a (traduction de M.M. ANAWATI,O.P.), Montreal, DOUCET, V., GLORIEUX, P.: Reper/oire des Mai/res en Theologie de Paris au xllr s., 1952. [I], 1933 (recension dans Archivum Franciscanum His/oricum, 26, 1933, p. 206-214). BAYERSCHMIDT,P., Die Seins- und Formme/aphysik des Heinrich von Gen/ in ihrer Du CANGE, Ch., Glossarium mediae e/ infimae la/ini/a/is (Unveriinderter Nachdruck Anwendung aul'die Christologie (BGPTM, XXXVI, Heft 3-4), 1941. .. , . der Ausgabe von 1883-1887), IO t. en 5 vo!., Graz, 1954. BELLEMARE,L., Les «Quaes/iones super VIII libros Physicoru.mll, allnbu~es a H.enr; DUIN, 1.1., La biblio/Mque philosophique de Godel'roid de Fon/aines, dans Es/udios de Gand (Ms. Erfur/, Amplon. F. 349,.IT 120ra_184rb) (Etude sur I authenl1clle Lulianos, 3,1959, p. 22-36 et 137-160. de I'œuvre. Etude et texte des Questions sur les livres I et II), (pro manUScripto), EHRLE, F., (Bei/riige zu den Biographien beriihm/er Scholas/iker, I) Heinrich von Gen/, Louvain, 1964, 2 tomes. (Une partie de celle dissertation doctorale a ete publiee: dans A rchiv .fiir Li/era/ur- und Kirchengeschich/e des Millelal/ers, I, 1885, p. 365- L 'au/hen/ici/e de deux commen/aires sur la Physique allribues ti Henri de Gand, 401, 507-508. dans Revue philosophique de Louvain, 63, 1965, p. 545-571). EMDEN, A.B., A biographical regis/er 01' /he Universi/y 01' Oxf'ord /0 A.D. 1500, 2 tomes, BIERBAUM, M. Bellelorden und We!/geis/lichkei/ an der Universi/ii/ Paris. Tex/e und Oxford, 1957. Un/ersuchungen zum li/erarischen Armu/s- und Exemp/ionss/rei/ des 13/en Jahrhunder/s FRATI, L., Indice dei Codici La/ini conserva/i nella R. Bihlio/eca Universi/aria di (1255-1272) (Franziskanische S/udien, Beiheft 2), Miinster i. Westf., 1920 ... Bologna (Estrallo degli S/udi l/alian i di Filologia classica, 16-17), Florence, 1909. BLAISE,A., Lexicon La/inita/is medii aevi (Corpus Christianorum. Con/lIlua/1O medlOevalis), GLORIEUX, P., La lillera/ure quodlibe/ique de 1260 ti 1320 (Biblio/Mque II/Omis/e, V), Turnhout 1975. Le Saulchoir-Kain, 1925. BRUNI, G., Incer/i auctoris Impugna/iones con/ra Aegidium Romanum contradicentem -, La lillera/ure quodlibetique, II (Biblio/heque /homis/e, XXI), Paris, 1935. Thomae super primum Sen/en/iarum (Biblio/heca Augus/iniana medii aevi, ser. I, -, Aux origines de la Sorbonne (Etudes de philosophie medievale, LIII-L1V), 2 t., Paris, t. I), 1942. 1965-1966. CAPELLI,A., Cronologia, Cronografia e Calendario Perpetuo, 2' ed., Milan, 1930. -, Prela/s .fra!lf;ais con/re religieux mendian/s. Au/our de la hulle «Ad fruc/us uberes» CHEVILLlER,A., L'origine de l'imprimerie ti Paris, Paris, 1694. (1281-1290), dans Revue d'his/oire de {'eglise de France, II, 1925, p. 309·331, DAIN, A., Les manuscri/s, Paris, 1949. 471-495. DELEHAVE, H., Nouvelles recherches sur Henri de Gand, dans Messager des sciences -, Un recueil scolaire de Gode.froid de Fon/aines ( Paris, Na/. la/. 16297), dans Recherches his/oriques de Be/gique, 60, 1886, p. 328-355 et 438-455; 61, 1887, p. 59-89. de /heologie ancienne e/ mMievale, 3, 1931, p. 37-53. _, No/es sur Henri de Gand, dans Messager des scien ces his/oriques de Belgique, 62, -, Repertoire des Mai/res en Theologie de Paris au xllr sii:cle (ElUdes de philosophie 1888, p. 421-456 ... medievale, XVII-XVIII), 2 tomes, Paris, 1933-1934. DELlSLE, L., Le Cabine/ des manuscri/s de la Biblio/Mque imperiale [ensulte: na/lOnale] GOMEZ CAFFARENA, 1., Cronologia de la «Suma II de Enrique de Gan/e por relacion a ... ,4 tomes, Paris, 1868·1881. sus «Quodlibe/all, dans Gregorianum, 38, 1957, p. 116-133 . _ Inventaire des manuscri/s de {'abbaye de Sain/- Victor, conserves ti la Biblio/Mque -, Ser participado y ser subsis/en/e en la me/afisica de Enrique de Gallle (Analec/a , Imperia le sous les numeros 14232-15175 du.fonds Ia/in, Paris, 1869. Gregoriana, XCIII), Rome, 1958. _ Inventaire des manuscri/s de la Sorbonne, conserves ti la Biblio/heque Imperiale GRABMANN,M., Bernhard von Auvergne, O.P. (t nach 1304), einln/erpre/ und Ver/eidiger , sous les numeros 15176-16718 dufonds Ia/in, Paris, 1870. des hi. Thomas von Aquin aus aI/er Zeil, dans Divus Thomas (Fr.) IO, 1932, DEMAY, G., Inventaire des sceaux de la Flandre, recueillis dans les depo/s d'archives, p. 23-35; repris dans Millelal/erliches Geis/esleben, II, 1936, p. 547-558. musees e/ collec/ions par/iculieres du depar/emen/ du Nord, 2 L, Paris, 1873.. -, Hi((smille! des Thomass/udiums aus aI/er Zei/ (Abbrel'/'a/iones, Concordantiae, DENIFLE, H.-CHATELAIN, A., CharlUlarium Universi/a/is Parisiensis, L l-II, PariS, 1889- Tabulae), aliI' Grund handschrifilicher Forscllllngen darges/ell/, dans Divus Thomas 1891. (Fr.), 1, 1923, p. 13-43,97-122,373-394 (Sonderdruck 1-67); repris et complete dans DE PAUW, N., Dernieres decouver/es concernan/ le doc/eur solennel Henri de Gand ... , Millelal/erliches Geis/esleben, II, 1936, p. 424·489. dans Bulle/in de la Commission royale d'His/oire, 16, 1889, p. 27-145. HAENEL, G., Catalogi librorum manuserip/orum qui in bibliothecis Galliae, Helve/iae, _, No/e sur le vrai nom du doc/eur solennel Henri de Gand, ibid., 15, 1888, p. 135-145. Belgii, Bri/anniae M., Hispaniae, Lusi/aniae asservalllur, Lipsiae, 1830. HAMEssE, 1., Les Auc/ori/a/es Aris/otelis. I. E/ude his/orique e/ Mi/ion eri/ique (Philo- 252 TABLES TABLE BIBLlOGRAPHIQUE 253 sophes mMievaux. XVIIi. Louvain-Paris. 1974; II. Index verborum. Listes defrequence, ISCBIA, R., Les <