HENRICUS DE GANDA VO ANCIENT AND MEDIEV AL PHILOSOPHY De Wulf-Mansion Centre HENRICI DE GANDA VO Series 2 QUODLIBET II HENRICI DE GANDA VO Edidit OPERA OMNIA R. WIELOCKX Or. Phil., Or. Theol. VI QUODLIBET II The Oe Wulf-Mansion Centre deals with research in Ancient and Medieval Philosophy at the Philosophy lnstitute of the Catholic University of Louvain (K. U.Leuven) LEUVEN UNIVERSITY PRESS 2, Kardinaal Mercierplein, B-3000 Leuven (Belgium) The Henry of Ghent editions are co-ordinated by R. Macken, o.f.m. 1983 Gepubliceerd met de steun VaJ1 de Universitaire Stichting van Belgie C.I.P. KONINKLIlKE BIBLIOTHEEK ALBERT I A VANT-PROPOS Henricus de Gandavo Au moment ou I'edition du Quodlibet 11 rejoint celle des Quodlibets I Henrici de Gandavo Opera Omnia / Leuven, University Press - et X parus dans la Il)eme serie, je suis heureux d'exprimer ma gratitude 24 em - (De Wulf-Mansion Centre. Aneient and Medieval PhilosophY. envers tous ceux qui m'ont permis de mener ei bien ce travaiI: le Or Series 2). VI : Quodlibet II R. Macken o.f.m., qui m'a invite ei I'entreprendre et qui a ete sans cesse Edidit R. Wieloekx. - 1983. - 214 p. - ISBN 90-6186-157-8. un conseiller avise; M. le Professeur G. Verbeke et M. Ie Professem SISO 1 UDC I F. Van Steenberghen, qui m'ont assiste de leur haute competence; M. Ie Trefw. : Filosofie; Theologie Professeur U. Dhondt, President du Hoger Instituut voor Wijsbegeerte, pour son aide efficace en vue de la publication; le Or A. Pattin o.m.i., Collaborateur scientifique au De Wulf-Mansioncentrum Leuven, qui a bien voulu m'aider dans la derniere toilette du texte. La realisation de cette edition a ete favorisee grace aux instruments de travail mis eidisposition par le De Wu/f-Mansioncentrum et son homolo- gue, le Centre De Wulf-Mansion, mais aussi grace ei la serviabilite des personnes attachees eices deuxcentres. le dis ma gratitude respectueuse ei la memoire de la regrettee Mlle S. Mansion, jusqu'ei sa mort prematuree Professeur ei I' UniversiU! Catholique de Louvain. J'tmis dans ma grati tu- de M. Ie Professeur F. De Wachter et le Or W. Vanhamel. L'association Vlaamse Leergangen te Leuven m'a accorde d'importants subsides pour mes recherches et la Universitaire Stichting van Belgie m'a adjuge un credit substantiel pour la publication de cet ouvrage. le leur suis profondement reconnaissant. Aux maitres de la Pontificia Universita Gregoriana qui les premiers m'ont oriente vers I'etude d'Henri de Gand, le Reverend Pere l. Alfaro s.j. et le Reverend Pere J. de Finance s.j., comme aux savants qui m'ont «:> 1983 by De Wulf-Mansioncentrum - De Wulf-Mansion Centre prete leur concours, le Reverend Pere L.-l. Bataillon o.p., le Reverend Leuven University Press / Presses Universitaires de Louvain / Pere P.-M. l. Gils o.p., le Reverend Pere M. Dykmans s.j. et specialement Universitaire Pers Leuven Dom H. Bascour o.s.b., qui s'est charge de revoir les textes ecrits en Krakenstraat 3, B-3000 Leuven / Louvain (Belgium) franc;ais, je dis ma vive reconnaissance. Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel J'ai contracte une dette toute speciale de reconnaissance envers Mgr van druk, fotocopie, microfilm of op welke andere wijze ook,zonder voorafgaande l. Daem, Mgr G. Danneels et Mgr P. Van den Berghe, eveques successifs schriftelijke toestemming van de uitgever. d'Anvers pendant les dernieres annees. Grace ei leur obligeance, il m'a ett No part of this work may be reproduced in any form, possible de consacrer tous mes efforts au travail scientifique. le leur dedie by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher. ce livre en signe d'hommage respectueux. D/1983/1869/20 Leuven, le I decembre 1983 INTRODUCTION LESMANUSCRITS La deseription des manuserits dont je me servirai dans cette edition a fait l'objet d'un tra·vail systematiqueC). le me limiterai dOl1e iei a un signalement sommaire. I. BOLOGNA,BibliOfeca Universitaria, lat. 2236. - Parehemin, 281 ff., 36 x 26,4em., 2 eol., XIve-xvc S. - Quodlibets l-XIV d'Henri de Gand. - f. lyh_24vh: Quodlibet II. E 2. BORDEAUX,Bibliotheque Municipale, 146. - Parehemin, 234ff., 35,5 x 25,7em., 2 eol., XIIIe-XIve s. - f. I ,a_22,h: Quodlibets 1- Vll d'Henri de Gand; f. 222'a-223,h: Table des questions Quodlibets 1-Vl; f. 226'a-231 'a: Table analytique Quodlibets l-XIV; f. 231 'a_234va: Table alphabetique Quodlibets I-XIV. 3. CAMBRIDGE,Pembroke College, 166. - Parehemin, 386ff., 36 x 24em., 2 eol., XIW-XIVe S. - Quodlibets I-XV d'Henri de Gand. - f. 19ra_3I,h: Quodlibet /I. 4. CESENA, Biblioteca Malatestiana, Plut. D XVI 4. - Parehemin, 258ff., 34,1 x 23,8em., 2 col., anno 1462. - Quodlibets I-V d'Henri de Gand (Quodlibets Vl-XV dans P1ut. D XVI5 et Plut. D XVllI par le mem e eopiste que Plut. D XVI 4). - f. 35vh_59vh: Quodlibet II. 5. DURHAM, Chapter Library, B.I.26. - Parehemin, 330ff., 39,2 x 25,-em., 2 eol., XIW-XIVe s. (') cr. R. MACKEN, Bibliotheca manuscripto Henrid de Gamlavo (H EN RICI DE GANDA VO Opera Omnia, I-II), Leuven-Leiden, 1979. Cr. aussi HENRICI DE GANDAVO Quodlihet/. Edidit R. MACKEN (HENRICI DE GANDA VO Opera Omnia, V) Leuven University Press- E.J.Brill, Leiden, 1979, p.XXIX-XLlI. V III INTRODUCTION L'ESMANUSCRITS IX - Quodlibets l-XI d'Henri de Gand. 13. OXFORD,Bal/iol College, 213. - f.2yh_38vh: Quodlibet II. - Parehemin, 190ff., 37,2 x 25,6em., 2 eo!., XIIIe-XIve S. - Quodlibets l-VII (ineomplet) d'Henri de Gand. 6. ERLANGEN, niversitiitsbibliothek, lat. 269/ I. U - f. 23vh_35vh: Quodlibet II. - Parehemin, 256ff., 36 x 25,5em., 2 eo!., XIIIe·XIve s. - Quodlibets l-VII d'Henri de Gand (Quodlibets VIII-XV dans 269/2 14. OXFORD,Bal/iol College, 214. par les memes eopistes que 269/1). - Parehemin, 340ff., 36,6 x 24,7em., 2 eo!., XIW-XIVe s. - f. 24'a_42va: Quodlibet 11. - Quodlibets I-XV d'Henri de Gand. - f. 21'a_32vh: Quodlibet Il. 7. FIRENZE,Biblioteca Medicea Laurenziana, Plut. 17 sin. I. - Parehemin, 381 ff., 39 x 26em., 2 eo!., XIIIe-XIve s. 15. OXFORD,Lincoln College, 109. - Quodlibets l-XV d'Henri de Gand. - Parehemin, 185 ff., 28 x 18em., 2 eo!., XIIIe-XIve s. - f. 18va_30'a: Quodlibet Il. - f.I'-lr: Quodlibet 1, q. 1-8 (ineomplet) et Quodlibet Il, q.I-5 (ineomplet) d'Henri de Gand; f. 18'-18Y: Commentaire du livre I 8. KUES, Hospital, 92. des Sentences, de Gilles de Rome. - Parehemin, 236ff., 35 x 24,5em., 2 eo!., XIVe s. - f.13ra_Iyh: Quodlibet II, q. 1-5 (ineomplet). -Quodlibets l-X, Quodlibet XlII, q.I-11 (ineomplet) d'Henri de Gand. 16. OXFORD,Merton College, 107. - f. 2l vh_32'a: Quodlibet II. - Parehemin, 361 ff., 38,3 x 26em., 2 eo!., XIIIe-XIve s. - f. 4'a_35ya: Quodlibets l-XV d'Henri de Gand; f. 356va-359v: 9. LEIPZIG,Universitiitsbibliothek, 624. Tables et nates. - Parehemin, 162ff., 27,5 x 19,5em., 2 eo!., XIve-xve s. - f. 2 ph_33ra: Quodlibet Il. - Extraits des Quodlibets d'Henri de Gand. - f.8'h_l6'h: Quodlibet II, q.2-5, 8-9,12-13; f.17'a_19vh: q.16, 18-19; 17. OXFORD,New College, 153. f. 64'h_6ya: q. 1. - Parchemin, 177 ff., 36, I x 26,7 em., 2 eo!., XIIIe-XIve s. - Extraits des Quodlibets 1- Vl d'Henri de Gand. G IO. LONDON,British Library, Royal II.C.X. - f.24'a-32'h: Quodlibet II, q.I-II. - Parchemin, 274ff., 36,7 x 25,7cm., 2 co!., XIW-XIVe s. 18. PADOVA,Biblioteca Antoniana, Seaff. 8, 142. - Quodlibets l-XV d'Henri de Gand. - Parehemin, 184ff., 34 x 25cm., 2 co!., XIIIe-XIye s. - f.14'h·23'h: Quodlibet Il. - f.I'a_182va: Quodlibets l-Vl d'Henri de Gand; f.182va-vh: table des questions, priere. II. MELK, StiJtsbibliothek, 195. - f. 22'h_3ya: Quodlibet 11. - Parehemin, 198ff., 34,5 x 24,5cm., 2 co!., XIVe s. - Quodlibets l-V, q.28 (ineomplet) d'Henri de Gand. 19. PADOVA,Biblioteca Capitolare, C43. - f. 26vh_44'a: Quodlibet 11. - Parchemin, 429ff., 32 x 20,5em., 2 co!., XIW-XIVe s. - Quodlibets l-XV d'Henri de Gand. 12. NAPOLI,Biblioteca Nazionale, VII.C.18. - f. 22vh_37'a: Quodlibet 11. - Parchemin, 246ff., 31,3 x 22,5cm., 2 co!., XIVe s. - Quodlibets l-Vl, Quodlibet XV d'Henri de Gand. C 20. PARIS, BibliotMque de /'Arsenal, 455. - f. 28'a_45vh: Quodlibet 11. - Parehemin, 223 ff., 40,3 x 28 em., 2 co!., XIW-XIVe S. x INTRODUCTION LES MANUSCRITS XI - Quodlibets l-VII, q.29 (incomplet) d'Henri de Gand A 28. PARIS, Bibliotheque Nationale, lot. 15848. (Quodlibets VII, q.29 (suite)-XV dans 456 par le meme eopiste). - Parehemin, 265 fr., 35,6 x 24,gem., 2 eol., fin XIII· s. - r. 24r'-38'": Quodlibet II. - f. 1"-189v": Quodlibets 1- Vl d 'Henri de Gand; f. 190r'-26SV": Abreviation d'un Commenlaire du LiI're I des Sel1tences. 21. PARIS, Bibliotheque Mazarine, 851 (997). - r. 55"-61": Quodlibet II. - Parehemin, 387fr., 20,5 x 14,8em., ei longues lignes, XIfI<-XIV· s. - fr. 153-382: questions extraites des Quodlibets I-XV d'I-!enri de 29. PARIS, Bibliotheque Nationale, lat. 15850. Gand. - Parehemin, 325ff., 28,2 x 1gem., 2 eol., XIIJ<-XIV· S. - f.16I -173": V Quodlibet II, q.II-19 d'Henri de Gand. - Recueil composite (f. 45"-242V': choix de questions des XV Quodlibets d'Henri de Gand). 22. PARIS, Bibliotheque Nationale, lat. 3686. - r. (mediev.) 1P"-24r": Quodlibet Il, q. 14-19 d'Henri de Gand. - Parchemin, 276ff., 16,1 x 12cm., 2 eoI., XIfI<-XIV· S. - f.143": Table des questions du Quodlibet II; r. 144r'-272v": 30. RAVENNA, Biblioteca Classense, 472/1. Quodlibets II-lll d'Henri de Gand. - Parehemin, 291 ff., 33 x 24em., 2 coI., XIW-XIV· s. - f. 144r'-183"": Quodlibet II. - Reeueil composite (r. 1-253: quelques Quodlibet.\' d'Henri de Gand). F 23. PARIS, Bibliotheque Nationale, lat. 14726. - r. 26ra-46r": Quodlibet Il. - Parchemin, 219fr., 23 x 18em., parfois ei longues Iignes, XIII· et XV· S. 31. VALENCIA,Biblioteca de la Catedral, 46. - Reeueil eomposite (r. 130-231: origine parisienne, fin XIW s.). - Parehemin, 298ff., 41 x 33em., 2 eol., XIW-XIV· s. - f.186r-190v: Quodlibet II, q. 16-19 d'Henri de Gand. - Quodlibets l-XV d'Henri de Gand. - f. 16r'-26r": Quodlibet II. 24. PARIS, Bibliotheque Nationale, lat. 15353. - Parehemin, 92fr., 36 x 24,6em., 2 eol., XIII·-XIV· S. 32. VATICANO,Biblioteca Vaticana, Surgh. lat. 124. - f. 15"-72v": Quodlibets l-IV, q. 20 (incomplet) d'Henri de Gand. - Parehemin, 174ff., 33,2 x 24em., 2 coI., XIW-XIV· S. - f. 27r'-3SV": Quodlibet II. - Quodlibets l-Vl, q.22 (incomplet) d'Henri de Gand. - f.18v"-30v": Quodlibet II. 25. PARIS, Bibliolheque Nationale, lal. 15357. - Parehemin, 250ff., 35,7 x 24,7 em., 2 co!., XIfI<-XIV' s. H 33. VATICANO, Biblioteca Vaticana, Burgh. lat. 299. - Quodlibets l-XI, q.1 (ineomplet) d'Henri de Gand. - Parehemin, 278ff., 31,3 x21,7em., 2 co!., XIW-XIV· S. - r. 24r"-38v,: Quodlibet II. - Quodlibets I-VII d'Henri de Gand (Quodlibets VIII-XV dans Borgh. 300 par le meme eop.). D 26. PARIS, Bibliotheque Nationale, lat. 15358. - f.21"-46v": Quodlibet II. - Parchemin, 376ff., 30,2 x 18,8em., 2 eol., XIfI<-XIV' S. - Quodlibets l-XV d'Henri de Gand. 34. VATICANO,Biblioteca Vaticana, Vat. lat. 853. - f.20r'-31 r": Quodlibet II. - Parehemin, 370ff., 37,3 x 26,2em., 2 eol., XI IJ<-XIV· S. - Quodlibets l-XV d'Henri de Gand. B 27. PARIS, Bibliotheque Nationale, lat. 15847. - f. 15'''-2SV': Quodlibet II. - Parehemin, 413 fr., 32 x 22em., 2 co!., XIfI<-XIV' S. - Quodlibets I-IX d'Henri de Gand. 35. WlEN, Osterreichische Nationalbibliothek, lat. 1474. - f. 32r'-5 p": Quodlibet II. - Parehemin, 244ff., 35 x 25em., 2 col., XIIJ<-XIV' S. XII INTRODUCTlON LE MANUSCRIT 28(A) X III - Quodlibets I-VII d'Henri de Gand. Quodlibet II, 2° les auctoritates devant renforcer Ies arguments d'Henri - f. 28'h-37'h: Quodlibet II. avanœs dans la premiere redaction, 3° les retouches de passages entiers dans le but de leur conferer plus d'acuite. Disons tout de suite que ces 36. WORCESTER, Cathedral Library, F 79. trois categories n'ont pas la meme valeur, lorsqu'il s'agit de prouver - Parchemin, 172ff., 35,9 x 24,5cm., 2 co!., XIII<-XIye s. l'existence de plusieurs redactions d'auteur. De ce point de vue, la - Quodlibets I-VII d'Henri de Gand. premiere categorie se voit bien placee, car Henri ne peut evidemment pas - f. 18ra-30,h: Quodlibet II. repondre des sa premiere redaction li des repliques emises par ecrit et visant precisement cette premiere redaction. Les deux categories suivan- tes foumissent des arguments moins forts, mais on les expliquerait mal LE MANUSCRIT 28 (A) cependant en les considerant simplement comme des restitutions ordinai- res de texte. Yoyons tout ceci de plus pres. Ce manu scri t, legue li la Sorbonne par Godefroid de Fontainese) (t 1306 ou 1309), merite de nous retenir un peu plus, tan t en raison de Au f. 56ra 1.4 est inseree une note comportant 209 mots (p. 15,59-79 son origine parisienne, que de ses abondantes correctionse). Pas moins dans I'edition) et couvrant toute la marge superieure du f. 56'. L'insertion de 242 fois I'on est intervenu dans le texte etabli, soit dans les marges, soit a d'ailleurs amene I'adaptation du texte qui suit immediatement au-dessus de la ligne, soit encore en modifiant le texte sur les lignes I'insertion (voir p. 15, 79 dans l'apparat critique). Juste avant cette memes. Si li premiere vue la plupart de ces interventions ne semblent pas longue note inseree, Henri venait de presenter un argument pour etre differentes d'un travail ordinaire de correction d'une copie manuscri- admettre dans I'homme, li cote de l'ame rationnelle, uneforma corporei- te, certaines d'entre elles toutefois ne sont pas sans evoquer les caracteris- tatis. Dans la note, inseree apres coup en A, il declare que les philosophes tiques d'une nouvelle redaction d'auteur. admettent cet argument, soit qu'ils considerent I'ame comme etant 1'essaierai donc de montrer en premier lieu que les corrections de A se}llement le moteur du corps, soit qu'ils la considerent com me forme et temoignent en effet de I'existence d'au moins une revision du Quodlibet II acte du corps. Toujours dans la meme note il essaie ensuite de prouver sa par Henri de Gand. declaration en faisant remarquer qu'Avicenne - celui-ci, bien sur, n'a Une fois le fait d'une nouvelle redaction etabli, je signalerai les jamais verse dans le travers d'une ame separee et unique pour tous les arguments pour determiner la date de la version revue. hommes - tenait, lui, la these de laforma corporeitatis. Cette declara- Dans un troisieme point, je tenterai de fixer la date de A dans sa tion et la preuve qui la suit s'expliquent bien li la lumiere du Contra premiere version. gradus de Gilles de Rome. Ecrivant apres Ie Quodlibet Il d'Henri Dans un dernier point enfin, j'essaierai d 'etablir la date de I'entree de (Noel 1277)(4) et avant le Quodlibet III (Paques 1278 ou 1279)(5), en la version revue dans le manuscrit A. (4) Pour la posteriori te du Contra gradus par rapport au Quodlibet 1/ d'Henn et pour Le ms. A, temoin d'une nouvelle redaction son antenorite par rapport au Quodlibet 1/1. voir E. HOCEDEZ. Riehard de Middleton. Sa vie, ses œuvres, sa doetrine (Spiei/egium Saerum Lovaniense, VII). Louvain-Paris, 1925, En gros on peut distinguer trois categories differentes de corrections p. 469-473; ID. La eondamnation de Gil/es de Rome, dans Reeherehes de Tlu!ologie aneienne etmetlievale, 4, 1932, p.38, texte et note 17; G.BRUNI, Ulla inedila «Quaestio de lIotura dues li une nouvelle redaction d 'auteur: I° les repliques d'Henri de Gand a la critique, par Gilles de Rome, de la premiere redaction du universalis II di Egidio Romano (Con un saggio di eronologia Egidiano) (Collezione di Testi filosofici inediti e rari, II), Napoli, 1935, p.28-29; P. BAYERSCHMIDT, Die Seins-und Formmetaphysik des Heinrieh von Gent in ihrer Amrendung auf die Christologie. Eine Philosophie- und Dogmengesehichtliche Studie (Beill'age zar Gesehichte deI' Philo'\"ophie untl (') Le manuscrit A porte au f. 266', de la main d'un bibliothecaire de la Sorbonne (XIV' The%gie des Mitte/alters, XXXVI, 3-4), Miinster, 1941, p.259, p.260; R. ZA VALLONI, siecle): Iste liber est collegi! pauperum magistrorum de Sorbona studentium Parisius in Richard de Mediavilla et la controverse sur la plura/ite des formes. Textes inMits et etude theologica facultate ex legato reverendi magistri Godefridi de Fontibus. eritique (Philosophes Metlie\'aux, II), Louvain, 1951, p.224, texte et note 43. En ce qui (') Cr. R. MACKEN, Les corrections d'Henri de Gand ti ses Quodlibets, dans Recherches concerne la date du Quodlibet /I d'Henri, elle est indiquee dans I'explicit du ms. VAT. de Theolgie ancienne et metlievale, 40, 1973, p. 5-51, surtout p.ll-16. Borgh.299(H), r. 46vh: in natali anno Domini m"cc"lxxii". Voir aussi P. GLORIEUX, La XIV INTRODUCTION LE MANUSCRIT 2R(A) XV tout cas avant juillet 1278 (De unitate formae de Gil1es de Lessines)(6), arguments que GilIes oppose il la these dymorphiste, et <} elle seu le, il y en Gilles de Rome consacre, vers la fin de son traite, un chapitre speciaJ il la a un qui devait provoquer une prise de position d'Henri de Gand. refutation de la these «dymorphiste» C). Ce chapitre atteint personnelle- D'apres Gilles, le dymorphisme favorise la these averrOlste du monopsy- ment Henri de Gand et, plus probablement, le vise(8). Parmi les chisme. C'est precisement cette connexion necessaire denoncee par GilIes entre la these de la dualite des formes dans I'homme, d'une part, et la lillerll1ure quodlibe/ique de 1260 li 1320, I (Biblio/heque TllOmisle, V), Kain, 1925, p. 87-95; these averrolste, d'autre part, qu'Henri cherche il enerver dans la longue J. PAULUS, Henri de GOIUI.Essai sur les lendonces de sa mhaphysique (En/des de Philosophie note marginale du manuscrit A. D'apres Henri, on peut tenir I'existence Medie.'ale, XXV), Paris, 1938, p. XV-XVI,note I; J. G6MEZ CAFFARENA, Cronologia lte la de deux «formes» dans I'homme, soit que l'on considere l'iime com me «Suma)) de Em'ique de Gal1le por relacit;n a sus « Quodlibelos II, dans Gregorianum, 36, 1957, p.133. moteur du corps, soit qu'on la considere, au contraire, comme forme et (5) Sur la foi des explicits des manuscrits, Ehrle datait le QuodlibellIl a Paques 1278, acte du corps. II va de soi que le cas d'A vicenne constitue pour Henri une mais celte datation prete le flanc il la critique, parce qu'elle neglige au point de depart le fait preuve interessante a cet egard. II semble donc que la meilleure explica- que le ms. VAT., Burgh.lal. 299 depend d'un exemplar parisien dont il re flete abondamment la division en pieces et le «style de Paques» en usage il Paris et en France (cf. F. EHRLE, tion de cette no te marginale inseree au f. 56" I. 4 consiste adire qu'Henri Beilriige =u den Biographien beriilmller Scholasliker, dans Archiv fiir Lileralur- UIUI a pare a l'argument de Gilles de Rome lors d'une nouvelle redaction de Kirchengeschichle des Millelallers, I, 1885, p.394). Selon Hocedez, le QuodlibellIl, ne son texte. mentionnant pas le De unitale formae de Gilles de Lessines (juillet 1278), preœde le mois de juillet 1278 et, selon Hocedez, cette date peut s'appuyer sur I'explicit des manuscrits qui La note marginale inseree dans le texte au f. 58'h I. I (elle se Iit dans datent le QuodlibellIIil «Paques 1278» (cf. E. HOCEDEZ, Richard de Middle/on ... , p. 459, l'edition p. 43,82-84) ne fait pas partie de la premiere redaction, puisque p. 473). Seulement, les mss en question utilisent le «style de Piiques». Leur« 1278» signifie cette note renvoie de fa<;on explicite ii la note inseree au f. 56" I. 4. Or donc que I'œuvre visee date de la periode entre Piiques 1278 et Paques 1279. Leur mention «in Pascha» signifie que le Quodlibel III a ete tenu, non pas vers la Noe11278, mais aux celle-ci, on vient de le voir, provient le plus probablement d'une approches de Piiques 1279. Glorieux, sans se prononcer de fal;on ab sol ue, preferait Paques redaction posterieure au Contra gradus de Gilles de Rome, cet ouvrage 1279, en se basant sur la reflexion que, si Henri avait tenu son III' Quodlibel pendant etant lui-meme posterieur il la premiere redaction du Quodlibet II. I'annee scolaire 1277-1278, il aurait dispute de quolibe/ deux fois dans la meme annee, tandis que, pendant toute l'annee scolaire 1278-1279, il n'aurait tenu aucune seance La note marginale inseree au f. 59" I. 33 (voir I'edition p. 53,33), dans quodlibetique. Sur quoi, Glorieux a fait remarquer que I'explicit de quelques mss datant le le but d'appuyer par une auctoritas la these enoncee juste avant et d'apres Quodlibe/ fll il Piiques 1278 s'explique aisement par I'utilisation du style de Paques (cf. laquelle la multiplication des ames se fait d'apres la multiplication des P. GLORlEUX, La lilleralllre qllodlibelique ... , I, p. 89, texte et note 2). Paulus, enfin, conclut des recherches d'Ehrle, Hocedez et Giorieux, revues et critiquees par lui, que le corps, en appelle ii Avicenne en tant que celui-ci est cite «plus haut» QlIodlibellIl date de Paques 1278 ou de Paques 1279 (cf. J. PAULUS, Henri de Gand ... , p. XV, note I), ma is ne dit pas ses arguments. Le Or Macken se rallie il celte chronologie prudente de Paulus (cf. HENR. DE GAND. QlIodl. I. Ed. R. MACKEN, p. XVIJ). On peut se me anthropologique proposee par certains «magni », Gilles vise avant tout au uniquement demander si, au lieu d'admettre deux dates possibles du Quodlibel III, Piiques 1278 ou Henri de Gand. Quant a la phrase du Con Ira gradus au Gilles attriblle a ses adversaires la Paques 1279, il ne faut pas resolument choisir la date de Piiques 1279: le style de Paques en these qui ne se Iit pas expressis verbis dans le Quodlibel fi et selon laquelle le vegetatif ne us age il Paris et sui vi par I'exemplar parisien le demande. Pour un argument supplemen- reste ~as (en tant que forme substantielle) dans I'embryon des I'arrivee du sensitif. et que le taire, cf. infra, note 21. senslltf ne reste pas (en tant que fonne substantielle) des I'arrivee de l'intellectif. c'est (6) Pour I'anteriorite du Canlra gradus par rapport au De lInila/e formae de Gilles de p~ssible que Gilles vise ici un disci pie obscur d'Henri de Gand, mais cela ne s'impose pas. Lessines, voir E. HOCEDEZ, Richard de Middleton ... , pp. 65-467; R. ZAVALLONI, Richard de Des son Quodlibet fi, en effet, Henri penche vers l'unite de forme du rationnel, du sensitifet Mediavilla ... , p.224, texte et note 43. En ce qui concerne Ia date du De unitale formae de du vegetatif (q. 3) et, dans la premiere reponse a la q.2, il dit exprcssement que, s'il y a Gilles de Lessines, voir M. DE WULF, Le lraile « De unilale Formae II de Gilles de Lessines fonne unique, la forme generique precedellle, concretement I'«animal», coi"ncide avec la (Les Philosophes Belges, I), Louvain, 190 I, p.7, p.77-82. forme specifique, concretement le (uationnel» (des que celle-ci informe l'individu). De la a (') Cr. GILLES DE ROME, De gradibus formarum (= Contra gradlls), p. III, c.6 (Venise dire que le vegetatif, le sensitif et I'intellectif. tout en fonnant une seule forme substantielle 1500, f. 108'"·109'"). au bout du processus, se relaient en cours de route comme formes substantielles dans (8) cr. E. HOCEDEZ, Richard de Middleton ... , p. 467-472; P. BAYERSCHMIDT,Die Seins- I'embryon, il n'y a qu'un pas. Henri ne le franchit peut-etre pas dans le Ql/odlibel fi. Mais lInd Formmelaphysik ... , p. 259, p. 260. Reprenant et radicalisant une remarque d'Hocedez, Gilles a pu croire volontiers qu'Henri ravait franchi. En efTet, s'il avait franchi ce pas, G. Wilson pense que Gilles vise un disciple d'Henri de Gand dont la position, formulee de Henri aurait tenu lIne position condamnee a Oxford le 18 mars 1277. Et Gilles, qui a fal;on orale, ne nous serait pas parvenue (cf. G. WILSON, Henry ofGhenl's Quodlibet III: A encouru sa censure entre autres par I'entremise d'Henri de Gand (cf. R. WIELOCKX, La Response Io Giles of Rome's Contra Gradus, dans Proceedings oflhe Patrislical, Mediaeval, censure de Gilles de Rome, dans Bul/etin de Philosophie MMievale, 22, 1980, p. 87-88), peut and Renaissance Conference, 3, 1978, p. 77-84, surtout p. 80-82). Cette interpretation peut avoir cede au desir de se servi r de la moindre occasion pour retourner l'anne des avoir quelque fondement, a condition d'admettre que, a I'endroit ou il parle du dymorphis- condamnations ecclesiastiques contre son censeur. INTRODUCTlON LE MANUSCRIT 28(A) XVII XVI (dans la note inseree au f. 56'· I. 4 et dans la note inseree au f. 58'0 I. I). directement des trois no tes precedentes, cette quatrieme est posterieure ei Puisqu'el1e suppose deux notes provenant d'une nouvelle redaction, cette la premiere redaction. troisieme note ne peut pas non plus remonter eila premiere redaction du Vne deuxieme categorie de corrections dues probablement ei une Quodlibet Il. Dans la no te marginale inseree au f. 59'· I. 35 (voir l'edition p.53,36- veritable nouvelle redaction constituent les notes marginales destinees ei 44) Henri de Gand prend soin de preciser en quoi il se separe des vues renforcer, gnice eil'une ou l'autre auctoritas, les arguments etablis lors de d'Avicenne, evoquees dans les trois notes marginales susdites, et de leur la premiere redaction. Comme exemples je renvoie ici aux notes margina- corollaire (l'individuation des ames par I'individualite des corps) evoque les qui se trouvent inserees au f. 5Yo I. 15, f. 46vO I. 23 et f. 60'· I. 36. Le par Henri dans le contexte immediat de la troisieme de ces notes texte de ces notes se Iit dans l'edition resp. p. 12,97-13,6, p.25,99-4 et marginales. Cette quatrieme note se trouve donc dans la suite naturel1e p. 65,83-66,1. Certes, aussi longtemps que I'on ne connait pas bien les de la serie. Qu'Henri ait pris soin de se distancer des vues d'Avicenne, est procedes de copie et d'abreviation d'un scribe ou d'une equipe de scribes, loin de surprendre. Les citations d'A vicenne ont ete ecrites apres la on ne peut exclure de faGon rigoureuse la possibilite qu'en recopiant on condamnation du 7 mars 1277 (9) et apres le tete-ei-tete ou le legat n 'ait par endroits coupe dans le texte ou celui-ci pouvait paraitre prolixe pontifical Simon de Brion avait menace (comminando) Henri de Gand de (citations abondantes, arguments de confirmation). D'autre part une faGon anticipative pour le cas ou il n'aurait pas montre assez de fermete citation est plutot ajoutee par l'auteur qu'omise par le copiste. Et dans le doctrinaleeO). Les formules d'Avicenne citees par Henri impliquent que cas concret qui m'occupe ici, je pense tout de meme ei une nouvelle les substances exemptes de matiere ne peuvent commencer eiexister. Ces redaction plutot qu'ei une restitution du texte. Entre autres, parce que les formules sont d'ailleurs presentees en des termes si peremptoires (non trois notes marginales ne co'incident pas simplement avec des citations, potest esse, oportet) qu'elles pourraient bien sembler imposer leur loi ei mais avec un nouveau developpement OU l'on a incorpore des citations. Dieu lui-meme. Si, en effet, il est impossible simpliciter qu'un etre commence ei exister sans matiere prealable, Dieu ne peut creer les anges Vne troisieme et derniere categorie de corrections provenant probable- in tempore. De meme Henri rappel1e que, d'apres Avicenne, la multiplici- ment d'une nouvelle redaction est formee par d'entiers passages retou- te des corps est la condition indispensable ei la creation d'ames multiples. ches en vue de leur conferer plus d'acuite ou de precision. Un exemple se Est-ce ei dire qu'il est impossible simpliciter qu'il existe des etres exempts trouve dans la question 5, ou Henri de Gand, en premiere redaction, de matiere et numeriquement distincts ei l'interieur d'une meme espece? paraphrase l'adage de Boece «Incorporalia in loco non sunt» (voir dans Si oui, alors Dieu lui-meme ne pourrait faire qu'il y ait une survie l'edition p.28,15-29,20). Dans Ie manuscrit A on remarque ei cet endroit personnel1e de I'ame humaine. Or il suffit de lire les propositions 17,41 et trois additions en marge du f. 57'·: ratione suae substantiae, ut infra 115 de la condamnation du 7 mars 1277 (11), POur comprendre toute la dicetur, secundum sententiam episcopi. L'enchainement de ces trois portee des precautions d'Henri. Les chretiens, dit-il dans cette quatrieme corrections est evident. Claire aussi est la volante de preciser l'adage de note, croient que Dieu peut creer plusieurs ames avant de les infuser aux Boece. Le motifmeme de cette precision se comprend facilement si l'on se corps. IIs n'ont donc pas de raison de douter de ce que I'existence de souvient qu'Etienne Tempier venait de condamner «quod substantiae plusieurs substances spirituel1es de meme espece soit possible. Decoulant separatae nusquam sunt secundum suam substantiam», en ajoutant «error, si intelligatur ita quod substantia non sit in loco; si autem intelligatur quod substantia sit ratio essendi in loco, verum est quod (9) cr. R. HISSETTE, Enquete sur les 219 artic/es condamnes ti Paris le 7 mars 1277 nusquam sunt secundum substantiam» e 2). La premiere de ces trois (Philosophes Mt!dievaux, XXII), Louvain-Paris, 1977, p.45-49, p. 78-82, p.187-188. corrections impose ei l'adage de Boece une interpretation qui le rend ('O) cr. L. HODL, Neue Nachrichten iiber die Pariser Verurteilungen deI' Thomasischen Formlehre, dans Scholastik, 39, 1964, p.178-196, surtout p.184; F. VAN STEENBERGHEN, proche du Syllabus de Tempier. Dans la seconde correction, Henri Maitre Siger de Brabant (Philosophes Mt!dievaux, XXI), Louvain-Paris, 1977, p.128, note 17. (") Cr. P. MANDONNET,Siger de Brabant de I'averroi'sme latin au X/Ile siec/e, II, 2' ed. (12) cr. P. MANDONNET, Siger ... , II, 2eed., 1908, p.180; R.HISSETTE. Enque/e ... , p.104. (Les Philosophes Belges, VII), Louvain, 1908, p. 178, p. 179, p. 184. Cr. note 9. INTRODUCTlON LE MANUSCRIT 28(A) XIX XVIII renvoie, pour evi ter tout malentendu, li la q.9, ou il exposera, en de ces importantes notes provenant le plus probablement d'une nouvelle respectant les censures de Tempier, comment, selon lui, il faut compren- redaction, l'on peut raisonnablement presumer que les autres notes, dre la presence d'un ange dans un !ieu. La troisieme correctio n mention- comme les nouveaux recours aux auctoritates et les retouches de passages ne expressement la sentence episcopale. Bref, Ie plus probablement, no us entiers en vue de leur conferer plus de pointe, remontent a Ia meme ne nous trouvons pas ici devant des corrections restituant des parties du periode. textes precedemment omises, mais devant des temoins d'un remaniement Le fait que, au moment d'ecrire son Quodlibet III, Henri renvoie son par I'auteur du texte primitif deja etabli. De pareilles corrections se lecteur au texte de Ia seconde redaction du Quodlibet II, s'explique le trouvent encore dans Ie manuscrit A. ElIes sont signalees dans l'edltion mieux si l'on admet que, lors du Quodlibet III, Henri de Gand savait le p. 9,32-1 0,38, p.12,93-94, p.22,23-26, p. 40,31-41 ,36, p.68,56-59, texte de la version revue du Quodlibet II a Ia disposition de ses lecteurs. p.134,58. an peut donc admettre qu'Henri a non seulement ecrit, mais aussi divulgue Ia version revue de son Quodlibet II avant Paques 1279. Sur le temoignage des corrections inserees dans le manuscrit A, no us Il est d'ailleurs pratiquement certain que nous devons avancer cette pouvons donc conci ure que le Quodlibet II d'Henri de Gand, le plus date, la derniere possible, de la divulgation de la version revue du probablement, a connu plus d'une seule redaction. Quodlibet II. Imaginons un instant qu'Henri de Gand ait seulement divulgue sa Date de la version revue du Quodlibet II version revue aux approches du Quodlibet III, donc dans les premiers mois de 1279 ou, si I'on date Ie Quodlibet III li Paques 1278, dans les Heureusement, nous sommes a meme d'assigner une date precise a sema ines precedant immediatement le jour de Paques 1278. La comparai- cette version revue. Son terminus ad quem nous est livre par Henri de son du contenu du Quodlibet III avec celui de Ia version revue du Gand lui-meme, qui dans son Quodlibet III, q.6, ecrit: «A vicenna Quodlibet II enleve a cette supposition toute vraisemblance. ponebat expresse animas rationales multiplicari et individuari per corpo- En ce qui concerne Ie Quodlibet III, il apporte des precisions, impor- ra, ut habitum est in alio Quolibet» (13). Or, il y a dans le Quodlibet II un tantes et amplement developpees, a Ia these dymorphiste et, par la mem e seul endroit ou Avicenne est evoque pour appuyer Ia these suivant occasion, il offre une critique en regie du Contra gradus de Gilles de laquel1e Ia multiplication des ames se fait d'apres la multiplication des Romee 9). Vu leur ampleur et leur caractere a Ia fois systematique et ra corps: c'est Ie texte qui, dans Ie manuscrit A, figure en marge du f.59 detailIe, ces precisions doctrinales et cette critique a l'adresse du Contra 4 e I. 33 (dans l'edition: p. 53, I. 33) ). Ainsi qu' on l'a montre plus haut e 5), gradus ne sont manifestement pas le fait d'un quodlibetier surpris par ses ce texte renvoie li deux autres textes provenant, eux aussi, d'une nouvelle objectants: elles sont le fruit d'une maturation des idees personnelIes et redactione6) et il a directement provoque l'addition d'un quatrieme d'un travail redactionnel assidueO). Bref, la presentation du dymorphis- texte appartenant a la meme seriee 7). L'enchainement de ces quatre me telle qu'elle se trouve dans le Quodlibet III est le [ruit d'une passages, vu li Ia lumiere du renvoi d'Henri de Gand dans son preparation ecrite, soigneuse et longue: l'auteur, une [ois en possession Quodlibet /II a l'une de ces quatre passages appartenant a la suite, nous de son texte, a fixe une date pour sa prochaine dispute quodlibetique et il induit a admettre que I'ensemble de cette suite de revisions remonte s'est arrange pour qu'on lui pose, lors de ces seances, une question qui lui originalement a l'interval1e alIan t du Quodlibet II (Noel 1277) au permettait de sortir ses papiers tout faits. Quodlibet /II (Paques 1278 ou Paques 1279)C 8). U ne fois etablie la date En ce qui concerne Ia version revue du Quodlibet II, elIe n'entre (13) HENRICUS DE GANDAVO, Quodlibel/II, q.6 (ed. 1518, I, f.54'AB). (19) Cr. E. HOCEDEZ, Richard de Middlelon ... , p. 467-473; P. BA YERSCHMIDT, Die Seins- ('4) cr. supra. p. XV. und Formmelaphysik ...• p.216-219; R.ZAVALLONI. Richard de Mediavilla ... , p.292-296; (15) Cr. supra. p. XV-XVI. G. WILSON. Henry ofGhent's Quodlibet III ..., p. 77-84; R. MACKEN. Unile eI d)'marphisme ('6) cr. supra. p. XIII-XV. de l'homme seton Henri de Gand, dans AI/i dei Congresso /nlernazionale « TeOl'ia e Prassi!i. I, (17) Cr. supra. p. XVI-XVII. Napoli. p. 177-182 (pagination du tire-a-part s.d.). eO) cr. R. MACKEN. Unile eI dymorphisme ... , surtout p. 181-182. ('8) cr. supra, note 5. et infra. note 21. xx INTRODUCTlON LE MANUSCRIT 28(A) XXI aucunement dans les corollaires, enchevetn~s et epineux, decoulant du f.68 V •La copie du Quodlibet III dans le meme manuscrit (f. 21-54) dymorphisme: selon le temoignage d'Henri (er. ed., p.24, 1.86), c'est precede le Quodlibet II et est eerite par deux autres mains. L'ensemble de s'engager dans un labyrinthe que d'y entrer. Cette version revue n'offre ces faits codicologiques suggere que lors de la copie du Quodlibet II on pas non plus une critique systematique du Contra gradus: elle se limite li n'avait pas projete une copie des Quodlibets II-III. Si on avait eu un tel repliquer a une seule des critiques dirigees, dans le Contra gradus, contre projet, il eut ete plus normal de recourir des le Quodlibet II aux la these dymorphiste, c'est-a-dire li I'accusation tapageuse de favoriser le sexternions suivant le procede habituel dans ce manuscrite2), les monopsychisme. reclames eussent annonce Ie Quodlibet III ou le Quodlibet III eut au Ce ei etant pose, I'hypothese SelOH laquelle Henri aurait lance, li part, moins suivi le Quodlibet II immCdiatement, c'est-a-dire au f.68 ou peut- une divulgation de la version revue du Quodlibet II o un moment dejo etre deja au f. 67vb reste entierement blanc. D'autre part, puisque Ie meme proche du Quodlibet III, entraine un corollaire difficile a admettre ou manuscrit comprend effectivement Ie Quodlibet III, on n'explique rien en meme franehement inadmissible: au moment ou il preparait activement disant qu'on a voulu omettre le Quodlibet III. Reste donc comme une presentation nettement developpee de sa theorie dymorphiste et une I'explication la plus probable que la copie du Quodlibet II fut realisee a critique systematique du Contra gradus, Henri aurait divulgue aussi une un moment OUon ne po uva it pas se procurer un modele du Quodlibet III. presentation lacunaire du dymorphisme et une replique hative et ineom- I! y a une eonfirmation ulterieure de cette conclusion: la eopie du plete a I'une des attaques lancees dans Ie Contra gradus. Quodlibet I dans le ms. A, ainsi que le Or Macken I'a montree3), semble En revanche, tout s'eclaire si I'on admet que le Quodlibet III suit, ti une bien etre, lui aussi, une eopie eontemporaine de la soutenance du certaine distance, la divulgation de la version revue du Quodlibet II I). e Quodlibet concerne. La divulgation de la version revue du Quodlibet II d'Henri de Gand se situe donc en 1278 au plus tard ou, si I'on estime que le Quodlibet III Date du ms. A (version revue) d'Henri date de Paques 1278, elle date des premieres semaines qui Selon l'hypothese du Or Macken, le manuscrit A peut etre l'original suivirent immediatement la NoeI1277. muni d'une correction autographe d'Henri de Gand, mais, selon cette hypothese, deux autres possibilites restent ouvertese4j. Selon la premie- Date du ms. A (premiere version) re possibilite, Ie manuscrit A, sans etre un autographe au sens propre, Puisque, dans le ms. A, la version revue a ete apportee apres la version c'est-a-dire sans etre de Ia main d'Henri de Gand, peut etre I'archetype originale, nous possedons la, bien sur, un argument relativement fort dont depend toute la tradition, non pas un archetype quelconque, mais pour admettre qu'au moment ou le ms. A a vu le jour, la version revue du bien un arehetype au sens fort, e'est-a-dire un archetype qui serait en Quodlibet II etait eneore inexistante. Le ms. A remonterait donc aux meme temp s un exemplaire d'auteur, donc l'original ou I'apographe de premieres phases de l'histoire du texte. Un argument qui semble confir- mer cette date precoce de A, nous vient du cote de la eodicologie. Des e 2 ) Voici la composition des cahiers dans le Quodlibet I (f. 1"-19"): r. 1-12 (recl.). r. 13- 20. Dans le Quodlibet /J/ (r. 21 "-53'h): f. 21-32, r. 33-44 (rec!.), r. 45-52 (recl.), f. 53-54. Dans deux cahiers composant le Quodlibet II en A, le premier compte 8 feuil- le Quodlibet IV (f. 69"-116'"): f. 69-80 (rec!.), f.81-92, r. 93-1 04 (rec!.), r. 105-116. Dans le lets (55-62) et le deuxieme, 6 (63-68), le premi er porte une reclame et le Quodlibet V (r. Il 7"-1 64'h) : r. 117-128 (recl.), r. 129-140 (rec!.), r. 141-152 (recl.), f. 153-164 deuxieme n'en porte pas, le deuxieme est reste vide du f. 67"b jusqu'au (recl.) (Ie texte ces se de ra~on abrupte). Dans le Quodlibet VI (r. 165"-189'"): f. 165-177 (un reuillet a ete enleve entre les ff. 167 et 168), r. 178-189. U ne A breviation d'un Commen/aire sw le livre I des Sentences (r. 190"-265'"): r. 190-193 (ce cahier comprenant le prologue a, semble-t-il, ete ecrit apres le cahier suivant, puisque la derniere partie du prologue a ete (21) Qutre l'argument avanœ dans la note 5 ci-dessus, on peut ajouter cet argument-ci ajoutee dans les marges inrerieures, d'abord du r. 193', ensuite du f. 193'), r. 194-205, r.206- pour dater le Quodlibet /II ii Paques 1279: le temps entre la Noel 1277 et Paques 1278 217, r. 218-229, r. 230-241, f. 242-253 (recl.), r.254-265. semble vraiment tres court pour que Gilles prenne connaissance du Quodlibet /I, rormule e 3 ) cr. R. MACKEN, Les corrections ... , p.6; HENR, DE GAND. Quod!. I. Ed. ses critiques contre le dymorphisme (fin du Contra gradus), publie le Contra gradus et pour R. MACKEN, p. LXIX·LXXXI. qu'Henri prenne connaissance du Contra gradus, replique ii cet ecrit (version revue du (24) cr. R. MACKEN Les corrections ... , p, 39-40, pp. 45-48; ID., Die Editionstechnik der Quodlibet /I) et prepare la critique serree du Contra gradus et reelabore le dymorphisme en «Opera Omnia» des Heinrich von Gen/, dans Franziskanische Studien, 63 (1981), p.227-239, vue des seances du Quodlibet /I I. surtout p. 236-237. XXII INTRODUCTION LE MANUSCRIT 23 (F) XXIII celui-cie5). Selon la deuxieme passibilite, le manuscrit A, n'etant ni piecese8). Ce qui permet de reconstituer la division en pieces d'au moins l'autographe d'Henri de Gand, ni un exemplaire d'auteur, ni l'archetype, un exemplare9). Heureusement, le nombre total des pieces de l'exemplar peut etre une copie faite directement a parti r d'un exemplaire d'auteur, ainsi reconstitue correspond de fal;on adequate au nombre des pieces des c'est-i1-dire faite, ni il parti r d'une copie de tradition independante, ni il Quodlibets d'Henri de Gand signale dans la liste officielle de taxation des parti r d'un exemplar universitairee6). exemplars parisiens publiee par l'Universite de Paris en date du 25 fevrier Si le manuscrit A est il la fois l'original et l'autographe d'Henri de l304Ca). Dans le Quodlibet II, les mss 2, 27 et 33 ensemble signalent Gand, il va de soi que la correction de A coi'ncide chronologiquement 14 passages d'une piece ei une autre (iIs devraient en signaler 15, si tous avec la revision, par I'auteur, du Quodlibet fi. trois signa1aient (ous les passages d'une piece a une autre). Or ces Si le manuscrit A n'est pas un autagraphe d'Henri de Gand au sens passages correspondent parfaitement eila division en pieces de l'exemplar propre, mais l'original ou son apographe et, de toute fa90n, l'archetype discerne par le Or Macken. Le ms. 20, qui, pour d'autres Quodlibels, qui se trouve a I'origine de toute la tradition, il est evident qu'aucun autre porte d'abondantes indications de pieces, d'ailleurs concordantes avec temoin ne remonte chronologiquement a un moment plus proche du celles des trois mss dejei signalt~se'), n'en porte aucune dans le moment ou le texte du Quodlibet fi a ete redige et revu. Quodlibet fi. A priori cela ne signifie pas qu'il ne soit pas un temoin du Si le manuscrit A n'est ni l'autographe, ni l'original, ni l'archetype, meme exemplar. La collation permet de preciser, on verra tantot en quel mais depend de I'original de fa90n immediate, c'est-a-dire sans passer par sens. l'intermediaire d'une copie de tradition independante ou d'un exemplar A ce que le Or Macken a solidement etabli, ajautons quelques de tradition universitaire, ce manuscrit Arisque fort d'etre tres ancien et, particularites concernant Ie Quodlibet II. Le passage de la piece 4 ei la meme s'il etait un peu plus tardif, sa qualite vaudrait celle des temoins piece 5 de ce Quodlibet peut etre determine de fal;on adequate. En effet, datant des toutes premieres phases de l'histoire du texte. dans le ms. 27 la piece 5 commence vers le debut du folio 46v3 : la piece Selon cette hypothese, le manuscrit A, version primitive et version est explicitement signalee en marge a cote de la premiere ligne. Est-ce a revue, constitue donc, dans tous les eas, un manuscrit des plus anciens ou dire que le premier mot de cette premiere ligne coi'ncide avec le premier un temoin dont la valeur critique egale celle des temoins chronoIogique- mot de la piece 5? C'est, en erret, la seule explication acceptable, men t les plus proches de I'origine du texte. puisqu'au f.46'o (voir p. 106,4 dans l'apparat), le copiste a ecrit un passage de la piece 4 une seconde fois (le passage prend 5 lignes dans I'edition) et l'a annui e ensuite par un discret va-cat au debut et ei la fin du LE MANUSCRIT 23 (F) daublet. Ce genre de daublets precedant immediatement et le passage d'une piece ei une autre et le debut d'une page au d'une colonne est Ce recueil compasite provenant de Saint-Victor, chevauchant sur le courant dans les manuscrits copies ei parti r des pieces d'un exemplar. Le XIIJ< et le XVe siecle, merite d'etre signale il parto La partie qui se statiannaire n'ayant pas toujours les pieces voulues a la disposition de sa rapporte au Quodlibet fi est surement d'arigine parisienne et remonte au cIientele, les copistes devaient parfois laisser blancs les falias destines a XIW siecleCZ7). recevoir apres coup le texte de la piece non disponible et recopier d 'abord la piece suivante. Celle-ci se voyait alors commencee souvent au debut DES MANUSCRITS A VEC UNE DIVISION EN PIECES CONCORDANTE d'une page ou d'une colonne. S'il arrivait aux copistes de prevoir trop de place pour la piece a intercaler apres coup, iis devaient ou bien laisser une Comme I'a montre le Or Macken, plusieurs manuscrits des Quodlibets lacune dans leur manuscrit, ou bien recourir au procede facile d'un d'Henri de Gand portent des indications abondantes et concordantes de (25) cr. nate precedente et HENRICI DE GANDAVO Quodlibet X. Edidit R. MACKEN ('8) Cr. R. MACKEN. Les Quodlibets d'Henri de Ga/1(J et leuI' exemplar pori.l'ien. dans (HENRICI DE GANDAVO Opera Omnia, XIV), Leuven University Press - E.]. Brill, Leiden, Recherches de Theologie ancienne et mMih'ale, 37, 1970. p.75-96. 1981, p. XXXI-c' ('9) /bid., p. 83-96. e6 ) Cr. nate 24 et HENR. DE GAND. Quodl. I. Ed. R. MACKEN, p. XLlII-LXXXVII. ('0) /bid., p. 81-82, lexte et nate 27. e7 ) Cr. supra, p. x. (31) /bid .• p. 83-96. INTRODUCTION UNEDlVISIONENPIECESDlSCORDANTE XXV XXIV doublet immediatement annule et souvent assez long. Lorsqu'on trouve se Iit precisement dans le Quodlibet II. Certes, il s'agit d'une indication ainsi des doublets passablement longs et annules precedant immediate- unique. Mais le ms. de Valence, ainsi que sa description complete par le a ment et le passage d'une piece une autre et le debut d'une page ou d'une Dr Macken dans la Bibliotheca manuscripta le reveIe, est pourvu d'une colonne, on peut etre pratiquement certain que la piece qui se trouve en serie d'indications de pieces qui parcourt de fac;on continue les differents 2 deuxieme lieu dans le manuscrit a ete ecrite la premiere dans le tempse ). Quodlibets. Or on ne reussit pas a faire concorder cette serie avec la Evidemment, le premier mot de la piece la premiere ecrite coincide avec le division en pieces ref1etee dans le groupe de mss 2, 27 et 33. Ainsi, dans le premier mot de la piece'louee chez le stationnaire. C'est pourquoi le Quodlibet I, l'indication iii a pecia au f. 6ra; dans le Quodlibet II < .. > premier mot du f. 46va dans le ms. 27 est aussi le premier mot de la piece 5 pecia au f. I7"a;' dans ·le Quodlibet IV, < x > xviia pecia au f. 58va; d'au moins 1 exemplar du Quodlibet II. xxiia au f. 66va; xxxiiia au f. 68rh; dans le Quodlibet V, xxxixa pecia Bien entendu, tout ceci n'implique pas encore que les mss 2, 27 et 33, au f. 80 ; dans le Quodlibet IX, pecia lxxxiiia au f.162vh; lxxxiiiia au vh du seul fait de leurs indications de pieces concordantes, dependent tous f. I63vh; xcia pecia au f.197va etc.e6). Il semble donc aequis que les d'un seul et meme exemplar. Il suffit qu'un exemplar, tout en gardant la' Quodlibets l-X/II d'Henri de Gand ont circule dans au moins 2 exem- meme division en pieces, subisse des aIterations textueIles plus ou moins plars, dont l'un avait une divisio n en pieces discordante par rapport a graves, pour qu'un ms. ref1etant I'exemplar aux debuts de sa circulation ceIle de I'autre. Comme il sera souvent question de ces deux divisions en ait des indications de pieces concordant avec celles d'un ms. refletant pieces, je les appelle POur plus de commodite et de clarii: x 1 et x2: Xi l'exemplar alteree3). La concordance des indications de pieces peut designe I'exemplar ou les exemplars dont la division en pieces est refletee provenir aussi du fait qu'un seul exemplar circuI e en plusieurs jeux de en 2, 27 ,et 33; x2 designe I'exemplar ou les exemplars dont la division eh pieces. Enfin il ne faut meme pas exclure d'avance que deux exemplars pieces est refletee en I et 31. differents, contemporains ou successifs, aient eu la meme division en pieces. RESULTATS CQUIS A PAR LESCRITERESEXTERNES UNEDIVISION PIECESDISCORDANTE EN Avant de passer au classement des manuscrits par la voie des criteres internes, resumons les resuItats aequis par la voie des criteres externes. Les travaux du Dr Macken ont permis de constater que, dans une serie 1) Deux manuscrits se distinguent de tous les autres. Leur description de manuscrits (Bo LOG NA,Bibl. Univers. lat., 2236; MELK, Stiftsbibl., 195; montre qu'ils sont surement d'origine parisienne et qu'eux seuls sont sans PARIS,Arsenal, 454; VALENCIA, atedral, 46; VATlCANO,Vat.lat., 852) se C aucun doute anterieurs au XIV· siecle: ce sont les mss 23 (F) et lisent de nombreuses indications de pieces discordant de la division en 28 (A)e7). Quant a ce dernier, sa copie du Quodlibet II fut realisee au pieces dont on vient de padere4). Les travaux preparatoires a I'edition lendemain de la soutenance e 8). du Quodlibet X ont meme conduit a la certitude que, dans deux de ces 2) Les manuscrits plus tardifs 2, 27 et 33 temoignent d'une division en manuscrits, Bologna et Valencia, ces indications de pieces discordant des pieces identique. Du point de vue codicologique rien ne permet de indications en 2, 27 et 33, sont concordantes les unes par rapport aux decider si cette concordance de la division en pieces est due a la dependance par rapport a un seul exemplar, au fait que certains va autreseS). Or une indication discordante de Valencia, Catedral 46 f. I7 manuscrits refletent un exemplar dans son etat original et d'autres le meme exemplar vers la fin de sa circulation, ou a l'existence d'un double ('2) cr. J. DESTREZ, La Pecia dans les manuscrits universitaires du XII!' et du XIV' siec/e, Paris, 1935, p. 34, p.40. (33) cr. p.-M. J. GILS, Codicologie et eritique textuelle. Pour une etude du ms. Pamplona, jeu de pieces ou enfin a I'existence contemporaine ou successive de deux Catedral 51, dans Seriptorium, 32, 1978, p. 221-230+ 3 pl. hors texte. exemplars ayant la meme division en pieces. (34) Cr. R. MACKEN, Bibl. man. H. G., p. 80-81, p. 389, p. 498-499, p. 728, p. 778; ID., Un deuxieme exemplar des Quodlibets d'Henri de Gand, dans Misce/lanea Codicologica ('6) cr. R. MACKEN, Bibl. man. H. G., p. 728. F. Masai dicata. Ediderunt P. COCKSHAW, C. GARANO et P. JOOOGNE (Les Publications de (37) cr. supra, p. x, p. XI, p. XII·XX!. Seriptorium, VIII), Gent, 1979, p. 675-690. ('8) cr. supra, p. XX.XX!. (35) cr. HENR. DE GANO. Quodl. X. Ed. R. MACKEN, p. XXVII·XXX. INTRODUCTlON LES ACCIDENTS ISOLES XXVII XXVI 3) A cette division en pieces appelee Xi s'oppose une division en pieces CLASSEMENT DES MANUSCRITS D'APRES LE NOMBRE D'ACCIDENTS ISOLES differente ref1etee en 31, sui vi en ceci par 1, Ces mss 31 et 1 temoignent Nombre Manus- Total Peeia Total 2 donc de l'existence d'au moins 1 exemplar ave c une divisio n en pieces x d'ordre crits moyen irreductible x I. a I IO (G) l' 4 ?' 2 l' 1 4' 3 "2 h' I 13 13 Voyons maintenant si ces resultats obtenus par les criteres externes, se 2 33(H) 3 I 2 4 6 I 17 17 confirment ou eventuellement se precisent par les criteres internes. 3 20 (c) 4 6 3 3 3 I 20 20 4 II 6 3 3 O 8 4 24 24 5 26(D) 5 3 5 3 5 5 26 26 LES ACCIDENTS ISOLES 6 2(E) 2 5 9 5 2 5 28 28 7 18 3 4 5 8 3 6 29 29 Pour obtenir une differenciation maxima le de la tradition, j'ai colla- 30 tionne tous les 36 temoins manuscrits sur une etendue correspondant a 8-9 27(B) 6 3 6 4 6 5 30 29 def. def. def. 4 3 8 15 30 environ 1/6 du texte. En chaque piece correspondant aux pieces Xi, les 100 premieres lignes (texte dactylographie) ont ete choisies cet effet et a IO 35 3 5 7 6 8 7 36 36 38 II 3 4 9 7 5 5 8 38 34 Iignes ulterieures (texte dactylographie) y ont ete jointes. Voici les 12-13 16 5 8 7 6 4 9 39 39 parties collationnees: 34 8 5 8 5 7 6 39 39 Peeia I: p.3,1-6,75; p. 9,32-10,38; p.12,93-94; p.16,89-92; p.17,13-19; 14 24 5 7 6 4 8 10 40 40 p. 19,78-80; p.26,23-24. 15 15 7 def. def. def. def. def. 7 42 Peeia 2: p.28,14-31,40; p. 37,44-45; p. 39,93-95; p.41,47; p.44,12-22; p.45,46- 16-17 14 6 8 8 6 8 9 45 45 51. Peeia 3: p. 54,71-57,44; p. 59,38-39; p. 62,17-63,21; p. 66,95-98; p. 66,4-5; 25 6 7 9 6 IO 7 45 45 p.68,48-51; p.68,56-69,60; p. 75,61-65; p. 76,15. 18 7 8 6 7 8 6 14 49 49 Peeia 4: p.82,16-85,84; p, 89,83-84; p.96,15-23; p.97,47-49; p.99,98-100,5; 19 6 5 II 7 5 8 14 50 50 p.101,11-13. 20 23(F) def. def. def. def. 12 5 17 51 Peeia 5: p.106,17-109,87; p.118,82-84; p. 127,83-85; p.129,31-40; p.131,82- 21-22 19 12 5 8 13 7 7 52 52 88; p, 132,7-8. Peeia 6: p.132,10-136,82; p.138,46-58; p.146,52-59. 31 6 9 9 4 IO 14 52 52 23 22 9 4 8 12 Il 9 53 53 Le resultat final de cette collation generale en ce qui concerne Ies 24-25 17 17 8 2 def. def. def. 27 54 accidents isoles se voit dans la table qui suit. Precisons simplement que 21 def. def. def. 7 8 12 27 54 les totaux d'accidents par manuscrit englobent les omissions, les varian- 26 28 (A) 7 15 12 14 6 6 60 60 tes, les additions. Les inversions n'ont pas ete comptees. Precisons encore IO 13 6 9 12 62 62 que le nombre des accidents en cha que manuscrit se rapporte l'etat des a 27 28 30 13 12 13 6 13 13 13 9 67 67 textes apres leur correction. 29 I 6 9 IO 18 20 II 74 74 30 5 IO 12 IO 13 16 16 77 77 31 4 8 18 12 16 IO 14 78 78 32 36 IO 16 13 14 16 Il 80 80 33 12 IO II 15 15 13 21 85 85 34 8 21 IO Il IO 20 17 89 89 35 32 13 17 16 23 17 32 118 118 36 9 16 II 19 def. 40 68 154 185 Total: 260 254 271 263 330 384 1762 LES ACCIDENTS COMMUNS XXIX XXVIII INTRODUCTION 7 IO II 13 14 18 19 20 31 35 LES ACCIDENTS COMMUNS codd. + + + + + + + + + + + 6) p. 6,74 unus] unius + + + + + + + + + + La collation generale a revele aussi une quantite et une repartition + + + + + + + 7) p. 17,15 sed] et reliqui codd. + + + + importante d'accidents communs. En vue de determiner le cho ix definitif 8) p. 17,16 denique] deinde + + +* + + + + +* + + des temoins a retenir pour une collation complete, il fallait faire entrer ces accidents en ligne decompte. IIs concernent: I° les temoins 1 et 31, Peeia 2 qui, du point de vue codicologique, se sont reveles comme ref1etant une division en pieces discordant avec x I, 2° les temoins 2, 27 et 33, qui sont I) p. 29,39 converso] contrario + + + + + + + + + + + tous des temoins de la division en pieces x I, 3° tous les temoins sauf A, 2) p. 29,42 converso] contra + + + +* + + + + + + + 3) p. 30,46 mathematico] metaphorico +* + +* + + + + +* (+)(+) celui-ci s'etant distingue en raison de sa date precoce. 4) p.30,5 pertinebant] pertinent + + + + + + + + + (+) + 5) p.30,6 singulas species eius] species + + + + + + + + + + + Un exemplar posterieur eius singulas 6) p. 30,19 Spiritus] Sanctus addo + + + + + + + + + + + Dans la table qui suit, j'ai note tous les accidents communs des + + + + + + 7) p. 31,29 etiam] om. + + + + + manuscrits qUi, d'apres la collation generale de tous les temoins, 8) p. 31,32 proprium] propositum + + + + + +* +* +* + + s'opposent avec les mss I et 31 it tout le reste. Pour la partie du texte correspondant a la piece 3 de x I, j'ai no te en outre tous les accidents ]0 Il 13 14 18 19 31 35 Peeia 3 (sur toute I'etendue) 7 communs de ces temoins sur toute I'etendue de la piece, et non seulement sur la partie de cette piece collationnee dans la collation generale. En ce Inversions qui concerne les pieces 1-2 et 4-6, la table qui suit ne reproduit donc que I) p. 56,12 omnia individua] inI'. + + + + + + + + + + les accidents communs reperes dans environ 1/6 du texte complet de 2) p. 56,16 essentia ipsa] im'. + + + + + + + + + + chaque piece. Pour se faire une idee du nombre complet de ces accidents 3) p. 62,14-15 sibi determinabit] inI'. + + + + + + + + + + en chacune des pieces I, 2, 4, 5 et 6, on peut en moyenne multiplier le 4) p. 64,51 Philosophus determinat] inI'. + + + + + + + + + + nombre des accidents mentionnes par 6. Precisons encore que les nume- 5) p.65,67 eius ratio] inI'. + + + + + + + + + + ros au-dessus des colonnes de la table qui suit designent les manuscrits. 6) p. 65,84 esse in loco] in loco esse + + + + + + + + + + 7) p. 66,5-6 naturalis rationis] inI'. + + + + + + + + + + + * signifie que la lecture a ete corrigee apres coup. (+ ) signifie que la 8) p.68,44 iudicabitur forle] inI'. + + + + + + + + + + lecture se presente sous la forme d'une variante, qui, bien entendu, ne se 9) p. 70,1 videndo totum comprehen- retrouve pas dans les temoins x I . dere] comprehendere totum videndo + + + + + + + + + IO) p. 71,11 esse alicubi] inI'. + + + + + + + + + + II) p. 76,17-18 principaliter proposita] Peeia 1 inI'. + + + + + + + + + 14 18 19 20 31 35 12) p. 76,33-77,34 in ea remansit] reman- I 7 IO 11 13 + + + + + + + sit in ea + + + + + + + + + + I) p. 4,24 movit] movet + + + + + + + + (+) + 13) p. 80,18 falsum est] inI'. + + + + + + + + + + 2) p.4,27 an] aut + + + + + 3) p.4,39 adveniens et accidentale] adveniens et actuale vel Variantes acciden tale + + + +* adveniens vel accidentale + + + + I) p. 55,81 immaterialem] et materialem (+) (+) (+) (+) + + + (+) adveniens et actuale + + + 2) p. 56,12 ipsa 2] una specie + + + +* + + + + + + 4) p. 5,56 rem] om. + + + + + + + + + + 3) p. 56,30 Commentatoris] Avicennae + + + + + + + + + + 5) p. 5,61 possibilem] pluralem reliqui 4) p. 56,31 sit 2] sic est + + + +* + (+) + + + + XXX INTRODUCTlON LES ACCIDIiNTS COMMUNS XXXI 7 IO II 13 14 18 19 31 35 7 IO II 13 14 18 19 31 35 3) p. 56,31 aliquod] om. + + + + + + + + + + 5) p. 57,48 calvum] calidum + + + + + + + + + + 4) p. 63,21 angelus] om. + + + + + + + + + 6) p. 58,15 circumscribat] circumscriba- 5) p.63,31 non2] om.. + + + + + + + + tur + + + + + +* + + 6) p. 73,13 tunc] om. + + + + + + + + + + 7) p. 59,30 et 2] etiam + + + + + + + + + + 8) p. 60,54 quemadmodum] quem aliquid + (+) (+) (+) + (+)* (+)* + (+) Additi •••• 9) p. 60,57 quod] quia + + +* + + + +* + + IO) p. 60,60 sine] sive in ( +) + + + • + (+) (+) (+) + I) p. 56,11 universalis] est addo + + + + + + + + + + 2) p. 56,22 Metaphysicae] suae addo + + + + + + + + + + Il) p. 61,76 error] erroneum (+) + + +* + + (+) (+) (+) + 3) p. 56,32 sub] una addo + + + + + + + + + + 12) p. 61,82 veli] licet + om. (+) +* (+) (+) + + + (+) 4) p. 57,38 Metaphysicae] suae addo + + + + + + + + + + 13) p. 61,83 limitata] indeterminata +* + +* (+) (+) + + + 14) p.61,90 cuiuscumque] cuiusque + + + + + + + + + + 15) p. 61,94 requirit] Pecia 4 - aequat + + +* + - aequat sed in recipit mul. + I) p. 83,21 his] eis + + + + + + + + + - aequat sed in habet mut. + 2) p. 83,23 modus quidam] inv. + + + + + + + + + + - habet + + + + 3) p.84,38 conscendere] contendere (+) + + (+)* + +* + (+) (+) + 16) p. 62,13 simplicitate ... unitatis] om. 4) p.84,38 Igitur] Sibi + + + + + + + + + + (ham.) sed unitate pro unitatis eI quae 5) p. 84,59 operis] operatio (+) + (+) (+) (+) + + (+) addo + + + + + + + + + + 17) p. 62,17 essentia] essentiae + + +* + + +* + + Pecia 5 18) p.63,32 ipsamet] ipsa quae + (+) + (+) + + (+) + + + .19) p. 63,33 nedum] nec dum + (+) + +* + + + + + + 1) p. 107,25 esse] om. + + + + + + + + + + 20) p.64,61 mathematicam] metaphysi- + 2) p. 107,44 animo] omnino + + +* + + + + + cam + + + +* + +* +* + + + 3) p. 108,47 sui]suo + + + + + + + + + 21) p.66,93 caelo] loco + + + +* + + + .+ + + 4) p. 108,48 animo] omnino + + +* + + + + + 22) p.68,42 incorporei] in corpore +* + + + + + + + + 5) p. 108,48 detineat] determinat (+) + (+ )* + + + +* + + 23) p. 68,58 nusquam] numquam + + + + +* +* + + 6) p. 108,63-64 nullo modo eum] eum 24) p. 69,63 conditione I] conditore vel nullo modo + + + + + + + + + + conditione + + + + + + + + + + 7) p. 108,67 Drogonem] Dragonem + + + + ( +) + + + 25) p.69,66 praesidentia] praesentia + + + +* + + + + + + 8) p.129,37 quod] quoad +* + + + + + + + 26) p. 69,77 et 2] in + + + + + + + + + 9) p. 129,39 teneantur] om. + + + + + + + 27) p. 70,96 eam] ea + + +* + + + + + + - om. sed teneat i. m. + 28) p. 71,11 et] in + + + + + + + + + - teneat + 29) p. 71,13 indeterminatione] intermina- 10) p.131,84 peccato] peccatum + + + + + + tione (+) + + + + + + + -om. + + + 30) p. 74,35 vertice] virtute + + + +* + + + + + + II) p.I3I,85 tracto] 31) p. 75,64 depascat] depascatur + + + + + + + + + - tradito + + + + + 32) p. 76,21 roborabat] roborat + + + +* + + + + + + - tradato + + 33) p.77,40 distinguuntur] distinguitur + + + +* + + + + + + - tradato sed in tradito mul. + 34) p. 79,34 promovetur] promoveretur + + + + + + + + 12) p.131,88 haberet] habet + + + + + + + + 35) p. 82,6 qua] quam + + + +* + + + + + +* Pecia 6 Omissions +* I) p. 134,57 multa] multe + + (+) (+) + + + (+) 1) p. 54,78 veli] om. + + + + + + + + + 2) p. 56,27 et] om. + + + + + + + + + 2) p. 134,58 vindicanda haec inv. + + + + + + + + + + LES ACCIDENTS COMMUNS XXXIII XXXII INTRODUCTION 14 18 19 31 35 x2, ayant ete lui-meme un ms. XI, a ete quelquefois corrige ei I'aide d'un I 7 IO Il 13 3) p. 135,63 pacis] rei addo + + + + + + + + + + autre manuserit. 4) p. 135,68 essent] esset + + + (+) + + + + + + Nous arrivons ainsi li trois conclusions importantes pour le classement 5) p. 135,70 fuerint] fuissent + + + + (+) + + + + definitif des manuserits en vue d'une eollation complete. 6) p.135,71 Ubi] Ut + + + + + + + + 1) La famiIle x2 ref1etant au moins I exemplar posterieur et tributaire 7) p.I35,73 istum] d'un manuscrit XI, peut dans I'ensemble et re negligee pour - iustum + + + + - iniustum + + + I'etablissement du texte (40). De tres ra res fois cependant elle aide ei - iniustum me sed in iustum me mut. + reeonstituer le texte. De plus, il est preferable 'que le rapport entre x I et x2 8) p. 135,76-77 impetraretur] impetra- puisse etre tire au c1air sur toute I'etendue du texte, ce qui permet en rent (+) + +* + + + + + + meme temps de contr61er les principes qui ont preside au choix definitif 9) p. 138,48 esse] in se + + + + + + + + + + des manuserits. C'est pourquoi j'ai decid6 de retenir un seul temoin de IO) p. 138,52 Et] Etiam + + + + + + + + + + + + + + + + toute cette famiIle, celui qui entre tous a le moins d'aceidents isoles et qui Il) p. 138,54 terere] tenere + terrere + represente donc plus fidelement I'ancetre commun de la famille. Comme 12) p. 138,54 qui] om. +* + + +* + + + + le montre la table, c'est le manuscrit en tete du c1assement par aecidents isoles: le n° 10. Apres elimination des mss ref1etant x2, sauf 10, la tete du La eoIlation generale distingue done nettement la famiIle des mss 1, 7, c1assement genera I d'apres les aeeidents isoles devient ceei: (10), 33, (20), IO, II, 13, 14, 18, 19, 31 et 35. Pour la pieee I et pour le debut de la 26,2, 27. Or on sait que les mss 2, 27, 33 refletent, et abondamment, la piece 2 (jusqu'a la fin de la q.7) le ms.20 se joint ei eette famiIle. division en pieces XI. Ces manuscrits doivent done etre conserves pour L'opposition codicologique des mss I et 31 ei XI se con firme de fal;on une collation complete. Le ms. 26, qui ne porte pas d'indication explicite convaincante par la voie des criteres internes. II y a bien eu au moins de pieces, ni dans le Quodlibet II, ni ailleurs, merite d'etre retenu ei cause 1 exemplar avec une division en pieces discordant avec x I et caracterise du faitqu'il estle manuscrit sans indications de pieces le premier classe. II par un nombre impressionnant d'accidents propres. fournira une eontre-epreuve interessante. La collation generale montre en outre que les accidents propres ei x2 2) Le ms. 20 s'est revele suivre la famille x2 dans la pieee 1 et dans la e s'ajoutent ei ceux de x I 9). Vu le grand nombre des inversions commu- premiere partie de la piece 2 (jusqu'a la fin de la q. 7). II n'y a donc pas \ieu de coIlationner ce temoin avant la q.8 de la pie ce 2. Parce que ce nes auX seuls manuscrits de x2, des accidents qui peuvent constituer des fautes meme graves, mais qui, dans le eas de x2 (voir les inversions de la temoin suit x I ei partir de la et parce qu'il en est un temoin qualifie, je le piece 3), sont des accidents anodins qui n'auraient justifie aucune eollationne eompletement a partir de la q. 8. Ce ehoix me semble d'autant correction de la part du copiste XI, il n'est pas possible d'admettre la plus s'imposer que, dans les autres Quodlibets, le ms.20 porte des dependanee de XI par rapport a x2• Comme I'avait indique le mouvement indieations abondantes de pieces concordant avee x 1(41). d'accidents en sens unique aIlant de x I a x2, e'est don e bien x2 qui est 3) Les correetions apres coup du ms. 2, qui souvent eoi'ncident avec les posterieur. L'examen des omissions anodines oriente d'ailIeurs dans le leetures de x2, montrent que ce manuscrit aboutit probablement a un meme sens. Dans le meme sens aussi parIent les variantes: dans la piece 1, texte contamine. le I'ai retenu pour la qualite de son premier texte et de n° 3; dans la piece 2, n° 8; dans la piece 3, nOS1,5,8,13,15,16, 18,24, certaines eorreetions isolees. Mais il m'a semble inutile de eonserver sur 27, 30; dans la piece 4, n° 4; dans la piece 5, n° 2 et dans la piece 6, n° 7. toute I'etendue du texte ce temoin qui, vu sa dependance de x2, ne peut Les ra res fois ou x2 suit les meilleurs manuserits contre les temoins de x I, etre un «ouvrier de la premiere heure». le ne I'ai eonserve que pour les s'expliquent aisement si I'on admet que le modele eommun de la famiIle parties du texte ou le ms.20 suit x2, e'est-a-dire la piece 1 et la piece 2 avant la q. 8. ('9) L'apparat critique montre clairement que le ms. IO, qui y figure sous le sigle G, ne (40) cr. note 39. manque jamais, sauf rares exceptions, de repeter Ies accidents communs de BCDEH, ceux- (4') Cf. R. MACKEN, Les Quodlibets ... , p.83-96. ci etant tous des temoins x', auxquels il ajoute environ le meme nombre d'accidents. XXXIV INTRODUCTlON LES ACCIDENTS COMMUNS XXXV Dans I'ensemble cela fait six candidats pour la collation complete: IO, La meilleure qualite de A 33,20,26,2 et 27. le les designe par le sigJe qui leur a ete donne par le Or Dans toute la partie du texte pour laquelle no us possedons Ie Macken dans l'edition critique du Quodlibet I: IO(G), 33(H), 20(C), temoignage de F (environ 1/3 du texte complet), cette parti e chevauchant 26 (0),2 (E), et 27 (B). II est entendu que C prend la releve de E a partir . sur trois pieces, I'on constate que non seulement BCD(G)H, mais aussi F de la question 8. s'opposent en commun au temoignage de A. BCDF(G)H ont donc un plus proche commun ancetre qui n'est pas l'ancetre de A. Or en La qualite de AF I examinant les 96 cas en tout OU le plus proche commun ancetre de On a dej1'1vu que les mss IO, 11, 18 et 35, qui occupaient respective- BCDF(G)H se separe de A (44), I'on voit que 29 fois A I'emporte, 22 fois ment la 1e, la 4e, la 7< et la lOe place dans le classement par accidents il a le dessous (mais deux de ces 22 fois il a simplement conserve la isoles, ont dii finalement ceder leurs places, compte tenu des multiples version non revue), et 45 fois on ne peut trancher. Dans ces 45 cas il n'y a accidents communs qui rattachent ces temoins a une famille inferieure donc pas de raison contraignante de choisir les lectures du plus proche refletant la division en pieces X2(42). Or ce qui vaut des temoins de x2 par commun ancetre de BCDF(G)H et de rejeter celles de A. En ce qui rapport aux temoins de Xi, vaut, de fac;on semblable, de BCD(G)H par concerne la partie du texte OU nous ne possedons pas le temoignage de F, rapport a AF. En effet, BCD(G)H s'opposent li AF, non seulement par la qualite de A se prononce evidemment de fac;on plus nette. II arrive les accidents isoles de B, de C etc., mais aussi, et surtout, par un grand cependant que, dans cette partie du texte aussi, A offre un texte moins nombre de lectures communes. Tous ces cas d 'opposition sont reproduits bon. A cet egard, relevons l'absence en A de deux longues citations (voir dans l'apparat critique(4J). Or en considerant tous les cas ou BCD(G)H I'edition p. 16, I. 89-92 et p. 17, I. 13-20), qui pourraient bien avoir vu le s'opposent en commun a AF, on arrive au resultat suivant: sur 73 cas, jour lors de la nouvelle redaction par l'auteur. L'absence en A de la 67 fois AF sont preferables, une fois leur lecture doit etre rejetee, 5 fois le substitution stylistique de et a Aristoteles (p. 62, I. 99) est apparemment cas ne peut etre tranche du point de vue de l'analyse purement interne. due, elle aussi, au fait que A conserve id la redaction primitive. Le fait Ces chiffres parIent un langage si c1air, que la conclusion s'impose: les que l'absence en A de certa ines citations ou d'une correction stylistique deux temoins qui seuls sont surement anterieurs au XIVe siecle et qui est sans doute due au fait que A conserve, par moments, la redaction permettent, dans une majorite imposante de cas, de corriger le plus primitive, confirme plutot la meilleure qualite de A, bien que son texte, proche commun anœtre par ailleurs qualifie de BCD(G)H, doivent etre dans ces cas et en d'autres cas, ne puisse etre retenu. Conformement au rete nus pour la collation complete. En principe, il suffirait meme de ne principe enonce dans l'edition du Quodlibet I, «nous avons don c en retenir qu'un seul de ces temoins, le plus complet des deux (A). Mais generat prefere les levons de A, mais nous n'avons pas hesite ei le corriger concretement le ms. F aide a reconstituer certains passages. Il est donc a par d'autres manuscrits lorsque cela nous a semble necessaire» (45). retenir. RESULTATS ACQUIS PAR LES CRITERES INTERNES Les criteres internes confirment pleinement et precisent les conclusions (42) cr. supra, p. XXVllI.XXXlIl. (43) Au lieu de reproduire dans l'introduetion l'inventaire des eas ou AF se distinguent decoulant de l'examen par les criteres externes. de tout le reste, ce qui aurait ete une eharge superflue, j'ai simplement reproduii ces eas dans Le manuscrit A, le seul actuellement connu qui remonte a la periode l'apparat eritique. Le leeteur attentif de l'apparat eritique remarquera sans peine que, dans allant du Quodlibet II (Noel 1277) au Quodlibet III (Paques 1278 ou ehaque piece, les temoins de la division en pieees x I se repartissent clairement en deux groupes, l'un ne se distinguant pas toujours de AF ou A, l'autre se distinguant parfois par 1279), est d'origine parisienne et a fait partie de la bibliotheque de un lot d'une trentaine d'aeeidents eommuns. L'ctude de ces aeeidents permet peut-etre de Godefroid de Fontaines. Son independance et sa meilleure qualite par eonclure li l'existence d'un double jeu de piece, li une serie de eorreetions et de eontaminations. Mais l'interet d'une pareille ctude pour l'ctablissement eritique du texte est pratiquement nul. Memes eonstatations dans HENR. DE GAND. Quod/. X. Ed. R. MACKEN, (44) Tous ces eas sont reproduits dans l'apparat eritique. p. XCVI-XCIX. (4') cr. HENR. DE GAND. Quod/. I. Ed. R. MACKEN, p. LXXXIV. XXXVI JNTRODUCTION LES EDITlONS ANTERIEURES XXXVII rapport au plus proche commun ancetre des manuscrits par aiJleurs les cependant indispensable de passer par un certa in nombre de remarques mieux classes acheve de montrer la valeur de son temoignage en vue de prealables. I'etablissement du texte. Le manuscrit F, d'origine parisienne Iui aussi et provenant de Saint- L 'exisfence de la famille de manuscrifS 4-5 Victor, remonte, avec A et a l'encontre des autres temoins, surement au Les coJlations de tous les manuscrits sur 1/6 du texte ont montre XIII< siecle. Son independance, qu'il partage avec A, par rapport a BCD(G)H en fait un temoin de bonne qualite. Il aide quelquefois a l'existence d 'une famiJle de manuscrits, a laqueJle appartiennent le manuscrit 4 et 5. Voici leurs accidents commu·ns. reconstituer la bonne lecture. Les manuscrits B, E et H ref1etent une meme division en pieces XI. Les Dans la piece I (sur 1/6 de son texte): accidents communs de ces temoins x I se retrouvent en C (a partir de la p. 4,24: movit] movet q. 8) et aussi en D. Ces manuscrits se distinguent en commun d'au moins p. 4,26: quam] quem 1 exemplar posterieur avec une division en pieces x 2, irreductible a la p. 4,39: et] ei addo division en pieces x I. p. 5,54: secundum quod] om. p. 5,57: dupliciter potest] inv. Le manuscrit G, temoin d'un exemplar avec la division en pieces x2, est p. 6,75: indivisus] indi cum lac. 4 indiversis 5 le manuscrit le mieux place de cet exemplar tributaire d'un exemplar x 1 et p. 16,91 : distinctioque] distinctio 4 distinctio sed co,.,.. sup. lin. 5 nettement inferieur a celui-ci. p.19,80: ini] om. En introduisant ces huit temoins dans l'apparat critique, je pense avoir offert au lecteur l'image, d'apres les documents actueJlement connus, la Dans la piece 2 (sur 1/6 de son texte): p. 28,16: situ] actu 4 gradu sed corr. sup. lin. ai. iiII. 5 plus fidele de l'histoire du texte. p. 29,31: qui] quae p.30,16: oculi] eius LES EDITIONS ANTERIEURES p. 30,17: nullum verbum] inv.4 inv. sed corr. 5 p. 30,20: quia] quod p. 31,32: et] om.4 om. sed corr. sup. lin. 5 Le Quodlibet II d'Henri de Gand a ete edite trois fois dans les editions p. 39,94: essentia I] existentia d'ensemble des Quodlibets d'Henri de Gand: en 1518(46), en 1608(47) et p. 45,50: individuatio] individua ratio en 1613 (48). L'edition de 1613 est une reimpression de ceJle de 1608. Celle de 1608 d6rive de celle de 1518(49). A la recherche de la position du Dans la piece 3 (sur 1/6 de son texte): p. 54,76: aliquid] aliquod modele manuscrit de Badius, premier Miteur, dans la tradition manuscri- p. 56,28: et 1] om. te, j'ai collationne I'Mifio princeps avec les parties du texte coJlationnees p. 57,40: sui individui] inv. sur tous les manuscrits. A vant d'en reproduire les resultats, il est Dans la piece 4 (sur 1/6 de son texte): p. 83,2 I: his] om. (46) Quodlibeta Magistri Henrici Goethals a Gandavo doctoris Solemnis: Socii Sorbonici: p. 83,24: et] om. et archidiaconi Tornacensis. cum duplici tabella. Vaenumdantur ab Iodoco Badio Ascensio, p. 83,28: Apostolus] Amplius 4 Amplius sed corr. 5 sub gratia et privilegio ad finem explicandis. Parisiis, 1518,2 tomes. (47) Magistri Henrici a Gandavo. Doctoris acU/issimi et celeberrimi. Archidiaconi p. 83,35: noverim us] novimus Tornacensis. Aurea Quodlibeta. hac postrema editione commentariis doctissimis illustrata p. 84,43: quidem] quoque M. Vitalis Zuccolii Patavini, Venetiis, 1608,2 tomes. p. 84,51: tendit] intendit (48) M. Henrici Goethals a Gandavo Doctoris solemnis, Socii Sorbonici, Ordinis Servorum p.84,59: vitae ... genus] om. (hom.) B.M. V. et Archidiaconi Tornacensis, Aurea Quodlibeta, hac postrema editione commentariis p. 84,62: anachoretarum] anochoricarum doctissimis illustrata M. Vitalis Zuccolii Patavini Ordinis Camaldulensis, Theologi p. 85,65: anachoretarum] anochoricarum Clarissimi ... , Venetiis, 1613,2 tomes. p. 85,66: anachoretae] anochoricae 4 anochoricae sed corr. 5 (49) cr. R. MACKEN, Vitale Zuccoli, commelllateur des Quodlibets d'Henri de Gand, dans p. 85,80: anachoretis] anochoricis Bulletin de Philosophie Medievale, 18, 1976. p.84-90. XXXVIII INTRODUCTlON LES EDITIONS ANTERIEURES XXXIX p. 89,83: fratrum congregatio] inv. eollationnant les 103 eas ou les mss BCD(G)H s'opposent au manuserit p. 89,83: congregatio] congregatione A dans la pieee 3, d'une part, avee les manuserits 4-5, d'autre parteO). p. 96,17: est ratio] inv. Sur les 103 eas, 4-5 vont 100 fois avee BCD(G)H. Voiei les references exaetes pour les trois fois ou iis s'aeeordent avee A: p.54,72, p.61,94, Dans la piece 5 (sur 1/6 de son texte): p. 74,43. Faisons d'ailleurs remarquer que dans les deux premiers de ces p.107,28: potius deberet velle] debet velle potius p. 107,28: deberet] debet trois eas, le manuserit 5 porte en premiere leeture I'aecident eommun a p.107,33: illam] om. BCD(G)H et qu'il ne fallait pas du genie pour ehanger in veritate p. 107,37: fiant] fiunt p.74,43, en in veritatem. Si la famille 4-5 vehieule, a tres peu de ehose p. 107,42: potes] potest pres, tous les aeeidents communs de BCD(G)H, si, en plus de cela, elle se p. 107,44: retinendi] recipiendi eharge d'environ six fois le nombre d'accidents qu'on y a reperes en p. 108,45-46: occurrat] occurrit p.108,52: animum] suum addo collationnant 1/6 du texte, on peut a peu pres se faire une idee du degre p. 108,56: enim] non 4 non sed in non est mUl. 5 de deterioration de la famille 4-5. p. 108,58: si] non p. 108,60: sit] fiat p. 108,64: dimittere licet] inv. La famille 4-5 est independante des mss x2 p.108,66-68: et ... relinquatur] om. (ham.) p. 131,84: peccato] peccatum Ce qui sauve, malgre tout, I'honneur de cette famille, c'est qu'elle est independante des mss x2• le m 'appuie ici sur le test des inversions dans Ia Dans la piece 6 (sur 1/6 de sont texte): p. 132, II: venit] venerit piece 3. On a vu que dans cett.e piece, les temoins de la division en pieces p. 133,16: malum non est] non est malum x2 necomportaient pas moins de 13 inversions communes(51). Or p. 133,37: ignores] ignoras aueune de ces inversions ne se Iit dans la famiIle 4-5. Bien entendu, I'un p. 134,49: edicta] per edictum p.134,50: eam] eum ou I'autre manuscrit de la famille ou I'aneetre eommun ont pu, un a moment determine de leur histoire, subir quelque contamination laterale. p. 134,50: quantum] in quantum p. 134,56: IO] om. Pour ma part, c'est ainsi que j'expliquerais les accidents de la famille 4-5 p. 134,58: vindicanda 1] vindicando p.4,24 et p. 131,84. Ces aceidents se retrouvent dans les temoins de p. 135,65 :culpam huiusmodi] inv. X2CS2). p.135, 75:quod] om: p.135,78: et impetranti adiudicaret] om. (ham.) p. 135,79: si] non 4 non sed in si non mut. 5 Les accidents de I'Mition de Badius p.138,47: Multi] Multa p. 138,56: curent] current Sur 1/6 du texte du Quodlibet IIl'edition de Badius porte 31 aeeidents p. 138,58: inverecunda] in verecundia p. 146,57: quod] quia isoU:s. Parmi les accidents communs de Badius, il y en a 14 que I'on ne p. 146,57: extendi mus] expendimus 4 expendimus sed corr. 5 trouve en aucun autre manuserit que D, et il y en a 20 qui ne se trouvent pas en D. Or parmi ces 20 accidents, Badius en partage 14 avee la famiIle La famille 4-5 est inferieure aux mss x 1 4-5, soit avec les deux manuscrits li la fois, soit avec I'un des deux. A part les 14 accidents communs li Badius et D seul, d'une part, et les 14 II est important, en vue d 'une evaluation de cette famille de accidents communs li Badius et la famille 4-5 seule, d'autre part, au cu ne manuserits 4-5, de noter qu'elle porte, li de rares exceptions pres, tous les communaute entre Badius et des manuserits particuliers ne se degage de aecidents eommuns qui opposent les manuserits BCDH li AF, a.fortiori ('0) Ces eas sont tous reproduits dans l'apparat critique. ceux qui opposent BCDEFH li A, li quoi eette fa mille 4-5 ajoute une serie ('1) Voir la table des aeeidents eommuns des mss x 2, pp. XXVIII·XXXII, surtout p. XXIX. ('2) cr. ibid., p. XXVIII et p. XXXI. importante d'aeeidents eommuns propres li elle. le m'en suis assure en LES EDITIONS ANTERIEURES XLI XL INTRODUCTlON I'ensemble des accidents communs de Badius. Les accidents communs p. 28, 18-19: Quod secundum sententiam episcopi] secundum sententiam epis- copi. Quod" p. 29,24: est ei] inv. p.29,25: circumscribitur] restant apres deduction des 14 accidents Badius-D et des 20 accidents describitur p. 29,31: sicut] om. p. 29,34: vilius ... nobilius] nobilius sup- Badius-non-D (dont 14 Badius-4-5) refletent I'histoire du texte au ponendo ante vilius p. 30,43: suae] om. p. 30,44: circuitur] moment precis ~U, charge de I'opposition commune de BCDEF(G)H circumfertur p. 30,47: transsubstantiata] ser. sed translata i. m. p. 30,14: contre A et de I'opposition commune de BCD(G)H contreAF, le texte en passibilis] passibilis p. 30,20: differunt] differrent p. 31,28: solum] est arrive au degre de deterioration reflete dans les temoins XI, li savoir B, solus p.31,30: magis] sensus addo p. 31,33: autem] om. p.31,38: vel [] et p.41,47: Ponendo enim] Unde ponendo p.44,21: quantum] est addo E et H. Dans la table qui suit j'ai reproduit dans la colonne I les accidents isoles de Badius, dans la colonne 2 les accidents communs li Badius et D , Pecia 3 2 3 dans la colonne 3 les accidents communs a Badius et a la famille 4-5 p. 55,85: materia subiecta] inv. + (c'est-a-dire a 4 et 5 li la fois ou a !'un des deux). Les accidents communs p. 55,89: specie] species + restants de Badius sont reproduits en dehors des colonnes. p. 55,96: et] om. + p.56,7 : ubi] ut + 3 p. 56,14: essentiam per intellectum] per intellectum essentiam + Pecia I 1 2 p. 56,18: possunt] potest + p. 3,9 : erat quaestio] quaerebatur + p. 56,22: VIIIO] IVo + p. 3,17: idea] creativa idea + p. 57,38: Hinc] autem addo + p. 4,44: intentionem] intensionem + p. 57,38: VIno] VIIO + p. 4,44: intentio] intens io + p. 57,40: designetur] designet + p. 5,54: secundum quod] om. + p. 57,43: plurimum] pluriurri + p. 5,72-6,73: unus ad plures respectus] ser. sed in unus respectus p. 75,61: Et] om. + ad plures mut. D + unus respectus ad plures respectus Bad. p.55,80: contingit] convenit p. 55,5: quia] quod p. 56,27: est 1] p. 12,94: genera re om. + om. p. 56,32: possint] possunt p. 57,34: contingit] convenit p.57,35- p. 12,94: et] om. + 36: immaterialibus] materialibus p. 57,44: redit] recurrit p. 63, 19-20: p. 17,19: iure] mater + ita ... nec2] nec est magnitudo nec ita quod in sua natura p.66,4-5: potentia substantia] substantia animae quam potentia p. 68,48: p. 3,3: rationabilem] rationalem p. 3,4-5: plura alia] inv. p. 3,12: per- natura quantum] in quantum natura angeli p. 68,49: universi] alicuius fectionis] earum addo (homoioceph.) p. 3,12: Sed] Et p. 4,33: est essentia] addo p. 68,49: aliquam] aliam p. 68,50: cuius ... pars] om. p. 68,57: inv. p. 4,40: diffusius alias] inv. p. 4,43: Avicennam enim] inv. p. 4,45: natura angeli] inv. p. 68,59: ubique est Deus] Deus est ubique p. 69,60: intentio] intensio p. 5,54: sic] sicut p. 6,73: nisi]ubi p. 6,73: quod] determinate] vel addo p.69,60: solum!] solummodo p.69,60: solum2] om. p.6,75: et] om. p.9,32: sic] si addo p.IO,35: tunc] ergo solummodo p. 75,62: essentialiter] essentiae. addo p.12,94: scilicet] om. p. 17,19: quam] quando p. 26,23: secun- dum] per Pecia 4 2 3 p. 84,43: quidem] quoque + Pecia 2 2 3 p. 84,43: omnis] eis D eius Bad. + p. 28,17: quem] quam + p. 84,55: artibus] actibus + p. 29,22: existentes] existentis + p. 84,59: operis] opus + p. 29,23: Ablato] Abstracta + p. 85,73: nullius] nulli + p. 29,26: igitur] ergo + p. 85,73: religionis] religioni + p. 29,31: distantia] substantia + p. 85,73: regulis] om. + p. 29,34: ante] om. + p.85,75: solius] om. + p. 30,16: oculi] eius + p.85,76: Dei] Domini + p. 31,32: primo et] om. + p. 85,83: conversionis] conversationis + p.31,32-33: per se maxime] maxime per se + p. 97,48: possunt] possent + p. 45,48: habeat] habat + 0.100.3: determinarel terminare + LES EDITlONS ANTERIEURES XLII1 XLII INTRODUCTION p.82,15: est2] Sed addo p.83,17: est] om. p.83,31: statim] stat autem p.135,77: ipso] quod addo p.138,48: esse] et se p.138,52: m p.83,35: demum] deinde p. 84,45: omnis] omnes p. 84,47: duplici- aestuantes] aestuante p. 138,53: celsiora] caelestia p. 138,54: infra] ter homo] inv. p. 84,52: perfectionis] perfectum p. 84,57: professionis] ita p. 146,54: ex] est p. 146,55: ex] ut perfectionis p. 84,59: genus] om. p. 85,63: adhuc] om. p. 85,67: reli- giosi viri] inv. p. 89,84: ad] om. p. 89,84: promoventium] promovens p. 89,84: distrahentium] dis trahens p. 96, 15: arguebatur] A la lumiere de ces accidents communs, d'une part, et de ces accidents arguitur p. 96,18: Probatio ... ementis] om. (ham.) p. 96, 18-19: exspectat isoles, d'autre part, essayons maintenant d'evaluer I'edition de Badius. plus] inv. p.96,23: usque ad] ultra p.97,43: in continenti] En ce qui concerne Ies accidents communs, iIs permettent deux incontinenti p. 99,00: possessionis] inter quos solent fieri contractus addo hypotheses principales. hic p. 99,1: inter ... contractus] om. hic p.IOI,12: tenetur] Sed au bien Badius s'est servi d'un seul manuscrit. Dans cette hypothese, add. p.101,12-l3: iuste ... tenetur] etc. son modeIe reunissait Ies accidents communs de Badius avec D, d'une part, et de Badius avec la famille 4-5, d'autre part. Or des 26 accidents Pec ia 5 I 2 3 isoIes de D reperes dans 1/6 du textee3), 14 ont df1 passer dans Ie modeIe p.107,36: quantum] quanto + utilise par Badius, tandis que des 64 accidents communs de la famille 4-5 p. 107,42: sine peccato potes] potest sine peccato + reperes sur le meme 1/6 du texte(S4), seulement 14 ont dli y passer. Il p. 107,42: potes] potest + p. 107,42: vitare] vitari + sembIe donc que, toujours dans cette hypothese, Badius se soit servi d'un p.107,42: debes] debet + manuscrit, pour I'essentieI, proche de D, mais, par moments, contamine p. 108,45-46: occurrat] occurret + par la famille 4-5. p.108,53: in] om. + au bien Badius s'est servi d'un premier manuscrit pour Ies epreuves et p. 109,76: est] esset + a eu recours a un manuscrit diffetent pour la correction. Dans ce eas, la p.131,86: epyeikes] Epicaia + p. 131,86: dirigit] et definit addo + contamination de D par la famille 4-5 peut eventuellement remonter a 1'editeur Iui-meme. Badius a pu se servir, en effet, d'un manuscrit p.107,28: exigi] exigere p.107,32: illud] id p.107,33: convertendum] appartenant a la fa mille 4-5 (certainement ni 4, ni 5, puisque seuIs Ies convertendam p. 107,38: obligent] obligant p. 107,44: adhuc credo] accidents communs de la famille sont passes dans I'edition) pour inv. p.108,49: id] illud p.108,60: sit] fit p.108,62: exinde] imprimer ses epreuves. Cette conjecture offre des avantages et des inde p.109,69-70: opportunam] optimam p.109,71-72:· scandalizentur] scandalizarentur p. 109,72: opportunam] optimam p. 109,76: Sic] inconvenients. Du cote des avantages il y a le fait qu 'en 1518 Badius a sicut p. 109,78: subversionem] subversione p. 109,83: sit] sans doute cherche un manuscrit compIet (des 15 Quodlibets d'Henri de est p.109,87: debet eam non] non debet eam p. 118,83: plures praeben- Gand) et clairement lisibIe, donc recen t. Or la famille 4-5 etait passabIe- das simul] simul plures praebendas p. 118,84: mediorum] ment recente a ce moment-Ia. La date du ms.4, acheve en 1462eS), en modorum p. 127,84: me] ire p. 129,39: teneantur] teneant p.131,82: temoigne. Cette date est confirmee du fait que la famille 4-5 ajoute un oppugnatoribus] oppugnantibus p. 131,85: qui] quod nombre impressionnant d'accidents communs aux accidents communs des temoins Xi, te1s B, E et H. Du co te des inconvenients cependant se Pec ia 6 1 2 3 trouve le fa it du petit nombre (de I'ordre de 14/64) des accidents propres p. 132,10: dispergent] disperdent + + a cette fa mille qui soit passe dans I'edition de 1518. Pour maintenir cette p.133,34: culpa] Ecclesiae addo conjecture, il faudrait supposer inevitablement que la correction a dt1 p.134,38: tu] tamen + p. 136,81 : praecipitio] principio + eliminer un bon 3/4 des Iectures propres a cette famille. Ce qui peut p.146,55: earum natura] inv. + paraitre invraisemblable. A moins que ce ne soit precisement a cause des p. 146,56: vel] etiam addo + p.133,15: esse aliquid] inv. p.133,23: igitur (53) Voir la table des accidents isoles p. XXVI I. p.132,12: bello] in addo (54) Voir la table des accidents comrnuns de la fa mille 4-5, p. XXXVII·XXXVIII. est] inv. p. 133,36: quod] om. p. 134,38: continetur] (") Cr. supra, p. VII. continuetur p. 134,46: puniendo] pub1icando p.135,60: enim] LES EDlTIONS ANTERIEURES XLV XLlV INTRODUCTION multiples dHiciences du texte que Badius se soit mis a la recherche d'un TECHNIQUE DE L'EDITION modele different pour la correction ... Badius a pu se servir aussi, dans un premier temps, d'un manuscrit n'appartenant pas a la famille 4-5, mais Les principes presidant' a I'edition du Quodlibet I et X sont maintenus. contamine par celle-ei et donc, de toute fa<;on, contemporain de la familIe Comme dans le Quodlibet I, chaque question du Quodlibet est prece dee 4-5 et, du fait meme, passablement n~cent en 1518. Cette deuxieme de son titre. Les manuscrits du Quodlibet II n'offrant pas toujours une conjecture garde les avantages de la premiere sans en encourir les table des questions ou une table complete, il m'a semble que, dans le cas inconvenients. Quoi qu'i! en soit au sujet de ces deux eventualites, Badius du Quodlibet .fI, I'edition critique pouvait reproduire les titres des lui-meme ou un socius verse dans la th6ologie( 56) a pu, dans un 'second questions tels qu'ils se lisent dans les annonces des questions. Ces temps, avoir recours au manuscrit D, manuscrit de Sorbonne, pom la annonces font partie integrante du texte et se trouvent dans tous les correction des epreuves. II est probable que Badius a trouve en un pere temoins complets. De plus, elles remontent il I'auteur meme, qui les a franciscain, maftre en theologie a Paris, un compagnon de ses introduites dans le texte lors du travail redactionnel de la determinatio. labeurse7). Le fait que les editeurs associes ont divulgue la these selon Dans la table des matieres ajoutee il I'edition, on reproduira simplement laquelle Henri de Gand etait socius de Sorbonne( 58), invite d'ailleurs a chaque titre dans la teneur qui figure dans le texte de I'edition. considerer comme vraisemblable I'idee que ce soit dans le milieu A des endroits du texte ou les temoins entierement colIationnes ne sorbonnique, et donc a I'aide d'un manuscrit de Sorbonne, que I'on ait permettaient pas de remonter jusqu'a une lecture satisfaisante, on a fait corrige les epreuves de I'editio princeps. appel a I'ensemble des manuscrits. Les conjectures proposees il ces tres En toute hypothese, I'edition de Badius reproduit un texte contamine rares endroits sont signalees dans I'apparat critique avec la mention des du Quodlibet II et ref1ete un stade avance de I'histoire, et de la deteriora- manuscrits d'ou elles sont tirees. Les manuscrits en question sont alors tion, du texte. designes d'apres le numero qu 'iis ont re<;u dans la parti e de I'introduction En ce qui concerne les accidents isoles de Badius, une bonne partie consacree a la description des manuscrits. semble ref1eter ce qu'on peut appeler des «corrections humanistes». Trois cas sur 31 me paraissent, a cet egard, assez clairs. Dans I'accident p. 107,36 (piece 5) Badius Iit, au lieu de quantum potest occultius, quanto potest occultius. Dans I'accident p. 131,86 (piece 5), il change epyeikes en Epicaia. Dans I'accident p.132,IO (piece 5) il substitue disperdent nos a terra a dispergent nos a terra, ce dernier verbe pouvant paraftre, en effet, un peu recherche en un pareil contextee9). II va de soi que ces «corrections humanistes» diminuent la valeur du tt'~moignage de Badius. ('6) Voir a ce sujet la lin de la dedicace dans l'edition de Badius, I (folio sans numero). (57) Cr. ibid. (5") Cf. supra, dans la note 46 ou l'on trouve le titre de l'edition. En ce qui conceme Henri de Gand socius de Sorbonne, voir F. EHRLE, Beitriige zu den Biographien beriihmter Scholastiker, dans Archiv fur Literatur- und Kirchengeschichte des Ajittelalters, I, 1885, p. 383-385. Voir ausi P. GLORlEUX, Aux origines de la Sorbonne, 1 (Etudes de Philosophie Medievale, LIII), Paris, 1966, p.309. ('9) cr. A. BLAISE, Dictionnaire latin-franrais des auteurs chretiens, Turnhout, 1967, p. 281, sous «dispergo», 2. ABREVIATIONS ET SIGNES SIGLES A = PARIS, Bibl. Nat., lat. 15848 addo addidit alia littera B = PARIS, Bibl. Nat., lato 15847 ai. lill. alia manu C = PARIS, Bibl. Ars., 455 ai. man. confusum D = PARIS, Bibl. Nat., lat. 15358 confuso correxit (correctio, etc.) E = BORDEAUX, Bibl. Munic., 146 corr. F = PARIS, Bibl. Nat., lat. 14726 de! defici t delevit G = LONDON, Brit. Libr., Royal 1l.C.X dei. H = VATICANO, Bibl. Vat., Burgh. lat. 299 eras. erasit exp. expunxit ham. homoioteleuton homoioceph. homoiocephalon i.m. in margine in! inferiore inser. inseruit inv. invertit iter. iteravit lac. lacuna, i. e. spatium vacans in codice mut. mutavit om. omisit ras. rasura ser. scripsit seq. sequitur sup. superIore sup. lin. super lineam suppl. supplevit < > supplevi - A 55'" B 32'b D 20'a E 23va G 14'b H 27va Bad. 28v Zucc. 46'a I In nostra generali disputatione I hesterna proponebantur 19 quaes- H 27vb tiones, quarum quaedam pertinebant ad Deum, quaedam vero ad rationabilem creaturam. Circa Deum quaerebatur unum pertinens ad eius divinitatem et plura 5 alia pertinentia ad eius assumptam humanitatem. QUAESTIO 1 UTRUM DEUS PER UNAM IDEAM COGNOSCAT DIVERSA INDIVIDUA EIUSDEM SPECIEI De primo erat quaestio utrum Deus per unam ideam cognoscat diversa IO individua eiusdem speciei. Quod sic, arguebat ur quia diversa individua eiusdem speciei secundum eundem gradum perfectionis imitantur Deum. Sed creaturae a Deo cognoscuntur secundum quod perfectiones earum sunt in ipso, quas secundum gradus suos imitantur. Idem autem gradus imitationis respon- 15 det eidem rationi perfectionis in Deo. Ergo eadem ratione perfectionis Deus cognoscit diversa individua eiusdem speciei. Sed ratio perfectionis creaturae in Deo est sua idea in ipso. Ergo etc. Contra. Plura ut plura, distincta et diversa non I cognoscuntur uno, Zucc.46,b quia distinctio cognitorum ut cognita sunt, necessario sequitur rationem 20 cognoscendi. Deus cognoscit diversa individua eiusdem speciei ut plura et distincta. Ergo non cognoscit ea uno. Id autem quo ea cognoscit, idea vocatur in ipso. Ergo etc. ABDEGH 4 quaerebatur] quaerebantur sed n dei. G 4-5 plura alia] inI'. BDEGH II Quod ... speciei] om. (hom.) G 12 perfectionis] earum addo (homoioceph.) BDEGH ser. sed earum addo (homoioceph.) i. m. 01. man. A 12 imitantur] imitatur B 12 Sed] Et BDEGH 13 quas] ser. in ros. 01. man. A 14 suos] i. m. 01. man. A 15 rationi perfectionis] inI'. Jed in rationi perfectionis corr. A 16 cognoscit] om. B 17 creaturae] i. m. ai. man. A 17 sua] creativa addo D 19 distinctio] definitio sed dei. eI distinctio i. m. E 21 ea '] om. E 21 autem] aliud G '.11" • 4 QUODLIBET Il QUAESTIO I 5 l indifferens est ad esse et non esse, tamen ex se habet non esse, nisi habeat ipsum ex alio. Sic autem I est indifferens ad universale et particulare E 23vb quod ex se nec est universalis nec particularis, sed solum habet rationem Hanc quaestionem movit Nebridius AUGUSTINo,quam reputat valde particularis in quantum recipit ab altero esse subsistentiae in supposito difficilem, dicens in quadam e p i s t O I a ad ipsum: «Quaeris utrum 25 50 determinato, esse vero universalis recipit in quantum per intellectum summa illa Veritas et summa Sapientia, forma rerum per quam facta sunt abstrahitur a suppositis, in quibus habet esse tamquam unum in multis, omnia, generaliter hominis, an etiam uniuscuiusque nostrum rationem et iterum per praedicationem applicabile multis: universale enim, secun- D 20rb contineat. Magna quaestio.» Respondet tamen, sed responsione ocx:ulta, I dum PHlLOSOPHUM; non est nisi unum in multis et de multis. quam per similitudinem declarat secundum quod potest. Et sic, secundum quod essentia rei dupliciter potest considerari, scilicet Bad. 28vA I Ad cuius intellectum sciendum quod in qualibet essentia sive natura 30 55 I ut in se et ut in supposito uno vel multiplicato in pluribus, sic idea H 28ra creata est considerare duo: essentiam ipsam ut essent ia est, et eius secundum quam Deus habet ipsam rem cognoscere, cuius est ipsa actualem existentiam sive subsistentiam. Quantum est ex ratione essen- essentia similitudo, dupliciter potest considerari: uno modo ut est tiae ut est essent ia absolute, duplex est in ea indifferentia. essentiae absolutae, alio modo ut est essentiae relatae ad supposita. Uno enim modo indifferens est ad esse actualis existentiae et ad non Primo modo secundum quamlibet speciem creaturae in Deo est esse, quia quantum est de se, nata est esse et non esse, licet differenter, 35 00 tantum una idea, qua cognoscit totam virtutem essentiae et eius multipli- quoniam, quantum est ex ipsa sibi derelicta, semper habet non esse, sed cationem possibilem fieri per varia supposita. Zucc. 46va quod habet esse, hoc est in I quantum est Dei. effectus, ~ quo es~e Secundo modo illa una idea respectu essentiae est ut plures respectu existentiae participat in quantum eius effectus est, Ita quod eIUs essentla suppositorum multiplicatorum sub illa essentia. Ita quod, sicut ipsa B 32va non sit suum esse, sed quasi adveniens et accidentale I ei, participatum ab essentia rei una est in se et plures in relatione ad supposita, sic ipsa idea ipsa, secundum quod in a I i i s q u a e s t i o n i b u s diffusius alias exposi- 40 115 eiusdem essentiae una est ut respicit ipsam essentiam absolute, plures est tum est. in quantum respicit ipsa supposita sub identitate essentiae. I Nec est Bad. 28v8 Alio vero modo est indifferens ad esse universale et particulare. differentia, nisi quod essent ia in diversis est multiplicata secundum rem, Secundum A VlCENNAM enim essentia rei in quantum essentia, est essent ia idea vero essentiae respectu ipsius essentiae una est, plures vero secun- tantum, et sunt extra eius intentionem intentio universalis et particularis, dum respectus ad supposita diversa, quorum respectus diversi sub una sicut et intentio existentis et non existentis, et multo magis, quia, licet res 45 70 ratione respectus ad ipsam essentiam continentur, sicut sub unitate essentiae continentur plura supposita. Ita quod, sicut ipsa essentia est una ad plura supposita, sic respectus idealis ad essentiam est unus ad ABDEGH ABDEGH 24 movit] movet G 24 quam] quem DH 27 generaliter] generalis G 27 an] aut G 51 alab ABH ab sed in a COIT. D 52 iterum] unum G 52 praedicationem] 29 quam] quem B 30 qualibet] quolibet sed in qualibet co~r. D 31 est2] ut s~d de~. et participationem G 52 universale] unum G 53 unum] om. sed i. m. aI. litt. E 54 sic] est i. m. aI. /iit. B 33 est essentia] inv. DEGH 34 emm] om. H 34 eXlstenl1ae] sicut BDG 54 secundum quod essentia rei] essentia rei secundum quod ABDEGH essentiae G 36 est] om. DH 38 existentiae] existente H existente sed in existentiae 56 rem] 0111.G 58 absolutae ... essentiaeJ 0111.(hol11.) sed i. 111. aI. /iu. E 59 creaturae] CO". BD essentiae G existente sed in existentiae CO". sed in essentiae mut. i. m. aI. /iit. E rei sed exp. et creaturae i. m. aI. man. A 59· 50 est tantum] inv. A 60-61 essentiae ... 39 quasi] quod G 39 et] ad G 39 accidentale] actuale vel acci~ental~ G .40 dif:u- multiplicationem] om. D 61 possibilem] pluralem ABDH pluralem sed in possibilem CO". i. m. aI. /iit. E 62 una] unus sed eras. et una i. m. aI. /iit. D 66 sub] om. sed sup. siusalias] inv. BDEGH 43 Avicennam enim] inv. BDEGH 44 mtentlOnem] mtenslO- nem D 44 intentio] intensio D 45 sicut] sic EGH /in. aI. /iit. E 68 respectu] lac. sed i. m. aI. /iu. E 69 una] om. G 70-71 sicut ... continentur] om. (ham.) H 72-73 ad plures respectus] ser. sed in respectus ad plures mut. D 25-28 AUGUST., Epist. 14, n. 4 (CSEL 34', p.34, 13-16; PL 33,80). 40 HENR. DE GAND., Quaest. ordo (Summa), ar!. 21, q. 4 (ed. 1520, I, f. 127rM-N, f. 127vS, ed. 1646, (II,) p. 322b-323a, p. 324a-b). 43-44 AVICENNA, Metaph., V, C. I (ed. S. VAN R1ET, II, p. 227, 52-53 Cf. AR/ST., Anal. post., I, c. II (TransI. anon. sive «Ioannis», ed. L. MINIO- 1-238,56; ed. 1508, f. 86vaA-87rbE). PALUELLO, p. 126, 13-18; Iun!., I, p. 2a, f. 176DE; 77a 5-9). QUAESTIO I 7 6 QUODLIBET II 00 earum, quae necessario diversificatur secundum diversitatem obiecto- plures respectus ideales ad supposita, nisi quod essentia multiplicata est rum, quia I igitur essent ia ut secundum se essentia est, non nisi rationem D 20va per supposita, respectus I autem unus ideae ad essentiam manet simplex unius obiecti habet, ut vero numerata est in supposita per aliud et indivisus in variis respectibus ad supposita. 75 numerans eam, habet rationem plurium obiectorum, necesse est similiter Et potest sic unus idealis respectus esse unus per relationem ad quod idea essentiae ut essentia est, sit una tantum per se, ut autem eadem essentiam et, manens unus, esse plures per relationem ad supposita, quia 5 essentia est numerata, est plures per aliud. non respicit supposita nisi mediante essentia, sicut si unus radius Est enim i iste respectus I idealis, tantum protensus usque ad ipsam, G Wa descendens in aliquem punctum medii ab illo reflexus multiplicetur in essentiam absolutam', unicus, et non plures nisi per protensionem dehinc E 24'a plures, praeter quod re et subiecto differunt illi radii a primo, non sic isti xo ulterius mediante suo per se obiecto ad supposita illa in quae numeratur: respectus a primo respectu. unicus scilicet quasi a radice divinae essentiae usque ad essentiam Zucc. 46vb Et sic, I sicut divina essentia una sub diversis respectibus idealibus ad IO creaturae, plures vero ulterius, ut protensus est ad supposita essentiae B 32vb diversas specificas essentias rerum est diversae I ideae omnino, non creatae, ad modum virgulae, quae, a radice protensa, usque ad aliquam autem una habens plures respectus ideales quasi una idea plurificata, sic distantiam tenet unitatem et deinde ulterius a con o quodam per plures una idea essentiae unius sub diversis respectibus idealibus eiusdem X5 virgulas ramificatur, ut dictum est in exemplo de radio. essentiae ad diversa supposita eius non est diversae ideae, sed una tantum habens plures respectus ideales ad diversa supposita eiusdem essentiae I Et hoc intellexit AUGUSTINUS, ut credo, respondendo ad quaestionem Bad. 29'c 15 Nebridii de ideis in quantum sunt rationes producendi res, qualis est quasi una idea plurificata. Ita quod, sicut diversae essentiae specificae, nostra quaestio in proposito de eisdem in quantum sunt principium quia non conveniunt in una essent ia specifica, habent in unitate divinae cognoscendi res. «Mihi», inquit, «videtur, quod quantum ad hominem essentiae plures ideas et non unam in qua illae plures uniantur, sic e 1)0 faciendum attinet, hominis quidem tantum, non meam vel tuam ibi esse contra diversa supposita I sub eadem essentia specifica habent unam rationem .. quo autem ad orbem temporis, varias hominum rationes in illa ideam propter unitatem essentiae, et ipsas unitas in una, sicut essentia est 20 sinceritate vivere. Itaque quilibet homo una ratione, qua homo intelligitur, una et habet plura supposita in se unita. Ita quod, sicut ipsa essentia una factus est. At, ut populus fiat, quamvis et ipsa una ratio, non tamen hominis est in se et non numerat ur in supposita nisi per aliud quod est causa suae ratio, sed hominum. Si igitur pars universi es, Nebridi, sicuti es, omne individuationis - in quibus tota est, licet in nullo secundum omnem 1)5 autem universum partibus constat, non potuit universi conditor Deus rationem ambitus sui -, sic idea una ut est essentiae, non numerat ur rationem partium non habere. I Quamobrem, quod I plurimorum hominum Zucc.47'· secundum rationes diversorum respectuum idealium nisi per aliud, I ut B 33'· 25 ib i ratio est, non ad ipsum hominem pertinet, quamquam miris rursum per essentiae numerationem in supposita. Ut, cum idea in divina essentia modis ad unum omnia redigantur». Ecce plane quomodo eadem et una est non est nisi respectus quidam quo ipsa se habet ad res ut similitudo ABDEGH ABDEGH I quia] quod D I ut ... essentia] om. (ham.) sed i. m. E 2 ut vero] inI'. G 2 aliud] 73 nisi] ubi ABDEGH 73 quod] om. BDEGH 74 unus] unius G unius sed exp. 1'1 esse sed exp. 1'1 aliud i. m. 01. man. A 3 eam] om. G 3 est] om. sed i. m. liI. IiII E unus sup. lin. 01. man. A 75 et] om. DEH 76 per] ad sed dei. 1'1 per sup. lin. B 4-5 eadem essentia] inI'. D 6 iste] ille B 6-7 tantum ... unicus] usque ad ipsam 77 manens] manus sed delo 1'1 manens i. m. aI. IiII. E 77 unus] nun us D 77 esse] tamen essentiam absolutam unicus tantum protensus sed signis il1l'ersionis ellilleris b. 1'1 O. sup. lin. addo BDEGH 78 unus] unius D 79 multiplicetur] multiplecetur D 80 a primo] om. opposilis inI'. A 9 quasi] quod D 9 radice divinae essentiae] divinae essentiae radice G BDEGH 80 sic] autem odd. BDEGH 81 a ... respectu] om. BDEGH 84 plurifi- IO ut] etc. H 12 cono] cavo DH caeno G 12 plures] pluries G. 14 intellexit] iler. sed cata] multiplicata BDEGH 85 unius] respectibus idealibus addo sed deI. A 86 essen- exp.B 14 respondendo] respondens H 15 Nebridii] Nebridi A 16 nostra] om. E tiae] i. m. aI. man. A 86 eius] om. sed i. m. B 86-87 eius ... supposita] om. (ham.) G 17 inquit] inquam G 18 hominis] homine G 20 quilibet] quisque G 21 At, ut] ut 86 est] esse sed in est corI'. E 90 ideas] ideales sed in ideas corI'. E 90 uniantur] ait E 21 fiat] fuit G 22 Nebridi] o Nebridi D 24 rationem] rationes ABDEGH uni unt ur BDEGH 90 uniantur] extra odd. sed exp. 1'1 deI. A 92 ipsas] lac. sed ipsas 01. 24 quod] quam ABDEGH 25 hominem] homo sed in hominem (,OIT.sup. /in. B 26 ad man. A ipsa G 92 in] est G est sed in in COIT.E 92-93 est una] inI'. BDEH 93 unita] unum] om. G 26 redigantur] redicantur G quod addo sed exp. B 93-94 una est] inI'. D 94 numeratur] SCI'. in lac. 01. man. A 95 individuationis] dividuationis A 96 una] est odd. sed exp. B 97-98 ut ... supposita] 17-26 AUGUST., Episl. 14, n. 4 (CSEL 34', p. 34,17-20, p. 35, 2-10; PL 33, 80). om. (homoioceph.) E 8 QUODLIBET Il QUAESTIO 2 9 idea ut respicit essentiam, et, in illa unitate manens, multiplicata est ut Prima, utrum, anima Christi separata, remansit aliqua forma in ipso respicit individua, sicut dictum est. Quod aliquantulum clarificatur per corpore eIUs. suum exemplum, quod ponit, dicens: « Verum hoc cum obscurissimum sit, Secunda, utrum caro Christi viva et mortua erat univoce caro. qua similitudine ilIustrari possit, ignoro, nisi forte ad artes illas, quae insunt 30 Tertia, utrum corpus consecratum. in triduo mortis Christi fuisset animo nostro, confugiendum est. Nam in disciplina metiendi una est anguli" IO vivum vel mortuum. ratio, una quadrati. Itaque quotiens demonstrare angulum volo, non nisi Quarta, utrum ad desitionem accidentium desinit esse corpus eius, ubi Zucc.47rb una ratio anguli mihi oclcurrit .. sed quadratum nequaquam scriberem, nisi prius fuit. quattuor simul angulorum rationem intuerer». Adverte quod dicit «nHio- Circa primum arguitur quod, anima Christi separata, aliqua forma nem» et non «rationes». Eadem enim est ratio anguli, quotquot anguli 35 praecedens mansit in eius corpore, primo sic, quia si nulla mansisset, aut intelliguntur, pluribus applicata. 15 materia nuda stetisset ab omni forma, aut nova forma introducta fuisset, ut patet ex quadam quaestione determinata in Q u o Ii b e t praecedenti. Sed utrumque horum est impossibile, quia tunc non fuisset univoce corpus corpus Christi vivum et mortuum, ut ibidem expositum est. Ergo etc. Per hoc patent ambo obiecta. Bene enim verum est quod idea plurium 20 Contrarium arguebatur sic: nulla forma substantialis praecessit. Ergo est una, in quantum respicit essentiam absolute, quae tamen est plures nulla remansit. Quod autem nulla praecessit, probabatur multipliciter. H 28va quodammodo, I ut respicit supposita. I Et sic, ut dicit secunda ratio, 40 Primo sic: cum forma animae rationalis est forma speciei specialissi- A 55va diversa et distincta intelligit una idea diversificata secundum respectus, mae et illa forma praecederet, necessario esset forma generis. Forma secundum quod essentia diversificatur in supposita, ut dictum est. autem generis in idem cadit necessario cum forma speciei. Non sunt ergo 25 diversae formae re, sed una et eadem. Secundo sic: si sit forma substantialis praecedens animam rationalem I E 24rb QUAESTIO 2 in homine, cum quaelibet forma substantialis dat esse, aut ambae mutantur in tertiam et sic neutra manet, aut una mutatur in alteram et sic UTRUM, ANIMA CHRISTI SEPARATA. REMANSIT non I sunt duae, aut sunt duae distinctae manentes: sunt igitur duo esse B 33rb ALIQUA FORMA IN IPSO CORPORE EIUS 30 substantialia in eodem et sic non esset homo unus per essentiam. Consequens est falsum, ergo et antecedens. Zucc. 47va I Sequuntur quaestiones pertinentes ad humanam. naturam a Deo I Tertio sic: anima remota a corpore seu materia, remaneat aliqua forma Zucc. 47 vb assumptam. Et sunt quattuor. 5 ABDEGH ABDEGH 9 consecratum] consocratum D II desitionem] decisionem G 13 quod] in addo sed 27 essentiam] om. G 27 multiplicata] multiplicato sed in multiplicata COIT. E 27 est] exp. E 15 stetisset] fecisset sed dei. eI stetisset i. m. aI. litl. E 15 nova forma] 0111. sed sup. lin. E 28 clarifica tur] talificatur sed dei. eI clarificatur i. m. ai. iiII. E inv. BDEGH 17 utrumque] utrum G 18 corpus'] scilicet addo BDEH sed add. G clarificat H 29 ponit] ponitur H ponitur sed in ponit corr. D 30 ignoro] ignorabo D 20 arguebatur] arguitur BDEGH 21 autem] om. A 21 nulla] nullam G 21 proba- 30 nisi] nisu sed in nisi corr. B quattuor simul angulorum nisi addo (homoioceph.) sed batur] probatur ADEG 22 forma 1] formae BH formo sed in forma COIT. D 22 est] quattuor simul angulorum exp. eI dei. A 30 artes] altes DH 31 confugiendum] sit G 23 et] si G 24 sunt ergo] inv. G 26 si] 0111. G 27 homine] hominem G fugiendum sed in confugiendum COIT. sup. lin. E 33 occurrit] occurrut sed in occurrit 27 dat] det A 29 igitur] ergo BDEGH 30 unus] unius sed i exp. E 32 sic] si corr. B 34 Adverte] ante te G 35 anguli'] singuli G 36 intelliguntur] intelli- addo BDEGH 32-33 remaneat ... removetur] aut hoc est sed exp. eI remaneat ... gentur G 38 patent] patet E 39 respicit] despicit G 40 sic, ut] sicut H 40 ratio] removetur i. m. ai. man. A rationi sed in ratio corr. E 4 Sequuntur] per addo sed exp. B 5 assumptam] assuptam BD 16 HENR. DE GAND., Quodl. I, q. 4 (ed. R. MACKEN, p. 15,54-66; ed. 1518, I, f. 2vF; ed. 1613, I, f.4rb-4va). 18 Ibid. (ed. R. MACKEN, p. 15,67-16,74 et 21,1-22,46; ed. 1518, I, 29-34 Ibid. (CSEL 34', p. 34, 20-35, 2; PL 33, 80) 42 Cr. supra, p. 5, 54-7, 13. r. 2vG et f. 3rM; ed. 1613, I, f. 4va et 5rb-5vb). 10 QUODLIBET II QUAESTIO 2 11 substantialis. Aut ergo removetur per mutatio nem substantialem, aut accidentalem. Non per accidentalem tantum, quia tunc non esset ibi substantialis corruptio, quod falsum est. Si per substantialem, tunc non 35 I Quaestio ista proposita erat, ut credo, propter determinationem habitam Bad. 29vD potest esse idem ens manens per essentiam quod erat prius. Esset autem in anno praecedenti circa illam quaestionem «utrum in corpus Christi in idem I per essentiam quod erat prius, si maneret in eo aliqua forma sepulcro, anima separata ab eo, aliqua forma nova, qua informabatur, fuit substantialis. Ergo etc. 55 introducta». Et dictum fuit ibi quod «ponentes aliquam formam novam Quarto sic: corruptio unius est generatio alterius. Cum ergo in succedere in corpore Christi, anima separata, necesse habebant illud ponere separatione animae sit vera corruptio, oportet quod ibi sit alterius 40 ex duobus fundamentis suis, quae verissima esse supponebant», ut ibidem formae generatio. Et si sic, non manet idem quod erat prius. fuit delclaratum. Ostensum etiam fuit ibi quomodo illud ponere omnino Zucc. 48'a Quinto sic: accidens est quod adest et abest praeter corruptionem fuit impossibile, quoniam tunc corpus Christi, vivum prius et posterius subiecti. Sed si mansit secundum positionem aliquid, anima separata, 60 mortuum, non fuisset idem numero nisi aequivoce. Ostensum etiam fuit ipsa adest et abest illi praeter eius corruptionem. Anima ergo rationalis ibidem quomodo magis congruebat fidei et dignitati Christi uterque esset accidens. 45 horum duorum modorum ponendi: aut quod, separata anima a corpore Sexto sic: si aliqua esset forma praecedens, a qua corpus haberet esse Christi, remansit pura materia eius sine omni forma substantiali, secun- corpus et non ab anima intellectiva, tunc corpus non praedicaretur de dum negantes gradus formarum in homine; aut quod remansit in materia homine in recto, dicendo: «Homo est corpus», sicut neque pars de toto, 65 aliqua forma media inter animam rationalem et materiam, secundum sed solum in obliquo, dicendo: «Corpus est aliquid hominis». ponentes gradus formarum in homine. Quis tamen horum modorum H 28vb Consequens I est falsum. I Ergo et antecedens. 50 sustinendus esset I secundum veritatem fidei, non determinavi. G 14vb Bad. 29vC Utrumque enim horum modorum exposui, sed neutrum sustinui, quia hoc non pertinebat ad illam quaestionem. Exposui tamen magis modum 70 ponendi, anima separata, materiam manere nudam, quia obscurior erat. Non tamen omnino fuit intentionis meae ipsum asserere, licet hoc aliquibus videbatur, quia prolixius in eo prosequendo I immoratus fui. B 33va ABDEGH Sed aspicienti scriptum patet clare quod neutrum illorum modorum sustinui, sed solummodo utrumque ipsorum exposui suo modo. Unde 33 Aut] an G 33 Aut ... substantialem] om. (homoioceph.) sed i. m. aI. litt. H 34 Non] Si sed exp. eI Non sup. lin. aI. man. A 34 quia] i. 111. aI. 1110n.A 34 esset] esse sed t inser. D 34 ibi] 0111.B 35 Si] Non sed in Si corr. aI. l11an. A 35 per] sup. lin. aI. ABDEGH l11an. A 35 substantialem] substantialis sed eras. eI in substantialem corr. aI. l11an. A quia addo sed exp. aI. l11an. A 35 tunc] ergo addo BDEGH 36 potest] posset sed in potest 52 ut] 0111.sed sup. lin B 52 credo] erat addo H erat addo sed de!. DE 53 praecedenti] COIT.i. 111. aI. l11an. A 36 ens] ea sed in ens corr. aI. 1110n.A 36-38 Esset ... etc.] i. 111. aI. praesenti BEH praesenti sed in praecedenti corr. D 53-54 in sepulcro] 0111. A 54 sepa- l11an. A 36-37 Esset ... prius] 0111.(hol11.) sed Esset autem idem ens ... prius i. 111. aI. rata] separati B anima addo sed exp. B 57 suis] vis sed deI. eI suis i. m. aI. Iit!. E 57 ut] litl. H 37 si] secundo GH secundo sed in si corr. BD secundo sed in secundum l11ut.sed in unde BGH unde sed in ut C,;rr. D 58-59 omnino fuit impossibile] fuit impossibile si COIT. E 37 maneret] manet EGH manet sed in remanet l11ul. sup. lin. aI. lill. B omnino G 59 Christi] 0111.G 60 etiam fuit] inv. B 65 materiam] et addo sed exp. B 39 corruptio unius est generatio] generatio unius est corruptio ABDEGH 40 vera] nisi a 68 enim] 0111.D 70 manere] materiae sed exp. eI manere i. 111.E 71 omnino fuit] sed deI. eI vera i. 111. aI. lill. D a sed exp. eI vera i. 111. E 40 corruptio] corrupto D inv. BDEGH 71 meae] sup. lin. aI. l11an. A 72 videbatur] videatur sed in videbatur 41 idem] 0111. A 42 sic] si aliqua esset forma addo (hol11oioceph.) sed deI. A 43 aliquid] corr. D viderebatur G 73 aspicienti] a addo sed exp. G 73 quod] 0111. ed i. 111. al.lill. B s in addo BGH in addo sed deI. aut exp. DE 43 anima] animata sed in anima corr. D 74 ipsorum] istorum G 74 ipsorum exposui] inv. DE 74 exposui suo modo] suo modo 44 et abest] 0111.(hol11.) EH 0111.(hol11.) sed i.l11. aI. IiII. D 44 ergo] igitur G 46 esset] exposui H est E esse sed t inser. D 46 praecedens] praesens BEGH praesens sed in praecedens corr. D 46 haberet] habere G 47 ab] ipsa addo sed exp. D 47 non] 0111.sed sup. 53-55 HENR. DE GAND., Quodl. I, q. 4 (ed. R. MACKEN, p. 13, 1-22,46; ed. 1518, I, f. 2rE- lin. D 49 sed] non sed deI. eI sed i. 111. aI. IiII. E 50 et antecedens] etc. G 3rM; ed. 1613, I, f.4ra-5vb). 55-58 Ibid. (ed. R. MACKEN, p. 14,43-15,53; ed. 1518,1, f. 2rF-2vF; ed. 1613, I, f.4rb). 58-60 Ibid. (ed. R. MACKEN, p. 15,67-16,74; ed. 1518, I, 39 ARIST., De gen. eI corr., I, C. 3 (lunt., v, f. 351M; 318a 24-25). f. 2vG; ed. 1613, I, f. 4va). 60-66 Ibid. (ed. R. MACKEN, p. 16,74-19,69; ed. 1518, I, f. 2vG-3rH: ed. 1613. I. f.4va-5rb)' 12 QUODLIBET Il QUAESTIO 2 13 quod tunc videbatur omissum quasi in dubio, positum est in quaestione 75 motor in quantum motor habet in actu, et non moveat nisi ut illud quod praesenti. in materia est in I potentia, deducat ad actum, non autem ut id quod est Zucc. 48,b A 55vb I Ad quam, ut complete solvatur, duo necessaria sunt consideranda: in actu, destruendo ipsum actum et nihil generando, reducat in poten- Bad. 29vE primum, quomodo via naturae necesse est ponere quod anima rationalis tiam, quia, ut dicit COMMENTATOR ibidem: «Natura et ars intendunt in homine uniatur materiae mediante aliqua forma naturali de potentia 5 actum, non potentiam». Ut enim dicitur in 11° C a e Ii e t m u ri d i: «De materiae educta via generationis naturalis; secundum, quomodo via fidei xo aptitudine naturae est ut faciat melius semper et nobilius». Unde, si aliquid necesse est ponere quod, anima rationali separata, illa forma media esset actu frigidum et non in potentia calidum, numquam corrumperetur remansit. • ab actu calido. Quantum ad primum ergo, oportet scire quod in generatione hominis Et forte, quod amplius est, nisi agens transmutans passum natum esset natura agit aliquid, quoniam non inaniter dictum est illud PHILOSOPHI: IO ipsum transmutare substantialiter, formam suam passo imprimendo et «Sol et homo generant hominem». Agit autem natura in generatione X5 aliam praecedentem corrumpendo, non inciperet ipsum transmutare hominis, semen transmutando et materiam praeparando ut sit apta ad accidentaliter, quia nec posset omnino illud accidentaliter I transmutare, D 21'" E 24 va suscipiendum In se animam I rationalem, et hoc formam seminIS nisi posset ipsum transmutare substantialiter, iuxta illud quod dicit corrumpendo, quia materia sub illa forma existens non congruit animae: PHILOSOPHUS I° De generatione: in «Si non esset possibile ex igne per illam enim formam non est quid organicum, cuius anima debet esse 15 fieri aquam, neque ex aqua terram, neque ex albo nigrum erit aliquid, neque actus. 'iO ex molli durum. Eadem autem ratio et de aliis». Et sic omnino non Talis autem est dispositio naturae quod in omni actione sua natura alterant se ad invicem secundum accidentia, quae non possunt sese I generationem per se intendit, et non corruptionem nisi per accidens. transmutare ad invicem generatione quae est secundum substantiam. Numquam enim actu calidum corrumperet actu frigidum, nisi intenderet Cuius ratio est quoniam, ut dicit ibi COMMENTATOR: «Non potest aliquis generare actu calidum, ex eo scilicet quod est actu frigidum et in potentia 20 dicere quod subiectum primum in alteratione est aliud a subiecta in calidum, dicente PHILOSOPHO 11° D e g e n e r a t i o n e: «Agunt autem 'i 'i in substantia. Et subiectum alterationis non est ei subiectum, nisi in quantum et patiuntur contraria. Est enim actu calidum potentia frigidum, et actu est subiectum in substantia». Unde, si non posset fieri transmutatione frigidum potentia calidum». Et sic in eis quae moventur per naturam, ut secundum substantiam ex aqua ignis, aquam calefieri ab igne esset dicit COMMENTA TORsuper IXum M e t a p h y s i c a e: «Omne quod movetur impossibile, quoniam aqua secundum quod aqua non potest calefieri, H 29'a aliquo motu, I impossibile est ut moveatur illo motu a motore, nisi habeat 25 quia secundum quod aqua est frigida, et idem, secundum quod ipsum, aliquid eorum quae habet motor», ut scilicet habeat in potentia, quod 00 non potest esse contraria. Unde aqua non est pnmum subiectum ABDEGH ABDEGH 75 omissum quasi] inv. BDEGH 85 generant] generat G 89 cuius] cum G 90 actus] 1 moveat] motor addo i. m. 01. litt. B 2 in '] 0111.BDEGH 3 in I] om. G 3 destruendo] et actus H et actus sed in perfectio et actus mut. i. m. allitr. B et actus sed in forma et de instruendo H de instruendo sed in destruendo CO/T. DE 4 dicit] quoniam illud addo actus I11Ut.i. m. 01. litt. E et actus sed et eras. D etiam actus G 91 Talis autem] ser. in ras. sed exp. D 7 non] om. H 9 forte] i. 111.01. I1UII1.A II praecedentem] praesentem ai. man. A 91 est] om. G 91 -positio ... sua] i. m. ai. man. A 91 quod ... sua] in BDEGH 12 nec] non G 14 in] om. G 19 quoniam] quia B ]9 ibi] ibidem E omni actione sua quod sed quod dei. et post in inser. E 93 actu '] i. m. ai. man. A 19 Non] est addo sed exp. B 20 in 2] et G 23 aqua] aliqua sed ;n aqua COIT. DEH 93 actu 2] sup. lin. 01. man. A 93 nisi] ex materia addo sed dei. A 94 actu I] sup. lin. 01. 24 quoniam] quam GH quam sed ;n quoniam COIT. DE 25 est] addo GH 25 quod2] man. A 94 scilicet] sup. lin. ai. man. A 0111. BDEGH 96 actu2] actum E actum sed om.AG m eras. D 97-6 Et ... nobilius] i. m. ai. man. A 98 Ixum] librum addo G 99 impos- sibile] in pulsione (?) A 99 est] am. D 00 aliquid ... habeat] om. (hol11.) B 4-5 Ibid., comm. 16 (ed. B. BORKE, p. 60, 34-35; lunt., VIII, f. 242E). 5-6 ARIST.. De caelo, II, C. 5 (in ALB. MAGN. COI11I11.,ed. P. HOSSFELD, p. 133,70; lunt., v, f. 117D; 85 ARIST., Phys., II, C. 2 (Iunt., IV, f. 58 I; 194b 13). 95-97 ARIST., De gen. et COIT., II, 288a 2-3). 14-16 ARIST., De gen. et 1'0/'1'., I, C. 1 (I unt., V, f. 345K; 314b 23-25). C. 7 (Iunt., V, f. 382C-D; 334b 20-23). 98-00 AVERR., Metaph. IX Comm. 14 (ed. 19-22 AVERR., De gen. et 1'0/'1'. I COI11I11. 1 (CCAA Verso lat. 4', p. 7, 64-8,65; Ibid., B. BORKE, p. 57,42-44; Iunt., VIII, f. 240M). p. 8,67-68; Iunt., v, f. 346F). 14 QUODLIBET II QUAESTIO 2 15 calefactionis, sed materia, secundum quam quod est actu aqua, est in Si non, illam ergo corrumpit et aliam generat, et hoc in infinitum. potentia ignis. Et ideo dicit COMMENTA TOR ibidem: «Quoquo modo Aut est stare in aliqua forma generat a per naturam disponentem ad contingit ut, subiecto in substantia ablato, subiectum in altera tione aufer- animae susceptionem. Quod procul dubio sentiebant philosophi, quali- tur». Et similiter est quod, agente secundum substantiam ablato, aufertur 30 hO tercumque ponebant animam I uniricorpori, sive ut motorem tantum, B 34'" agens secundum aIterationem ad quodcumque accidens, quoniam quali- sive ut formam et actum. tates activae non agunt nisi sicut formae substantialis instrumenta. Unde Unde A VICENNA, postquam in IYo M e t a p h y s i c a e suae probavit PHILOSOPHUS in HO D e g e n e r a t i o n e contra ponentes quod generatio iuxta modum p~ilosophorum nihil posse esse post non esse nisi per non esset nisi alteratio per qualitates accidentales, dicit quod (;valde aliquid praeexistens in potentia, ut amoveret instantiam quae sibi dari organice attribuunt corpori potentias secundum quas generant, auferentes 35 h5 posset de anima rationali, dicit: «Non potest esse ut ei quod permanet eam causam quae est secundum speciem». Dicendo enim calidum et existens per se, non in subiecto nec de subiecto, ullo modo sit esse post non frigidum esse causas generationis per se, ponunt causas principales esse, sed oportet ut pendeat aliquo modo ex subiecta ad hoc ut sit. Cum generationis quae non sunt nisi sicut instrumenta eius, et dimittunt autem fuerit, est res quae est existens per se, sed est ex aliquo, vel cum esse causam principalem, scilicet formam substantialem, quae per se agit et alterius a se. Primum vero est sicut corpus, quod est I ex hyle et forma. G IS'" per calidum et frigidum tamquam per instrumenta, tam in generatione, 40 70 Secundum est sicut animae rationales cum generatione corporum». De quo quam altera tione quae est via in generationem. post modicum subdit dicens: «Anima quoque non pro venit nisi per esse Bad.29vF I Natura ergo ad generationem hominis, si corrumpat formam seminis subiecti corporalis, et possibilitas sui esse in subiecto est existens per illud, Zucc.48 V • intendens aliquid generare substantialiter, seu aliquid alteret aut transl- propter hoc quod illa materia appropriatur sibi, et quia anima non habet mutet in eo disponendo ad generationem, aut ergo intendit generare esse post non esse, nisi cum fuerit esse corporum secundum modum H 29rb animam rationalem, ad quam disponit I sed non potest ad eam attingere, 45 75 commixtionis, per quam aptatur fieri instrumentum eius et per quam quia non est nisi ab extrinseco, aut aliquam aliam. discernitur certitudo suae novae inceptionis. Tunc enim cum fuerit in illis Non animam rationalem. Tum quia hoc frustra intenderet, et «nihil est corporibus possibilitas huius commixtionis, erit possibilitas essendi ani- Bad.30rF frustra in fundamento naturae et creaturae», ut dicit I COMMENTATOR mam». E 24vb super principium I M e t a p h y s i c a e. Tum quia non quodlibet agit in Illam ergo formam commixtionis corporalis, adveniente anima intel- quodlibet, sed solum contrarium in contrarium, quod est tale in potentia 50 HO lectiva, aut corrumpi necesse est, aut manere simul in materia cum anima quale est agens in actu, quod non est nisi habens formam generandam in intellectiva. potentia materiae, cuiusmodi non est anima rationalis. Si vero intendit generare aliam de potentia materiae, cum non corrumpit contrarium nisi quia generat simile, oportet ergo quod A 56'" corrumpendo formam seminis aliam I formam generet. Aut ergo illam 55 ABDEGH disponit ad animam intellectivam suscipiendam immediate, aut non. 57 illam ergo] inv. G 58 forma] om. DEH 59-79 Quod ... commixtionis corporalis] i. III. sup. aI. lIIan. A 59-60 qualitercumque] qualiter sed cumque inser. A 60 uniri] ABDEGH viri G 60 sive] sicut BH sicut sed in sive COIT. D 6S permanet] manet B 66 non I] nec sed in non corI'. B 66 ullo] nullo BDEGH 67 oportet] oporteat ABDEGH 32 instrumenta] instrumentum H 38 eius] generationis sed deI. eI eius i. III. A 67 modo] om. E 68 ex aliquo] aliquo modo G 70 est] 0111. DEH 72 corporalis] 41 quam] in addo BDEGH 43 aliquid2] quod sed exp. eI deI. eI aliquid sup. lin. aI. man. A 0111. BDEGH 72 possibilitas] pluralitas A 73 hoc] om. H 74 corporum] 44 disponendo ad generationem] i. III. aI. man. A 49 quodlibet] quilibet DC quidlibet BE corpore um BDEGH corporeum sed e in scriptione exp. A 7S instrumentum] iustitia H 51 generandam] om. B 52 anima] alia H 53 potentia] animae addo sed exp. G 76 discernitur] discurratur G 76 enim] sup.lin. aI. man. A 77 possibilitas'] pluralitas 53 non] vero D 5S illam] illa ABDEH ABDEGH 79 corporalis] Illam ergo addo sed deI. A 79 formam] Olli. sed i. III. aI. iiII. E 80 in] om. sed i. m. B 28-30 Ibid. (CCAA Verso lat. 4', p. 8,65-67; Iunt., v, f. 346F). 34-36 ARlST., De gen. eI corr., II, C. 9 (Iunt., v, f. 384K; 336a 1-3). 47-48 AVERR., Melaph. II COlllm. 1 (ed. 6S-70 AVICENNA,Melaph., IV, c. 2 (ed. S. VAN RIET, I, p. 204,70-76; ed. 1508, f. 8SrbF). G. DARMS, p. 54,22-24; lunt., VIII, f. 28K). 71-78 Ibid. (ed. S. VAN RIET, I, p. 204,85-205,93; ed. 1508, f. 8SrbF). 16 QUODLIBET II QUAESTIO 2 17 Corrumpi ab illa omnino non potest naturaliter, quia nullam contra- 10 mater sola cum Spiritu Sancto egit quidquid in generatione carnts rietatem habet forma supernaturalis ad formam naturalem, et nihil aliorum hominum agere solent pater et mater, ut ibidem innuit corrumpit aliud nisi per contrarietatem ad ipsum. AUGUSTINUS. Neque supernaturaliter, quia in generatione hominis non oportet X5 Unde dicit AMBROSIUS libro De incarnatione in Domini:«Cum quaerere aliud miraculum quam animae creatio nem vel infusionem .. generationis fuerit diversa causa, carnis tamen in Christo cum hominibus Bad. 30rG I Oportet igitur ut illa forma naturaliter genita de potentia materiae 15 omnibus una natura est. Partus enim virginis non naturam mutavit, sed maneat in homine simul cum anima intelIectiva supernaturaliter infusa. generandi usum no.vavit, denique caro de carne nata est. Habuit de suo Zucc. 48vb I Quod expresse testatur AUGUSTINUS IlIo libro D e T r i n i t a t e, dicens: virgo quod traderet .. non alienum dedit mater, sed proprium e visceribus «Est certe in corpore humano quaedam moles carnis et formae species et 'iO suis contulit inusitato modo, sed usitato munere. Habuit ergo carnem virgo, ordo distinctioque membrorum et temperatio I valetudinis. Hoc corpus quam naturae sollemnis iure transcripsit in fetum». inspirata anima I regit eademque rationalis». ~O Hinc etiam dicit DAMASCENUS libro IIJD, cap.o 2°: «Purgans ipsam et Nisi enim sic esset, nulIatenus virginem Mariam genitricem Christi virtutem susceptivam Dei Verbi tribuens, simul autem et generativam, fuisse possemus profiteri secundum carnem. Non est enim mater vel construxit sibi ex castis et purissimis sanguinibus virginis carnem puram». pater secundum carnem quia ab eo descinditur materia quae forma 'i 'i Quantum ad secundum, oportet firma fide tenere quod verum corpus carnis ab alio agente informatur, sed quia, virtute semini infusa, ab ipso idem numero omnino, quod vivum pendebat in cruce, mortuum iacebat forma seminis non solum corrumpitur, sed de potentia materiae forma ~5 in sepulcro. Et hoc maxime propter verba sacramenti «Hoc est corpus carnis generatur. meum », quibus consecratum fuisset in triduo mortis verum corpus Hinc dicit AUGUSTINUSD e fi d e a d P e t r um: «Sic eum verum Christi mortuum, sicut ipsemet prius consecravit verum corpus suum hominem crede, ut eius carnem non caelestis, non aereae, non alterius 00 vivum, ut infra patebit. cuiusquam putes esse naturae, sed eius cuius est hominum caro, id est quam Patet igitur ex istis duobus quid dicendum est, quoniam scilicet, anima ipse Deus homini primo de terra plasmavit et ceteris hominibus plasma t per 30 Christi separata, remansit aliqua forma in corpore suo qua erat univoce propagationem ex hominibus». Et quomodo hoc, statim subdit, dicens: corpus, sicut prius vivum. Cum enim corpus habet esse a forma, a quo «Ceterorum vero hominum carnem per humanum I certum est nasci separatur forma corporis, non manet corpus nisi I aequivoce. Haec enim Zucc. 49ra concubitum, viro seminante, femina vero concipiente». Ecce quod aperte 5 est regula generalis in rebus naturalibus, quod, quandocumque aliquid profitetur AUGUSTINUS carnem propagari ex hominibus, quod numquam ab aliqua forma nominatur tale, ipsa amo ta, non manet tale nisi profitetur de anima rationali. Non ergo rationalis anima dat formam 35 aequivoce, secundum quod dicit PHILOSOPHUS 11° D e a n i m a: I «Si in E 25ra carnis, sed per generantes est de potentia materiae I educta. I Nec est Bad. 30rH differentia in hoc in generatione carnis Christi et aliorum, nisi quod ABDEGH ABDEGH 13-20 Ambrosius ... dicit] dei A 13 in] om. B 15 sed] et DH et sed in sed corI'. BE 16 denique] deinde G 17 quod] om. H om. sed i. m. DE 17 e visceribus] eius ceribus H 83 naturalem] om. G 86 vel] et BDEGH 89-92 Quod ... rationalis] dei A 89 IlIO] ser. sed in eius visceribus mut. G 18 virgo] om. G 19 quam] quando DEGH om. B in H 90 formae] forte H forte sed in formae corr. DE 92 regit] tegit G 94 est] 20 2°] 3° sed dei. G 21 virtutem] et addo D 21 Dei] diei sed in Dei corI'. B om. G 94-95 mater vel pater] pater vel mater B pater etiam mater DH pater etiam mater 22 construxit] constrinxit G 24 iacebat] videbant E latebat H 32 enim] om. DH om. sed etiam in vel mut. E 95 descinditur] discinditur BDH discinditur sed in descinditur sed i. 111. ai. iiII. E 34 ab] a BDEGH 34 aliqua forma] inI'. BDEGH 34 ipsa ... tale] corI'. E 96 virtute] virtuti G 96 semini] seminis sed s exp. A 97 forma I] om. sed i. om. (ham.) B 34-35 nisi aequivoce] scr. sed dei., B m. ai. litt. E 99 Sic] Si sed in Sic corr. sup. lin. E 5 seminanteJ seminantem sed in seminante COIT. B 5 aperte] apte (?) E 7 rationalis anima] in\'. G 9 nisi quod] 11-12 lbid., n. 17 (CC lat. 91A. p. 722,318-343; PL 40,758). 13-19 AMBROS., De Nam G ln('{/rnationis Dominicae sacramento, C. 9, n. 103-104 (CSEL 79, 274,141-275,149; PL 16, 843 (879C-D). 20-22 IOANNES DAMASC., De fide orth., c. 46 (III, c. 2), n. 2 (ed. E.M. 90-92 AUGUST., De Trin., III, c. 2, n. 8 (CC lat. 50, p. 133,21-25; PL 42, 871). BUYTAERT, p. 171,20-25; PG 94, 986B). 28 Cr. infra p. 26-28. 35-38 ARIST., De an., 99-3 FULGENTIUS Rusp., Defide ad Petrum, c. 2, n. 15 (CC lat. 91A, p. 720,284-721,289; II, c. I (in ALB. MAGN. Comm., ed. CI. STROICK, p. 67,73-74; in AVERR. Comm., ed. PL 40,758). 4-5 lbid., n. 16 (CC lat. 91A, p. 721,300-301; PL 40,758). St. CRAWFORD, p. 143,2-7; lunt., Suppl. II, f. 53C-D; 412b 18-22). QUAESTIO 2 19 18 QUODLIBET Il oculus esset animal, anima utique esset ipsius visus. Hic enim substantia et definitionem, quantam habent bruta animalia, quod attestatur digni ta- oculi est secundum rationem. Oculus autem materia visus est, quo deficiente ti suae. Generaliter enim in materialibus diversis secundum suppositum, non est oculus nisi aequivoce, sicut lapideus aut depictus». tanto est aliquid perfectius, quanto est secundum formam compositius, 1>5 sive compositione intentionum, sive rerum. Et ideo perfec,tius est aliis compositis quod non solum habet in se compositionem formarum secundum gradus intentionum, sed etiam secundum gradus rerum, licet perfectius esset habens secundum gradus intentionum tantum quaecum- Ad primum in oppositum, quod «nulla forma cum anima ra.tionali 40 que habet I secundum gradus rerum. D 21va praecessit in materia, quia fuisset forma generis et ita coincidisset cum 70 Et licet illa duo esse non coincidant in unitate naturae alicuius formae, forma speciei», dicendum quod aliter intelligitur coordinatio praedica- I coincidunt tamen in I unitate esse personalis proprietatis a forma E 25rbrb menti substantiae secundum negantes gradus formarum et secundum G 15 ultima. Ut, sicut duae naturae, humana et divina, uniuntur in Christo in ponentes eos. Semper tamen gradus formarum necesse est ponere, aut unitate personae alterius earum, et hoc substantiali unione, sic uniuntur Bad. 30vH secundum intentiones I diversas speciei et generis propter differentiam, 4'\ in homine duae naturae, anima rationalis et caro, in unitate personalis quae, addita generi, constituit speciem et est extra intentionem generis, 75 proprietatis, qua est homo I ab altera earum principaliter. Nec restat nisi Zucc. 49rb licet cadat in idem re cum forma generis, aut secundum res diversas. quod ibi natura divina non se habet ad humanam per informationem, B 34v• Quod ergo dicitur, quod «forma praecedens I semper est forma generis et sicut hic habet anima rationalis ad carnem. Et quoad hoc ista unio A 56rb coincidit cum forma speciei», dicendum quod non est verum, nisi ubi est I apparet esse magis substantialis. Et ideo simile perfectius uni tatis perso- gradus secundum diversas intentiones tantum. Ubi vero est gradus 50 nae Christi in duplici natura non est, quam sit unitas personae in homine secundum diversas res, non est verum, quoniam forma praecedens non xo in duplici natura, iuxta illud quod dicitur in sym bol o : «sicut anima est forma nisi generis subalterni et constituit individuum generis, ut ibi sit rationalis et caro unus est homo, ita Deus et homo unus est Christus». Et ex status illius formae, ut in im perfecto tamen, et per aliam formam tali unitate in esse per.sonali animae et carnis in homine consurgit unitas supervenientem constituitur individuum speciei specialissimae tamquam naturae specificae in ipso, dicente DAMASCENO libro IlIO, cap.o 3°: «Qui en tis perfecti in quo sit status, quod solum specialissimum meretur dici. 55 unam homini naturam inquimus, I sciendum quod non inspicientes in eam H 30ra Ita quod secundum hoc homo est aliter species sub animali quam X5 quae animae et corporis rationem hic dicimus - impossibile enim est unius animalia bruta, si in illis non sit ponere gradum formarum. naturae dicere animam et corpus ad invicem comparata -, sed quia Bad. 30vK I Ad secundum dicendum quod formae illae in homine manent et dant ei diversa esse substantialia, sed una incompletum, alia vero completum, ABDEGH quae numquam in idem coincidunt. Et sic, ponendo gradum non esse in 00 formis aliorum, homo non habet tantam unitatem secundum essentiam 62 et] in B 62 quantam] quantum BDEGH 62 quod] quae BDGH 62 atlestatur] attestantur H 63 Generaliter] Qualiter sed exp. e/ Generaliter i. 111. i. iiII. H a 64 ali- ABDEGH quid] quid EH 64 quanto] tanto B 67 secundum'] sed G 67 gradus2] intentionum sed etiam secundum gradus addo D 70 coincidant] coincidunt BDEGH 72 sicut] fiunt 36 anima] natura sed in anima con. i. m. 01. iiII. E 36 ipsius visus] im·. G 43-44 et ... sed in sicut con. D ser. sed in sic mulo E 73 unione] unionem D 75 proprietatis] formarum] om. (ham.) H om. (ham.) sed i. m. DE 47 aut] an G 48 praecedens] om. DEGH 77 hic habet] sic habet hic sed sic exp. B 78-79 personae] perfectione H praesens BEGH praesens sed in praecedens con. D 48 semper] tempore B 49 coin- 79-80 non ... natura] om. (ham.) H om. (ham.) sed i. m. 01. iiII. DE om. (hol11.) sed i. m. ai. cidit] coincidat BDEGH 50 diversas] om. DEGH 50 intentiones] intentionem G man. sed pars ui/ima lamina g/utinatoris abscisa A 80 illud] id BE 81 Et] 0111.G 50-51 intentiones ... diversas] om. (ham.) B 53 in imperfecto] imperfecto BDG 83 IlIO] om. sed sup. lin. G 84 homini] om. E 84 sciendum] scientes G ser. sed in im perfecto sed in in imperfecto corr. sup. lin. H in perfecto E 53 per] quod sed exp. e/ per scientes mut. i. m. 01. iiII. E 85 enim est] inI'. BDEH 85 unius] unus B 86 sed] 0111. i. m. ai. man. A 54 constituitur] constituit DH constituit sed in constituitur con. ai. sed sup. lin. G man. A 56 est] om. sed sup. lin. B 56 aliter] animalis G 58 dicendum] sup. lin. ai. man. A 60 quae] qui G 80-81 ANON., Symbo/um «Quicumque» (quod voca/ur «A/hanasianum») (DENZ., 76 (anc. 40)). 83-88 IOANNES DAMASC., Defide or/h., C. 47 (III, C. 3), n. 5 (ed. E.M. BUYTAERT, 40-42 Cr. supra, p. 9,20-25. 48-49 Ibid. p. 176,49-60; PG 94, 991A-B). 20 QUODLIBET" QUAESTIO 3 21 plurimae personae hominum sunt in duabus perfectis naturis, animae, dico, modo fonnalis, non est verum omnino. Unde bene dicitur: «Homo est et corporis». corpus», licet ratione animae rationalis non sit corpus, sed ratione I Ad tertium dicendum quod anima removetur a suo corpore per formae praecedentis secundum gradum rei, sicut asinus non dicitur mutationem substantialem. Non tamen propter hoc est aliud ens per 'iO animal secundum negantes gradus rei ratione differentiae suae, specificae essentiam, nisi sicut incompletum aliud est a completo, non sicut 15 qua est asinus, sed ratione differentiae generis quae est sensibile, quae contrarium aliud est a contrario. praecedit eam secundum gradum intentionis. I Ad quartum, quod «corruptio unius est generatio alterius», dicendum quod hoc non est verum, nisi natura sibi omnino derelicta. Actione tamen divina praeservante subiectum a corruptione, natura bene potest 'iS QUAESTIO 3 corrumpere sine generatione, sicut contingit in morte Christi, ut forte alias videbitur. UTRUM CARO CHRISTI VIVA ET MORTUA I Ad quintum, «quod anima intellectiva tali subiecto ex materia et illa ERAT UNIVOCE CARO forma naturali adest et abest praeter eius corruptionem», dicendum quod illud verum est de illo quod inest alteri ut subiecto a quo habet esse, non 00 I Circa secundum arguebatur quod caro Christi mortua et viva non fuit ZUcc. 50ra autem de eo quod inest alteri ut cui dat esse. In hoc enim differentia in~er 5 eadem numero, quoniam ab eadem forma re caro est I caro et caro viva, A 56va esse fonnae in materia et accidentis in subiecto. Nunc autem anima quoniam etsi ab alio dicatur caro et alio viva, illa se habent per ordinem, intellectiva inest illi ut cui dat esse - non illud incompletum, quod et fonnae per ordinem se habentes sub eodem genere, necessario habuit a forma praecedenti, sed esse completum specificum, ad quod coincidunt. Si ergo caro Christi desinit esse viva, ergo desinit esse caro, illud erat in potentia ut sub illo non accidentaliter, sed essentialiter et S sed si diceretur caro, hoc esset aequivoce. substantialiter perficiatur -, non autem ut a quo recipit esse. IO In oppositum est fides, quoniam sicut tenet quod erat idem corpus, ita I Ad sextum, quod «si ab alia fonna habetesse corpus, ab alia anima, non et quod erat eadem caro, dicente DAVID in Psalmo: «Caro mea praedicaretur corpus in recto de homine quod habet esse ab anima», requiescet in spe». dicendum quod hoc non est verum nisi de eo quod non est nisi pars materialis seu integralis. De eo autem quod est pars essentialis et aliquo IO I In hac quaestione plus docet nos fides quam rerum natura, quia si ex Bad. 30vP 15 natura rei eadem esset numero caro vivi et mortui, hoc est ponendum in aliis hominibus. Quod perscrutari ad praesens assumptum non est. Sed ABDEGH quomodocumque se habeat in aliis, circa carnem Christi firma fide tenendum est, ut credo, quod eadem erat numero viva et mortua. Erhoc, 89 removetur] renovetur H renovetur sed in removetur corr. D ser. sed in renovetur mul. E 90 aliud] om. sed i. m. aI. iiII. E 91 nisi] om. sed i. m. aI. IiiI. E 91 a] ad sed d exp. A ABDEGH om. sed sup. lin. aI. litl. E 93 quod] ru addo sed exp. B 93 corruptio unius est generatio] generatio unius est corruptio A 93 unius] om. D om. sed i. m. aI. Iiii. E 94 nisi] si addo sed eras. D 94 derelicta] est addo i. m. aI. iiii. D 95 tamen] om. E Il est] om. sed sup.lin. D 13 secundum] om. B 14-15 suae ... differentiae] om. (ham.) 95 praeservante] perseverante G 99 abest] abesse potest sed in abest potest mul. A EH om. (ham.) sed suae specificae qua est asinus, sed ratione i. m. 01. IiII. D 15 differen- 99 eius] subiecti G om. sed subiecti i. m. 01. Iiii. E 00 ut] om. sed i. m. 01. iiii. E I enim] tiae] quae est addo B 4 arguebatur] arguitur A 6 alio2] se addo sed exp. B 8 Si ergo] est addo BDEGH 2 autem] i. m. a!. man. A 4 praecedenti] praesenti BDH praesenti corpus sed exp. ei Si ergo i. m. B 8 desinit'] desininit G 9 diceretur] esse addo G sed in praecedenti mul. aI. IiII. E 6 ut] iler. D 9 estl] om. sed sup. lin. sed anle non 9 esset] esse sed t inser. E Il et] om. EG 14 nos fides] inv. E 18 est] om. sed sup.lil/. inser. D 9 verum ... est] om. (ham.) B IO De] ser. in lac. aI. man. A aI. iiii. E 18 erat] om. B 93 Cr. supra, p. 10,39. 98-99 Cr. supra, p. 10,42-45. 7-8 Cf. supra, p. 10,46-50. 11-12 Ps. xv, 9. 22 QUODLIBETI I QUAESTIO 3 23 quia, anima separata, caro illa secundum formam illam unde erat caro, corpus meum a te sanctificatum) videre corruptionem ( G los s a: putrefac- H 30rb mansit, nec ivit in interitum quoad formam carnis, I dicente I DAVIDin 20 tionem)>>. E 25va Psalmo in persona Christi: «Caro mea requiescet», Glossa: «id est: I Et sic patet quis gradus formae mansit in corpore Christi, anima Bad. 31'Q B 35ra non deficiet in interitum sed dormiet, et hoc: somno I mortis in spe separata. Ex quo enim vere et perfecte sicut alius homo fuit mortuus, resurrectionis». Qua quidem resurrectione reversa est in eam forma vitae, 4'1 nullum actum vitae in se habuit: neque vegetabilis, neque sensibilis, ut anima separata id formae substantialis, quod recedens in carne et neque rationalis. corpore Christi reliquit mortuum, id ipsum reversa invenit in eadem 25 Sed si in hoc terminatur gradus naturalis formae in homine eductae de dispositione substantiali, et eidem iterato coniuncta est et fecit vivuh1. potentia materiae; quae animam intellectivam praecedit, ex hoc non est Bad.31rP Utrum autem in separatione I animae aliquid corruptum fuit in manifestum. Sed quod anima rationalis secundum intellectualem poten- interitum, propter quod corpus suum factum fuit improportionale, quod 50 tiam ab extrinseco est, nulli dubium est. restaurabatur in eius reversione, nondum est manifestum, sed tantum ad Nec restat dubium nisi de vegetativo et sensitivo: praesens sit manifestum quod eadem numero omnino erat caro Christi 30 < I > An in homine pertinent ad substantiam animae intellectivae, et Zucc. 50rb prius viva et deinde mortua et postmodum iterato vilva. sic tota vita corporis humani separatur cum anima, manente solo Hinc dicit AUGUSTINUSD e fi d e a d P e t r um: «De matris utero idem corpore carnis. Ut sic ex duabus formis naturaliter constituatur homo: homo factus exivit, et in cruce idem homo factus pependit, et in sepulcro 55 una naturali educta per naturam de potentia materiae, quae est forma idem homo factus iacuit, et ab inferis idem homo I factus resurrexit. Sed in mixtionis aliqua, in qua ultimus gradus intentionis est eius quod per sepulcro secundum carnem idem Deus iacuit, et in infernum secundum 35 naturam eductum est de potentia materiae, in quo consistit ratio carnis, solam animam descendit, de inferis ad carnem tertia die revertente. Idem sub qua, secundum gradus intentionis inferiores, habent esse ratio mixti Deus qui in sepulcro secundum carnem iacuit, de sepulcro surrexit». simpliciter ut mixtum est, et corporis simpliciter ut corpus est, et Et quia caro Christi sic in morte remansit, ideo nec corporeitatis !lO substantiae simpliciter ut substantia est; et altera supernaturali supernal- Zucc.50va continuatio per putrefactionis incinerationem discontinuata fuit. Unde turaliter infusa, I quae est anima rationalis, quae id quod iam perfectum G I5va sequitur in eodem P s a I m o: «Nec dabis sanctum tuum (G los s a: 40 secundum quadruplicem gradum per formam naturalem unicam et simplicem secundum rem, perficiat alio triplici gradu: vegetabilis, sensi- bilis scilicet et rationalis. Quorum supremus est rationalis, dans actum 65 vitae perfectum, qui est proprius hominibus; medius est sensibilis, quem habet communem cum bestiis; ultimus, sed supra supremum gradum I B 3yb formae inductae per naturam, est vegetabilis, quem habet I communem H 30va ABDEGH cum plantis, quia ab ipso est primus actus vitae, imperfectus et ideo occultus, qualis est in plantis, dicente PHILOSOPHO libro D e p Ia n t i s: in 19unde]non BGH non sed exp. eI vera i. m. ai. /iIt. D non sed dei. eI quae i. m. ai. iiII. E 20 interitum] interritum G 21 in] a sed in in corr. G 2I requiescet]in spe addo BDEGH 22interitum]interitu B interritumG 23est] om. B 23in eam] inv. sed in in eam corr. B 23eam]ea G 24id]ipsum addo A aliud G 24formae ... recedens]i. ABDEGH m. ai. man. A 24 recedens]secendensG 24 carne] carnem G 25 Christi] quod recedensaddo A 25reversa]i. m. ai. man. A reversoBDEGH 25-26in ... substantiali] i. m. ai. man. A 25 eadem]substantiale formali addo sed exp. B 26 eidem]idem B 43 Christi] om. G 44 enim] om. BDEGH 48 materiae]om. E 51 vegetativo]ser. 26 est] om. sed inser. A 27 autem] om. G 28 interitum]interritumG 29 restaura- sed innegativo mut. D hoc negativo sed hoc exp. E 52 An] Aut G 54 constituatur] batur] restaurabatBrestauratur sed in restaurabatur carr. E 30quod]ex B 32matris] constituitur G 55naturali]natura G 56 mixtionis]commixtionisBDEGH 56 est] pOSI corr. SC/". G 35 secundumcarnem] i. m. ai. man. A 36 descendit]descedit G om. G 57 ratio] om. sed sup./in. al.lilf. E 58 gradus]gradum G 58 mixti]mixiD 38sic]sicut BDEGH 39 discontinuataJdiscontinuativaE 40 dabis] om. sed i. m. B mixta H mixta sed in mixti con. E commixti G 61 id] illud G 62 unicam]unitam BDEH unitam (?) G 64 scilicet]om. H 66 sed] si B 67 inductae]ductae sed in inductae corr. sup. lin. a/o man. A 67 vegetabilis]vegetandumH 68 est] om. E 21-23 Ps. xv. 9. 21-23 PETRUS OMBARDUS, L Comm. in Psalmos, Ps. xv, 9 (PL 191, 175D). 32-37 FULGENTIUS Rusp., De fide ad Pelrum, c. 2, n. Il (CC la!. 91A, p. 718,220-227; L 40,756-757). 40-42 Ps. xv, IO. P 41-42 PETRUS OMBARDUS, L Comm. in Psalmos, Ps. xv, IO (PL 191, 176A). 24 QUODLIBET II QUAESTIO 3 25 «Vita In animalibus et plantis inventa est, in animalibus man(lesta 71l Habemus namque ex quibus homogeneorum natura constat. Per genera- apparens, in plantis vero occulta, non evidens». tionem ex elemenltis namque homogenea». Ecce vult quod homogenea Zucc. 50vb < 2 > An vero vegetabile et sensibile pertineant in homine ad formam omnia, inter quae sunt caro et os, immediate sunt ex elementis. Et talia mixti, ut sint duo gradus in ea super rationem carnis. non sunt nisi illa quorum esse consistit in forma mixti. Unde etiam subdit < 3> I An pertineant ad unam formam mediam vel ad duas inter Illl ibidem, post modicum dicens: «Igitur tales particulas algore et calore et formam carnis, quae manet coniuncta materiae, et animam rationalem, 7:- eis quae ab istis sunt motibus, contingit fieri coagulata. Dico sane quae manet separata, et sic sit ponere in homine tres gradus vel quattuor quaecumque homogenea, ut carnem et os et crines et nervum et quaecum- ad minus formarum differentium secundum rem. Ut in morte Chhsti que huiusmodi. Cuncta enim differunt prius dictis differentiis, et aliis ponantur vegetabile et sensibile secundum substantiam corrumpi, et ideo talibus motibus fiunt mixtis». Et in secundo D e g e n e r a t i o n e dicit: rationale separari, et manere quod infimum est non vitale, et ut sic facile 5 «Quoniam autem agunt et patiuntur contraria. Est enim actu calidum sit ostendere quomodo Christus mortuus sit vere et naturaliter sicut alii XIl potentia frigidum, et actu frigidum potentia calidum. Quapropter, si non homines, quod valde difficile est ostendere secundum alios duos modos. coaequantur, transmutantur in invicem. Similiter autem et in aliis I B 35va Sed de hoc nihil ad praesens. contrariis. Et prius ita elementa transmutantur. Ex his autem caro et ossa Neque etiam de illo, quomodo manet in corpore Christi forma carnis et quae talia, quando ad medium veniet: hoc enim neutrum. Similiter autem eadem numero: an scilicet naturaliter, ut idem ponendum sit de aliis IO siccum et humidum I et alia talia I secundum medietatem faciunt carnem et H 30vb D 22"1 hominibus, an miraculose solum, ut hoc fuerit singulare in Christo. X5 os et alia». Ecce quam plane quod esse horum consistit in forma mixti. Et Sed hoc dixerim ut declarem qualiter in labyrinthum nos ponimus loquitur ibi ad litteram de modo generationis mixti ex elementis, cum istam materiam nimium perscrutando, quia, unica difficultate decisa, immediate subiungit: «Omnia autem mixta corpora» etc. statim pullulant aliae graviores. Propter quod ab initio mihi displicuit eam alio anno inchoare, et quasi intactam reliqui. Bad. 3I'R I Quantum autem pertinet ad propositam quaestionem, sufficit dicere ljll quod caro remansit eadem numero in forma carnis. In ipsa enim est 15 I Ad argumentum in oppositum, dicendum quod ponentes vegetabile et Bad.31'S primus gradus in quo deficit ratio vitae, unde inter prima mixta post sensibile esse gradus intentionum in forma mixti et, intellectu separato, simplicia elementa enumerat PHILOSOPHUS carnem In fine IVi manere in re formam illam unicam eductam de potentia materiae, in qua M e t e o r o log i c o r u m, et hoc: inter mineralia, quae ex se sunt inani- sunt diversi gradus intentionum, necesse habent dicere: aut quod, mata, dicens: «Dicamus quid caro aut os aut aliorum homogeneorum. lj, separato intellectu, manet sensitivum et vegetativum propter formam ABDEGH ABDEGH 70 est] om. G 72 An] Aut G 73 sint] sicut G 74 An] Alii B Aut G 74 perti- neant] pertinent G in homine ad formam mixti, ut sint duo gradus in ea super rationem addo sed va- eat sup.lin. apposilO deI. B 74 ad2] om. BDEGH 76 et] om. H om. sed i. m. D 96 constat] conficit D confuit H confuit sed deI. eI constat i. m. aI. IiII. E 98 omnia] 77 formarum] secundum addo B 79 et2] ut D om. BEGH 80 sit2] est sit sed est exp. B om. G 98 inter quae] uterque sed deI. eI inter quae i. m. aI. iiII. B 98 immediate] 81 est] sit BDEGH 861abyrinthum nos] suberintinans G 87 nimium] innuit sed exp. mediate BDEH 98 sunt2] sint BDEGH 99-4 Unde ... mixtis] i. m. aI. man. A eI nimium i. m. aI. man. A 92 unde] om. sed i.m. B 93 IV'i] auctoritati IVli sed 99 subdit] etiam addo sed exp. B 2 homogenea] homogena A 2 crines] crinem G auctoritati exp. D 94 Meteorologicorum] Metaphysicorum (?) ABDEGH 94 mine- 2-3 et quaecumque huiusmodi] om. BDEGH 3 Cuncta] Cuncti D 4 motibus fiunt ralia] mialia sed in mineralia CO/"'. sup.lin. aI. man. A et addo BDEGH 95 quid] qui DEH mixtis] mixtis motibus fiunt sed in motibus fiunt mixtis co,.,.. A 4 Et] Ut H 5 Est enim] inI'. E 7 et] eras. (?) D II alia] quam addo sed exp. G 12 loquitur] sequitur G 13 subiungit] Ideo inungit G 17 unicam] uni tam E 18 habent] habuit sed in habent 70-71 NICOLAUS DAMASCENUS, De plantis, I, C. I (ed. Aristoleles Latinus, I, Specimina cor,.. E 19 intellectu] in intellectu sed in exp. B versionum, p. 192; Iunt., f. 488B; 815a 10-12). 95-97 ARIST., Meleoral., IV, C. 12 (Iunt., v, f. 486I-K; 389b 23-27). 00-4 Ibid. (Iunt., v, f. 487A-B; 390b 2-3). 5-11 ARIST., De gen. et co,.,.., II, C. 7 (I unt., V, f. 382C-E; 334b 20-30). 13 Ibid., C. 8 (lunt.; v, f. 382L; 334b 31). 26 QUODLIBET Il QUAESTIO 4 27 illam manenteŒ, cuius vegetabile et sensibile sunt gradus; aut, licet non 20 ab alia forma differenti re est caro et viva, est tamen caro ab alia Bad.31vs intentione, secundum quam manet forlma mixti, anima intellectiva separata, et quod corrumpatur secundum intentionem vegetabilis et I Dicendum ad hoc quod in sacramento aliquid est ex vi consecrationis Bad.3lvT sensibilis, propter quod necesse est intellectum separari tamquam a principaliter, aliqua vero ex concomitantia ad illud. Primo modo in subiecto sibi indisposito. Secundum autem ponentes vegetabile et sensibi- 25 sacramento solummodo est caro sive corpus Christi et quod pertinet ad le esse gradus intentionum in anima rationali vel esse gradus unius 15 eius I essentiam sive substantiam. Secundo modo sunt ibi accidentia et A 57'· formae mediae vel esse duas formas medias, patet quod falsum assumi- dimensiones eius et anima rationalis atque divinitas eius. Nunc autem tur, quia omnino ab alia forma est caro et ab alia viva, et quod illae inter haec illud solum dicitur consecrari , quod vi consecrationis fit in E 26ra formae I per ordinem se habent, non tantum ordine intentionum, sed sacramento. Hoc autem est ipsum corpus solum secundum modum quo ordine rerum, et ideo non possunt coincidere: formas enim coincidentes 30 habet esse in rerum natura. Quia igitur corpus I illud in triduo illo fuit Zucc. 51,b sola intentione differre necesse est, ut dictum est. 20 corpus vere mortuum, solummodo tunc fuisset consecratum corpus mortuum, et nunc, ipso vivente, consecratur corpus vivum. QUAESTIO 4 UTRUM CORPUS CONSECRATUM IN TRIDUO MORTIS CHRISTI I Ad argumentum in oppositum, quod «totus Christus erat sub sacramen- Bad. 31vV FUISSET VIVUM VEL MORTUUM to», dicendum quod non est verum appellando «totum Christum» 25 personam in duabus naturis perfectis, sive I coniunctis sive divisis. Sic B 35vb Zucc.5lra I Circa tertium arguitur quod consecrans in triduo mortis Christi enim totus Christus non fuit in sepulcro nisi per synedochem, quia consecrasset corpus mortuum, quia non consecrare potuit corpus nisi ratione carnis cum divinitate coniuncta, ut dictum est per AUGUSTINUM. quod erat. Non autem erat tunc Christi corpus nisi mortuum. Ergo etc. Et sic I Christus fuisset consecratus secundum carnem mortuam, non G 15vb Contra. Totus Christus continetur sub sacramento eucharistiae. Sed vivam, ut dictum est. Et cum assumitur quod «totus Christus comprehen- totus Christus comprehendit animam et corpus. Ergo anima et corpus 30 dit corpus et animam», dicendum quod I non est verum, nisi quando H 31'· fuerunt sub sacramento. Sed corpus cum anima non est nisi corpus sumitur proprie, non per synedochem. Et ideo, cum Christus totus non vivens. Ergo etc. IO fuit sub sacramento nisi per synedochem, nullo modo sequitur quod ABDEGH 12 Dicendum] est add. DEGH 13 concomitantia]comitantia B 16 atque] et BDEGH 18 quo] quod G 19 fuit] si':e sed dei. et fuit i. m. ai. IiII. B 20-21 solummodo ... mortuum] om. (ham.) H om. (ham.) sed solummodo tunc fuisset consecratus corpus i. m. ai. IiII. D om. (ham.) sed i. m. E 21 et] Sed et BDEGH 24 dicendum] est add. ABDEGH BDEGH 24 est] om. D 25 personam] iter. sed exp. D 26 non] om. sed sup. lin. ai. litt. B 26 synedochem] synodochem ABDEGH cr. R.E. LATHAM, Revised Medieval 20 cuius] om. sed sup. lin. ai. man. A 21 ab '] om. sed i. m. ai. Ii/t. E 23 secundum] per Latin Word-List Iram British and lrish Sources, London, 1965, p. 473 27 cum] tamen E BDEGH per sed vel secundum ser. sup. lin. sed per vel exp. A 25 indisposito] in disposi- 27 Augustinum] actum BDEGH 28 sic] sit (?) G 30 dicendum] est addo BDEGH tionem G 26 esse'] est sed in esse corI'. D 29 tantum] tamen sed in tantum corI'. E 30 nisi] non sed in nisi corI'. E 31 Christus totus] inI'. BDEGH 32 sub] sa re addo sed 6 erat2]utadd.sedexp.B 6 erat tunc] inI'. G 6 Christicorpus]inv.BDEGH 6 nisi] dei. B 32 nisi] non nisi ADH non nisi sed non dei. BE ubi BDG ubi (?) H ubi sed dei. et nisi sup. lin. E 9 Sed] Et sed exp. et Sed sup. lin. B 23-24 Cf. supra, p. 26,7. 27 Cr. supra, p. 22,34-35; FULGENTIUS Rusp., De fide ad 31 Cf. supra, p. 18,48-50. Petrum, C. 2, n. Il (CC la!. 91A, p. 718,223-224; PL 40, 757). 29 Cr. supra, p. 27,20-22 29-30 Cf. supra p. 26,8. 28 QUODLIBET II QUAESTIO 5 29 secundum animam fuerit sub sacramento, neque vi conversionis neque 20 substantia eorum dicatur eis esse ratio essendi in loco». Quare, cum per concomitantiam. Et ita nullo modo sequitur quod ibi erat vivus. corpus Christi non habet esse sacramentaliter in altari nisi quia habet esse sub speciebus vi consecrationis, idcirco species sacramenti existentes in altari sunt ei ratio existendi sacramentaliter in altari. Ablato autem a re QUAESTIO 5 illo quod est ei ratio existendi alicubi, non amplius est ibi. Ut si auferatur 25 substantiae quantitas dimensiva per quam a loco I circumscribitur, non Zucc.5lvb UTRUM AD DESITIONEM ACCIDENTIUM amplius est circu~scriptive in loco. Ablatis igitur et desinentibus specie- DESINIT ESSE CORPUS EIUS UBI PRIUS FUIT bus esse in altari, statim desinit per hoc corpus Christi sacramentaliter esse in altari. Zucc.5lva I Circa quartum arguitur quod ad desitionem specierum in altari non desinit ibi esse verum corpus Christi, quoniam accidens non habet esse 5 < AD ARGUMENTA> hic vel alibi nisi per suum subiectum, non e converso subiectum per suum accidens proprium, quare multo minus neque per accidens alienum. Sed 30 Ad argumentum in oppositum dicendum quod esse alicubi potest esse: Bad.3lvY species sacramenti sunt acci denti a aliena corpori Christi. Ergo per illa vel sicut in loco naturali, qui sumitur ex determinata distantia rei non habet esse alicubi. Sed res non desinit esse alicubi, desinente illo ibi corporalis cuiusque a circumferentia mundi, secundum quod naturale est esse per quod ipsa non habet esse ibi. Ergo etc. IO terrae remotissimam esse a circumferentia et ita in centro mundi, et post In contrarium est fides nostra. terram aer, et sic de ceteris, semper vilius supponendo ante nobilius; I vel E 26,b 35 sicut in loco I mathematico, qui sumitur ex hoc quod superficies unius D 22'b corporis circumscribit superficiem alterius corporis, ubicumque sit (non enim in hoc est differentia). Bad. 3JYx I Dicendum ad hoc quod esse ubi sequitur ipsum esse rei simpliciter, et Primo modo substantia non habet esse in loco per suum accidens, sed e ideo secundum conditionem esse rei simpliciter res habet esse vel non esse converso. Unde substantia terrae per se nata est esse et generari in centro alicubi. Unde «incorporalia», quia in suo esse ratione suae substantiae 15 40 maxime. Et ideo dicit PHILOSOPHUS quod «quanto res acquirit de forma, sunt absque situ et positione - quia simplicitas in eis rationem uni tatis et de loco proprio sibi». habet, non puncti, per quem res determinatur ad situm, ut infra dicetur-, Secundo autem I modo e converso non habet substantia esse in loco B 36'a ideo, ut dicit BOETHIUS e h e b d o m a d i b us, «in loco non sunt». Quod D secundum sententiam episcopi «intelligendum est ratione substantiae, ut ABDEGH ABDEGH 23 ratio] i/er. sed dei. E 23 Ablato] Ablo A Vel ablato abstracta GH Vel ablato abstracta 33 fuerit] fuit BDEGH 34 concomitantiam] comitantiam B 34 ita] in G sed ablato dei. et per in loco suppl. B (altari)s ablato. Abstracto D Vel ablata abstracto sed 4 desitionem] desionem D decisionem G 4 specierum] iter. sed dei. E 5 esse2] rem H in Vel ablata vel abstracta I11U/. I/p. lin. ai. litt. E S 24 est ei] im'. BDEGH 24 alicubi] rem sed in esse corr. E 8 corpori] corporis B 8 illa] illam G 9 alicubi2] alibi A alicui (?) A 25 quantitas] quantitatis sed in quantitas CO/'1'. D 25 per ... circumscribi- 15 alicubi] alibi A 15 ratione ... substantiae] i. m. ai. man. A 15-16 suae ... sunt] tur] i. 111. ai. man. A 25 circumscribitur] describitur BDEGH 26 circumscriptive] substantiae sunt suae H 17 determinatur] deficiatur EG deficiatur sed in determinatur certum scriptive H 26 igitur] ergo D 27-28 statim ... altari] 0111.(hol11.) sed i. 111. B corr. B (post corr. ?) ser. H 17 ut infra dicetur] i. m. ai. man. A 18-19 Quod ... 28 esse] est G 31 sicut] 0111.BDEGH 32 a] om. sed sup. lin. ai. IiII. B 34 vilius ... episcopi] secundum sententiam episcopi quod BGH secundum sententiam episcopi quod nobilius] nobilius sudo ante vilius A nobilius supponendo ante vilius B nobilius supponendo sed in Quod secundum sententiam episcopi co ''1'. D 18 Quod] om. sed i. m. E an vilius DGH nobilius superponendo an vilius sed in nobilius superponendo ad vilius I11Ut. 19 secundum ... episcopi] i. m. ai. man. A E 35 mathematico] metaphorico G 36 circumscribit] circumscripsit B 36 ubicum- que] ubique sed in ubicumque corr. sup. lin. ai. man. A 36 sit] fit DEH 38 per] sed sed exp. et per sup. lin. ai. man. A 39 converso] contrario G 39 generari] conservari G 15-18 BOETHIUS. De hebdom .• I. 1 (in GILR. PICT. Comm .• ed. N.M. H/iRING. p. 380.18; PL 42 converso] contra G 42 habet] om. sed i. m. ai. IiII. E 64. 131IB). 17 Cf. infra. p. 61.89-62.16. 19-20 STEPHANUS TEMPIER. Errores 219 condemna/i. 1277. n. 54 [n. 219] (ed. P. MANDONNET. p. 180; cr. R. HISSETTE. Enquete ...• p. 104; Chart. Unil'. Paris. I. n. 473. p. 555). 40-41 Cf. ARIST.. Phys .• IY. C. 5 (lunl.. f. 145L; 212b 33-34). QUAESTIO 6 31 30 QUODLIBET Il nisi per suum accidens quod est quantitas, quia non ni~i ratione su~e < SOLUTIO> quantitatis ab alio ambitur et circuitur. Et hoc modo, SIcut subst~ntla panis per sua accidentia habuit esse sicut in loco non natural~ sed 45 I Dicendum quod sic est in omni actione naturali quod patiens non Bad. 32'z mathematico in altari, et substantia corporis Christi non habet ibI esse solum patitur, sed agit aliquo modo, et tanto magis agit et minus patitur, nisi quatenus transsubstantiata est substantia panis sub illis I speciebus 25 quanto magis est formale, et e converso magis patitur et minus agit, ibi existens in corpus Christi. Idcirco per illa accidentia, licet aliena, bene quanto magis est materiale. potest poni ibi esse corpus Christi. Et ideo passiones sensus et intellectus cum sint naturales a sensibili et intelligibili, non solum sensus et intellectus patiuntur a sensibili, sed etiam in patiendo a sensibili et intelligibili quodammodo contra I agunt Zucc. 52'b QUAESTIO 6 30 circa ipsum, minus autem sensus, quanto magis est materialis. Unde sensus particularis, quia omnino est materialis, habens particu- UTRUM PER ACTUM INTELLlGENDI Iare proprium sensibile materiali ter obiectum extra primo et per se, NECESSE SIT FORMARE VERBUM maxime patitur a sensibili, minime autem agit. Et ideo dicitur quod sensus maxime in patiendo perficitur. Aliquid tamen agit. Cum enim ab Zucc. 52'a I Sequuntur quaestiones pertinentes ad creaturam rationalem, quarum 35 obiecto patitur in recipiendo, convertit se super ipsum in cognoscendo quaedam pertinebant ad ipsam simpliciter acceptam, aliae vero ad 5 sive percipiendo. Quod patet in visu et auditu ex hoc quod, quamvis singulas species eius ... obiectum per speciem suam agit imprimendo se organo, ex hoc tamen Circa primum quaerebantur duo: unum pertinens ad I actum mtelh- non videt vel audit homo, nisi vis visiva vel auditiva ad percipiendum gendi generaliter quodcumque; secundum vero specialiter ad actum obiectum per motum speciei se convertat ad obiectum, secundum quod intelligendi Deum abeatis. 40 dicit PHlLOSOPHUS libro D e s e n s u e t s e n s a t o: «Superlarum in ad Primum erat utrum per actum intelligendi necesse sit formare verbum. IO oculos lumen non sentiunt, si accidit illos esse vehementer intendentes I vel Secundum, utrum beati unico intuitu videant tres personas in Trinitate timentes vel audientes multum strepitum». Nec potes dicere quod talis distinctas. recipiendo videt, licet interiori virtute non hoc iudicat, quoniam etsi Circa primum arguitur quod non, quia ad actionem quamlibet suffi- dormienti, apertis oculis, lux esset praesens, ipsa organo imprimeretur et Bad. 32'Y ciunt agens, ratio agendi et materia passibilis, I sicut patet in visu, ubi ad 45 tamen nihil videret, quia vis particularis visus ligata est. Et tamen patitur, actum videndi sufficiunt color et lux agens, species eius ut ratio videndi in 15 cuius signum quod, magno splendore oculis impressa, vi passionis oculo et oculi dispositio. Ista tria concurrunt in actu intelligendi, etsi nullu~ verbum formetur, scilicet ipsum intelligibile, species eius in ABDEOH intellectu et ipse intellectus possibilis. Ergo etc. Item. Filius et Spiritus intelligunt et tamen non formant verbum. 23 sic] sicut BDEGH 27 a] in O 28 solum] solus DEH solus sed in solum cO/'/'. B 29 etiam] om. EO 29 agunt] agant O 30 magis] sensus addo D 30 materialis] In contrarium est, quia tunc in divinis non differunt Pater et Filius, 20 naturalis O naturalis sed in materialis corr. DEH naturalis sed vel materialis i. m. ai. Iiff. B quia non est Filius nisi verbum formatum paterno intellectu. 32 proprium] propositum O 33 a] om. sed i. m. ai. Iiff. E 33 autem] om. BDEOH 38 videt] vidit sed in videt corr. D 38 velI] et BDEOH 38 vis] om. O 39 speciei] specie D specie sed in speciei corr. BOH 39 speciei se] speciose E 40 libro] om. A 42 Nec] Non O 43 videt] videlicet sed dei. eI videt i. m. B 43 iudicat] videat EO ABDEOH 44 ipsa] ipso O 46 signum] est addo DO est addo i. m. al.liff. B est addo sup.lin. al.liff. sed anle signum inser. E 46 quod] quia O 43 suae] om. BDEOH 44 circuitur] circumfertur BDEOH 45 esse] non addo B 45 non] om. B 46 mathematico] metaphorico O 46 ibi] om. sed i. ~1. ai. iiII. E 34 Cf. ARIST., De an., II, c. 5 (in ALB. MAGN. Comm., ed. CL. STROICK.p. 96.60; in A VERR. 47 transsubstantiata] translata sed in transsubstantiata corr. E 48 Illa] aha. O Camm., ed. St. CRAWFORD.p. 208,2-4; lunt., SuppI. II, r. 76C; 416b 33-34); cr. fbid., C. II 5 pertinebant] pertinent O 6 singulas ~pecies eius] species eius singulas O 6 specIes] (in ALB. MAGN. Camm., ed. CL. STROICK, p. 146,77-78; in AVERR. Comm., ed. specie E 7 quaerebantur] arguebantur O 8 generaliter] naturahter gener~hter E St. CRAWFORD,p. 312,9-313,1; lunt., SuppI. II, f. 113A; 423b 31-424a I). 40-42 ARIST., 14 passibilis] possibilis BEO possibilis sed in passibilis carr. DH 15 VIdendi'] VIden D De sensu eI sensibili, c. 7 (lunt., VI, f. 110; 447a 15-17). 19 Spiritus] Sanctus addo O 20 differunt] differrent DEOH 32 QUODLIBET II QUAESTIO 6 33 H 31'" excitatur et tunc I primo videt. Quod etiam patet in dormientibus, qui G 16'a non audiunt parvos sonos, etiam auribus impressos, et tamen I magno strepitu excitantur. Post sensum particularem magis agit sensus universalis. Quod patet 50 I Ad primum in .oppositum patet. per iam dicta quod in actu quolibet Bad. 32'B quia non solum movetur ad cognoscendum obiecta omnium se~suum cognitiv~ duplex est actio: una ab obiecto in virtutem cognitivam, quae 75 est .~asslO tantum.; altera ab ipsa virtute mota converltendo se per E 26'" particularium, sed post cognitionem I confert comparando ea secundum Zucc. 52vb convenientiam et differentiam, ut vult PHlLOSOPHUS . . .' notItiam super obiectum, et, si perfecta sit notitia, concipiendo quod quid est obiecti. Quod ergo assumit per simile circa sensum, partim Deinde amplius agit imaginativa, quae mota format quam plu'rimas imaginationes quas numquam percepit. 55 fals~m est, quoniam sensus non solum patitur, sed quodammodo agit, Bad. 32'A I Demum similiter dilcendum est de intellectu quod, quia virtus est partIm non est simile, quia propter maiorem immaterialitatem necesse est Zucc. 52V8 HO intellectum agere concipiendo verbum, cum intelligit, licet sensus nullum maxime immaterialis, in patiendo maxime agit et perfectissime per cognitionem convertit se super suum obiectum, non solum percipiendo id verbum concipit, cum sentit, et hoc quia propter maiorem materialitatem quod verum est, a quo movetur (sicut etiam apprehendit et sensus), sed suam minus est activus. ipsam veritatem, quae est ipsa quidditas rei intellecta. Proprium enim 1>0 Ad secundum, quod «Filius et Spiritus Sanctus intelligunt et tamen non obiectum intellectus est quod quid est. Quod quidem, ut in actuali notitia concipiunt», dicendum quod, etsi non concipiunt, tamen intelligere existit, est quasi quaedam lux in intellectu concepta, in qua rem H5 eorum non est I sine conceptu. Unico enim intelligere essentiali aeternali- B 36va mentaliter videt et discernit, quod appellatur verbum eius, sine quo actio ter I intelligunt tres personae, sed in illo actu intelligendi verbum concipit A 57va intellectualis nullo modo perficitur, sine quo non plus haberet notitiam persona Patris, in quo ipse et Filius conceptus et Spiritus Sanctus veritatis rei quam sensus, neque post receptionem speciei posset investi- 1>5 intelligunt. Ita quod sine actu concipiendi verbum, in quo tres personae gare et conferre et elicere conclusionem ex principiis. int~I.ligunt, impossibile esset esse Filium, et ita intelligere. Similiter neque Dicendum igitur quod in omni actu intelligendi, quantumcumque 90 Spmtus Sanctus, quia velle praesupponit necessario intelligere. Unde modicus sit, necesse est formare verbum. Hoc enim est de natura et non sequitur, licet non forment verbum, quod intelligunt sine verbo perfectione intellectus, quod motus non convertit se super obiectum per formato. Arduum est et latet in eo difficilius. Sed sufficit ad praesens hoc. abstractam apprehensionem, sed necesse est eum aut nihil intelligere, aut 70 D 22v8 quod quid I est de re in se formare. ABDEGH 48 etiam] SCI'.sed in in mUl. E 48 tamen] cum H cum (?) D 50 universalis] ser. sed in communis mut. i. m. al.litl. B 54 agit] 0111. G 55 quas] quam DGH quam sed in quas ABDEGH COIT.E 56 Demum] Deinde BDEGH 56 est'] om. BEGH 57 in] om. BEGH 57 per] 0111. GH om. sed SI/p. lin. E om. sed habens i. m. et pOSI cognitionem inser. B 58 se] 73 ~atet] om. BG.H om. sed dicendum i. 111. III. litl. E 76 et ". sit] sit et si perfecta G etiam addo G 58 obiectum] subiectum sed in obiectum COIT.sup. lin. B 60 quidditas] :6 SI].S~T. sed 111SICmUI: sup. lin. E 80 cum] om. E om. sed i. m. III. iiII. BH 80 cum anima (?) sed dei. et quidditas i. m. aI. litl. E 61 obiectum intellectus] inI'. G Intelhglt] 0111. G 80 licet] sed G SCI'.sed in sed mUI. E 81 cum] tamen(?) B 81 '.] 61 actuali notitia] illi'. BDEGH 62 in '] 0111. B 62 in 2] et DEGH et sed exp. eI in i. m. G 81 . ,... qUia om .. matena llatem.l cum sentit et hoc propter maiorem materialitatem addo D aI. litl. B 64 quo] actio intellectualis nullo modo IIdd. sed dei. G 65 rei] om. sed SI/p. 82 m:nus] unus G . 86 In Illo] nullo G 87 ipse] Pater sed deI. eI ipse i. m. aI. iiII. E lin. G 66 elicereJ eligere G 68 modicus] modicum G 68 et] om. sed SI/p. lin. D 89 Filium] om s e d' 1.111. O.I I' . 70 eum] cum sed in eum corI'. E 71 de re in se] in se de re E E et90 am. sed sup./lIl. 01. iiII. B 87 ] .. 89 esset] est BDEGH IIt . praesuppomt necessario] inv. G 91 sequitur] quod addo ABDEGH 91 forment] formant BDEGH 91 intelligunt] intelligant BDEGH 92 hoc] hic G 53 ARIST., De lin., III. c. 2 (in ALB. MAGN. Comm., ed. CL. STROICK. p. 161,80-81; in' AVERR. Comm., ed. St. CRAWFORD, p. 349,1-5; lunt., Suppl. II, r. 125E; 426b 12-15). 83-84 Cr. supra, p. 30,19. 34 QUODLIBET" QUAESTIO8 35 quae sunt ad aliquid, definite sciat, et id ad quod dicitur, definite sciturus QUAESTIO 7 est. Ut, si hoc aliquis scit definite quoniam duplum est, et cuius est duplum 25 mox definite novit, nam si non novit cuius est duplum, nec si omnino UTRUM BEATI UNICO INTUITU VIDEANT TRES PERSONAS dulplum est novit». Quantum est ergo ex parte personarum relatarum, E 26vb IN TRINITATE DISTINCTAS qui videt unam, necesse est quod simul eodem intuitu videat et alteram. Et sic absolute dicendum quod tres personae a beatis omnino nisi H 31vb I Circa secundum arguitur quod beati non vident tres personas distinctas unico intuitu videri non possunt. Omnes enim tres unum sunt in divina lucc. 53'· unico intuitu, quia non ratione unitatis essentiae, quia in illa sunt unum 30 essentia, et inter'se relativi Pater ad Filium, et uterque eorum ad Spiritum (= lucc. 54") et indistincti, nec ratione plurium relationum, quia plura ut plura non Sanctum. videntur simul. In contrarium est iIIud quod dixit Dominus: «Philippe, qui videt me, videt et Patrem meum». Ad argumentum in oppositum, quod «plura ut plura non intelliguntur < SOLUTIO> IO unica intuitu», dicendum quod verum est de pluribus omnino absolutis, 35 non autem de respectivis, quia illa plura unum sunt ex ordine et Bad. 32'c I Dicendum quod persona in Deo non potest intelligi nisi dupliciter: ut dependentia, propter quam simul intelligi possunt. subsistit in divina essentia, aut ut una respicit alteram. Primo modo quilibet beatus unico intuitu videt tres personas, sed non distinctas, quia in eo in quo sunt unum. QUAESTIO 8 Secundo modo, si videt aliquam personam, non videt eam nisi ut 15 relatam, et sic ut distinctam, quia non nisi relatione distinguitur persona UTRUM POSSINT FIERI A DEO DUO ANGELI a persona, dicente BOETHIO: «Essentia tenet unitatem, relatio autem SOLIS SUBSTANTIALlBUS DISTINCTl multiplicat trinitatem». Nunc autem talis est natura eorum quae non Bad. 32vC intelliguntur nisi ex relatione ad alterum, quod intellectus I unius I Sequuntur quaestiones pertinentes ad species ipsarum creaturarum C 27'· lucc. 53'b dependet ab intellectu alterius, ita quod qui unum -eolrum cognovit, 20 5 rationalium. Et erant quaedam pertinentes ad angelos, quaedam vero ad Zucc. 54v• (= lucc. 54'b) cognovit et alterum, et ne utrum sine altero intelligi potest, secundum homines. quod dicit PHlLOSOPHUSin P r a e d i c a m e n t i s: «Si quis aliquid eorum De pertinentibus ad angelos quaerebantur duo: unum pertinens ad comparationem eorum inter se; alterum vero pertinens ad I comparatio- nem eorum ad locum. ABDEGH ABCDEGH 4 beati] sancti sed in beati corr. i. m. aI. IiII. E 5 unitatis] om. BDEGH 5 in] om. BG 6 indistinctiJ SCI". sed in indistinctae mu/. E 7 videntur] vident H vident sed in videntur corr. aI. IiII. E 8 In] om. BDEGH II nisi dupliciter] inI'. sed in nisi dupliciter corr. A 23 ad2)om. BDEGH 23 sciturus) securius GH securius sed deI. e/ sciturus i. m. aI. IiII. BE 12 subsistit] subsistent BEGH 12 divina essentia] inI'. BEGH 12 una] om. BEGH 24 scit) om. B 24-25 quoniam ... definite] om. (hom.) G 24 duplum est] duplex est 12 respicit] recipit G 16 distinguitur] essent ia addo DGH essentia addo sed exp. BE duplum est sed duplex est exp. B 27 videt] vident D vide sed in videt corr. sup. lin. E 19 unius] unus G 21 inteliigi] non addo A 27 quod] om. G 27 videat] videt D 27 et] om. G 28 quod] istae addo BDEGH 29 possunt] possint BEH 30 et I] om. BEGH 30 relativi] relatae sed in relativi corr. sup. lin. aI. man. A relatae BDEGH 8 alterum] alteram sed in alterum cnrr. B 8-9 loann., XIV, 9. 17-18 BOETHIUS, De Tri/I., I, C. 6 (in GILB. PICT. Comm., ed. N.M. HARING, p. 377,6; PL 64, 1255A). 22-26 ARIST., Ca/eg., C. 7 (TransI. Boethii, ed. L. MINIO-PALUELLO,p. 22,24-26 et 23, 2-5; Iun!., I, p. I, f. 38F et G; 8a 36-37 et 8b 4-7). 33-34 Cf. supra, p. 34,4-7. 36 QUODLIBET" QUAESTIO8 37 Primum erat utrum possint fieri a Deo duo angeli solis substantialibus IO 35 potentia et natura sua est esse sub forma corporea quantitativa, ut I G 16'b distinctio probat A VICENNA, forma autem corporea quantitativa per se divisibilis Secundum vero, utrum angelus secundum substantiam suam sine est. Naturae igitur materiae est ut sit divisibilis per quantitatem sub qua operatione est in loco. est. Forma ergo materialis cum necessario sequitur conditiones suae Circa primum arguebatur quod sic, quia quod potest fieri per causam materiae, ex se multiplicabilis est per materiam. Unde dicit in I° C a e Ii secundam, et per solam primam. Sed per causam secundam ut per 15 40 e t m u n d i: I «Omne cuius forma est in materia, res illa habet multas A 57vb quantitatem secundum philosophos materia, quae una est secundum partes in/inita.s». Quod dicit ex sermone illorum qui volebant ostendere essentiam, dividitur sive distinguitur in plures numero, et similiter per quod mundi possent esse multi arguendo sic: «Omnis res quae ex natura materiam forma materialis una in plures. Ergo et per agens primum sua absoluta est forma sola praeter dispositionem suam cum materia forma etiam omnino immaterialis, vel forma materiali s una per essen- (sicut est forma orbis, quando est per se , praeter dispositiolnem qua est Zucc. 5' tiam sine materia, vel etiam ipsa materia sine quantitate potest distingui 20 45 cum aere et auro, nam non ingreditur in sermone suo aurum aut aes), in plures secundum numerum. quantum est de se, possibile est ut ipsa sit in materiis multis; aut ergo est Contra. Nihil distinguitur nisi per differentias et ea quae sunt diversa multa, aut possibile est ut sit multa. Cum ergo caelum sive mundus est in distinctis. Sed forma una per essentiam in puris substantialibus, nullo huiusmodi, ergo etc.» Ubi dicit COMMENTATOR: «Bene potest concedere H 32" adldito, non potest habere differentias neque diversitatem. Ergo etc. inductionem ex omni habenteformam in materia, quod in essent ia inveniun- 50 tur plura individua aut infinita. Ideo enim dicitur in definitione universalis quod est natum dici de pluribus. Forma enim est subiectum universalitatis». 25 Et re vera bene concedit istud PHILOSOPHUS quod verum sit, quantum est ex parte formae. Unde dicit quod «istud est rectum ex sermone cui non est Bad. 32vD I Quaestio ista tangit difficultatem de causa individuationis, quomodo contradicere». Vult tamen quod, quantum est ex parte materiae, potest scilicet id quod ex se est unum simplex, indivisibile secundum essentiam, 55 esse impedimentum. I Unde dicit ibi COMMENTATOR: «Et est contradictio B 37" possit fieri plura secundum numerum. quia hocforte possibile est secundum.formam, impossibile autem secundum De qua diversimode locuti sunt philosophi. ARISTOTELES enim in XlIo materiam, cum possibile sit quod materia toto sit inclusa in hac forma». M e t a p h y s i c a e ponit causam eius fuisse materiam, ubi dicit: 30 D 22 vb «Quaecumque sunt multa numero, habent materiam». In quo I sistit, et ABCDGH nihil plus dicit. Per quod dat intelligere quod in solis materiali bus possibile est sub eadem specie et natura simplici per essentiam esse plura 36 autem] om. BGH 36 divisibilis] indivisibilis C 37 Naturae igitur] inI'. B individua. Et hoc ideo quia, cum materia quantum est de se, omnia est in 37 divisibilis] indivisibilis C 37-38 per ... est] i. m. eadam manu A 42 arguendo] argumentando BCDGH 44 se] quantum est de se mld. sed exp. A 45 in] om. BCDGH 45 aes] quoniam addo i. m. ai. !iII. C 46 quantum] quoniam GH quoniam sed quantum i. m. aI. !iII. B 46 quantum ... se] i. m. ai. man. A 46 sit] fit G 46 in] om. sed ABCDGH sup. lin. D 46 multis] om. H 47 aut ... multa 2] om. illOm.) G 48 Ubi] Ut G 49-50 inveniuntur] invenitur A 50 enim] om. G 51 natum] innatum ADH innatum IO possint] possunt BCDGH IO a Deo] om. A I I distincti] distinctis G 14 argue- sed in exp. B adnatum sed in innatum mul. sup.!in. "I. IiII. C in natura G 52 istud] unde batur] arguitur BCDGH 14quod '] om. BCDGH 14 quia] om. BCDGH 15et ... sed exp. eI istud i. m. B 54 materiae] quod addo sed dei. B 56 hoc forte] in,'. BCDGH secundam] om. (ham.) G 15 solam] ser. sed exp. A om. BCDGH 15 Sed] sup.lin. aI. 56 autem] om. BCDGH 57 toto] tota BCDGH man. A om. BCDH 16 secundum'] enim addo BCDGH 17 essentiam] per quantitatem addo ABCDGH 18 et] om. G 18 primum] primo B 23 distinctis] destinctis D 35 AVlCENNA, Metaph., II, C. 3 (ed. S. VANRIET,I, p. 82,46-92, 25, in specie: p. 86,4-8; ed. 23 puris] pluris puris sed pluris exp. D 24 potest] esse addo sed exp. G 24 habere 1508, f. 76rbA-77raB. in specie: f. 76vaA). 40-41 ARIST., De caelo, I, C. 9 (in ALB. differentias] ini'. G 27 quod] est addo H 27 indivisibile] scr. sed in divisibile mul. G MAGN.Comm., ed. P. HOSSFELD, 69,77; lunl., v, f. 6]B; 278a 18-20). 42-48 Cf.lbid. p. 29 locuti sunt] loquuntur BCGH loquitur D 30 causam] eam B 33 possibile est] inI'. (in ALB. MAGN. Comm., ed. P. HOSSFELD,p. 69,62-79; Iunl., v, f. 60L-6IC; 277b G 33 plura] plus G 34 est2] om. D ea G 29-278a 22). 48-51 AVERR., De caelo eI mundo I Comm. 92 (lunl., v, f.6IM-62A). 51-52 Ibid. (lunl., v, f. 61D). 53-54 ARIST., De caelo, I, C. 9 (in ALB.MAGN.Comm., ed. 31 ARIST., Melaph., XII, C. 8 (TransI. anon. 'media', ed. G. VUILLEMIN-DIEM, 218,25- p. P. HOSSFELD, 71,72: Iunl., v, f. 62E; 278a 24-25). 55-57 AVERR.,De melo eI mundo I p. 219,1; Iunt., VIII,f. 333E; 1074a 33-34). Comm. 92 (lunl., V, f. 61K). 38 QUODLIBET" QUAESTIO 8 39 Unde PHILOSOPHUS, respondendo illorum rationi, dicit: «Verumtamen in conceptu mentis et intellectus divini I vel angelici et humani si fuerint Bad. 33'E caeli non sunt multi propter hunc sermonem, nec possibile est UI sint multi, homo aut angelus in esse. I Ita quod extra intentionem essentiae Zucc. 55'. quoniam caelum est factum ex materia tota». In formis ergo materiali bus (iO creaturae ut essentia est, sit intentio existentiae, subsistentiae et supposi- continentibus in se totam suam materiam possibilem ad suam formam et H5 ti. Et sunt quaedam duo: essentia scilicet et in supposito suhsistentia. in formis immaterialibus patet quod PHILOSOPHUS plura individua non Quorum coniunctio si fuerit, ut quod ipsa essentia sit in supposito posuit sub eadem forma et essentia. subsistens per existentiam, quia non potest hoc esse per ipsam essentiam Quidquid tamen dicit circa hoc, sive quantum ad formas materiales, facientem se ipsam subsistentem in supposito per existentiam (tunc enim sive quantum ad immateriales, nullam habet necessitatem. '(iS quidlibet, ex eo' quod est aliquid per essentiam, esset aliquid per Bad. 32vE I Quod primo patet ex parte materialium. Licet enim aliqua forma l}O existentiam, quod est impossibile, quia «nihil se ipsum producit ad esse materialis, ut huius caeli, contineat totam materiam iam existentem quae ut sit», secundum AUGUSTlNUM principio D e T r i n i t a t e), necesse est in passibilis est ad suam formam possibilitate I naturae, non tamen continet igitur ut coniunctio illorum sit per aliam causam facientem ipsam simpliciter omnem materiam possibilem ad ipsam. Posset enim Deus illi essentiam fore subsistent em in existentia actualis suppositi. Nulla ergo consimilem creare. Quod tamen multum ab horreret PHlLOSOPHUS, qui 70 essentia <:reaturae, ratione ea qua essentia est, habet rationem suppositi nihil poneret possibile fore in rerum natura, nisi quod actu et formaliter l}5 aut actualiter subsistentis. Ita quod nulla earum, quantum est ex se, de se vel materialiter et in potentia materiae esset iam in universo, nec Deum sit singularitas quaedam, nullaque I earum, sicut neque effective, sic nec B 37'b H 32'b posse facere alia in naturis et essentiis rerum I quam fecit, neque nova formaliter est suum esse sive sua existentia, sed hoc est privilegium solius aliqua convenientia in natura et essentia cum eis quae sunt, nisi ex essentiae divinae quod ipsa ex se formaliter sit singularitas quaedam et C 27'b materia per motum caeli, ut alibi I debet ostendi. Nulla est ergo forma 7~ idem in eo sunt essent ia et existentia. I Quod autem non ex se sed solum Bad. 33'F materialis, quin simpliciter, quantum est ex se, possit sub se habere 00 ab alio agente singulare est in supposito subsistens, quia ex se nulli plura individua, materia non impediente. appropriatur et est essentia tantum, quantum est ex se, indifferenter Secundo patet idem ex parte formarum immaterialium. Quoniam natum est esse singulare, subsistendo in unico supposito, vel universale, essentia creaturae cuiuslibet, quantumcumque immaterialis, neque est subsistendo in pluribus. Quod etiam bene dicit A VICENNA determinatet existens neque subsistens neque habet rationem suppositi ex hoc quod in HO in VO M e t a p h y s i c a e suae. Ex quo sequitur apertissime quod necesse natura sua absoluta essentia quaedam est, quia de se non habet esse nisi est ut non sit essentia creaturae, in quantum creatura est, quin possit, quantum est ex se, in plura individua multiplicari, quantumcumque sit abstracta a materia. ABCDGH ABCDGH 61 totam] om. sed i. m. ai. IiII. B 61 suam materiam] inv. BCDGH 62 immaterialibus] materialibus sed in immaterialibus corI'. Sup. /in. ai. IiII. B naturalibus sed in materialibus 82 in] de GH 82 et'] om. G 82 vel] om. C 83 homo aut angelus] i. m. ai. man. A mul. sed in immaterialibus corI'. i. m. 01. IiII. C materialibus sed in immaterialibus cor/'. 85 scilicet ... in] sine B 85 et] om. BDGH om. sed i. m. ai. /iII. sed anle subsistent ia i. m. D 62·63 plura ... posuit] non posuit plura individua G 63 essentia] tamen addo inser. C 85 supposito] supposita C 86 fuerit] /iut D 86 sit] sic G 87 subsistens] sed exp. A 64 hoc] hos H hos sed in hoc corI'. B 65 habet] habent G 66 ex ." existens C 88 facientem] faciente G 88 subsistentem] et addo su{I. lin. ai. /iII. C materialium] i. m. eadem mllnu A 68 possibilis] pluralis BDG pluralis sed in possibilis 89 quidlibet] quilibet BCDH 89 esset aliquid] inv. sed in esset aliquid cor/'. B corI'. Sup. !in. ai. !iII. C pluralis sed in possibilis corI'. i. m. ai. IiII. H 68 possibilitate] 91 secundum] per A' 92 igitur] om. H 93 fore] formae C 94 qua] quae G pluralitate AG pluralitate sed in possibilitate COr/'. i. m. a/. /iII. BD pluralitate sed in 95 actualiter] accidentaliter A' 96 sit] om. G 97 esse] 01/1. sed i. m. ai. IiII. D 97 sua] possibilitate corI'. sup. lin. CH 69 possibilem] possibile G 70 abhorreret] abhorret G om. BGH 97 existentiaJ essentia sed exp. eI existentia i. m. C 98 sit] similiter G 71 fore] om. BGH 73 posse] ponit sed in poneret mUI. i. m. B 74 quae] cum G 1 essenti~] existentia BG existentia sed eX{l. eI essentia i. nI. ai. /iII. H 3 et] quod (?) B 75 motum] notum sed in motum corI'. sup. lin. B 75 debet] habet D 77 materia] iler. 3 determinat] declarat BCDGH 5 est2] om. G 5 quin] quoniam G 7 abstracta] sed exp. D 81 absoluta] abluta sed in absoluta COIT.sup. lin. D ablata G ablata sed in extracta G absoluta corI'. i. m. ai. IiII. B ablata sed in absoluta CO'T.SU{I.lin. CH 81-82 nisi in] sine C 90-91 AUGUST., De Trin., I, C. I, n. I (CC lat. 50, p. 28,35-36; PL 42, 820). 58-60 ARIST., De caelo, I, C. 9 (in ALB. MAGN. Comm., ed. P. HOSSFELD,p. 71,72-73; Iunt., 3-4 AVICENNA, Melaph., v, c. 1 (ed. S. VAN RIET, II, p. 227,1-238,56; ed. 1508, f.86vaA- v, f. 62E; 278a 25-28). 87rbE). 40 QUODLIBET II QUAESTIO 8 41 Quod necesse etiam concedere habebat PHlLOSOPHUS. Sicut enim, ut in unico individuo, et quod aut sint aut possint esse plura, quantum est ex D 23'a iam I dictum est, omnis res quae ex natura sua absoluta est forma solum 35 parte materiae, quando forma non I continet totam materiam possibilem praeter dispositionem suam cum materia, considerata secundum se IO ad suam speciem in unico individuo. Unde ex hoc fundamento I suo G W" A 58'a absque dispositione cum materia, quantum est de se, possibile est ut sit I arguit in XIP M e t a p h Ys i c a e quod, «si plures essent caeli, principium B 3ra in multis materiis - et ita aut est multa numero in materia, aut possibile quod est circa unumquodque, scilicet .Deus, est specie unum, numero est ut sit multa -, sic omnis res quae ex sua natura absoluta est forma plura. Sed quaecumque sunt numero plura, habent materiam. Deus ergo solum praeter dispositionem suam in supposito, considerata secundum se 40 haberet materiam»; quod falsum est. Et sic PHILOSOPHUS unumquodque absque dispositione quam habet in supposito, quantum est de se, 15 eo solo quod separatum est a materia, posuit esse unum I numero, et cum C 27va possibile est ut sit in multis suppositis, quia, quantum est de se, non hoc etiam non esse creaturam sed quandam divinam naturam, ut alibi magis determinatur ad unum quam ad multa. Aut ergo est multa numero ostensum est. Et ex hoc quod ponit quodlibet eorum esse deum in suppositis, aut possibile est ut sit multa. Sicut enim illud necesse habet quemdam, ponit quodlibet eorum esse ex se singularitatem quandam et concedere in formis respectu materiae, ita et hoc respectu suppositi. 45 quoddam necesse esse, tam propter separationem a materia, quam H 32va Consimilis enim est ratio utrolbique. 20 propter indifferentiam essentiae a supposito et existentia sua, ut alibi Bad. 33'G I Quia ergo omnem huiusmodi formam, quae ex natura sua absoluta est declaratum est. Ponendo enim plura esse separata a materia, ipse plures aliquid praeter dispositionem suam cum materia aut cum supposito, deos et plura necesse esse posuit. Quod omnino est impossibile, ut bene posuit esse formam materialem, et etiam qmnem formam creaturae, in probat A VlCENNA VIlIa M e t a p h Ys i c a e et alibi expositum est. quantum creatura est, necesse habuit ponere esse talem, ut dictum est. 50 I Quid mirum ergo, si PHILOSOPHUS dicit quod in formis separatis in una Bad. 33'H Ideo etiam necesse habuit ponere omnem formam creaturae esse materia- 25 specie, id est essentia, non est nisi unicum individuum? Hoc enim de lem, et sic omnem esse uIljlversalem, vel multiplicatam vel multiplicabilem J ('zucc. 55'b per plura supposita, et s{~on I esset multiplicabilis, non esse impedimen- necessitate sequitur, non tam ex illo quod falso posuit, non esse scilicet plura individua sub eadem specie nisi per materiam, quam ex alio, tum ex parte sui sed ex parte materiae, ut dictum est. Et sic posuit causam quare in formis quandoque non est nisi unicum individuum sub una specie et quandoque sunt plura individua sub ea - licet semper possint 30 esse plura, quantum est ex parte formae -, non esse nisi materiam. Ut, ABCDGH quod non sit neque potest esse sub specie nisi unicum individuum, hoc sit solum ex parte materiae, quando forma continet totam suam materiam 34 quod] sup./in. ai. man. A 34 aut I] ut sed in aut CO''I'. al.lI1an. A 34-35 quantum ... forma] i. m. eadem manu A 35 totam] suam addo G 36 ad suam speciem] 0111.G ABCDGH 37 arguit] destruit sed in dicit 111111. suI'. !in. A 37 caeli] soli D 38 est '] on1. G 38 est '] ser. sed in esset mut. suI'. !in. B 40 Philosophus] i. 111. ai. lI1an. A 41 cum] eum H ser. sed in eum mut. D 42 hoc] om. DGH 0111. ed suI'. lin. ai. !iit. BC s 43 ponit] 8 concedere habebat] inv. G 9 forma solum] inv. G 9 solum] sola H II sit] sic G posuit G 44 quodlibet] ser. sed in quemlibet mut. D 45 esse] 0111. ed sup. /in. ai. man. s 12 aut'] iter. sed exI'. C 13 sit] sic G 13 quae] est addo sup./in. ai. /iit. C 13 sua A 47 Ponendo enim] Unde, ut ibidem est declaratum, ponendo sed Unde ... dcclaratum natura] inv. G 15 de] om. sed SUI'. /in. ai. /itt. D 17 magis] om. GH om. sed i. m. ai. dei. et enim post ponendc suI'. !in. A Unde ponendo enim GH Unde ponendo enim sed in /iit. B 21 absoluta] ablata sed dei. et absoluta i. m. ai. /iit. B 22 supposito] disposito Unde ponendo mut. BCD 47 a] suI'. !in. A 48 impossibile] possibile H possibile sed in sed in supposito corr. B 23 et] om. BCDH 23 etiam] om. G 24 talem] tale G impossible corI'. suI'. !in. B 49 Metaphysicae] suae addo G 51 nisi] visi sed in nisi 25 etiam] om. sed SUI'. /in. G 26 vel'] ut B 27 si] sic H sic sed in si corr. B 27 multi- corr. D 52 falso] ser. sed in Plato mut. i. m. G 52 scilicet] om. BCDGH suI'. /in. A plicabilisJ ser. sed in multiplicata mut. ai. man. A quod addo i. m. ai. man. A 27 esse] esset BCDGH ser. sed in esset mut. ai. man. A 31 esse2] est G 31 materiam] materia BDGH materia sed in materiam corr. C 32 quod] SUI'. /in. ai. man. A om. G 32-33 hoc sit 37-40 ARIST., Metaph., XII, c. 8 (TransI. anon. 'media', ed. G. VUILLEMIN-DIEM,p. 218,23- solum] quantum est sed quantum est dei. et hoc sit solum i. m. ai. man. A 33 forma] suI'. 219,2; lunt., VIII, f. 333D-E; 1074a 31-36). 42-43 HENR. DE GAND., Quaest. ordo /in. ai. man. A 33 totam]tatam H 33 materiam] formam G (Summa), arI. 25, q. 3 (ed. 1520, I, f. 154rG; ed. 1646, (II,) p. 392a-b). 46-47 Ibid. (ed. 1520, I, f. 154rG-H; ed. 1646, (II,) p. 392ab-393a). 48-49 AVICENNA,Metaph., VIII, C. 5 (ed. S. VAN RJET, II, p. 405,1-411,48; ed. 1508, f. 99rbA-99vbB). 49 HENR. DE GAND., 8-9 Cf. supra, p. 37,38-53. 24 Cr. supra, p. 36,29-34; p. 37,38-53. 27-28 Cr. supra, Quaest. ordo (Summa), arI. 25, q. 3 (ed. 1520, I, f. 155rO-156rT; ed. 1646, (II,) p. 395a- p. 37,54-55; p. 38,58-63. 397a). 42 QUODLIBET II QUAESTIO 8 43 sacrilegio quod tamquam sacrilegus posuit, quod scilicet quaelibet HO materia et quantitas materialis, quia non vidit aliud quo I una et eadem A 58rb earum deus quidam sit et quoddam necesse esse. 55 forma specifica in sua essentia esset diversa in hoc supposito et in illo. Nostri ergo philosophantes, si velint sequi PHlLOSOPHUM in hoc Unde nec posuisset aliquam formam separabilem habere esse post non consequente, quod scilicet in formis separatis sub una specie - id est esse, nisi per materiam et subiectum in quo reciperet ur, ut dictum est essentia, quia proprie non habet ibi esse ratio speciei - non potest esse supra secundum A VJCENNAM de anima .rationali. nisi unicum individuum, necesse est quod eum sequantur, non tam in H5 Sed ex tali positione sequuntur duo magna inconvenientia. antecedente primo, quod propter defectum materiae non sint plura 00 Quorum unum est quod aliquid esset in potentia in fundamento individua sub eadem specie, quam in antecedente secundo, quod scilitet naturae et creaturae, I scilicet possibilitas multiplicationis per plura D 23rb quaelibet earum sit deus quidam et quoddam necesse esse, in quo non supposita, quae esset in eius essent ia, et numquam per quodcumque differunt essent ia et esse, suppositum et existentia. agens posset deduci ad actum, et ita esset ibi frustra et otiosum, iuxta Aut si negant hoc primum antecedens et ponant secundum, quod 90 illud quod dicit COMMENTATOR super principium M e t a p h y s i c a e, H 32vb scilicet formae separatae sunt essentiae crelabiles et nihil de se nisi solum 05 quod, «si essent aliqua intelligibilia abstracta et non posset esse aliquis essentiae in intellectu divino existentes ab aeterno, sicut erant essentiae intellectus qui ea posset intelligere, tunc natura in hoc otiose egisset, quia aliarum creaturarum, et quod extra intentionem essentiae earum ut scilicet fecit illud quod in se est naluraliter intefligibile, quod tamen a nullo Zucc. 55va essentiae sunt absolutae, sit intentio suppositi, subsistentiae et exilsten- intellectu posset intelligi». Similiter otiose egisset, si fecisset quod in se tiae, necesse habent ponere quod quaelibet earum, quantum est de se, 95 naturaliter est multiplicabile, quod tamen nullo agente posset aliquando multiplicabilis sit per plura supposita, ut patet ex iam declaratis, et, si 70 esse multiplicatum. Sed hoc falsum est, quoniam, ut dicit ibidem non multiplicentur actu, nec actu multiplicari poterint, quod in hoc non COMMENTATOR, «eoncessum est ab omnibus quod nulla res est otiosa in est defectus nisi ex parte materiae, quia nullam habent. Unde et fundamento naturae et creaturae». Sed re vera talem potentiam numquam PHJLOSOPHUS, si posuisset aliquam essentiam creaturae immaterialem, posuit in fundamento naturae et essentiae creaturae. Numquam enim hoc posuisset per hunc modum videlicet quod, etsi essent aliquae formae 00 posuisset aliquid < posse> multiplicari, qUin I simul posuisset per C 27vb creaturarum immateriales omnino separatae a materia, licet, quantum 75 aliquod agens potuisse actu fore multiplicatum. Et ideo, cum non posuit est ex parte ipsius formae, essent multiplicabiles per plura supposita, formam omnino posse multiplicari nisi per materiam, et tamen, ponendo Bad.33vH quod tamen numquam essent actu multiplicatae I nec umquam possent essentiam creaturae separatam, necesse erat ponere ipsam multiplicabi- esse actu multiplicatae, et hoc propter defectum eius quo habet fieri lem, ut dictum est, planissime patet quod PHlLOSOPHUS nullam formam B 37vb huiusmodi I multiplicati o, quod, secundum ipsum, non potuit esse nisi ABCDGH ABCDGH 54 sacrilegio] sacrilego BCDH 54 quod '] om. sed sup.lin. 01. man. A 54-55 quaelibet 80 quo] quod G 81 in'] 0/11.G 82-84 Unde ... rationali] i. 111. mal1. A 01. 84 secun- earum] quilibet eorum G 57 quod scilicet] illi'. C 58 quia] et sed exp. et quia sup. dum] per ABCDGH 84 de] in ABCDGH 87 possibilitas] pluralitas AH pluralitas sed lin. B 59 quod] ut BCDGH 60 quod] quam G 60 materiae] om. sed i. m. 01. dei. et possibilitas i. m. 01. litt. B possibilitas pluralitas G passibilitas pluralitas sed man. A 60 sint] sicut (?) H 61 in antecedente] manente sed dei. et in antecedente i. m. passibilitas in possibilitas corr. et pluralitas dei. CD 91 aliqua] aliquam sed m exp. B 01. IiII. B manente sed in in antecedente CO'T. H mante sed in in antecedente CO'T. sup lin. 01. 91 et] 0/11.G 92 posset] possit B 92 quia] quod B quasi CGH quasi sed il1 quia corr. D litt. C mante sed in in antecedente corr. i. m. 01. iiII. D 61 scilicet] om. BCDGH sup. 93 est] om. BGH 96 esse] esset A 97 est 2] 0111. D 99 essentiae creaturae] inI'. sed in lin. A 62 quaelibet] quilibet G 63 esse] et addo BCDGH 64 primum] primo A essentiae creaturae corr. C 00 aliquid] posse addo i. m. 01. litt. B 00 posuisset2] 65 scilicet] om. A 65 de se] i. m. 01. man. A 68-69 et existentiae] 0/11.H 71 nec] non potuisset G 1 potuisse] posuisse GH posuisse sed in potuisse COH. BD posuisse sed in BDGH non sed in nam mut. C 73 Philosophus si] inI'. B 73 posuisset] posuissent sed posse /11ut. C 4 patet] placet D n exp. B potuisset G 73 creaturae] et addo G 74 posuisset] potuisset G 75 licet] scilicet G 77-78 nec ... multiplicatae] 0/11. (hom.) G 77 umquam] numquam sed in 84 cr. supra, p. 15,62-78; AVICENNA, Metaph., IV, C. 2 (ed. S. VAN RIET, I, p. 204,70-76 umquam corr. B 78 multiplicatae] nec numquam possent esse addo sed exp. et dei. B et 204,85-205,93; ed. 1508, r. 85rbF). 91-94 AVERR., Metaph. Il Com/11. 1 (ed. G. DARMS. p. 55,63-56,67; Iun!., VIII, r. 29C). 97-98 lbid. (ed. G. DARMS, p. 54,22-24; 70 cr. sup/'(/, p. 40,8-20. Iunt., VIII, r. 28K). 4 Cr. supra, p. 40,8-20. 44 QUODLIBET " QUAESTIO 8 45 creaturae posuit separatam a materia, sed omnem formam creaturae 5 Aliud vero falsum ibi supponitur, videlicet quod non possit fieri posuit esse materialem et omnem formam separatam esse quandam formae multiplicatio nisi per materiam. Immo per rationem suppositi et divinam naturam, ut dictum est. subsistentiae in existentia actuali, quam non habet essentia formae de se Secundum vero inconveniens est quod aliquid esset possibile in 35 - sed sumit hoc ab alio ut ab effici en te, a quo et potest illam sumere fundamento creaturae, quod non esset reducibile in actum per virtutem absque omni materia -, quantum est de se, bene potest unius et eiusdem infinitam Creatoris. Ut sic sequeretur quod non esset vere omnipotens, IO formae specificae per essentiam fieri multiplicatio et diversificatio per Zucc. 55vb quia non posset I agere quidquid ex parte rei possibile esset I fieri. plura supposita, ut iam dictum est et continuo amplius dicetur. H 33" Sed adhuc diceret hic adversarius quod non sequitur, quia illud non bt I Unde et inter erroneos articulos nuper ab episcopo parisiensi damnatos Bad. 33vl possibile ex parte rei completa possibilitate, quia ad hoc quod forma 40 damnata est illa positio. U n u s enim i IIo r u m a r t i c u Io r u m dicit esset multiplicabilis completa possibilitate ad actum reducibili, requiritur sic: «Quod Deus non possit multiplicare plura individua sub una specie sine' quod ipsa esset ad materiam possibilis et quod esset possibile esse 15 materia. - Error». Alius vero dicit sic: «Quod.lormae non recipiunt materiam eius susceptibilem. Et ideo, cum forma huiusmodi non est divisionem nisi secundum materiam. - Error, nisi intelligatur I deformis G 16vb possibilis ad materiam, quia nulla potest esse in rerum natura eius eductis de potentia materiae». T e r t i u s dicit sic: «Quod, quia intelligen- susceptibilis, ipsa, quantum est de se, multiplicabilis est potentia incom- 45 tiae non habent materiam, Deus non posset plures eiusdem speciei facere. pleta, et non est defectus a potentia completa nisi ex parte materiae, sine - Error». Quod si hoc error est, patet re vera quod illi multum er- qua, secundum ipsum, forma multiplicari non possit. Et sic Deus, 20 rant, qui ponunt in angelis esse materiam ut per ipsam materiam unus- quantum ex parte sui, bene posset illam potentiam ad actum deducere, si quisque habeat suam individuationem, et per multiplicationem sive per B 38" esset completa possibilitas I rei susceptibilis. Et ita hoc non derogat materiae divisionem ponant angelorum ab invicem distinctionem sub divinae omnipotentiae, sicut quod non potest facere id quod in rerum 50 eadem specie, quasi sine materia illa nec individuatio nec distinctio natura non est essentia aliqua et ita omnino fieri non potest. huiusmodi fieri posset, cuius contrarium sententiant iam dicti articuli. Sed in hoc unum inconveniens ponitur. videlicet quod possibilitas 25 Et in hoc, quantum est ex parte essentiae creaturae absollutae ut Zucc.56" multiplicandi saltem quoad potentiam incompletam esset in natura praedictae formae, et otiose, ut dictum est. Quod est inconveniens, tam ABCDGH quoad possibilitatem incompletam, quam quoad possibilitatem com ple- tam. Nihil enim omnino debet esse otiosum in fundamento naturae et 35 hoc] eam BCDGH 35 illam] lac. sed ai. 1110n.A 35-36 sumere absque] illi'. sed in sumere absque CO,T. B 36 bene potest] om. G 36 potest] prodest H 39-46 Unde ... creaturae, quin saltem per divinam sapientiam et potentiam ad finem 30 Error] i. 111, ai. l11an.A 41 plura] om. BGH 42 Alius vero] inI'. sed in Alius vero corI'. C suum debitum sit ordinabile. 43 de] quod G 44-45 intelligentiae] intellectivae BDGH intellectivae sed in intelligentiae corr. i. m. ai. li({. C 46-51 Quod ... articuli] i. 111. ai. l11an. A 46 error est] illi'. A 46 re vera] 0111.A 47 esse materiam] essentiam G 47 per] 0117.sed sup. lin. D ABCDGH 47 materiam 2] 0111.A 48 habeat suam individuationem] individuetur A 48 habeat] habent BDH habet G 48 et] 0117. G 48-49 multiplicationem sive per materiae divisio- 5-6 creaturae2 •.• formam] om. (ham.) G 8 esset] esse D esse sed in esset corr. sup. lin. C nem] ser. sed per materiae dei. er materiae ame multiplicationem imer. sup. lin. A 12 est] 0111. sup. IiII. D sed 13 possibilitate] pluralitate ABDGH pluralitate sed in possibi- 50 quasi] posr corI'. SCI'. G 51 sententia nt iam dicti articuli] dicitur in articulis supra litate COIT. i. m. 01. Ii/r. C 13-14 quia ... possibilitate] 0111.(hol11.) D om. (hol11.) sed i. 111. dictis A 52 quantum] quam A 52 creaturae] i. m. aI. man. A ai. li({. B 14 possibilitate] pluralitate AGH pluralitate sed in possibilitate corr. i. m. aI. lill. C 14 reducibili] plurali addo sed dei. A 15 possibile] plurime (?) A 16 eius] 38 Cf. supra, p. 40,8-20; p. 42,64-70; p. 43,86-44,1 I. 38 Cf. infra, esse BGH 17 possibilis] pluralis (?) A 20 ipsum] ipsam G 21 quantum] est p. 45,52-47,95. 41-42 STEPHANUS TEMPIER, Errores 219 condemnati, 1277, n. 42 addo BCDGH 21 si] om. BH 22 esset] esse H esse sed in esset CO/T. sup. lin. ai. Ii/r. B [n. 96] (ed. P. MANDONNET,p. 179; er. R. HISSETTE,Enquere ... , p. 82; Chori. Ullil'. Paris., I, 22 possibilitas] pluralitas A 22 ita] 0111. BCDGH 25 possibilitas] pluralitas A n. 473. p. 549). 42-44 Ibid., n. 110 [n. 191] (ed. P. MANDONNET,p. 184; er. R. HISSETTE. 26 quoad] ad sed in quoad corI'. sup. lin. ai. li({. C 28 possibilitatem '] pluralitatem A Enquere ... , p. 181; ChorI. Unil'. Paris., I, n. 473, p. 554). 44-46 Ihid., n. 43 [n. 81] (ed. 28 possibilitatem 2] pluralitatem ABDGH pluralitatem sed in possibilitatem corr. i. 111. ai. P. MANDONNET, p. 179; er. R. HISSETTE, Enquere ... , p. 82; Chorr. Unil'. Paris., I, n. 473, li({. C 31 sit] sic G p.548). 46 Cf. F. PELSTER,Dec/orationes magisrri Guilelmi de la Mare O.F.M. de I'ariis sentellliis S. Thomae Aquinaris, arI. 10, arI. 12, p. 14-15, p. 15. 51 Cr. supra, 5-7 Cf. supra, p. 40,21-26; p. 41,40-48. 27 Cf. supra, p. 43,86-89. p. 45,40-46. 46 QUODLIBET Il QUAESTIO 8 47 essentia est, excedit in simplicitate in infinitum essentia Dei essentiam rursus secundum unamquamque speciem differentiam et copulationem fecit. cuiuslibet creaturae, quia scilicet essentia deitatis in quantum huiusmodi Copulationem quidem naturalem (omnes enim sub eadem specie hypostases non nisi singularitas I quaedam esse potest I non multiplicabilis omnino, 55 ratione naturae unitae sunt), differentiam autem hypostaticam habent essent ia autem cuiuslibet creaturae in quantum huiusmodi per infinita 80 (discernuntur enim ad invicem characteristicis quibusdam proprietatibus). supposita multiplicabilis est. Quod est ratio magnae perfectionis in Propter hoc autem secundum unumquemque ordinem angelicarum virtutum divina essentia et imperfectionis in essentia creaturae, ut alibi ostensum differentes hypostases condidit non solum, sed et secundum unamquamque est. Unde dicit COMMENTA super principium C a e Ii e t m u n d i: TOR speciem, ut utique communicantes ad invicem naturam gaudeant ad invicem «Quod invenitur plus quam unum, est diminutum, quia si esset perfeJtum, 60 et naturali habitudine copulati se curent et amicabiliter ad invicem sufficeret esse unum. Et haec est causa multorum I individuorum unius 85 disponantur. Hypostasum autem differentia proprium discernit ab alieno, D 23va B 38rb speciei, scilicet quod propter diminutionem non fuit I natura contenta in ut utique unusquisque, proprium cognoscens, curet et non superveniat alieno A 58va esse unius». Quod procul dubio solida I veritas est, non solum in ut proprio .. et ut utique uniuscuiusque existentia cognoscatur». materialibus et corporalibus, de quibus intendit, sed etiam in spirituali- Patet igitur clarissime quod materia et quantitas non possunt dici bus creaturis, in quibus contrarium sentit, et hoc quia COMMENTATOR 65 praecisa ratio et causa individuationis et distinctio nis individuorum cum PHILOSOPHO sentit, nec creaturas eas ponit, ut dictum est. I Sed sancti <)0 eiusdem speciei, licet sunt causa eius in rebus materialibus et corporali- nostri, qui vere sciunt eas esse creaturas, sentiunt hoc in eis factum esse a bus, in quibus PHlLOSOPHUS solum posuit unam naturam multiplicari in Deo, qui est natura naturans omnia, quod ~cilicet sunt multa individua in plura supposita, quia solummodo talia posuit esse creata, ut dictum est. I Zucc. 56rb qualibet earum specie. Iuxta illud quod dicit DAMASCENUS libro D e in Quomodo ergo et penes quid accipitur in immaterialibus et incorporali- d u p Ii c i n a t u r a e t u n a h y p o s t a s i C h r i s t i: «Sapienter Conditor 70 bus individuatio et specierum distinctio, DAMASCENUS iam tetigit cum Bad. 34rK naturarum plurimam differentiam I fecit ad ostensionem ipsius et sapientiae <)5 dixit: «characteristicis proprietatibus». et virtutis, ut utique admiratus desideretur amplius, desideratus autem Quid autem appellet «characteristicam proprietatem», exposuit prius, uniatur, unitus autem deiforme operetur animal < rationale> et intellec- ubi dixit in eodem libro: I «Omnis res qua differt species ab altera H 33va tuale. Propter quod et multitudines specierum ordinavit. Invisibilia enim specie, «substantialis» et «naturalis» et «constitutiva differentia» dicitur ipsius a creatura mundi intellecta conspiciuntur et ex pulchritudine creatu- 75 rarum analogice generationis Factor comprehendit ur. Hypostasum autem ABCDGH ABCDGH 77 unamquamque] unum quamque B 77 copulationem] complexionem G 78 Copula- 53 est ... essentia] om. (ham.) G 53 Dei] deinde H 53 essentiam] essentia DGH tionem] Complexionem G 79 unitae] unicae AC in vice sed exp. et unitae i. m. ai. iiII. B essentia sed in essentiam corr. i. m. C 54 dei tatis] divinitatis CG 55 nisi] sibi sed in nisi (post corr. ?) ser. D 79 hypostaticam] hypostasiam BDH hypostasiam sed in hyposta- corr. D 55 esse] esset H 59 Unde] om. BGH 60 diminutum] indiminutiva G tice mut. sup. lin. ai. iiII. C 80 characteristicis] catharacteristicis ABCH catharacteristicis 64 de quibus] om. G 66 Philosopho] populo sed in Philosopho corr. i. m. ai. iiII. C sed in characteristicis corr. D 81 autem] quod addo BGH addo sup.lin. ai. lill. C 84 et2] 67 esse2] est addo G 67-68 a Deo] iter. sed dei. D 71 plurimam] plurimarum sed in om. sed i. m. ai. lill. B 85 Hypostasum] Hypostas non sed in Hypostasum corr. i. m. ai. plurimam corr. B 72 autem] unitus autem addo sed dei. C 73 deiforme] Dei formae G lill. B 85 differentia] differentiam sed m exp. B 86 utique] utrumque G 86 et] ut G Dei formae sed in deiforme COI'T. C 73 animal] illis BGH om. D 75 ipsius] om. sed i. 89 individuorum] duorum addo BCDGH 90 in] istis in addo CH istis in addo sed in 2 exp. m. B 75 intellecta] intellecti DGH intellecti sed in intellecta corr. BC 75 ex B istis addo D his addo G 91 naturam] materiam BDGH materiam sed in naturam corr. i. pulchritudine] experta certitudinesed in ex pulchritudine corr. i. m. ai. iiII. C 76 compre- m. ai. lill. C 93 in] om. BGH 93-94 immaterialibus et incorporalibus] incorporalibus henditur] comprehendit H 76 Hypostasum] Hypostasim CDH Hypostasim sed in et immaterialibus BCDGH 94-95 incorporalibus] et addo B 94 Damascenus] Deinde Hypostasum corr. B Hypostasis G sed in Damascenus corr. i. m. ai. lill. C 95 characteristicis] catharacteristicis ABCDH catholicis G 96 appellet] appellat BCDGH 96 characteristicam] catharacteristicam 58-59 Cr. HENR. DE GAND., Quaesl. ordo (Summa), art. 25, q. 3 (ed. 1520. I, r. 152rA- ABCDH catholicam G 97 qua] quae B 157rZ; in specie: r. 155rO-156rT; ed. 1646. (II,) p. 388a-398b; in specie: p. 395a-397a). 60- 63 AVERR., De caelo et mundo I Comm. 4 (Iunt., v, 4G-H). 66 Cr. supra, p. 41,40-43; 92 Cr. supra, p.40,21-24. 95 Cf. supra, p. 47,80; IOANNES DAMASC., De duabus in cf. HENR. DE GAND., Quaest. ordo (Summa), art. 25, q. 3 (ed. 1520, I, f. 154rG-154vl; ed. Christo voluntatibus, C. 2 (ed. H. GRAVIUS, p. 48; PG 95, 130D-131C). 97-6 IOANNES 1646, (II,) p. 392a-393a). 70-87 IOANNESDAMASC., De duabus in Christo voluntatibus, DAMASC., De institutione elementari, C. 5 (c. 4)(ed. H. GRAVIUS, p. 43; PG 95. 102D-103A). C. 2 (ed. H. GRAVIUS, p. 48; PG 95, 130D-131C). QUAESTIO 8 49 48 QUODLIBET II Unde dicit DAMASCENUS ubi supra: «Et simpliciter dicere: quaecumque et «qualitas naturalis» vel «naturalis proprietas» et «proprium naturae », 25 in omnibus quae sub eadem specie hypostasibus similiter considerantur, et veluti d(rrerunt homo et bos ad invicem, quoniam homo quidem rationalis DO sine quibus impossibile est substantiam et speciem constitui, «substantialis» est, bos autem irrationalis, et est rationale substantialis differentia et dicitur «di(ferefltia» •.quaecumque autem in aliquibus quidem earum quae constitutiva hominis, irrationale autem bovis. Similiter et in reliquis unius speciei, hypostasum sunt, in aliquibus autem non sunt, accidentia et B 38V' speciebus, substantiis et Inaturis et formis. Omnis autem res, in qua differt adventitia sunt». hypostasis ab eiusdem speciei et consubstantiali hypostasi, dicitur «adventi- 30 Quae quidem accidentia A VICENNA distinguit in tria genera, qui et tia differentia» et «qualitas» et «hypostatica» et «characteristica proprie- secundum hoc tangit tres modos I diversos quibus diversa diversimode A 58vb tas ». Haec autem est accidens». ' individuantur, cum dicit immediate post illud quod iam dictum est de VO Et hoc est quod etiam dicit A VICENNA in IO M e t a p h Y s i c a e suae: M e t a p h Y s ic a e: «Ipsae vero proprietates et accidentia aut erunt adven- «Singula individua eiusdem speciei, postquam non sunt divisa in intellectu titia tantum, ita ut non sint de essentia ullo modo, et haec sunt accidentia, essentiae, unum sunt, sed debent esse diversa accidentibus». Idem in libro 35 quae accidunt individuis rerum simplicium, aut erunt dispositiones super- VO: «Equinitas ex hoc quod in definitione eius conveniunt multa, est IO adlditae ..ex quibus quaedam sunt, quibus intellectis remotis ab hoc signato, Zucc.56va C 28rb communis, sed ex I hoc quod accipitur cum proprietatibus et accidentibus necesse est ut non habeat esse I hoc signatum quod est praeter alia, quia D 23vb signatis, est singularis. Equinitas autem in se est equinitas tantum». continget destrui veritatem suae alietatis comitantis, et quaedam sunt, Quomodo autem hoc contingit et quae sunt huiusmodi accidentia, quibus intellectis remotis, non est necesse provenire destructionem sui esse magis explicat A VICENNA in eodem, «Species est natura terminata dicens: 40 postquam habuit esse vel corruptionem suae essentiae post eius appropri- in esse et intellectu simul, quoniam, cum terminatum fuerit esse generis per 15 lationem, sed destruetur alietas et eius diversitas ad alia, secundum quod H 33vb illa quae terminant ipsum, erit in effectu, et non erit opus postea poni nisi diversum est ab aliis absque destructione singularis. Fortassis autem hoc signatum tantum, nec requiritur aliud ad determinationem eius nisi designa- obscurum est penes nos et non I determinatur. Noster autem sermo non est B 38vb tio tantum. Postquam vero determinata est species specialissima, erit tunc de hoc quod scitur, sed I secundum quod res est in se ». G 17'a natura sic quod accidunt ei comitantia ex accidentibus et proprietatibus, 45 Dictum hoc A VICENNAE satis obscurum est. Ad eius igitur intellectum per quae natura individuatur, et fit designata». 20 sciendum quod A VlCENNA vocat accidentia «adventitia tantum», illa Bad.)4'L I Sed intelligendum quod «accidens» accipitur hic largissime, secundum quaecumque sunt extra intentionem intellectus essentiae rei ut essentia est quod iuxta modum loquendi A VlCENNAE «accidens» rei appellatur omne absolute dicta, et licet dispositionem realem aliam ab ipsa non dicant, ad quod convenit ei et est extra intentionem suae essentiae. modum quo accidentia essentiae rei dicuntur ratio suppositi et subsisten- 50 tia in esse actuali. Nulla enim re alia addita essentiae rei, ipsamet fit ABCDGH 99 vel] et sed exp. eI vel i. m. ai. lilt. C 00 homo'] om. G 00 quidem] qui BGH ABCDGH om. CO 2 Similiter] autem addo BCDGH 4 et] om. BCDGH 5 differentia] distincta sed iII differentia COIT. C non addo G. 5 characteristica] catharacteristica 25 sub] sunt ABCDGH 27 quidem] quae BCDGH 29 adventitia] advenientia C ABCDG catharacterisata H 6 Haec] Hoc H 7 etiam] om. G 8 in] om. BCDGH 30 qui] om. BCDGH 31 hoc] quae BCGH quod D ad addo sup.lil1. ai. IiII. C 32 cum] IO VO]Et BGH Et sed 3° i. m. ai. iiII. C Et sed li.o iII 5° mut. D IO Equinitas] aequitas GH tum B tunc CDGH 32 VO]XO H 34 tantum] et iII lac. G 34 sint] sunt BCDGH aequitas sed iII equinitas COIT. sup.lil1. ai. iiII. B aequitas sed iII equinitas COIT. i. m. ai. iiII. D 37 habeat] habeant G 38 alietatis] alienatis BH alienatis sed iII alietatis CO/T. CO II accidentibus] signati bus addo BH signantibus addo G 12 Equinitas] aequiniatitas sed 40 vel] in BH et G 41 ad] ab G 43 obscurum] obstructum sed iII obscurum COIT. ai. in equinitas COIT. G 12 equinitas] aequitas H 14 dicens] dicit BGH 15 in esse et] iiII. C 44 sed] om. G 45 Dictum hoc] illI'. G 46 Avicenna] om. BCDH esse et in B 15 esse I ]se esse sed se dei. A 15 simul] videlicet addo BCDGH 16 termi- 46 Avicenna vocat] in 1'. G 47 rei] om. H 47 est] eius G 49 essentiae] om. G nant] erunt sed iII terminant COIT. C 16 effectu] intellectu sed in effectu COIT. B 50 re alia] realia sed in re alia COIT. BO 50 ipsamet] ipsamque H ipsamque sed iII ipsamet 16 postea poni] post apponi G 19 sic] sua H 19 ei] om. sed sup. lin. A 19 comitan- COIT. sup. lin. ai. litl. B ipsamque sed in ipsamet COIT. i. m. ai. iiII. CO ipsa quae G tia] concomitantia G 20 fit] sit B sic DGH 24-29 IOANNES DAMASC., De institutione elementari, C. 5 (c. 4) (ed. H. GRAVIUS, p. 43; 8-9 AVtCENNA, Melaph., I, c. 7 (ed. S. VAN RIET, I, p. 52,9-11; ed. 1508, (c. 8), f. 74ra). PG 95, 103B). 32 Cf. supra, p. 48, 14-20. 33-44 AVICENNA, Metaph., v, C. 4 (ed. 1O-l2 lbid., v, C. I (ed. S. VAN RIET, II, p. 229,39-42; ed. 1508, f. 86vaA). 14-20 lbid., v, S. VAN R1ET, II, p. 264,48-265,61; ed, 1508. f. 89rbE). C. 4 (ed. S. VAN RIET, II, p. 264,41-47; ed. 1508, f. 89raE-89rbE). 50 QUODLIBET II QUAESTIO 8 51 suppositum subsistens in existentia actuali, hac sola intentione adiecta qua quia non est in aliquo illorum ad modum essentiae absolutae divisibilis, ipsa habet esse effectus Dei, et hoc in natura et essentia, ipsam de non esse HO sed est in utroque eorum ut aliqua decisio eius I indivisibilis. B 39'a in esse producendo. Quod quidem esse omnis creatura participat ex hoc I Et sic non est dicendum quod hoc solo differunt quia natura unius H 34" quod ipsa in sua essentia est Dei factura, non quod ipsi essentiae, quasi eorum non est natura alterius - eadem, dico, secundum numerum -, praecedenti, Deus imprimat esse quo denominetur existens, sicut, 55 sed quia subsistentia unius non est subsistentia alterius, quae facit praeexistente pariete, aliquis imprimit ei albedinem, sive creando sive non, differre essentiam ut est in uno, ab ipsa ut est in altero, et eam quae una qua denominatur albus. Hoc enim falsum est et omnino haereticum: Deus H5 est et simplex in essentia, facit esse plures in existentia. Ipsa enim enim totum quod aliquid est in creatura, ab initio de nihilo fecit. • subsistent ia in supposito omnino necessaria est ad essentiae existentiam Bad. 34'M I Quantum ergo ad distinctionem unius essentiae secundum individua actualem, tam in uno quam in altero, non secundum idem numero, sed per tale accidens, quod sic appellat A VICENNA «adventitium tantum», 60 secundum aliud et aliud numero, consimile tamen specie. Ut sic sit per dicendum est, descendendo ad nostram quaestionem, quod duo angeli in aliud et aliud, quod uterque illorum dicatur esse angelus simpliciter et C 28va solis substantialibus existenltes, posito etiam quod nullum accidens reale 90 quod dicatur esse iste vel ille, quia intentio essentiae simpliciter, qua Bad. 34vM differens I re ab eorum essentia in se habeant, neque scilicet potentiam uterque dicitur angelus, est alia ab intentione subsistentiae huius et illius, neque habitum neque aliquid huiusmodi, sunt individualiter distincti hoc qua dicuntur iste angelus et ille. Patet ergo quomodo per intentiones solo quod subsistunt in effectu. Ubi extra communitatem essentiae in 65 subsistentiae duorum angelorum fit essentiae communis individuatio I in A 59" ambobus subsistere unius non est subsistere alterius, cum unus eorum eis. subsistere posset sine altero. Et sic per hoc ab invicem differunt, quod iste 95 I Sed quia coniunctio istorum duorum, scilicet essentiae et subsistentiae Bad. 34vN non est ille, duplicata scilicet natura speciei sive essentiae angelicae in eis in uno et in altero, non potest esse ex se ipsis - quia ex se non habent per rationem subsistendi sive existendi in actu aliam in uno et aliam in quod subsistunt in effectu, ut dictum est -, sed oportet quod fiat in eis altero, quae est praeter intellectum essentiae communis in utroque. 70 per aliam causam, facientem utrumque eorum esse alterum per essentiam Et ita, sicut continuum ex se est divisibile in partes quantitativas quas existentem in actu, et hunc non esse illum et e converso - ut sit totum continet in se indivisas, et eo solo dividitur secundum eas quod ab 00 causatum quod est in utroque -, ideo causa individuationis eorum invicem separantur, utraque partium recipiente in se perfectam rationem prima et efficiens dicendus est Deus, qui dat utrique eorum subsistentiam continui sed partialiter quantitatem molis, sic essentia speciei angelicae in effectu et seorsum. Zucc. 56vb ex se est divisibilis in partes essentiales quas I virtute continet in se 75 Et hoc est, ut videri posset alicui, quod dicit DAMASCENUS 110 indivisas, et eo solo dividitur secundum eas quod per subsistentiam S e n t e n t i a r u m, cap.o 160: «/nterminatum est natura et principaliter et actualem appositam separantur ab invicem, utroque eorum recipiente in 5 solum, quod increatum est, id est Deus. Omne enim creatum ab eo qui se perfecte rationem essentiae sed partialiter quantitatem virtutis eIUS, ABCDGH ABCDGH 79 essentiae] existentiae essentiae sed existentiae exp. et dei. B 80 est] om. BGH 80 dec/sia] descisio BCDH 81 quod] non addo ADGH non addo sed dei. B non addo sed 53 quidem] qualis BH qui sed in quidem CO/T. sup. lin. D quidem vel qualis G 58 nihilo] exp. C 85 existentia] essentia sed in existentia CO/T. D 86 subsistentia] existentia BGH naturarum sed exp. et nihilo i. m. ai. man. A 59 ad] a sed d inser. D 59 distinctionem] 90 essentiae simpliciter] inv. G 92 dicuntur] ducuntur H ducunlur sed in dicuntur COIT. B detinitionem sed vel distinctionem i. m. ai. iiII. C 61 in] om. A 63 eorum] aliorum 93 tit] sit (?) A sit H 93 communis] unius communis sed unius exp. B 95 coniunctio] DGH aliorum sed in eorum CO/T. i. m. ai. iiII. C aliorum sed in illorum mulo B convictio D 95 scilicet] angelorum G 97 in I] om. sed i. m. ai. litt. C 98 aliam] ser. 63 essentia] differentia essentia C 65 in 2] etiam GH etiam sed in in COIT. B 66 unus] sed in aliquam mut. sup. lin. ai. iiII. C 98 eorum] subsistentiam addo sed exp. et dei. H unum sed in unus corr. C 67 sic] om. sed sup. lin. ai. litt. B 68 essent ia e] esse G 99 et2] non addo sed exp. A 1 prima] om. BCDGH I et] scr. sed dei. D 4 16°] XO 71 est] om. C 71 divisibile] scr. sed in indivisibile mut. sup. lin. ai. litt. C 74 speciei] BDGH Vo (?) C 5 increatum] interminatum BCGH interminatum sed in increatum specie sed in speciei corr. B 75 est] om. BDGH om. sed i. m. C 75 divisibilis] corr. D indivisibilis BGH indivisibilis sed in divisibilis CO/T. CD 75 partes] parte H 75 quas] qua GH quia sed in quas corr. B 76 et] ab G 76 eo] in se indivisas addo sed deI. D 97 Cf. supra, p. 39,87-91. 4-6 IOANNES DAMASC.. Defide orth., C. 17 (II, C. 3), n. 8 (ed. 77 utroque] iter. sed utroque 2 dei. D 78 perfecte] perfectam B E.M. BUYTAERT, p. 71,45-47; PG 94, 879B). 52 QUODLIBET II QUAESTIO 8 53 creavit, id est Deo, terminatur». Et infra, post modicum: «Sed quales dendo creantur. Nec omnino crearentur, nisi corporibus dispositis secundum substantiam sunt differentes ab invicem nescimus, solus autem quibus infunderentur, ut dictum est supra secundum A VlCENNAM. Dico Deus, qui fecit eos, novit. Differunt autem ab invicem illuminatione et secundum communem cursum divinae ordinationis, licet Deus per se statione, sive secundum illuminationem stationem habentes, sive secundum 35 ipsas possit individuas creare, quae modo sic per corpora esse incipiunt, stationem illuminationem percipientes, propter esse se invicem illuminan- IO ut non cum ipsis esse desinunt. Unde, cum fides teneat quod animae tes eminentia ordinis naturae. Manifestum est enim quod qui eminent, rationales sunt substantiae spirituales per se substare potentes, et quod inferioribus tradunt illuminationem et cognitionem». In quo insinuat quod sunt plures numero secundum hominum pluralitatem, et quod Deus secundum differentiam stationum differentes sumunt illuminationes. potest eas creare sine corporibus per se subsistentes antequam corpori- D 24'a Appellat «stationem» I subsistentiam in natura et supposito. Sed quia 40 bus uniantur (quod omnino fieri non posset, nisi essentia talis creaturae hoc dictum eius referri potest ad angelos diversarum specierum, in quibus 15 huiusmodi multiplicationem secundum numerum absque corpore patere- est eminentia manifesta ordinis naturae, non multum valet ad proposi- tur), nulli fidelium debet provenire in dubium, quin sub eadem specie Zucc. 57'a tum. I Utrum autem sub eadem specie gradus possint esse naturae, ut in plura possunt esse individua in substantia I spirituali solis substantialibus G 17,b C 28vb eis locum habeat I dictum illud, non pertinet ad propositum. distincta, etiam absque omni quantitate et materia. Bad. 34vO I Accidentia vero quae AVlCENNA vocat non «adventitia tantum», sed 45 Sic ergo dicendum quod, non repugnante essentia naturae angelicae «adventitia accidentia», illa sunt quaecumque aliquid rei addunt alteri ut 20 vel cuiuscumque creaturae essentia, duo individua, etiam absoluta ab subiecto, licet in rei veritate non sint accidentia, sed substantiae quando- omni accidente (si tamen possibile sit substantiam aliquam creatam que. Unde vocat ea «dispositiones superadditas». existere sine omni accidente), possunt fieri a Deo sub una specie Inter talia autem accidentia, illa quibus remotis necesse est removeri ab specialissima, in solis sibi substantialibus distincta per diversas subsisten- esse ipsum signatum, sunt illa per quae aliquid I habet esse hoc I in 50 tias in effectu. existentia sua, ita quod sine illo omnino non posset existere, sicut, 25 secundum ipsum A VlCENNAM, materia existere non habet in effectu sine forma materiali et corporali, nec e converso, quae mutuo per invicem sub quantitate individuantur et multiplicantur. I Ad argumentum in oppositum, quod «una essent ia, nullo addito, non Bad. 34vP Illa autem quibus remotis non est necesse removeri ipsum signatum, potest habere diversitatem aut distinctionem», dicendum quod secus est licet signatum recipiat esse actuale per illud, sunt sicut animae rationales, 30 quae individuantur per corpora quibus creando in funduntur, et infun- ABCDGH ABCDGH 6 Sed] Secundum BGH 8 novit] venit GH venit sed novit i. m. ai. /iit. B 9 illumi- 32 dispositis] dispositivis G 33 ut ... Avicennam] ut dictum est per Avicennam i. m. ai. nationem] et addo G 9 stationem] terminationem H 10 stationem] et addo G man. A 34 ordinationis] ordinatio H ordinatio sed in ordinationi s COIT. sup. lin. ai. lil/. IO esse se] inv. BGH 13 secundum] verum sed dei. eI secundum i. m. ai. IiiI. B B 35 ipsas] ipsos BGH 35 possit] posset BCDGH 36-44 Unde ... materia] i. m. 13 stationum] stationem sed dei. eI stationum i. m. ai. mal1. A 13 sumunt] sinunt (?) C inf. ai. man. A 36 cum2] om. BCDGH 36 teneat] tenet BCDGH 36 quod] cum G sumant D sinuunt H 15 dictum] est addo G 16 eminentia manifesta] inv. G 37 substare] subsistere G 38 hominum] hominem sed in hominum corI'. B 39 corpori- 17 possint] possunt BCDGH 21 sint] sunt BCDGH 22 ea] eas C illa G 23 talia] bus] corporalibus BH corporalibus sed in corporibus corr. CD 40 uniantur] iler. G alia sed in talia COIT. sup. /in. D 25 sicut] om. BGH 26 secundum] sed secundum H uniuntur H 41-42 pateretur] patentur H patentur sed in pateretur corI'. CD paterentur G sed G 26 materia] om. G 27 quae] quo sed in quae corI'. sup. /in. C quo sed in quae 42 nulli] nullus BCDGH 42 eadem] eodem D 46 in quia per positionem haec essentia est secundum quod res est in se». Quasi dicat: etsi illa distinctio obscura est X5 immaterialis et specifica, sub qua non est ulterior forma substantialis et quomodo sit ex parte nostra, certum tamen est sic eam esse in ipsa re. 60 cui non est materia subiecta. Zucc. 57'b Verumtamen intelligendum quod apposuit «fortassis», quia uno I m6do Neque per acCidentale diversum hinc inde, quia neque per diversum a nobis apud intellectum nostrum potest determinari, alio autem modo specie neque per diversum numero. Non per diversum specie, quia ad non potest, secundum quod individuum singulare uno modo est intelligi- eandem essentiam substantialem specie necessario sequuntur, quantum bile a nobis, alio autem modo non est. Intelligitur enim a nobis ut linea <)() est ex ratione speciei, eadem accidentia specie: eidem enim in quantum reflexa, non autem ut linea recta, secundum quod determinat 65 idem semper natum est accidere idem, Nec numero solo, quia accidens PHlLOSOPHUS Ill° D e a n i m a, ut statim declarabitur. in potius numeratur et individuatur per suum subiectum quam e converso. Bad. 35'Q I Dicendum igitur ad argumentum quod unam et eandem essentiam ex Universaliter ergo verum est quod per nulla accidentia realia, neque se omnino simplicem, nullo addito, nec re nec intentione, differenti ab ea, specie neque numero diversa, fit individuatio eiusdem essentiae sive distingui et multiplicari per plura individua est omnino L inintelligibile et <)5 formae in specie, quoniam omnis substantia in se recipiens acciden.tia secundum rem impossibile. Sic enim quaecumque essentia in se conside- 70 oportet quod in se prius subsistat (et ita: quod sit individuata), quam H 34v3 rata nullam potest I omnino intelligi habere distinctionem, I multiplica- subiectum alterius fiat, I quia secundum PHILOSOPHUM «substantia prior B 39v3 tionem aut diversitatem. Sic enim considerata intelligitur ut neque in est accidente definitione, cognitione et tempore», et ideo substantia unico individuo existens neque ut in pluribus, neque ut universalis neque individuata potius est causa individuationis cuiuscumque accidentis ut particularis, sed ut cui ambo nata sunt accidere. Si ergo huiusmodi ()O quam e converso. C 29'3 essentia debeat I distingui per plura individua numero, oportet quod hoc 75 Et sic nullo modo potest intelligi multiplicatio essentiae immaterialis sit per aliquid additum distinguens, diversitate sua diversificans essen- per additionem diversi secundum rem. tiam et multiplicans hinc inde. Oportet ergo quod sit additione diversi secundum intentionem solum. Sed tale additum potest intelligi diversum ab essentia ipsa vel re, vel Et hoc est possibile, immo necessarium, ut supra est expositum. I Hic Bad. 35'R intentione tantum. 5 tamen distinguendum, quia ista distinctio potest considerari ex parte rei in se (et sic est omnino possibilis, ut dictum est), vel respectu nolstri Zucc. 57'" ABCDGH 54 de] in BDGH 58 addidit] addit BGH 60 certum tamen] in\'. BCOGH 64 enim] ABCDGH autem H 68 differenti] differens ACDGH differens sed in differenti COIT.sup. lin. B 69 inintelligibile] intelligibile GH intelligibile sed in inintelligibile corr. sup. lin. ai. iiII. B intelligibile sed in inintelligibile corr. i. m. ai. IiII. CD 71 omnino ... distinctionem] 80 contingit] convenit CD 81 immaterialem] etiam materialem G 84] de! ABDGH de! sed i. 111.ai. IiII. C 86 materia subiecta] illi'. D 87 acciden- om. sed sup. lin. ai. IiII. B 76-77 essentiam et multiplicans] om. (ham.) G 78 velI] tale] actuale G 89 specie] speciem G 89-90 necessario ... speciei] om. (/lOm.) BGH 0111. G 89 quantum] quoniam sed exp. eI quantum i. m. ai. man. A 90 ex] de C 90 eadem] eandem G 90 accidentia] essentia G 91 natum] non A 94 specie] speciei DG speciei sed in specie COIT. B 94 lit] sit DGH '95 formae] fore sed in formae CO'T. C 55-56 Cf. supra, p. 49,43. 57-59 Cr. supra, p. 49,43-44. 61 Cr. supra, 95 in 1] et G 95 accidentia] accidentalia GH accidentalia sed vel accidentia i.lII. 01. IiII. B p. 49,42. 64-66 ARIST., De an., III, c. 7 (in ALB. MAGN. Comm., ed. CL. STROICK, 5 quia] quod BCDGH 5 distinctio] esse addo sed exp. A 5 considera ri] considerare G p. 212,83-85; in AVERR. Comm., ed. St. CRAWFORD, p. 477,1-7; Iunt., Suppl. II, f. I73D; 431b 8-12); Ibid., c. II (in ALB. MAGN. Comm., ed. CL. STROICK, p. 238,83-85; in AVERR. Comm., ed. St. CRAWFORD, p. 531,1-8; lunt., Suppl. II, f. 198D; 434a 16-21). 66 Cr. 97-98 ARIST., Melaph., VII, C. I (TransI. anon. 'media', ed. G. VUILLEMIN-OIEM, p. 123,22- infra, p. 56,7-57,52. 124,1; lunt., VIII, f. 154H; 1028a 32-33). 4 Cf. supra, p. 54,74-77. 6 Ibid. 56 QUODLIBETli QUAESTIO8 57 intellectus, ubi est distinguendum distinctione praetacta quod intellectus I Intellectu autem reflexo contingit intelligere essentiae individuationem Bad. 35's noster tendere potest super essentiam ad ipsam apprehendendam aspectu 35 et diversificationem a nobis secundum dictum modum. Et est in imma te- recto vel reflexo. rialibus illa reflexio ad accidentia, licet non realiter diversa ab essentia, Primo modo intellectus noster non intelligit essentiam rei specificae IO determinantia ipsam. nisi ut essentia est et universalis, vel indifferens ad universale et Hinc dicit AVICENNA in VIIIo Metaphysicae: «Si autem fuerit particula re, et ut in ipsa omnia individua, quotquot sub ipsa sunt, unum species dilatata in I individuis, tunc non erit via intellectui ad descriptionem C 29rb sunt, et sic ut est omnino abstracta, non ut aliquibus accidentibus est 40 alicuius sui individui, nisi prius designetur ei». Et fit ista designatio per determinata. Unde attendentes essentiam per intellectum hoc modo accidentia essentiae, quae apprehendit circa essentiam intellectus re- solummodo, et nullo modo reflectentes eum ad intentionem suppositi et 15 flexus, ut sunt quantitas et materia in corporalibus, et in incorporalibus existentiae ut ad differens ab essentia ipsa, sicut neque reflectunt intentio subsistentiae et suppositi. Sed quia intellectus plurimum ista non intellectum suum ad materiam neque ad accidentia rea lia in ipsa essentia, discernit, ideo redit ad accidentia posteriora et secundum illorum nullo modo possunt capere quomodo forma immaterialis in puris 45 diversitatem distinguit individua sub eadem specie; et hoc vel per singula B 39vb naturalibus, nullo realiter diverso addito, possit I multiplicari per accidentia posteriora, iuxta illud quod dicit DAMASCENUS ubi supra: H 34vb individua, quia talis intellectus omnino rectus nullo I modo capit 20 «Hypostatica proprietas est I quae dividit hypostasim ab alia hypostasi, A 59va intentionem individualem. velut simum, album, nigrum, calvum et talim>; vel per plurium illorum A VICENNAtamen vult in VIIIO M e t a p h y s i c a e quod species quae est coniunctionem I in unum, secundum quod dicit PORPHYRius: «!ndividua G 17va in unico individuo, recto aspectu intelligitur individuata, ubi dicit: «Si 50 dicuntur, quoniam ex proprietatibus constat unumquodque eorum, quarum autem fuerit species, etiam apud intellectum, individuum, erit tunc intellec- collectio numquam in alio eadem erit: Sacratis enim proprietates numquam tui via ad illud descrip tum. Et hoc est individuum quod est unum in una 25 in aliquo alio erunt particularium». specie, cui non est alterum, sicut sol vel !upiter». Sed cum dicat in libro IlIo quod «tale uno modo est species et alio modo non est species, eo quod uno modo est universale et alio modo non est universale», et obiectum recto aspectu intellectus non est nisi universale secundum quod universale, Zucc.57vb malgnam dubitationem habet illud dictum COMMENTATORIS,de quo nihil 30 ad praesens. Quod tamen non sit verum quod sit aliquod tale individuum unicum sub specie ita quod non possint esse plura, manifestum est ex praedeterminatis. ABCDGH ABCDGH 8 apprehendendam] apprehendendum BCDGH II universalis] est addo G 12omnia] omnino A 12 omnia individua] inv. G 12 ipsa2] una specie G 16 essentia ipsa] im'. G 20 talis] suppositi addo sed dei. A 20 rectus] rationalis B 21 individualem] 34 contingit] convenit BCDH 35-36 immaterialibus] materialibus DG 38 Hinc] Hic indivilem A indivisibilem BCGH indivisibilem sed individualem (?) i. m. ai. iiII. D G autem addo D 38 Metaphysicae] suae addo G 40 designetur] designet D 40 tit] 22 VIII"] IIII" D 22 Metaphysicae] suae addo G 23 intelligitur] intellectus A sic G 41 accidentia] accidentiam sed m eras. D 42 in corporalibus] ser. sed in 24 intellectum] intellectui B 24-25 intellectui] intellectum H intellectum sed in intellectui incorporalibus mul. D 42 in 2] om. sed sup. lin. B 44 discernit] decernit BC deternit D corr. B 27 est'] om. ABCDH 27 et] om. G n-29 et- ... universale] om. (ham.) B 44 redit] recurrit BCDGH 45 per] 0111. BCDGH 48'simum] sim non sed in simum corr. B si vinum G 48 calvum] calidum G 48 per] propter BCDGH 48 illorum] 29 aspectu] aspectui sed i exp. G 29 nisi] om. G in H 30 Commentatoris] Avicennae G 31 sit2] sic est G 31 aliquod] om. G 32 sub] una addo G 32 eorum BGH 51 alio] in addo B 51 proprietates] proprietas C 52 aliquo] 0111. D possint] possunt BCDGH 35 Cr. supra, p. 54,64-65. 38-40 AVICENNA,Metaph., VIII,C. 6 (ed. S. VANRIET,II, 7 Cf. supra, p. 54,61-66. 23-26 AVICENNA, Metaph., VIII,c. 6 (ed. S. VAN RIET, II, p. 420,14-16; ed. 1508, r. 10OvaC). 47-48 IOANNES DAMASC., e duahus in Christo D voluntatibus, C. 5 (c. 6) (ed. H. GRAVIUS, . 49; PG 95, 134D). p 49-52 PORPHYRIUS, p. 419,11-420,14; ed. 1508, f. 100vaC). 27-28 Ibid., III, c. 2 (ed. S. VANR1ET,I, p. 108, Isagoge, 7,22-25 (TransI. Boethii, ed. L. MINIO-PALUELLO, 13,24-14,3). p. 5-7; ed. 1508, r. 78rbB). 32-33 Cf. supra, p. 53,45-50. QUODLIBETII QUAESTIO9 59 58 quanti tatis dimensivae carens, nullo modo angelus intelligitur esse in QUAESTIO 9 25 loco secundum suam substantiam, nec omnino aliqua creatura incorpo- rea. Nec de hoc modo essendi in loco est quaestio. UTRUM ANGELUS SECUNDUM SUBSTANTIAM SUAM Sed solum est quaestio extendendo «locum» ad omnem rationem SINE OPERATIONE EST IN LOCO situs, ut illud dicatur esse in loco, quod situm sibi aliquem determinat per sui praesentiam alicubi. Quod, ut credo, DAMASCENUS intellexit, cum Bad. 35vS I Circa secundum arguitur quod angelus sine operat~o~e secundu~ 30 dixit: «Est autem intelligibilis locus ubi intelligitur, et est intelligibilis et Zucc. 59va substantiam suam non est in loco, quia non est locus nISI quantus, ~Ul 5 incorporea natura ubi nimirum I est et operatur .. et non corporaliter D 24va nihil potest applicari ut sit in ipso, nisi per suam quan.titatem. A.n~elus continetur, sed intelligibiliter: non enim habet figuram, ut corporaliter autem non est quantus nisi virtute. Ergo non est In loco nISI p~r comprehendatur». Et infra ibidem: «Angelus corporaliter quidem in loco applicationem suae virtutis. Il1am loco non ~~plic~t, nisi quia ?peratur In non continetur, ut typum accipiat et formetur. Verumtamen dicitur esse in eo. Angelus ergo nullo modo est in loco, nISI qUia operatur In eo. Ergo 35 loco, quia adest et intelligibiliter circumscribitur ubi et operatur. Non enim IO etc. potest secundum idem in diversis locis operari .. velocitate quidem naturae, Contra. «Error est substantiam sine operatione non esse in loco», ut et quia parate et cito pertransit, operatur in diversis locis». Et ut dicit libro dicit unus a r t i c ulu s inter damnatos nuper per sententiam episcopi. 11°, cap. ° 3°: «Circumscriptibiles: cum enim sunt in caelo, non sunt in terra, et cum ad terram a Deo mittuntur, non remanent in caelo. 40 Circum terminantur autem et continentur a parietibus et ianuis et claustris et signaculis». Et quomodo hoc intelligit, quoniam non corporaliter sed intelligibiliter solium, subdit et se exponit, dicens: «Intellectus vero Zucc. 59vb I Dicendum quod loquendo de esse in loco proprie, ut locus ambiendo existentes in intellectualibus locis sunt non corporaliter circumscripti. Non circumscribat superficie sua et contineat infra se locatum - secundum 15 quod IOANNESDAMASCENUSlibro I° S e n t e n t i a r u m suarum, cap.o .16°, enim corporaliter secundum naturamfigurantur, neque tres habent dimen- 45 siones, sed quia intelligibiliter adsunt et operantur ubicumque iussi fuerint, B 40'a describit I locum, dicens: «Locus est corporalis, finis eius quod conll~et, secundum id quod continet, id quod continetur, ut puta, aer cO~llnet et quia non possunt secundum idem tempus hic et illic esse et operari. Et ita corpus .. non universalis autem continens aer eius locus est quod conll.netur corporis, sed finis eius qui continet aeris et tangens id quod ~ontmetur 20 ABCOGH H 35'a corpus»; quod breviter I explicat PHlLOSOPHUS in IVo PhYSI.corum, dicens quod «locus est ultimum continentis», -loquendo propr~e de .esse 26 Nec] om. sed sup.lin. ai. man. A 27 Sed] Hoc sed dei. e/ sed i. m. ai. iiII. D 29 sui] in tali loco sub ratione tali, quia angelus simplex est, omm ratIOne suam BGH 30 et 2] etiam G 30-31 et incorporea] vel in corpore H vel in corpore sed corpore in corporea CO'T. B 31 ubi] om. G 33 quidem] qualis BH ser. sed in qualis mut. i. m. 01. iiII. C qui OG 34 formetur] ser. sed in informetur mut. sup. lin. ai. IiII. C 35 et 1] ut sed dei. eI et sup. lin. 01. man. A ser. sed eras. C 35 intelligibiliter] et operatur ABCDGH secundum suam naturam et non est alibi, sed intelligibibiliter addo i. m. ai. IiII. C 35 circumscribitur] circumscribuntur sed in circumscribitur carr. D 36 quidem] qualis 6 suam] om. C 8 Illam] lIIo G 8 operatur] operetur BCDGH 9 eo 1] loco eo sed BH vel D 38-39 non ... caelo] om. (ham.) sed i. m. ai. man. A 39 et cum] etc. BDGH loco exp. A 9 ergo] om. GH om. sed i. m. ai. iiII: B . I I sme] !/er. sed dei. B . 12 u~u.s] 39 caelo] Non addo i. m. 01. iiII. C 40 Circumterminantur] ser. sed in terminantur mut. 01. om. D 14 proprie] proprio G 15 circumscnbat] clrcumscnbatur G 16 hbro I) m man. A terminantur BCDGH 40 parietibus] parientibus sed n exp. C 42 solum] et libro D 16 16°] XO BCDGH 18 aer continet] inv. B . 20 Id] Illud C 2I PhYS.lco.- addo G 45 iussi] missi BCDGH 45 fuerint] fuerunt G 46 ita] itaque sed que eras. D rum] Philosophus D Philosophi H 23 est] in GH m sed In est CO/T.C m sed In est (Ori. sup. lin. BO 30-33 IOANNES DAMASC., De fide or/h., C. 13 (I, 13), n. 2 (ed. E.M. BUYTAERT, p. 56,10-57,13; PG 94, 85IA). 33-37 lbid., n. 4 (ed. E.M. BUYTAERT,p. 58,35-42; PO II STEPHANUSTEMPIER, Errores 219 condemna/i, 1277, n. 55 [n. 204] (ed. P. MANDONNET, 94, 85IC-854A). 38-41 lbid., C. 17 (II, c. 3), n. 8 (ed. E.M. BUYTAERT,p. 71,39-42; PG ' f R HISSETTE Enque/e ... p. 104; Chart. Univ. Paris., I, n. 473, p. 555). p. 180 , c .. , , 56 4 8' 94, 870A). 42-46 lbid., n. IO (ed. E.M. BUYTAERT, p. 71,51-72,55; PG 94, 870B-C). 17-21 IOANNESDAMASC., Defide or/h., c. 13 (1,13), n. I (ed. E.M. BUYTAERT,p. , - , 46-48 lbid., n. 12 (ed. E.M. BUYTAERT,p.72,64-66; PG 94, 87IA). PG 94, 850C-851A). 22 ARIST., Phys., IV, c. 4 (Iunt., IV, f. 139B; 212a 5-6). QUAESTIO 9 61 60 QUODLIBET " esset ratio essendi ipsum in loco, quod erroneum est, secundum quod ubique confestim inveniuntur, ubicumque divinus iusserit nutus, velocitate 75 bene dicit unus a r t i c ulu s ab episcopo damnatus, talis: «Quod substan- naturae». tiae separatae nusquam sunt secundum substantiam, error est, si intelliga- Bad. 35 vV I Sed secundum quod supra distinctum est de loco, quod est locus tur ita, quod substantia non sit in loco .. si autem intelligatur ita, quod C 29va naturalis et mathematicus, similiter distingui potest de situ, quod est I 50 substantia sit ratio essendi in loco, verum est, quod nusquam sunt secundum quidam situs naturalis, quidam vero mathematicus. Appellatur autem «situs naturalis» rei, ad quem se habet per natura- substantiam». xo Unde non restat dubitatio nisi an angelus habeat esse in loco tamquam lem dependentiam, ut naturale sit ei esse in illo, et violentum et extra naturam esse alibi et extra illum, quemadmodum situs terrae est esse in in situ mathematico quem sibi necessario alicubi determinat, licet non determinate hic aut ibi, sed vel hic vel ibi. Et hic nihil est faciendum nisi centro mundi. Qui magis proprie dicitur esse situs eius quam locus: locus 55 quod inlspiciatur natura angeli, quomodo sit determinata et limitata, et Zucc. 60ra enim proprius eius, secundum PHlLOSOPHUM, «ultimum continens ad est ex hoc videatur si naturae eius Iimitatio situm requirit an non, quoniam si medium», quod necessario est extra centrum ambiens terram, quae X5 sic, oportet dicere quod est in loco, et eo modo quo limitatio eius situm naturaliter est in centro. Appellatur autem «situs mathematicus» applicatio rei ad 'ubi' aliquod requirit. I Est ergo hic advertendum primo qualis sit simplicitas angeli in sua Bad. 35VX determinatum, sive supra sive infra, sive in oriente sive in occidente, sine hO natura. B 40rb aliqua naturali dependentia et determinatione plus ad I unum quam ad Et cum, ut alibi determinatum est, duplex est compositio rei, una in se alterum, ita tamen quod necesse est rei ex sua natura esse in aliquo 90 ex aliis, et alia cum alio, determinatio autem rei cuiuscumque ad situm illorum, sicut si punctus esset separatus a continuo, necessario esset vel importat quandam compositionem et unionem eius cum alio, etsi nullam superius vel inferius, hic vel alibi, ut cum esset hic, nullo modo esset h5 haberet ex aliis, illud ergo quod, cum hoc quod non est compositum ex alibi. aliis, non requirit compositionem cum alio, maioris est simplicitatis Primo modo etiam extendendo «locum» ad rationem situs, impossibile quam illud quod requirit compositionem cum alio. Et secundum hoc est intelligere angelum esse I in loco, quia nullam habet naturalem I 95 differunt penes maiorem et minorem simplicitatem principia quanti tatis dependentiam in sua essentia vel substantia aut in sua existentia ad totam substantiam corpoream vel ad aliquam partem eius, sed magis e conver- so. Plus enim in natura et essentia et existentia dependent corporalia a 70 ABCOGH spiritualibus quam e converso, sicut inferius et minus nobile in gradu et ordine naturae a superiori et magis nobili. Si enim sic esset in situ vel in 76 error] erroneum G 76 est si] il1l'. sed in est si CO'T. i. m. ai. iiII. B 77 non] om. G loco, ipsa substantia eius per naturalem dependentiam ad situm et locum 77-78 non ... substantia] om. (ham.) BH 77 sit] est C 77 intelligatur] intelligantur sed n exp. D 80 nisi) ubi H 80 habeat] habet BCDGH 81 quem] quam DH quam (?) ABCOGH C quam sed il1 quem CO'T.sup. lin. ai. IiII. B 82 vel'] et G 83limitata] indeterminata G 83-84et2 ... limitatio] om. (ham.) H 84 eius limitatio] est et indeterminata imitatio G 84 limitatio] inimitatio (?) D 89 ut] non sed de/. eI ut i. m. ai. IiII. C 89 alibi] alicui B 47 ubique] ubicumque CH ibique G 47 confestim] confessi G 47 iusserit] miserit sed 90 cuiuscumque] cuiusque G 91 quandam] quam G 91 et] ad BCDGH 91 etsi in iusserit CO'T. i. m. ai. iiII. C 47 nutus] ser. in lac. ai. man. A mitiis D 49 supra] nullam] iler. sed exp. C 92 ex '] cum BOGH cum sed dei. eI ex sup. lin. C 92 ergo similiter H 52 rei] ei sed in rei CO'T. D 54 quemadmodum] quem ad cum lac. G quod] inI'. A 93 est] om. sed pOSI simplicitatis inser. G 94 quam illud] om. BGH 0111. 55 dicitur] dicit GH dicit sed in dicitur corr. sup.lin. ai. iiII. B 55 situs eius] inI'. BCOGH sed quam sup. lin. ai. lill. C om. sed quod in quam mul. eI quod i. m. ai. IiII. D 94 quod] 57 quod] quia G 59 applicatio] applicati H 59 ad] ut sed exp. eI ad sup. lin. ai. iiII. B quae BG quae sed in quod CO'T.H 94 requirit] equit BH equit sed in requirit CO'T. i. m. ai. 60 sine] (pOSI CO'T. ?) ser. B sive H sive sed in sine corI'. C sive in G 61 determina- iiII. C equit sed dei. eI est i. m. ai. IiII. D equat G 94 compositionem) SCI'. sed il1 tione] depenterminatione sed in determinatione CO/T.B terminatione CO 62 rei] ser. sed compositum mu/. D 94 secundum] om. sed i. m. ai. IiII. BH in rem mul. C 64 vel 2] et BGH 64-65 ut ... alibi] om. (ham.) B 66 modo] intelli- gere angelum esse in loco addo ABCOGH 69 substantiam] om. sed i. m. ai. iiII. B 73 locum] locus B 75-79 STEPHANUS TEMPIER, Errores 2)9 condemnali, 1277, n. 54 [ n. 219] (ed. P. MANDONNET,p. 180; cf. R. H/SSETTE, Enquere ... , p. 104; Charl. Un"". Paris., I, n. 473, p.555). 89 HENR. DE GAND., Quaesl. ordo (Summa), art. 28 (ed. ]520, I, f. 165rK; ed. 49 Cf. supra, p. 29,30-30,44. 56-57 AR/ST., Phys., IV, C. 4 (Iunt., IV, f. 1400; 212a ]646, (!l,) p. 4]8); Jbid., art. 28-29 (ed. ]520, I, f. 164v1-178rO; ed. 1646, (!l,) p. 418-454b). 26-27). QUAESTIO 9 63 62 QUODLIBET 11 uni tatis, quia natura sua omnino abstracta est a natura magnitudinis, ita Bad. 36rX quae sunt I punctus et uniltas. Unde dicit PHILOSOPHUS in VO G 17vb M e t a p h y s ic a e: «Eorum quae non dividuntur secundum quantitatem, 20 quod in sua natura nec est magnitudo, nec principium alicuius magnitu- dinis natus est esse. Quod ergo angelus secundum substantiam suam sit illud quod non dividitur omnino nec habet situm, dicitur unum, et quod non in situ vel in loco, ut ipsa substantia angeli sit ratio ipsum essendi in situ dividitur omnino et habet situm, dicitur punctus». Iuxta quod dicit et in libro P o s t e r i o r u m quod «punctus est substantia posita, unitas vero est 00 aut loco hoc vel illo determinate, vel etiam sive in hoc sive in illo indeterminate, ut tamen necesse sit ipsum ad modum puncti esse in substantia non posita». Et secundum hoc unitas in quantum unitas multo maioris est simplicitatis quam punctus, et per consequens quantitas 25 aliquo, omnino adhuc est impossibile, ut dicit praedictus a r t i c ulu s. Unde dicit AVlCENNA in IIIO M e t a p h y s i c a e: «Natura quae est discreta simplici or est in natura quam continua. Et ideo certiores sunt demonstrationes arithmeticae quam geometricae, secundum quod dicitur aliquid aliud praeter hoc quod non dividitur, si illa natura est situs vel quod in I° M e t a p h Y s ic a e: «Certissimae scientiarum maxime primarum convenit situi, hoc est I punctum; vel si natura illa non erit situs vel quod Zucc. 60rb sunt. Quae autem ex minoribus certiores sunt his quae ex appositione convenit ei, est igitur sicut intel/igentia et anima. Intel/igentia enim habet dicuntur, I ut arithmetica geometria». Et ideo «arithmetica demonstratio 30 esse praeter id quod intel/igitur de ea quod non dividitur. I//ud autem esse descendit in geometricam, in quantum magnitudines numeri sunt», ut non est cum situ, nec dividitur in sua natura, nec alio modo. Quod autem dicitur in libro P o s t e r i o rum. Unitas ergo in quantum unitas, ex est in quo non est natura alia, ipsamet est unitas et unum, de quo ratione I simplicitatis suae qua excedit punctum, si ipsa in aliquo est intel/igitur quod non dividitur inte/fectu, nedum dividatur in materiam C 29vb IO B 40v• separata a ratione puncti, cum punctus I non determinat sibi situm in localem» . corporali magnitudine nisi ratione suae compositionis'; qua exceditur ab 35 I Qui ergo non possunt angelum intel1igere secundum rationem substan- Bad. 36'y uni tatis simplicitate, illud in quo ratio unitatis est separata a ratione tiae suae ut unitatem absque ratione puncti, sunt illi de quibus dicit COMMENTA TOR super IIum M e t a p h y s i c a e: «In quibus virtus imaginati- puncti omnino, propter conditionem suae simplicitatis nullo modo sibi va dominatur super virtutem cogitativam. Et ideo», I ut dicit, «videmus· A 60ra H 35v• determinabit I rationem situs, non solum huius vel illius, sed nullius 15 istos non credere demonstrationibus, nisi imaginatio comitetur eas. Non omnino. Nunc autem sic est quod angelus in sua substantia et essentia ABCDOH simplicitatem habet, non ad modum puncti, sed potius ad modum 19 omnino] omnia sed in omnino COIT. ai. litt. B 19-21 ita ... esse] quod nec est magnitudo nec principium alicuius magnitudinis in sua natura natus est esse sed quod et in ABCDOH sua natura exp. et ita quod in sua natura i. m. et ante nec' inser. ai. man. A 19-20 ita ... nec2] nec est magnitudo nec ita quod in sua natura BCDO nec est magnitudo nec ita quod in sua natura sed nec2 eras. et quod in nec mut. H 21 angelus] om. O 21 sit] sic O 96 quae] om. D om. sed i. m. ai. iiII. C 96 VO]II" CDOH II" sed in Vo COIT. i. m. ai. iiI/. B 22 vel] est addo sed dei. B 24 indeterminate] determinate sed in indeterminate corr. A 98 dividitur] dividuntur D 99 etl] si C 99 et2] Aristoteles A 00 vero] non addo D 28 natura illa] inv. B 28 veF] nec BCDH 29 sicut] sic O 29 intelligentia] intellec- 2 simplicitatis] simplicitas G 2 quam] sit addo BCDGH 3 sunt] lac. G 7 ideo] et tiva BDH intellectiva sed in intelligentia COIT. i. m. ai. liu. C 29 Intelligentia] intellectiva addo C 7 demonstratio] de modo sed in demonstratio COIT. i. m. C 8 magnitudines] BDOH intellectiva sed in intelligentia corr. i. m. ai. litt. C 31 non] om. O 32 ip- magis magnitudines sed magis dei. A om. sed i. m. D 9 in '] om. BCDGH 13 simplici- samet] ipsamque DH ipsamque sed in ipsamet corr. C ipsamque sed in ipsamet corr. sup. tate ... unitatis] om. (ham.) B om. (ham.) sed i. m. ai. lilt. H om. (ham.) sed unitatis in lin. ai. litt. B ipsa quae G 33 nedum] nondum B nec dum O naturae dum H unitate mut. et quae addo i. m. ai. lilt. C am. (ham.) sed unitatis in unitate mut. D om. 33 dividatur] dividat B 33 materiam] naturam B 35 Qui] om. sed sup. lin. G (ham.) sed unitate pro unitatis et quae addo O 14-15 sibi determinabit] inv. O 36 puncti] pucti C 38 dominatur] dominantur B 38 cogitativam] cognitionis B 17 essentia] essentiae O 18 ad ... potius] om. (homoioceph.) sed ad modum puncti sed cognitivam C 39 istos] istas O 39 eas] eos BCDGH i. m. ai. lilt. B 25 Cr. supra, p. 61, 75-79; STEPHANUSTEMPIER, Errores 219 condemnati, 1277, n. 54 97-99 ARIST., Metaph., v, C. 6 (in AVERROIS Comm., ed. R. PONZALLI, p. 120,279-282; [n. 219] (ed. P. MANDONNET, p. 180; er. R. HISSETTE, Enquete ... , p. 104; Chart. Univ. Iunt., Vili, f. 1140-H; 1016b 24-26). 00-1 ARIST., Anal.post., I, C. 27 (TransI. anon. sive Paris., I, n. 473, p. 555). 26-34 AVICENNA, Metaph., 1lI, C. 2 (ed. S. VAN RIET, I, <. Non tamen ex hoc negat quin vel quodcumque aliud illud sit, dico quod penitus ignoro. Quin tamen Bad. 37rE aliquo modo a beatis videri possit. I Ut enim dicit AUGUSTINUSD e 00 angelus secundum substantiam sine operatione sit in loco, et quin ipsa v id en d o D e um: «Aliud est videre, aliud videndo totum comprehendere. limitatio naturae eius vel aliquid huiusmodi sit illius ratio, nullatenus 25 dogmatizo, sustineo seu defendo quoquo modo. Et, quod amplius est, ABCDGH 79 loco] et addo sed exp. B 79 comprehensione] corpus addo sed dei. G 83 intel- ligibiliter] intelligitur (?) A 85 ita 2] primo B 86 re vera] reversa sed in re vera CO/"I". D 87 limitatio] limitatione BH 87 bene] non G 88 valeam] om. sed i. m. ai. man. A ABCDGH 90 limitatio] posl corr. ser. D immutatio G 91 sua et essentia] et essentia sua BCDGH 92 sic] om. A 92 illimitatus] illuminatus B 92 Et2[ om. B 93 creaturae] om. A 94 et'] vel C 96 de] esse H 96 re) om. BGH 96 eam] ea G SCI'.sed in ea mut. B 2 Quandoquidem] Quando qualis BCDH 2 utcumque] utique GH (pasl CO/'I'.?) ser. B 97 limites] limite sed S inser. ai. man. A 98 Sic] Sicut BG 99 sui] si G 99 contem- 4 fines '] finem GH finem sed in fines co/'I'. B 4 potes] potest sed in potes CO/"I". C plator] est mld. BCDH contemplatorem G 00 aliquo ... beatis] a beati s aliquo modo C 5 cognitione] limitatione G sua addo D 10 limitatio '] pOSI CO/"I". D scr. IO limilatio2] 00 Augustinus] om. ADGH om. sed i. m. ai. lil/. BC 1 Aliud] Aut G 1 videndo ... post corr. ser. D 11 et] in G 11 est2] om. AG II esse alicubi] inI'. G 12 non' ... comprehendere] comprehendere totum videndo G 1 comprehendere] aliud est videndo ubique] om. sed i. m. ai. lin. C 12-13 ita 2 ... ibi I] om. (ham.) H 13 indeterminatione] totum comprehendere addo A interminatione G 13 ut] vel BCDGH 14 alibi] alicubi BDGH scr. sed in alicubi mUI. sup.lin. C 15-16 per ... creatura] iter. B 16 extensa] extensam ABCDH 16 intel- lecta] intellectam ACDGH intellectam sed m exp. B 18 Quomodo] Quod sed exp. eI 83 Cr. supra, p. 59,41-60,48; IOANNESDAMASC., Dejide or/h., C. 13 (I, C. 13), n. 10 (ed. E.M. BUYTAERT,p. 71,51-72, 55; PG 94, 870B-C). 89 Is., VII, 9. 95-96 HENR. DE Quomodo i. m. ai. man. A 20 ubique] ubibus sed in ubique corr. B 21 et '] in D 21 et 2] vel C 23 secundum] suam addo sed exp. B GAND., Quaes/. ard. (Summa), arI. 23, q. 1 (ed. 1520, I, r. 136rS; ed. 1646, (II,) p. 347b). 98-99 IOANNES DAMASC., De fide orlh., C. 13 (I, c. 13), n. 6 (ed. E.M. BUYTAERT, p. 59,53-54; PG 94, 854B). 1-4 AUGUST., Episl. 147, C. 9, n. 21 (CSEL 44, p. 295,1-6; PL 6-7 IOANNESDAMASC., De fide O/"lh., C. 13 (/, C. 13), n. 6 (ed. E.M. BUYTAERT,p. 59,56-57; 33, 606). PG 94, 854B). 14 cr. supra, p. 61,89-62,16. 72 QUODLIBET II QUAESTIO IO 73 nec mihi nec cuiquam ut contrarium teneat, suadere intendo ex praemis- Secunda, utrum parvuli a parentibus aliquam contrahunt culpam. sis. Quae iam proposui, ut solummodo rei difficultatem insinuarem et Circa primum arguebatur quod nihil nutrimenti convertitur in verita- aliquem ad eam declarandam provocarem. tem humanae naturae, quoniam si sic, tunc homo esset perpetuus et incorruptibilis, quod falsum est. Probatio consequentiae est, quia nutri- 15 mentum restaurat deperditum; posset ergo semper restaurari quidquid deperiret, et sic I nutrimentum necessario hominem in esse perpetuo Zuce. 62rb Bad. 37rF I Ad argumentum in oppositum dicendum secundum iam dicta quod 30 conservaret. angelus secundum substantiam habet esse in loco. Et huius ratio pot~st In contrarium 'est AUGUSTINUSD e ver a r e I i g i o n e, ubi dicit: esse vel operatio eius, vel aliquid aliud, ut naturae limitatio vel si quid «Alimenta corrupta, id est amittentia .formam suam, in membrorum aliud. Unde, cum operatur in loco quanto et per hoc est in I loco 20 istorum .fabricam migrant». divisibili I et quanto, tunc verum est quod est in loco per virtutis suae quantitatem. Nihilominus tamen, cum est in loco non operando, bene 35 o 25 v• potest esse in loco secundum substantiam per aliud, I quod est illius H 36'0 ratio, I licet non in divisibili et quanto, sed in simplici et indivisibili, et I Dicendum ad hoc quod forma quaestionis propositae potest habere Bad. 37rG lucc. 61"" forte etiam in quanlto et divisibili. Quomodo tamen et in quanto loco, geminum intellectum: utrum videlicet alimentum convertatur in verita- lucc.6lvb pedali vel bipedali, maiori vel minori, vel in I simplici et indivisibili, ut tem I humanae naturae, et hoc vel ipsius quae attrahit sibi nutrimentum, verum fatear, dico quod ignoro penitus. 40 25 vel prolis quam habet de se gelnerare. Et quoad utrumque modum simul determinat AUGUSTINUS auctori- in QUAESTIO IO tate tacta, tibi dicit: «Alimenta carnis corrupta, id est amittentia formam suam, in membrorum istorum .fabricam migrant, et corrupta reliciunt, in UTRUM ALIQUID NUTRIMENTI CONVERTITUR aliam formam per convenientiam transeunt ia. Et per vitalem motum IN VERITATEM HUMANAE NATURAE 30 diiudicantur quoldam modo, ut ex eis in structuram huius corporis visibilis Zucc. 62V" quae apta sunt, assumant ur, non apta vero per congruos meatus eiciantur. lucc. 62r• I Sequuntur quaestiones pertinentes ad homines, quarum quaedam Quorum aliud .faeculentissimum redditur terrae ad alias formas assumen- pertinent ad omnes homines generaliter, quaedam vero ad aliquos 5 das, aliud per totum corpus exhalat, aliud totius animalis latentes numeros aliquorum statuum specialiter. Pertinentes ad omnes homines generaliter erant duae, una pertinens ad naturam, altera vero pertinens ad culpam. ABCOGH Prima erat utrum aliquid nutrimenti convertitur in veritatem humanae naturae. IO 11 aliquam contrahunt] illi'. BCOGH 12 arguebatur] arguitur BCOGH 13 tunc] 0111. G 16 nutrimentum necessario] im. C 22 quod] 011/. B 22 potest] ut A 22-23 potest habere geminum] geminum potest habere BCOGH 23 convertatur] conver- ABCOGH titur BCOGH 24 naturae] creaturae B 24 et hoc] 0111. G 24 quae] quod C 25 quam] quem BOH quem sed in quam CO/T. C 26 in] 011/. sed i. 11/. ai. IiII. B 26 ut] vel G 26-27 praemissis] prae sed missis sup. lin. aI. man. A insinualem sed in insinuarem corI'. G 27 insinuarem] 30 secundum] quod sed in secundum COIT. i. m. ai. I 27 amittentia] amittenda OGH amittenda sed in amittentia CO'T. BC 28 istorum] istam sed in istorum CO'T. G 28 in '] etiam O 29 aliam] aliquam sed iII aliam COIT. i. 111. ai. , ! IiII. B quod secundum H 32 aliquid aliud] inI'. B 32 ut] vel BCOGH 35 cum] iiII. C 29 convenientiam] convenientia BH 30 structuram] structu CIIIII la('. G om. G 37 sed] et addo O 38 et' ] in addo O 4-5 quarum ... homines] om. (IlOm.) 32 raeculentissimum] raetulentissimum BCOGH non lIlld. H 33 exhalat] exaltat B G 5 pertinent] pertinet A 6 specialiter] spiritualiter B 8 altera] alteram C alteram sed in altera corI'. BO 8 vero] om. G 9 utrum] om. H om. sed i. m. ai. iiII. B 19-20 AUGUST., De vera relig., C. 40, n. 74 (CC lat. 32, p. 235,5-7; CSEL 77, p. 53,22-24; PL 34, 155). 26-27 cr. supra, p. 73,19-20. 27-39 Ihid. (CC lat. 32, p. 235,5-236,21; 30 cr. supra, p. 65,65-70, p. 67,21-24. CSEL 77, p. 53,22-54,8; PL 34, 155). 74 QUODLIBET II QUAESTIO II 75 accipit et inchoatur in prolem et, sive congruentia duorum corporum, sive omnino exstingui; tum quia in corpore humano calor viget in humido tali aliquo phantasma te commotum, per genitales vias ab ipso vertice defluit 35 unctuoso, sicut ignis ardet in oleo. Humidum autem huiusmodi duplex in infima, voluptate. Iam vero in matre per certos numeros temporum . 00 est: radicale ex prima generatione a parentibus in semine contractum, et coaptatur, ut suas regiones quaeque membra occupent, et si modum nutrimentale per nutritionem a nutrimento attractum. Et in utroque pari/itatis servaverint, nascitur formosum corpus eta suis dilectoribus viget calor naturalis, sed in humido radicali essentialiter, cui admiscetur amatur acerrime». humidum nutrimentale et fit cum ipso pabulum caloris naturalis, ne Sed quia, ut patet ex primo argumento, quaestio principaliter retor- 40 humidum radicale citius depascat, quia, illo consumpto, necesse est G l8va quetur ad conversionem alimenti in veritatem naturae hominis I a~iti, 05 morte naturali hominem mori. Et quia numquam tantum interponit se non autem progeniti, illa parte de progenito ad praesens omissa, humidum nutrimentale pro humido radicali ut sit pabulum caloris, quin dicendum est de alito quod in veritatem naturae suae corporalis per semper simul cum humido nutrimentali necesse sit aliquid consumi de B 42ra nutritionem convertitur substantia alimenti. Nec differunt nutritio I et humido I radicali, ideo, cum sit finitum, necesse est ad ultimum consumi D 25vb generatio, nisi quod generatio formam suam, similem in specie, aliam 45 et hominem mori, quia humidum nutrimentale per se ad continuationem H 37ra numero, ex materia nutrimenti producit I in genito, nutritio vero sub 70 vitae et conservationem caloris naturalis non sufficit. Et quomodo hoc, forma sua eadem numero, corrumpendo formam alimenti, sibi coniungit gravem in se habet quaestionem. materiam alimenti, per quod nutritur et augmentatur per actionem «carnis secundum speciem», augmentando carnem illam quae deperdi- Zucc.62vb tur, quae dicitur esse «caro secundum matelriam». De quo magnae sunt 50 QUAESTIO II difficultates, de quibus nihil ad propositum. UTRUM PARVULI A PARENTIBUS ALIQUAM CONTRAHUNT CULPAM I Circa secundum arguitur quod parvulus contrahat culpam secundum Zucc. 63" 5 illud ApOSTOLI:«Omnes in Adam peccaverunt», et hoc non nisi contra- Bad. 37vll I Ad argumentum in oppositum, quod «tunc homo posset esse perpe- hendo culpam ab ipso. Ergo etc. C 31" tuus», dicendum I quod non sequitur: tum quia calor naturalis in Contra. Peccatum consistit formaliter in actu voluntatis. Sed parvulus agendo in nutrimentum - quod primo est contrarium, licet in fine sit 55 numquam habuit actum voluntatis propriae, neque aliquid voluntatis simile - in agendo patitur, quia forma alimenti contra agit, et per hoc primi parentis potuit devenire ad parvulum. Ergo etc. semper calor naturalis continue debilitatur, et necesse est in fine eum ABCDGH ABCDGH 34 sive2] a addo sed exp. G 35 phantasma te] phantasmata D 35 commotum] commotus sed in commotum corr. D 35 ab ipso] ab ipsa ab ipsa sed ab ipsa 2 dei. C 58 tum] cum B 59 unctuoso] unituoso sed in unctuoso corr. B venctuoso sed in unctuoso 35 ipso] ipsa ABCDGH 35 vertice] virtute G 36 voluptate] voluntate D voluntate sed corr. C victuoso H victuoso sed in unctuoso corr. D cr. R.E. LATIIAM. Revised Medieval in voluptate corr. C 36 certos] certas sed in certos co,"'. G 41 in] etiam D Lalin Word-Lisl ...• p. 500 61 Et] om. D 62 viget] uget sed in viget COri'.sup.lin. ai. 41 veritatem] veritate BGH 41 aliti] alimenti sed in aliti co,'''. H 43 in] rei G IiII. D 62 sed] si BGH 62 essentialiter] conieci cum 8 eI 16 essentiale A essentiae 43 veritatem] veritate BCDGH 44 Nec] om. sed i. m. 01. IiII. B 45 aliam] in addo sed BCDGH 64 depascat] depascatur G 65 interponit] interposuit sed in interponit exp. A 49 augmentando] scr. in ros. ai. man. A 53 homo] esset addo sed exp. G corr. D 66 humido] habendo G 66 quin] quando G 67 nutrimenta li] nutrimentale 53-54 perpetuus] perpetuo CD 54 tum] tamen sed dei. eI tum i. m. A 57 semper] sed in nutrimenta li corr. C 67 sit] est BCDGH 68 ad ultimum] aliquid sed in ultimum om. C 57 fine] finem BCDH 57 eum] cum G mul. G 71 habet] iter. B 7 Peccatum] non addo sed dei. C 40 cr. supra. p. 73.12-17. 53-54 cr. supra. p. 73.13. 5 Ram .• v. 12. 76 QUODLIBET" QUAESTIO II 77 remansit. Cumque complete dispositum esset et organizatum ad animam IO 35 rationalem, et ei infundebatur, ex ipsius animae naturali connexione cum tali carne in ipsa statim pronitatem ad consentiendum carni in peccatum Bad. 37" I Dicendum ad hoc, omissa recitatione opinio num haereticarum dicen- concepit, qua parvulus statim aptus erat ad concupiscendum et, factus tium parvulos nullum peccatum contrahere a parentibus nihilque esse adultus, actu concupisceret. Talis dispositio proni tatis ad peccatum non Bad. J7vK originale peccatum, et disputatione contra illud, I dicendum quod parvuli nisi culpa est: in ea enim consistit ratio formalis I omnis culpae, tam contrahunt culpam, non solum poenam pro reatu culpae, secundum 40 actu alis quam ~riginalis. Quomodo tamen I peccata alias distinguuntur quod AUGUSTINUS prolixe pertractat in libris contra Donatistas, qui 15 per speciem, bonam habet quaestionem. Simpliciter ergo dicendum quod peccatum originale negabant. Sed quia, ut visum fuit in opponendo, parvuli contrahunt culpam peccati, non solum poenam reatus. propter modum contrahendi originale quaestio fuit principaliter proposi- ta, idcirco ad huius intellectum intelligendum quod originalis iustitia in primo parente nihil aliud fuit quam quaedam supernaturalis gratia (utrum gratuita vel gratis data, de hoc nihil ad praesens), quae naturalem 20 iustitiam roborabat et pronitatem inclinandi ad bonum quasi ad dexte- I Ad argumentum in oppositum, quod «peccatum formaliter consistit in Bad. 38'L A 61" ram I dabat. Quam cum primus homo perversitate voluntatis suae divino 45 actu voluntatis, qui numquam fuit in parvulo, nec suus nec alterius», B 42'b praecepto I contrariando contempsit, illam iustitiam amisit qua inclina- dicendum quod illud dictum «Peccatum consistit in actu voluntatis» batur ad dexteram virtutis, sed e contra in rectitudine_naturalis voluntatis verum est tamquam in causante, non autem tamquam in subiecto, sed in debilitatus est I et pronitatem contrariam inclinationis ad sinistram 25 ipsa volitiva potentia. Sic ergo dicendum quod peccatum parvuli tam- peccati incurrit. Nunc autem formaliter virtus et vitium (sive culpa aut quam in causante primo fuit in actu voluntatis Adae, in quo eramus peccatum) in voluntate nihil aliud est quam dispositio quaedam dans 50 omnes materiali ter et «in quo idcirco omnes peccavimus» secundum pronitatem rectitudini naturali voluntatis inclinandi se ad bonum dexte- ApOSTOLUM. Unde AUGUSTINUS fine D e Ii b e r o a r b i t r i o peccatum in Zucc. 63'b rae vel ad malum sinistrae. Et ab ista inordinatione voluntatis in se ipsa I originale ostendit quodam modo fuisse voluntarium propter voluntatem consecuta est statim in poenam quasi dyscrasia naturalis in carnem, qua 30 Adae. Tamquam autem in subiecta, peccatum parvuli originale consistit caro cum sensibus suis incepit rebellare contra spiritum. Caro autem sic in sua voluntate, non ex actu proprio, sed ex actu voluntatis Adae infecta, cum virtute sua semen debuit informare ad procreationem 55 imprimentis in voluntate pueri mediante natura carnis cui unitur, licet prolis, morbidam qualitatem suam ei impressit, quae semper in ea per multos medios, per quos virtus generativa et simul seminis infectiva descendit ab Adam usque ad parvulum. ABCDOH ABCDGH II haereticarum] haereticorum BCDGH 12 nihilque] nihil A 15 libris] libro G 15 Donatistas] (sic) ser. ABCDGH 17-18 principaliter proposita] illi'. G 18 intellec- tum] ad addo B 19 quaedam] quae cum H 21 roborabat] roborant sed in robora bat 34 dispositum] dispositionis CO dispositionem H dispositionem sed in dispositum ('aiT . .I'up. ('orr. i. m. at. IiII. C roborat O 23 contrariando] contra dicendo A 25 debilitatus] /in. al./ill. B 35 naturali] rationali CDH rationalis O rationali sed in rationalis mI/I. suI'. debilitate sed in debilitatus ('OIT. B 25 et] ad D 28 naturali] naturalis O 29 Et] Ut /in. ai. /iII. B 37 qua] quo OH ser. sed vel quo i. m. ai. IiII. C 40 distinguuntur] sed exI'. eI Et SUI'. /in. ai. /iII. C 29 inordinatione] deordinatione BCDOH 30 qua] distinguitur O 45-46 qui ... voluntatis] om. (ham.) O 46 dictum] 0/11. D quam sed m eras. D 32 debuit informare] inI'. BCDOH 33 qualitatem] om. O 47 verum] non (?) addo sed eras. D 47-49 non ... causanteJ 0/11.(110/11.)O 49 in actu] 33-34 in ea remansit] remansit in ea O iter. sed exI'. B 50 et] sit H sicut. BCDO 50 idcirco] ser. sed exI'. D 52 quodam modo] quodam OH quodam sed in quodam modo ('orr. i. m. ai. litl. B 55 voluntate] voluntatem B 55 mediante ... carnis] materiae carnis sed dei. eI mediante natura carnis i. 15 AUGUST., Conlra duas epislolas Pelagianorum .. Conlra [u/ianum .. Contra secunda/l1 m. ai. man. A 55 licet] atque G [u/iani responsionem impe/feelum opus .. De geslis Pelagii .. De gralia Chrisli eI de pecc. orig ... De nalura eI gralia .. De nalura eI origine animae ..De nupl. eI cone. .. De pecca lorum merilis eI remissione eI de baplismo panulorum .. De perfecI ione iusliliae hominis .. De spirilu et /illera 44-45 Cf. supra, p. 75,7-9. 50 Ram., v, 12. 51-52 AUGUST., De lib. arh., III, c. 19, (CSEL 42 et 60; PL 44 et 45). 16 Cf. supra, p. 75,7-9. n. 54 (CC lat. 29, p. 306,23-307,39; CSEL 74, p. 134,6-23; PL 32, 1297). 78 QUODLIBET " QUAESTIO 12 79 25 pudicitiam virginalem custodit propter Deum, meretur aureolam virgi- QUAESTIO 12 num. Similiter ergo docens verbo praedicationis et lectionis alios, ut per viam veritatis ad vitam aeternam eos perducat, cuiuscumque status sit, UTRUM DIGNI L1CENTlARI IN THEOLOGIA, sive magister, sive non magister, meretur aureolam doctorum. In talibus QUI NON L1CENTlANTUR, enim magis consideratur actus quam status. ADIPISCANTUR AUREOLAM Zucc. 64v• I Sequuntur quaestiones pertinentes ad aliquos homines specialiter., Et 5 30 < AD ARGUMENTA> erant quaedam pertinentes ad eorum bona spiritualia, quaedam vero pertinentes ad eorum bona carnalia. I Ad argumentum in oppositum, quod «Ecclesia militans non approbat Bad. 38rN Zucc. 65ra Et circa primum erat unum pertinens ad bonum vitae futurae, et duo eum dignum ad magisterium, ergo nec triumphans ad praemium magistro- alia, pertinentia ad bona vitae praesentis. rum», dicendum quod si aliquis sit dignus promoveri ad magisterium, Primum erat utrum digni licentiari in theologia, qui non licentiantur, IO omnibus consideratis, credo, si non promovetur cum aliis, error est non adipiscantur aureolam. 35 promoventis. Et ideo, si alias docet sicut Ecclesiae expedit extra statum Et arguitur quod sic, quia virgo adipscitur aureolam, etsi dignitas eius magisterii, propter actum doctoris, licet non habet statum, aureolam ab hominibus non approbatur. Sed promotio ad magisterium per promeretur. Unde et si non esset omnino dignus I ad tam arduum statum A 61'b B 42'" licentiam non est nisi quaedam I approbatio dignitatis apud homines. doctoris, cuiusmodi est magistri theololgiae, si tamen alias bene facit Zucc. 65rb Ergo etc. 15 actum praedicando et docendo, credo quod bene promeretur aureolam. D 26ra Contra. Iudicium Ecclesiae trilumphantis conlforme est iudicio I 40 Si vero per hoc quod non admittitur tamquam dignus ad magisterium, Zucc. 64vb H 37v• Ecclesiae militantis. Si ergo militans Ecclesia non appro bat aliquem impeditur ne alias poterit habere locum vel opportunitatem docendi - dignum ad statum magisterii, in quo mereretur aureolam, ergo nec licet bonam voluntatem habeat docendi alios -, licet propter bonam Ecclesia triumphans. Non ergo adipiscetur aureolam. voluntatem suam remuneretur praemio essentiali, ut credo, tamen aureolam non obtinebit, quia ad promerendum aureolam non sufficit 45 voluntas, sed requirit ur actus, ut credo. Quod tamen in se bonam habet 20 quaestionem. I Dicendum ad hoc quod ad promerendum aureolam plus respicit ur actus quo meretur, quam status. Unde cuiuscumque I status et conditio- nis sit homo, si mortem sustinet pro fide et iustitia, meretur aureolam martyrum. Similiter, cuiuscumque status et conditionis sit virgo, si ABCDGH ABCDGH 5 specialiter] spiritualiter B 6 spiritualiaJ spiritualissima sed in spiritualia corI'. B 27 viam] illam G 27 eos] vos sed in eos CO/"'. sup.lill. ai. Ii//. B 27 perducat] producat IO licentiari] ser. sed in licentia mulo D 13 non] om. sed sup.lin. al.Ii//. C 14 est] om. sed iII perducat CO/"'. D 29 magis consideratur] illi'. BDGH 32 praemium] primum GH om. sed sup. lin. ai. Ii//. B 14 quaedam] quoniam H quoniam sed dei. e/ quaedam i. GH primum sed dei. e/ praemium i. m. ai. Ii/f. B 34 promovetur] promoveretur G m. ai. iiII. B quoniam sed in quando mulo G 17 militantis] militans sed in militantis corr. 41 ne alias] illi'. sed iII ne alias co/"'. B 41-42 docendi ... habeat] om. (homoioceph.) H sup.lin. al.Ii//. D 17 militans] militantis sed in militans corI'. B 17 militans Ecclesia] 42 bonam voluntatem] illi'. BCDG 42 habeat] om. sed i. m. eadem mallu A illI'. BCDGH 18 mereretur] meretur BCDGH 19 triumphans] triumphantis sed iII 43 remuneretur] in addo BCDGH 43 praemio] 0111. sed i. m. ai. man. A 45 Quod triumphans corr. sup. lin. ai. iiII. D 21 hoc ... ad] om. (ham.) G 21 promerendum] tamen] Quoniam G 45 in se] om. D promovendum sed iII promerendum corI'. sup. IiII. ai. Ii//. B 22 et] om. BGH 23 iustitia] iustitiam sed m exp. D 23-24 aureolam martyrum] i. 111. ai. lIlan. A 24 et] 0111. D 24 sit] sic G 31-33 Cr. supra, p. 78,16-19. 80 QUODLIBET " QUAESTIO 13 81 propter quod dictus est «eximius prophetarum», ut habetur in g I o s s a QUAESTIO 13 super principium Psalmorum; aliquando vero imaginationi in rerum similitudinibus, sicut facta est Ieremiae quando «vidit ollam succensam UTRUM REVELATIO IN SOMNO FIAT ab aquilone», et similiter aliis prophetis. POTENTIAE INTELLECTIVAE VEL IMAGINATIVAE 30 Unde dicitur in principio glossarum super Psalterium: «Cum omnes prophetas Spiritus Sancti revelatione constat esse locutos, David propheta- C 31" Sequuntur duae quaestiones pertinentes ad bona vitae praesentis, rum eximinus quodam digniori et excellentiori modo quam alii velut tuba Zucc. 65ra quarum una pertinet ad bonum intellectus, altera vero ad bonum , 5 Spiritus Sancti ·prophetavit. Alii namque prophetae per quasdam rerum affectus. imagines ac verborum integumenta, scilicet per somnia ac visiones facta ac Prima erat utrum revelatio in somno fiat potentiae intellectivae vel 35 dicta prophetaverunt, David autem solius instinctu Spiritus Sancti sine imagi nati vae. omni exteriori adminiculo I suam edidit prophetiam». Bad. 38vO Secunda, utrum religio viventium in vita solitaria sit perfectior religio- Unde de istis duobus modis revelationum I factis prophetis dicitur Zucc. 65vb ne viventium in societate magna. IO N u m e r o r u m XIIo: «Si quis inter vos fuerit propheta Domini, in visione Zucc. 65rb I Circa primum arguitur quod revelatio in somnis fiat virtuti intellecti- apparebo ei, vel per somnia loquar ad illum». vae, quia secundum COMMENTATOREM e s o m n o e t v i g i I i a «ipsa fit D immediate a Deo vel per angelum». Talium autem revelatio, quia est perfectissima, videtur quod fiat potentiae perfectiori, cuiusmodi est 40 intellectiva. 15 In contrarium est COMMENTATOR dicens quod «si alicui fieret revelatio I Ad primum < dicendum> quod, licet revelatio fiat immediate a Deo Bad. 38vP secundum intellectum, ille esset aequivoce homo I cum aliis». Consequens vel. per angelum, nihilominus tamen potest fieri utrique virtuti, sicut falsum est. Ergo etc. congruit, nec perfectio revelantis ad alterum determinat. I Ad secundum, quod «cui fieret revelat io apud intellectum, esset aequi- 45 voce homo», dicendum quod hoc dixit iuxta errorem suae philosophiae, quo aestivamit intellectum humanum nihil posse intelligere nisi per faciem inferiorem conversam ad phantasmata. Propter quod posuit quod Bad. 38,0 I Dicendum ad hoc quod revelatio diversimode I potest fieri et facta est 20 intellectus sine phantasmate per faciem intellectus superiorem, qua Zucc. 65va sanctis: vel secundum diversitatem ipsorum quibus facta est revelati~, vel Deum et beatos angelos videbunt sancti in patria, non esset intellectus ipsorum revelandorum, vel populi cui revelatio est proponenda. Et ita facta est I aliquando intellectui sine omni velamine imaginum, sicut facta fuit Moysi, secundum quod dicitur Numerorum XIIo: «Ore ad os loquor ei, palam et non per aenigmata Deum video>, et David prophetae, 25 ABCDGH ABCDGH 26 dictus] Deus H 27 principium] primum BCDGH 27-28 rerum similitudinibus] II virtuti] virtute BGH 14 perfectiori] inferiori G 14 cuiusmodi] cuius sed in rebus similibus sed rebus in rerum corr. i. m. A 29 et] i. 111. ai. lI1all. A 29 similiter] i. cuiusmodi corr. B 18 falsum est] illI'. G 18 etc.] et antecedens C 20 ad] irer. sed m. ai. man. A 0111.BCDGH 32 quodam] quo H 32 et] 0111.B 35 sine] sive (?) B exp. B 20 est] in addo sed exp. A 21 ipsorum] eorum BCDGH 22 proponenda] ser. 38 vos] nos BH 44-45 aequivoce homo] illi'. CDG hoc aequivoce BH 46 aestimavit] sed in proposita mur. sup. lin. ai. lirr. C 23 sicut] sic AH 25 loquor] loquar BCDGH unum addo sed exp. B existimavit C 48 sine] sive'H 48 qua] om. sed i. 111. ai. IiII. B 25 et2] om. ABCGH om. sed sup. lin. ai. lirl. D 49 angelos] sanctos G -' 12-13 AVERR., De somno ei vigilia Paraphr. (CCAA Verso lat. 7, p. 102,53-54; lunt., VI, 26 PETRUS loMBARDUS, Comm. in Psalmos, Pro\. (PL 191, 55A). 28-29 ler., I, 13. r. 341). 16-17 lbid. (CCAA Verso lat. 7, p. 123,41; Iunt., VI, r. 37A). 24-25 Num., 30-36 PETRUSloMBARDUS, Comm. in Psalmos, Pro\. (PL 191, 55A). 38-39 Num., XII, 6. xlI,8. 44-45 Cf. supra, p. 80,16-17. 82 QUODLIBET " QUAESTIO 14 83 humanus. Et ideo dicit quod «qui sic intelligeret, aut non esset homo, aut 50 I° P o Ii t i c a e: «Homo solilarius aut deus esl et melior quam homo, auI esset aequivoce homo». Quod error est et privat hominem visione beata, beslia et pessimus». Ergo etc. quae non potest fieri aspiciendo ad phantasmata, sed facie immediate ad supenora conversa. 20 I Quia quaestio ista est de religiolnum perfectione, videndum est primo A 61va QUAESTIO 14 Bad. 38vR quid sit religio et quid perfectio, ut ex his duobus appareat quomodo C 31vb perfe'cta dicatur religio, et quae perfectior. UTRUM RELIGIO VIVENTIUM IN VITA SOLITARIA Religio est modus I quidam et ordo vivendi sub certae regulae H 38" SIT PERFECTIOR professione et alicuius superioris regimine. Unde dicitur religio quasi RELIGIONE VIVENTIUM IN SOCIETATE MAGNA 25 quaedam religatio superiori per oboedientiam et Deo per vitae observan- tiam. D 26,b I Circa secundum arguitur quod perfectior est religio viventium in 5 Zucc. 65v• De perfectione dicit CASSIANUS C o II a t i o n i b u s Patrum, coli! P: in magna societate, quia perfectior est illa religio in qua perfectius habetur «Aposlolus inquil: «Si dislribuero in cibos pauperum omnes facullales societas Christi. Haec est illa quae est in vita communi cum multis, meas eI si tradidero corpus meum uI ardeam, carilatem autem non secundum illud quod Christus dixit: «Ubi duo vel tres congregati sunt in 30 habuero, nihilI mihi prodest». Unde liquido comprobatur quod perfectio G 19'a Zucc. 65vb nomine meo, ego I in medio eorum». Ergo etc. non statim nuditate nec privatione omnium facultatum seu dignitatum In contrarium dicebat quod AUGUSTINUS dicit illos sanctiores qui aiO abieclione conlingit, nisi fuerit caritas illa quae in sola cordis puritate conspectu hominum separati, ut liberius orationi et contemplationi consistit». Ipsa enim secundum Apostolum «est vinculum perfeclionis». vacent, nulli suum praebent aspectum. Isti sunt religiosi solitarii. Ergo «Pro hac solitudo sectanda est. Pro hac ieiunia et vigilias et labores debere etc. 35 nos suscipere noverimus, insuper et vincula et carceres et demum, si opus Item. Consideratio PHILOSOPHI T o p i c i s est: «Si oplimum in hoc in ,est, mortis subire supplicium, uti scilicet per illa ab universis passionibus B 43" genere est melius optimo in illo, ergo hoc I illo simpliciter melius I est». 15 Zucc. 66" nox iis illaesum parare cor nostrum et conservare possimus, et ad Optimus in solitariis melior est optimo in aliis, quia dicit PHILOSOPHUS in ADCDGH ABCDGH 17 est] om. BDG 21 his] eis G 22 perfectior] fectior D fectior sed in perfectior corr. 01. 50 dicit] i. m. 1/1. man. A 51 Quod] Per G 51 error est] errorem G 51 hominem] a IiII. B 23 Religio] Regio sed in Religio corI'. sup. lin. 01. litt. BD 23 modus quidam] addo BCDH ad addo sed in a mut. G 52 aspiciendo] quae non addo sed deI. B 52 ad 'J illi'. G 23 et ordo] sup. lin. 01. man. A 24 alicuius] aliquis sed in alicuius corI'. C om. B 52 ad '] a sed in ad corI'. B 5 arguitur] quaeritur an religio viventium in vita 24 superioris] sanctioris H 30 liquido] com po addo D 30 comprobatur] approbatur A solitaria sit perfectior religione viventium in magna societate. Et arguitur addo H 31 statim] ser. sed in stat in mut. CD 32 sola] om. sed sup.lin. 01. illI/n. A 32 puritate] 6-7 religio ... illa] om. (ham.) B 6 qua] quam G 9 eorum] sum addo BCDGH caritate sed in puritate corr. sup. lin. 01. iiII. B 33 perfectionis] perfectum sed vel IO contrarium] est addo sed exp. A IO-II a conspectu] aspectu BCDGH 12 sunt] perfectionis sup. lin. sed perfectum vel exp. A 34 debere] orbe G 35 demum] autem BCDGH 15 illo '] hoc genere sed in hoc illo mut. G 15 illo'] om. D illius G deinde BCDGH 36 est] SCI'. sed exp. C 36 subire] periculum addo sed exp. G 15 est'] Sed addo BCDGH 16 dicit] om. A 36 scilicet] om. A 37 illaesum] illum G 37 possimus] possumus BCDG 50-51 AVERR., De somno et vigilia Paraphr. (CCAA Verso lat. 7, p. 123,41; Iunt., VI, 17~18 ARIST., Polit., I, C. 2 (ed. F. SUSEMIHL,p. 7,11-12, p. 10,3-5; in ANON., Auct. Aris/., f. 37A). 8-9 Mallh., XVIII, 20. 10-12 AUGUST., De mor. ecel., C. 31, n. 66 (PL 32, ed. J. HAMESSE, 15, 8; Iunt., III, f. 227 A, f. 227D; 1253a 3-4, 1253a 27-29). 1337-1338). 14-15 ARIST., Topiat, III, C. 2 (TransI. Boethii, ed. L. MINIO-PALUELLO, 28-33 IOANNESCASSIANUS,Collationes, t, C. 6 (CSEL 13', p. 12,22-29; PL 49, 488B-C). p. 55,18-21; in ANON., Auct. Arist., ed. J. HAMESSE,36,51; Iunt., I, p. 2b, f. 52C-D; 1I7b 28-30 I Cor., XIII, 3. 33 Col., III, 14. 34-38 IOANNESCASSIANUS,Collationes, I, C. 7 33-37). (CSEL 13', p. 13,7-12; PL 49, 489A). 84 QUODLIBET II QUAESTIO 14 85 perfectionem caritatis istis gradibus conscendere». «Igitur ieiunia, vigi- litudine degentium. De quorum comparatione, adhuc nihil ad praesens. liae, meditatio scripturarum, nuditas ac privatio omnium facultatum et Sed statum anachoretarum et religiosorum videtur tangere quaes- cetera huiusmodi non pe~rectio, sed perfectionis instrumenta sunt, quia 40 65 tio. Sed non targit, ut mihi I videtur. Statum enim anachoretarum H 38'b non in ipsis consistit illius finis, sed per illa pervenitur ad finem. In cassum statum religionis non reputo, quamvis religiosi viri sint anachoretae, igitur haec exercitia molietur quisque his velut summo bono contentus, sicut nec statum praelatorum, licet praelati possint esse religiosi viri. habens quidem disciplinae illius instrumenta, finem vero, in quo omnis Anachoretae enim sunt qui, in religione vel alibi religiose vivendo, iam fructus consistit, ignorans». Qui autem secundum huius di.scipl.inae finem perfecti facti suJ;1t et instinctu Spiritus Sancti, dimissa fratrum et omnis vitae suae actus dirigit et secundum tale genus vItae In quadam 45 70 humanae societatis congregatione, ad artissimae solitudinis secretum praerogativa regulas disciplinae huius custodit, de hoc dicimus quod in convolant et ab humano consortio, quantum vita mortalis patitur, sese statu perfectionis sit. Qui duplex est, secundum quod dupliciter homo sequestrant, I ut liberius Deo orationibus et devotionibus vacent. Qui C 32'· iuxta regulas illius disciplinae vivit. nullius religionis regulis in quantum tales sunt specialiter astricti, sed Est enim quidam status perfectionis acquirendae, quidam vero perfec- tamquam onagri in montibus liberi et viri iusti, quibus non est lex posita, tionis exercendae. In primo enim homo per opera virtutis ad perfectionis 50 75 solius Spiritus Sancti ductu reguntur, quia, secundum ApOSTOLUM, «ubi habitum tendit. In secundo vero ex habitu perfectionis acquisito, quae Spiritus Dei, ibi libertas», et; < ad > G a I a t a s Vo, «Si Spiritu ducimini, I Bad. 39,5 homini in vita ista competit, iam opus perfectionis agit. De quorum non estis sub lege». statuum comparatione, nihil ad praesens. I Unde beatus BENEDICTUS in principio Regulae suae distinguens A 61vb Bad. 38vS I Est autem status religionis sive perfectionis acquirendae qui institutus monachos coe nob itas, quorum nomine omnes religiosi ex statu religionis est ad rudes animos, etiam a saecularibus artibus translatos, omnino ad 55 xo intelliguntur, ab anachoretis, dicit quod «primum genus monachorum, mandatorum Dei et moralium institutionum observanti as inexercitatos scilicet coenobitarum, hoc est monasteriale, militans I sub regula vel D 26v• B 43,b erudiendum I per instrumenta virtutum sub certae professionis regula. abbate. Deinde secundum genus est anachoretarum, horum scilicet qui iam Status vero perfectionis exercendae duplex est, secundum quod duplex non conversionis fervore novitio, sed monasterii probatione diuturna didice- Zucc.66'b est genus vitae et duplex genus operis perlfectionis in illis exercitae: opus runt contra diabolum, multorum solatio iam docti, pugnare et, bene instructi scilicet vitae activae et contemplativae. Status perfectionis exercendae 60 X5 fraterna ex acie ad singularem pugnam eremi, securi iam sine consolatione vitae activae praelatorum est in publico conversantium. Status vero per- alterius sola manu vel brachio contra vitia carnis vel cogitationum Deo fectionis < exercendae > vitae contemplativae anachoretarum est in so- auxiliante sufficiunt pugnare». Unde anachoretae in quantum huiusmodi omnino status alterius sunt quam coenobitae et religiosi ex statu. Et ideo ABCOGH ABCOGH 38 conscendere]consendere Bcontendere G 38 Igitur] Sibi G 38-39 ieiunia vigiliae] inv. C 39 meditatio] medio sed in meditatio corr. ai. litl. B med cum lac. G medicus H 40 non] 63 adhuc] 0111. BCOGH 66 religiosi] anachoretae addo sed exp. H 67 possint] f addo sed exp. G 42 quisque] quisquisque sed quis exp. B 43 quidem] qualis BCH possunt G 67 religiosi viri] im'. BCOGH 68 sunt qui] illi'. sed in sunt qui corI'. B quo D 43 omnis] eis D 45 omnis] omnes BCOGH 45 vitae2] ser. sed seq ..lac. q~am 68 religiose] religiosi sed iII religiose COIT. B religioseque sed ;11 religiose COIT. D ai. man. dei. A 45 quadam] qua sed in quadam corr. sup. lin. A 46 huIUS] huIUS- 70 artissimae] arctissimae ABCOG 71 convolant] poSI COIT. ser. D convolatum G modi G 47 dupliciter homo] inv. BCOGH 48 illius disciplinae] inv. H 50 exer- 72 sequestrant] sequetant sed in sequestrant COIT. H 72 Qui] Quae BCOGH cendae] excercendae H 51 acquisito] acquisita BOGH acquisita sed in acquisitae mul. C 73 regulis] om. D 73 specialiter] spiritualiter B 73 astricti] abstracti sed in astricti 51 quae] qui sed in quae corI'. A qui BCOGH 52 perfectionis] perfectum BCOGH COIT.B 76 Dei] sancti sed dei. eI iII Domini mUI. i. 111. al.litl. D 76 ducimini] duci mi vi 53 praesens] status perfectionis acquirendae addo sed dei. A 55 rudes] rudos H (?) H 80 dicit] om. sed i. m. 01. IiII. D 80 quod ... genus] iler. B 80 genus] et addo C 55 artibus] actibus A arcibus H 57 professionis] perfectionis BCOGH 58 est] 0111. 82 qui iam] quidam sed in qui iam COIT. D 83 conversionis] conversio vis H ABOGH 0111. sed pOSI perfectionis inser. C 59 vitae] 0111. BOG 59 et ... genus] SCI'.sed 83 novitio] vovitio H 85 securi] scuri sed in securi COIT. SI/p. lin. ai. IiII. BO exp. B 59 operis] operatio G 60 perfectionis] eum addo sed exp. D 60 exercendae] 87 Unde] om. B 88 religiosi] religiose D i. m. ai. man. A 75-761/ Cor., III, 17. 76-77 Gai., v, 18. 80-87 BENEDICTUS,Regula, C. I, n. 1-5 38-44 Ibid. (CSEL 132, p. 14,5-13; PL 49, 490A). (CSEL 75, p. 18-19; PL 66, 245A-B). 88-90 lbid., C. I, n. 13 (CSEL 75, p. 20; PL 66, 246B). 86 QUODLIBET /I QUAESTIO 14 87 beatus BENEDICTUStatum anachoretarum s omittendum dicit, cum de conversationis suae multo tempore dederint, qui omnium fuerint minimi ut statu coenobitarum intendit prosequi. <}() primi omnium flerent, quorum habitus, sermo, vultus, incessus, doctrina Unde si aliqui in modicis congregationibus viventes sub regula et virtutum est, qui nesciunt portenta confingere ut apud homines miraculum abbate vivunt, in quantum huiusmodi, non anachoretae sunt, sed coeno- sui faciant et exinde lucra sectemur». bitae, licet quandoque in aliquo congruunt cum statu anachoretarum. 20 Idem in e p i s t o Ia a d D e m e t r i a d e m: «Solet inter plerosque Bene enim possunt status perfectionis exercendae mixti esse cum statibus certamen esse utrum solitarii an cum multis vita sit melior. Quarum prior perfectionis acquirendae et, secundum hoc, religio una perfectior esse <}5 quidem praefertur secundae», quoniam, ut dicit CASSIANUS prologo in potest altera, ut alias poterit exponi. Sed sufficit nobis ad praesens q'uod C o I] a t io n um: «A coenobiis anachoresis et ab I activa vita quae in B 43v3 anachoretae in quantum huiusmodi non possunt dici I ex genere status congregationibus exercetur, contemplatio Dei maior atque sublimior est». coenobitae sive religiosi. Propter quod status anachoretarum ad istam 25 Sed, ut continuo subdit HIERONYMUS; Viris quidem periculosa est, ne « quaestionem non pertinet, quae est de perfectione religiosorum in abstracti ab hominum frequentia sordidis et impiis cogitationibus pateant et quantum sunt in statu religionis sive alicuius religationis. Anachoresis OD pleni arrogal1liae ac supercilii cunctos despicial1l. Quanto magis feminis, enim religio dici non potest, licet forte aliquid maius. quarum mutabilis fluctuansque sententia, si suo arbitrio relinquatur, cito ad Ut enim ex dicto verbo beati BENEDICTI atet, ad statum anachoreti- p deteriora di/abit ur f» Unde Demetriadi, quae ad talem vitam anhelabat, Zucc. 66v3 cum nullus I idoneus est nisi qui super ceteros in statu religionis 30 dissuasit, «quamquam», ut dicit in principio ep i s to Iae, «puellares coenobiticae iam perfectus est. annos fidei ardore superavit I et inde coeperit, ubi alias desisse pe~lecte A 62ra Bad. 39rT I Hinc dicit HIERONYMUS e p i s t o I a a d R u s t i c um: «Nunc mona- in 5 consummatae virtutis est». Ad quam in fine epistolae dicit: «Graves H 38v3 chi cunabula moresque I discutimus, qui in adolescentia sua iugum Christi feminae, et maxime viduae ac virgines, tibi comites eligantur, quarum collo suo imposuit. Primumque tractandum est an solus, an cum aliis in probata est conversatio, sermo moderatus, sancta verecundia». monasterio vivere debeas. Mihi placet ut habeas sanctum contubernium, 35 Unde et de perfectione vitae anachoreticae dicit AUGUSTINUSD e nec ipse te doceas et absque doctore ingrediaris viam quam numquam m o r ib u s E c c I e s i a e: «Multi usque adeo Dei amore .flag rantes, ut eos ingressus es, statimque ad alteram partem declinandum sit et errorem IO in summa continentia atque mundi huius incredibili contemptu etiam I patiaris. In solitudine statim subrepit superbia, et si parumper ieiunaverit hominemque non viderit, putat se esse alicuius momenti, omnes inferiores ABCDGH putat. Quid igitur? Solitariam vitam reprehendilmus? Minime, quippe quam saepe laudamus. Sed de 'iugo monasteriorum huiuscemodi volumus 16 conversationis] posl ('O/T. ser. A 16 qui] 0111.sed i. 111. ai. IiII. B 16 fuerint] fuerunt egredi mi/ites quos eremi dura rudimenta non terreant, qui specimen 15 BCDGH 17 incessus] et cessus C 19 sui] suum G 20 Demetriadem] Demetridem ABD Democridem sed in Demecridem lI1ul. sup. lin. C 21 an] aut G 21 Quarum] Quorum BCDGH 23 et] 0111.H 25 quidem] qualis BCDH 26 pateant] patent G ABCDGH 27 pleni] plene BG plene sed ill pleni CO'T. D 28 mutabilisj imitabilis G 28 arbitrio] arbutio C 28 relinquatur] relinquantur G 29 Demetriadi] Demetriade ABDGH 89 cum] tum H 92 abbate] abesse sed dei. eI abbate i. 111. D 93 congruuntJ conveniunt Demetriade sed in Demetriadem mUl. ai. IiII. C 29 anhelabat] eam {/{Id. BCDGH BCDGH 96 potest] 0111.BCDGH 96 nobis] vobis H 99 de] 0111.G 2 Ut] Unde 30 quamquam] quam quoniam D 31 superavit] superant sed in superavit ('O'T. i. 111. aI. BCDGH 2 enim] 0111.B 0111.sedsup. lin. 01. iiII. D 2 ex ... patet] patet ex ... Benedicti man. A 31 desisse] decisse BG decisse sed in desisse (,O/T. ai. IiII. D 32 consummatae] BCDGH 2-3 anachoreticumJ anachoretarum G 3 qui] quia sed in qui ('orr. G conservante G 32 in] OllI. sed sup. lill. aI. IiII. B 34 sancta verecundia] sat verecundia 4 coenobiticae] coenobitae BDG la et] 0111.sed sup. lin. ai. IiII. D II patiaris] sed dei. A om. BCDGH 35 anachoreticae] anachoretae BDGH anachoretae sed in pastiarum G Il et] etiam BD II ieiunaverit] ieiunia verit D 12 hominemque] anachoreticae corr. C 37 etiam] et H hominem quem sed in hominemque ('orr. B 12 inferiores] esse addo sed exp. H 13 putat] om. BG om. sed i. 111. 01. IiII. D 13 igitur] ergo D 13 vitam] om. sed i. 111. ai. 20-22 HIERONYMUS, Epist. 130, n. 17 (CSEL 56, p. 197,26-27; PL 22,1121). l11an. A 0111.G 13 reprehendimus] comprehendimus C· 15 specimen] ser. in 10('. ai. 23-24 IOANNES CASSIANUS, Collationes, Pro!. (CSEL 13', p. 4,7-9; PL 49, 479B). man. A scriptum G 25-27 HIERONYMUS, Epist. 130, n. 17 (CSEL 56, p. 197,28-198,1; PL 22,1121). 27-29 1bid. (CSEL 56, p. 198,4-6; PL 22, 1121). 30-32 Ibid., n. I (CSEL 56, 2 Cf. supra, p. 85,80-87. 5-19 HIERONYMUS, Epist. 125, n. 8-9 (CSEL 56, p. 127,15- p. 176,11-13; PL 22,1107). 32-34 1bid., n, 18 (CSEL 56, p. 199,1-3; PL 22,1121- 129,3; PL 22, 1078). 1122). 36-56 AUGUST., De mor. ecc/., c. 30, n. 64, - c. 31, n. 67 (PL 32, 1337-1338). 88 QUODLIBET Il QUAESTIO 14 89 solitudo delectet, quid est, quaeso, quod vident, qui non possunt hominem Sic ergo, ut patet ex iam inductis auctoritatibus, I anachoresis est aliud Bad. 39vT non diligere et tamen possunt hominem non videre? Profecto, quidquid illud aliquid et maius qualibet coenobitica sive monastica religione viventium est, praestantius est rebus humanis, cuius contemplatione potest homo sine 40 1>5 in vita communi. homine vivere. Quis enim nescit summe continentium hominum christiano- I Et sic quaestio ista mota inter religiosos viventes in coenobica congre- Bad. 39vV rum multitudinem per totum orbem in dies magis magisque diffundi et in gatione in quantum huiusmodi debet tractari. De quibus potest intelligi Oriente maxime atque I Aegypto? Qui secretissimi penitus _ab omni dupliciter. hominum aspectu, pane solo, qui eis per certa intervalla temporum affertur, Uno modo, ut intelligatur religio solitaria viventium in nemoribus et Zucc. 66vb et aqua I contenti, desertissimas terras incolunt perfruentes colloquio Dei, 45 70 locis' desertis remotis a conversatione populi, intelligatur autem religio cui puris mentibus inhaeserunt, et eius pulchritudinis contemplatione beatis- viventium in societate magna eorum qui commorantur in civitatibus et simi, quae nisi sanctorum intellectu percipi < non> potest. Videntur strepitu populorum. nonnullis res humanas plus quam oportet, deseruisse, non intelligentibus Alio I vero modo, ut intelligatur religio solitaria, quando est in uno C 32va quantum nobis eorum animus in orationibus prosit et vita ad I exemplum, coenobio paucorum congregatio, quae respectu multitudinis congregato- quorum corpora videre non sinimur. Hoc excellens fastigium sanctitatis, cui 50 75 rum in alio solitudo appellatur. non sua sponte mirandum et honorandum videtur? In tantum processisse Et est tunc in isto secundo casu dicendum quod, cum religio in temperantiam et continentiam sanctissimorum catholicae fidei christiano- quantum religio non est nisi status perfectionis acquirendae et eorum qui rum, ut restringenda nonnullis et quasi ad humanos fines revocanda sunt in acquirendo perfectionem per exerciti um et instrumenta virtutum, videatur, et usque adeo super homines illorum animos evasisse ab his etiam, et ita tamquam im perfectorum in quantum huiusmodi indigentium quibus non displicet, iudicatur. Sed si hoc excedit nostram tolerantiam, 55 xo fratrum consolatione et adiutorio - licet forte multi sint perfecti in eis, quis non illos miretur?» Etc. qui sufficerent I ad statum perfectionis exercendae -, quia igitur B 44" De his etiam HIERONYMUS in e p i s t o Ia a d E u s t o c h i u m virginem, indigentes adiutorio et consolatione copiosi us et facilius et expeditius ea ubi distinguit tria genera monachorum sicut distinguit ea beatus habere possunt in religione ubi est multorum fratrum congregatio - BENEDICTUS in principio R e g u I a e suae, dicens: « De coenobiis exeuntes, dico ad bona promoventium et in nullo distrahentium -, quam in excepto pane et sale, amplius ad deserta nihil proferunt. Huius vitae auctor 1>0 X5 religione solitaria, ubi est paucorum fratrum congregatio, dicendum Paulus, illustrator Antonius et, ut ad superiora conscendam, princeps quod, quantum est ex dispositione pauci tatis sive solitudinis et multitudi- Ioannes Baptista fuit». nis - quae in quantum huiusmodi solum materialiter faciunt differre religiones vel coenobia ad invicem -, perfectior est relilgio congregatio- H 39ra ABCDGH nis multorum fratrum, sive comparando inter se diversa coenobia ABCDGH 38 delectet] delectent G 38 qui] quae G 38 hominem] perfectio quidquid addo sed exp. eI dei. B 39 non 2] om. G 39 videre] videtur sed in videre corr. i. m. ai. iiII. B 39 Profecto] Perfectio BG 43 maxime] magis BCDGH 43 omni] omnium BCDG 64 qualibet] quamlibet sed in qualibet CO/'I'. B quolibet G 64 coenobitica] coenobita 43-44 omni hominum] hominum omnium H 44 certa] cetera BG 44 certa ... affertur] BCDGH 66 Et] SCI'. sed in per (?) aliud (?) /lnll. i. 111. ai. IiII. D 66 coenobica] cetera valla temporamitur sed dei. eI affertur per certa temporum intervalla i. m. ai. iiII. D coenobita BDGH ser. sed in cocnobitica 111111. cr. A. BLAISE,Dicliollnaire lalin-ji-allcais ... , C 45 aqua] a quo D 48 nonnullis] non nullus sed in nonnullis corr. sup. lin. ai. lilt. BD 1967, p. 163; R.E. LATHAM, Revised Medieval Latin Word-List ... , 1973, p. 79. 69 et] 48 plus] post G 48 oportet] opus BCDGH 48 non] ut H 49 nobis] vobis H in G 70 autem] alio modo ACDGH alio modo sed dei. eI autem i. III. ai. iiII. B 71 et] 49 exemplum] exempla B 54 adeo] ad eos ABCDGH 54 animos] animus ABCDGH in BCDGH 72 populorum] 0111.BG om. sed i. m. ai. iiII. D 75 alio] quo G 76 isto] 54 evasisse] evasisset BCDGH 55 iudicatur] indicatur G 55 excedit] om. sed i. m. ai. illo sed in isto CO/'I'. G 80 sint] sunt D 83 religione] regione C 84 ad] SlIp. lin. ai. iiII. sed post nostram imer. C 60 nihil] om. G 61 ut] om. B 61 superiora] post corr. man. A om. BCDGH 84 promoventium] promovens sed in promoventium corr. sup. lin. ser. D 61 conscendam] pOSI corr. ser. D ai. lI1an. A promovens BCDGH 84 distrahentium] distrahens sed in distrahentium co/'I'. sup. lin. ai. man. A distrahens BCDGH 85 paucorum fratrum] fratrum pauperum sed pauperum in paucorum CO''I'. i. m. ai. iiII. B 87 quae] 0111.G 89 comparando] 58 HIERONYMUS,Epist. 22, n. 34 (CSEL 54, p. 196, I0-197,2; PL 22, 419). 58-59 BENE- comparatio G DICTUS,Regula, c. I, n. 2-5 (CSEL 75, p. 18-19; PL 66, 245A-B). 59-62 HIERONYMUS, Episl. 22, n. 36 (CSEL 54, p. 200,12-15; PL 22, 421). 63 Cf. supra, p. 86,2-88,62. 90 QUODLIBET " QUAESTIO 14 91 Zucc. 67ra eiusdem I generis, sive eiusdem modi religionis, sive diversi generis. Forte '}o G los s a: «Dum anima a mundi strepitu se dividit, locum, in quo Sponsus A 62rb tamen in religione solitaria, I ubi est paucorum fratrum congregatio, quiescat, in se componit». potest esse maior perfectio per aliquid aliud reformans, in quantum 20 Idem in e p i ~t o I a a d H e n r i c u m M a g u n t i n um archiepis- scilicet religio solitaria quodam modo magis communicat cum statu c o p um: «Monachus non docentis, sed plangentis habet officium, quippe perfectionis exercendae in vita contemplativa anachoretarum, quam cui oppidum carcer esse debet et solitudo paradisus». communicet religio multorum congregatorum; sicut e converso religio '}5 I Et HIERONYMUS in epistola ad Rusticum: «Unusquisque suo D 27'" multorum congregatorum potest esse perfectior quam sit aliqua religio sensu ducitur. Mihi oppidum carcer est et solitudo paradisus». solitaria paucorum sive etiam multorum, in quantum ipsa communicat 25 Item BERNARDUSd Henricum Senonensem archiepiscopum: I «Labor a B 44rb quodam modo cum statu perfectionis exercendae in vita activorum et latebrae et voluntaria paupertas, haec sunt monachorum insignia, haec praelatorum, secundum quod alias potest declarari. vitam solent nobilitare monasticam». Bad. 39vX I Si vero religio solitaria viventium extra civitates in locis desertis, sive 00 Unde religio talis solitudinis, cum eo quod est perfectior ad perfectio- O 19 va sint multi fratres, sive pauci, I comparetur ad religionem viventium in nem generandam, etiam est perfectior in quantum communicat cum civitatibus et tumultu populi, sic, cum, ut dictum est, religio in quantum 30 statu anachoretarum ad perfectionem vitae contemplativae exercendam, religio sit status perfectionis acquirendae et ei semper fert impedimentum I ita quod solum in unico religio in oppidis et strepitu populi custodita C 32vb populi saecularis conversatio, dico quod religio sic solitaria, in quantum praecellit solitariam, si scilicet comminicet in aliquo cum statu praelato- est extra civitates et populi tumultum, perfectior est illa quae degit in 5 rum ad perfectionem vitae activae exercendam. «Difficillimum enim est tumultu populi. In hoc enim status religionis, in quantum est religio et talem conservare vitae tenorem, ut, etsi in medio urbis quis videatur habita- status perfectionis generandae, non considerata ea ut communicans cum 35 Ire, quasi in eremi tamen I quiescat vastitate, et inter solitudines montium H 39rb statu perfectionis exercendae, semper tanto est perfectior, quanto habet secretaque convallium», sicut de quibusdam dicit CHRYSOSTOMUS super Zucc. 67rb plura promotiva et pauciora impeditiva ad perfe<;tionem citius et facilius Matthaei Cap.m lIum. acquirendam. IO Unde dicit beatus BERNARDUS epistola in ad Sugerium abba- t e m S a n c t i D io n y s ii: « Claustrum ipsum .frequenter stipari militibus, urgeri negotiis, iurgiis personare, patere interdum et feminis, quid inter I Ad primum obiectum, quod «pe/fectior est religio multorum, quia in ea Bad. 39vY haec caeleste, quid divinum, quid spirituale poterit cogitari? Iuge quippe 40 perfectius habetur Christi societas», dicendum quod Christi societas silentium et ab omni strepitu saecularium perpetua quies cogit caelestia 15 meditari». Unde super illud Canticorum IlIO: «En lectulum Salomonis», ABCDOH ABCDOH 20 Maguntinum] Maguntinensem O 21 non] om. sed i. m. C 22 cui] qui sed dei. eI cui i. m. ai. IiII. B 24 est] om. BCDOH 27 nobilitare] ni nobilitare sed ni exp. eI dei. A 92 aliud] ergo O 2 cum] est H est sed exp. eI cum sup. lin. ai. IiII. B est sed dei. eI cum i. 31 custodita] constituta custodita sed constituta exp. A 33 enim est] illi'. B 34 etsi] m. ai. IiII. D est sed vel cum i. m. 01. IiII. C 3 fert] sit sed exp. eI fert sup. lin. ai. man. A si O 35 eremi tamen] eremi tam H 35 tamen] om. BDO 39 ea] eo B sunt CDOH om. sed sit i. m. ai. iiII. eI pOSI impedimentum inser. B 4 sic] sit (?) B 5 populi] pOSI CO/T.ser. D 6 religionis ... est] iler. O 7 generandae] generata O 18-19 Glossa ordo in CanI., III, I (3, 1849A; PL 113, 1142C). 21-22 BERNARDUS 7 communicans] communicant BCDOH 8 quanto] quando B 9 impeditiva] impedi- CLARAEVALLENSIS, Episl. 365, n. I (ed. J. LECLERCQ, 8, p. 321,3-4; PL 182, 570B). menta O 9 citius] cuius sed in citius CO/T. B 13 negotiis] negotii O 13 et] in O 23-24 HIERONYMUS, Episl. 125, n. 8 (CSEL 56, p. 126,20-127,1; PL 22, 1078). 14 quid'] om. O 17lectulum]posl CO/T. SCI'. D 25-27 BERNARDUS CLARAEVALLENSIS, De moribus eI oflicio epis('oporum (Epist. ad Henr. Senon. archiep.) (ep. 42), C. 9, n. 37 (ed. J. LECLERCQ, 7, p. 130,21-22; PL 182, 835A). 2 Cr. supra, p. 84,54-57. 12-16 BERNARDUS CLARAEVALLENSIS, Episl. 78, n. 4 (ed. 33-36 IOANNES CHRYS., In Mallhaeum homiliae, homo 6, n. 5 (ed. D. ERASMUS, 2, p. 43B; J. LECLERCQ, 7, p. 203,21-26; PL 182, 193B-C). 17 CanI., III, 7. PO 57, 68). 39-40 Cf. supra, p. 82,5-9. 92 QUODLIBET II QUAESTIO 14 93 habetur a quocumque in tantum quantum sibi aperuerit ostium cordis contemplativae, perfectior sit religione multorum congregato rum, (qui per caritatis dilatationem, iuxta illud in Ioa n n e: «Ego sto ad ostium. Si ad exercendam I perfectionem contemplativae magis ex consortio impe- B 44v3 quis mihi aperuerit, intrabo ad illum et cenabo cum illo». Cor autem diunt quam promovent, propter quod, ut dictum est, religiosi perfecti aperitur Christo per caritatis dilatationem tam erga proximum in vita 70 transferunt se ad solitariam vitam et fiunt anachoretae). Quod forte activa quam erga Deum in vita contemplativa, et ita utrobique habetur 45 verum est maxime de religione paucorum habitantium in locis secretis caritas Christi. Et ita utrobique habetur societas Christi, et etiam in quasi eremitae, et indubitanter verum est secundum praedictas auctorita- eodem genere vitae, sive activae sive contemplativae, tam in congregatio- tes HIERONYMI. ed non determino ad praesens. S ne multorum quam paucorum, sive etiam in contemplativa omni'no Non tamen possunt probare quod religio solitaria paucorum, in 75 quantum religio, perfectior sit religione plurium congregatorum. In solitaria. (De cuius comparatione ad aliam contemplativam sive etiam ad activam, nihil ad praesens, sed solummodo de comparatione acti vae et 50 quantum enim huiusmodi, sanctiores sunt et citius acquirentes perfectio- contemplativae congregatorum in paucitate et multitudine, in quibus nem habitantes cum multis quam cum paucis, et optimus istorum melior fratres per exerciti um in campo actionis et opera virtutum ascendunt ad est optimo illorum, et citius fit coenobita dispositus in congregatione gradus contemplationis et ad illos se disponunt, ita quod in illis multorum ut sit bonus anachoreta, quam in congregatione paulcorum in Zucc. 67v3 Bad.40'Y contemplati o sit principalis intentione, I etsi quandoque sit actio magis in xo quantum huiusmodi, sive in eodem genere religionis, sive in cjiversis. A 62v3 exercitio). Et quia status perfectionis acquirendae princilpalius consistit 55 Nec etiam possunt argumenta probare quin I religio multorum H 39v3 in tendendo ad perfectionem quam utendo ea,' et in tendendo plus congregatorum possit esse multo perfectior etiam forte vita anachoreta- adiuvat, ut dictum est, maior fratrum congregatio, ideo absolute religio rum, in quantum communicat quodam modo cum statu vitae activae magnae congregationis, in quantum religio, perfectior est quam solitaria utendae perfectionis praelatorum, vel ad minus quin possit esse multo paucorum, ut dictum est. Quod et bene concludit argumentum. Quod X5 perfectior qualibet religione alia congregatorum citra I vitam excellen- C 33'3 tamen status coenobicus sit perfectior anachoretico, ex hoc concludi non hO tem anachoretarum. potest, quia actus solitariae contemplationis ad Deum multo amplius Nec etiam possunt concludere quin regulariter hominibus a saeculari potest dilatare cor ad Christum suscipiendum quam quicumque actus vita reicedentibus et perfectionem sibi acquirere volentibus multo melior dilectionis ad proximum. sit et sanctior vita monastica cum multis quam anachoretica. Licet enim 'iO fortassis vita anachoretica sit perfectior in se, et dispositio ad ipsam, Bad.40'Z I Argumenta duo in oppositum non probant nisi quod solitaria vita anachoretarum vel solitaria religio paucorum in quantum habet aliquid h5 multi tamen in monastica proficerent per aliorum societatem, qui per se anachoreticae contemplationis, in exercendo videlicet perfectionem vitae in anachoretica deficerent, et fierent deteriores in vita anachoretica quam in vita I saeculari. Regulare enim est quod ibi defectus est maior, ubi maior natus est esse profectus, dicente beato AUGUSTINO e p i s t o I a in ABCOGH 'i5 ad Hipponenses: «Simpliciterjateor caritati vestrae coram Domino 41 in] et G 41 tantum] etiam tamen G 41 aperuerit] aperierit sed in aperuerit CO'T. sup. lin. ai. l11an. A 42 dilatationem] dilationem D dilationem sed in dilatationem corI'. i. m. ai. IiII. B 42 ostium] et pulso addo G 44 aperitur] aperietur B aperiatur G 44 ABCOGH Christo] et addo ABGH 44 dilatationem] dilationem sed in dilatationem COIT. sup. lin. BO 48 etiam] et G 52 ascendunt] ostendunt BOH ostendunt sed in ascendunt COIT. i. ai. iiII. C 54 principalis] in addo C 54 sit actio] in\'. BCOGH 54 actio 67 q~i] quae G 68-69 impediunt] impediuntur sed ur eras. A 72 secundum] si C 75 sit) magis] iII\'. sed iII actio magis COIT. A 54 in] et sed exp. eI in sup. IiII. G 56 tendendo'] est SIt sed est exp. B 75 religione) religio G 76 enim] 0111. sed i. 1Il. ai. iiII. B cre tenendo sed cre exp. C 56 plus] plusquam G 57 maior] maiorum BCOGH 76 sanctiores] satisfactores G 80 genere] gratiae B gratiae sed dei. eI genere i. 111. ai. 57 ideo] idcirco BCOGH 59 et] 0111. G 60 coenobicus] coenobiticus BCOGH iiII. CO 87 etiam] et D 89 sanctior] securior G 91 in] sup. lin. ai. l1/illl. A la('. sed i. 65 vel] etiam sed exp. eI vel i.m. B 66 anachoreticae] anachoretae COGH ana- m. ai. iiII. C 91 per '] propter BCDGH 92 vita] saeculari lI{ld. (/lOl11oioceph.) sed exp. O 94 esse profectus] illi'. G choretae (?) B 66 in] om. BCOGH 42-43 Apoc., 111, 20. 57 Cr. supra, p. 89,76-90,90. 59 Cr. Ibid. 64 Cr. supra, 69 Cf. supra, p. 85,68-72. 72-73 Cf. supra, p. 87,20-22, p. 88,59-62. 95- p. 82,] 0-83, 18. 98 AUGUST., Episl. 78, n. 9 (CSEL 342, p. 341,14-342,1; PL 33, 272). 94 QUODLIBET " 95 Deo nostro, qui testis est super animam meam: ex quo Deo servire coepi, quippe quod nemo videt, nemo arguit .. ubi autem non timetur reprehensor, quomodo d(fficile sum expertus meliores quam qui in monasteriis profece- 20 securius accedit tentator, licent ius perpetratur iniquitas. In conventu vero runt, ita non sum expertus peiores quam qui in monasteriis ceciderunt». bona si qua facis, nemo prohibet, malum autem facere si vis, non licet : mox Unde propter perfectionem anachoresis dicit PHILOSOPHUS in I° enim a pluribus comperit ur, arguitur, emendatur, sicut e contrario bonum p o Ii t i c a e, ut assumptum erat in argumento: «Nullo indigens communi- 00 cum vident, omnes imitantur, mirantur, venerantur. I Denique, ut ex illa H 39vb care propter per se sufficientiam, aut deus est aut melior quam homo». evangelica partitione omnem tibi auferam tui exsecutionem erroris, aut de Unde regulariter vita anachoretica a nullo imperfecto aggredienda est, 25 fatuis virginibus una es, si tamen virgo es, aut de prudentibus. Si de fatuis, nec ante supplantationem vitiorum in vita monastica cuiquam suadeI'lda. congregatio tibi' necessaria est, si de prudentibus, tu congregationi. Sed tunc demum, cum «quisque lacob illius intelligibilis nomen carnalium Agnosco, filia, agnosco, utinam et tu mecum agnoscas serpentinum virus, vitiorum supplantatione promeruit, divinae iam puritatis intuitu ad meritum 5 fraudulenti dolum, versipellis astutiam. Si sola ovicula umbras nemoris et, ut ita dixerim, dignitatem transeat Israelis», secundum quod dicit penetras, praeda vis esse lupo. Sed audi me,filia,.fidele audi consilium: sive CASSIANUS in prologo C o II a t i o num. 30 peccatrix sive sancta sis, noli te separare a grege, nequando rapiat et non sit B 44vb Mulieribus autem propter sexus fragilitatem omnino est interdicenda, I qui eripiat. Sancta es? Stude tuo exemplo tuae socias acquirere sanctitatis. sed consortium coenobiticum eis est suadendum, et potius plurimarum Peccatrix es? Noli addere peccata peccatis». quam paucarum, dicente BERNARDO in e p i s t o Ia a d q u a n d a m IO Nec tamen BERNARDUS per hoc implicat esse impossibile mulierem m o n ia Ie m: «Relatum est mihi te quasi asperioris vitae desiderio tuum vitam sanctam anachoreticam ducere, qualem duxit Maria Aegyptiaca, Zucc. 67vb monasterium velle deserere. Potes in hac re I zelum Dei habere, ut 35 sed casus est magis ad admirandum quam ad regularjter imitandum, excusabilis sit tua intentio, sed quomodo secundum scientiam tua talis qualem recitat HIERONYMUS I in e p i s t o Ia a d O c e a n um: «In beatis- C 33rb voluntas impleatur, omnino non video. « Cur? », inquis. «Non est sapere: ut simi», inquit, «Martini vita legimus quod transiens sanctus Martinus opulentiam, ut urbis frequentiam, ut pinguia fugiam et delicias? An non 15 quandam virginem moribus et castitate praecelsam cuperet visitare. Illa mea mihi pudicitia tutior erit in eremo, ubi in pace cum paucis aut sola noluit .. sed exenium misit ei, ac, per fenestras respiciens, ait: «Ibi, pater, A 62vb conversans, soli I placeam cui me probavi?» Nequaquam. Nam volenti 40 ora, quia a viro numquam sum visitata ». Gratias egit Deo sanctus Martinus perperam agere et desertum abundantiam habet et nemus umbram. Malum quod talibus imbuta moribus castam custodierit voluntatem, benedixit eam et abiit laetus». ABCDGH 96 nostro] meo sed exp. ei nostro i. m. aI. man. A 96 testis est] im'. D 99 anachoresis] anachoretis BCH anachoretis sed in anachoresis corI'. D 1 per] om. H I sufficientiam] ABCOGH om. sed i. m. aI. IiII. D 2 regulariter] regularis G 2 anachoretica] anachoreta D 2 imperfecto] perfecto sed in im perfecto corr. sup. lin. G 3 ante] autem DGH autem sed dei. ei ante i. m. aI. iiII. B 3 suadenda] facienda sed exp. er suadenda i. m. aI. man. A 19 videt] debet sed in videt ,'01'1'. B 21 bona si qua] si qua bona G 22 comperitur] 5 promeruit ... meritum] om. sed i. m. aI. man. A 5 promeruit] promeruerit BCDGH coparatur BCGH operatur D 22 contrario] converso G 23 vident) viderit G 9 plurimarum] plurimorum BCOGH IO paucarum] paucorum BCDGH II Rela- 23 Denique] Deinde G 26 tibi] onl. G 26 congregationi] congregationem G tum] Quia elatum H 12 deserere] deserente G 13 tua 2] tuam BG 14 video] modo 27 mecum] victum sed in mecum corr. G 28 versipellis] versucii sed iII versipellis CO''I'.i. sed in video corI'. D 14 inquis] inquit sed in inquis corr. sup.lin. G 16 in pace] in pauce m. aI. IiII. C 28 ovicula] oracula BCOGH 28 nemoris] nemores D 30 sancta] sed u exp. D pauce G 18 perperam] praeparam H 18 desertum] defectum BCGH causa sed deI. er sancta i. m. aI. iiII. D 31 eripiat] erat sed iII eripiat CO/'I'. G 31 Stude] defectum sed in defectus mur. sup. lin. aI. lirr. D 18 abundantiam] habentiam sed in Studo H 33 implicat] multiplicat G multiplicat sed iII implicat corr. D multiplicat sed in abundantiam corr. i. m. aI. IiII. B 18 Malum] Malam G implicat corI'. i. m. aI. iiII. B 33 esse] om. A 34 anachoreticam] anachoretam BGH anachoretam sed in anachoreticam CO/'I'. up.lin. al.lirr. C anachoricam D s 34 Maria] illa ABCOH illa Maria G 35 casus] non addo sed exp. G 35 ad 2] om. D 35 regulariter] 00 Cf. supra, p. 82,16-83,17. 00-1 ARIST., Polil., I, C. 2 (ed. F. SU5EMIHL, p. 10,3-5, ad addo sed exp. B 35 imitandum] scilicet addo BO 40 egit] agit BCOGH p. 7,12; lunt., III, f. 2270, f. 227A; 1253a 28-29, 1253a 4). 4-6 IOANNESCAS51ANU5, 40 sanctus] beatus D Collariolles, Pro!. (CSEL 132, p. 4,17-22; PL 49, 480A). 11-32 BERNARDUS CLARAEVALLENSIS, Episl. IIS, n. 1-2 (ed. J. LECLERCQ,7, p. 294,5-6, 12-22, p. 295,4-6, 13-19; PL 182, 26IB-262C). 36-42 ANONYMU5(Ps. HIERONYMUS),Episl. 42, n. IO (PL 30, 291C-0 (3000-30IA)). 96 QUODLIBET II QUAESTIO 15 97 QUAESTIO 15 UTRUM LICITUM SIT VENDERE I Ista quaestio, ut credo, mota fuit propter conversam huius: «an liceat Bad. 40vA REDDITUS AD VITAM emere redditus I ad vitam», de qua determinavi quod non. Quod, ut G 20"1 intellexi, aliquibus displicuit. Quod re vera non dixi in favorem vel odium Bad, 40vZ I Sequuntur quaestiones pertinentes ad aliquorum hominum bona car- 30 alicuius, sed, teste Deo, loquor ipsa veritate, quantum mihi apparuit, Zuce. 68'" nalia sive temporalia. Et erant quaedam pertinentes communiter ad qona 5 coactus, iuxta hoc quod ibi declaratum fuit. Nec in rei veritate adhuc ecclesiasticarum et saecularium personarum, quaedam vero aliae perti- mihi aliud quam tunc dixi, apparet. Quod cum apparuerit, quocumque B 45'" nentes specialiter ad bona personarum I ecclesiasticarum. docente veli etiam Ecclesia contrarium teneri praecipiente, absque omni A 63'" Circa primum erant duae, quarum prima erat de modo acquirendi confusione et rebellione paratus ero oboedire in hoc sicut et in omnibus bona quorumcumque a quibuscumque; secunda erat specialiter de modo 35 aliis determinatis et determinandis. Aliquantulum tamen certior sum pro acquirendi bona subditorum a principibus et praelatis. IO tunc determinato quam eram tunc, quia scio quod magni viri idem Prima erat, utrum licitum sit vendere redditus ad vitam. sentiunt in dicta quaestione quod ego, secundum quod dixerunt mihi. Secunda erat, utrum princeps licite possit tenere bona alicuius sibi per Dictum etiam est mihi a quodam quod vidit duas bullas papales publicam iustitiam adiudicata propter culpam illi impositam, quem in rei impetratas contra ementes ad vitam ad restituendum perceptum ultra veritate scit esse innocentem. 40 sortem. Sed haec hactenus. Circa primum arguebatur quod nullo modo licet vendere redditus ad 15 I Ad intellectum ergo eius quod dicendum est in hac quaestione, Bad. 40v8 Zucc. 68va vitam, quia non licet emere redditus ad vitam, ut alias determinatum fuit, reducenda sunt ad memoriam quaedam tacta in quadam alia quaestione et eadem est ratio illiciti ex parte vendentis, quae est ex parte ementis. anni, praecedentis, videlicet «an liceat emere vilius, ut in continenti Probatio: quia non est illiciti ratio ex parte ementis, nisi quia exspectat vendatur carius», de qua determinatum fuit quod non. Contra quam D 27va plus accipere de alieno per partes successive quam dedit de I suo, 45 determinat io nem similiter, ut intellexi, multum fuit murmuratum. Et Zucc, 68rb sperando diutius vivere postquam sortem receperit, et I eadem est ratio ex 20 tamen, ut credo, non continet nisi naturalis iuris aequitatem, secundum parte vendentis: exspectat enim minus dare de suo per partes successive quam pertinet ad theologos huiusmodi quaestiones determinare: si enim quam recepit simul de alieno, sperando quod emptor citius moriatur secundum aequitatem iuris civilis aut canonici possunt determinari,hoc quam acceperit usque ad sortem. non est nisi in quantum ortum habent ex regulis naturalis iuris et divini. In contrarium est quoniam facto approbatur a multis et verbo a nullo 50 Dictum autem fuit in determinatione illius quaestionis quod «iustitia, H 40'" contradicitur. Quod non videtur posse I fieri, nisi esset licitum. 25 ABCDGH ABCOGH 29 non] et ideo G 30 apparuit] apparuerit BCOH 31 ibi] ibidem G 33 Ecclesia] 4 quaestiones pertinentes] inI'. sed in quaestiones pertinentes CO'T. B 4 bona] seq. om. G 33 teneri] tenere G 34 et2] om. C 36 eram tunc] im'. BCOGH 37 quod'] lac. D 5 communiter] om. C 6 ecclesiasticarum] ecclesiarum BCOGH 7 spe- es addo sed in et 11IU1. sup. lin. ai. iiII. B et addo G 38 est] 0111. 0111. ed i. 111. ai. IiII. ila G s cialiter] spiritualiter B 8 erat] erant BO 9 secunda] secundum BCOGH 9 spe- lamen uI etiam est im', B 0111. etiam in est l1Iul. eI etiam ser. i. m. ai. iiII. ila lamen uI etiam sed cialiter] spiritualiter B 12 erat utrum] illI'. B 12 princeps licite] inI'. G 12 possit] est im'. D 43 in continenti] incontinenti ABCOGH 48-49 possunt ... divini] om. potest BCOGH 15 Circa] Contra sed exp. et Circa sup. lin. A 15 arguebatur] (ham.) sed i. m. ai. man. A 50 determinatione] declaratione BCOH declaratione sed ill arguitur BCOGH 18 Probatio ... ementis] om. (ham.) BOG 18 illiciti] liciti sed in determinatione CO'T. G illiciti CO'T. sup. lin. ai. Iilt. C 18-19 exspectat plus] im. BCOGH 20 et] iter. H 21 per] om. OG om. sed sup. lin. ai. IiII. B 22 quam] quoniam D 22 recepit] 27-28 fbid. 31 fbid. 38-40 cr. F. VERAJA, Le origini deI/a conlrol'ersia leologica sui recipit BCGH 22 moriatur] speratur sed in moriatur corr. B 23 usque ad] ultra conlrallo di censa nel Xfll secolo (SIO/'ia ed Economia. Sludi, Tesli. Documellli, Quademi a BCOGH 24 quoniam] quin G 25 nisi] non G cura di Gabriele De Rosa, VII), Roma, 1960, p. 63, note 23. 42-44 HENR. DE GAND., Quodl. f, q. 40 (ed. R. MACKEN, p. 219,1-230,74; ed. 1518, I, f. 26rO-27vT; ed. 1613, I, 16 HENR. DE GAND., Quadl. f, q. 39 (ed. R. MACKEN, p. 209,1-218,13; ed. 1518, I, r.42ra-43vb). 50-55 fbid. (ed. R. MACKEN, p. 220,28-32; ed. 1518,1, 26vP; ed. 1613, I, f. 25rK-26rO; ed. 1613, I, f. 40va-41 vb). 42rb). 98 QUODLIBET Il QUAESTIO 15 99 quae est moralis virtus, medietas I quaedam est inter plus et minus circa fuit, GAUFRIDUS inquit: «Quid de quibusdam qui dant pecuniam ecclesiis et commutationes et communicationes rerum faciendas hominum inter se, ut ab eis recipiunt certas possessiones tenendas toto tempore vitae suae? I in mutua conversatione sive communicatione naturalem servent aequita- 75 credo», dicit, «q~od illicitus est contractus, eo quod homines sperant diu C 33va tem, nec indebite subtrahatur uni quod addatur alteri et sic fiant inaequa- vivere, et sic taliter contrahentes credunt se amplius percepturos de les» et recedant ab aequalitate, quam prius habuerunt inter se, quando 55 proventibus possessionum quam sit pecunia quam dederunt», sic non video neuter alteri debebat aliud quam mutuam caritatis dilectionem, iuxta ego - et forte non video quia decipior et res se aliter habet quam mihi illud quod dicit ApOSTOLUS < ad> R o m a n o s X III ° : «Nemini quid- apparet :-' quomodo non hic dicendum sit de vendentibus quod ibi de quam debeatis, nisi quod invicem diligatis». Talis enim est aequitas ~ive HO ementibus. I Quid ergo, in quio, de quibusdam, qui accipiunt pecuniam et Bad. 40vC «aequalitas quae debet custodiri in mutuis contractibus inter homines», ut concedunt certas possessiones tenendas toto tempore vitae illorum a ibi bene, sicut credo, fuit probatum. Et hoc fit, «quando neuter plus 60 quibus pecuniam accipiunt? Non video, aio, quomodo non sit illicitus recipit de eo quod est alterius, quam det de suo», ut similiter fuit ibi conltractus, eo quod homines sperant alios cito mori, et sic taliter Zucc. 68vb expositum. contrahentes credunt illos minus accepturos de proventibus possessio- Dico igitur quod, quia in mutuis contractibus commutationis nullus, H5 num, quam sit pecunia quam dederunt. voluntate absoluta et sciens, plus dare vellet quam recipere, et, si daret, Unde, etsi propter necessitatem habendi paratam pecuniam istud ab vel quodam modo iam coactum se sentiret propter necessitatem emendi 65 initio fecerunt, non sperando ementes minus percepturos, si tamen alienum vel vendendi suum, vel postmodum, cum perciperet, deceptum contingat illos citius I mori et minus percipere, non video quo titulo Bad.41'C se intelligeret (quod autem a quoquam obtinetur quasi coactum, et ita naturalis iustitiae potest venditor tenere quod superest, pro quo nihil per extorsionem, vel per eius nescientiam, et ita per deceptionem, iniuste 90 dedit: non enim ratione pactionis dedisset emptor aliquid de suo, nisi obtinetur) I, igitur in tali contractu, quo quis vendit redditus ad vitam et sperasset se percepturum tantumdem veli amplius de alieno. B 4ya intendit minus dare de suo quam accipiat vel accepturus est de alieno, 70 Si autem praeter aequitatem iuris naturalis, quae stat in medio sperans, ut dictum est, illum minus victurum, dicendum est idem cum eo indivisibili secundum naturam inter emptum et venditum, I sicut lingula quod dicit GAUFRIDUS de ementibus ad vitam. Sicut enim, ut ibi dictum librae stat perpendiculariter inter I brachia librae aequaliter ponderantia 95 (licet ex parte nostra medium illud est divisibile, quia nescimus singula ad unguem aestimare, et ideo relinquitur conscientiae ementium et venden- tium, ne quis plus vendat quod suum est, quam bona fide credat pro ABCOGH tempore et loco debere valere, neque similiter minus emat), si, inquam, praeter talem aequitatem ius humanum positivum aliquid statuerit per 53 conversatione sive] om. (homoioceph.) A 55 aequalitate] aequitate sed in aequalitate 00 illos qui omnes res humanae possessionis habent in sua potestate, ut COl"'.SI/p. lin. 01. IiII. C 56 debebat] debebant BOG debeat sed in debebat CO/"'. suI'. lin. H videlicet liceat vendentes et ementes, inter quos solent fieri contractus, 57 Apostolus] apud OH apud sed in Apostolus co/". suI'. tin. ai. IiII. B 58 quod] ut BCOGH 58 sive] vel G 63 commutationis] post co,"'. ser. G 64 absoluta] absolute sed in absoluta co/.,.. D 64 recipere] reciperet G 65 coactum] actum G ABCOGH 66 vendendi] vendi sed in vendendi corr. SUI'. lin. B 66 cum] om. sed i. m. aI. litl. B 67 autem] post corr. ser. D 67 ita] vel addo B 68 per I] om. sed i. ri,. B 690btinetur] 75 credo] quod addo C 76 vivere] videre sed dei. et vivere i. m. ai. iiII. D 78 quia] obtinent ur G obtinentur sed in obtinetur co/"'. BO 69 vendit] vendat CH 69 et] om. G res addo sed exI'. G 78 et 2] quia sed exI'. et et suI'. lin. G 78 se aliter] inI'. BCOGH om. sed suI'. lin. ai. iiII. BO 7\-72 cum eo quod] quod eo cum sed in cum eo quod corr. 79 apparet] appareat C 79 quomodo non] eonieci cum ABCOGH eI p. 99, 82 quod sup.lin. ai. iiII. B 71 eo] secundum addo sed exI'. A 72 enim] om. G 72 ibi] om. sed ABCGH quod sed in quin mut. i. m. 01. iiII. D 79 ibi] hic BG hic sed e.xp. et ibi suI'. lin. ai. SI/p. lin. 01. litt. B 72 dictum] est addo sed exI'. B iiII. D 80 ergo] igitur G 80 inquio] inquit BCOGH 80 de quibus (dam)] debemus sed in de quibus (dam) co,,,. B 80 qui] om. sed suI'. lin. B 82 aio] SCI'. sed in ait mut. 57-58 Ram., XII!, 8. 58-62 HENR. DE GAND., Quodl.I, q. 40 (ed. R. MACKEN, p. 221,51- suI'. lin. ai. IiII. C 83 sperant] sperans BH sperans sed in sperant corr. CO 83 et] om. 53; ed. 1518, I, r. 26vP; ed. 1613, I, r. 42va). 71 cr. sl/pra, p. 96,21-23. BCOGH 83 sic] sit G 88 minus] ninus G 93 inter] am. B 96 ad unguem] post 72 GoFFRlDUS DE TRANO, Summa in Titulos Decretalium, V, tit. 19, n. 30 (ed. Venet., eorr. ser. B 97 vendat] vendant sed n exI'. D 97 quam] quasi G 98 emat] emant 444). 72-77 Ibid.; HENR. DE Gand., Quodl. I, q. 39 (ed. R. MACKEN, p. 216,60-65; ed. BCOGH 00 possessionis] inter quos solent fieri contractus addo hic ABCOGH 1518, I, r. 26rM; ed. 1613, I, r. 4Iva). I inter ... contractus] eonieei cum ABCDGH (1 p. 100, 15 om. hic ABCOGH 100 QUODLIBET" QUAESTIO 16 101 citra medietatem iusti pretii se decipere, et ius positivum sic poterit usque vendere spe plus percipiendi sicut emere eadem spe, ut probat primum ad talem gradum determinare medium naturae, vel aliqua alia huiusmodi obiectum. statuerit, et quomodo ex virtute iuris positivi talia liceant, non me C 33vb intromitto. Omnino tamen statuta iuris positilvi scio a primis regulis 5 30 naturae derivari et ad ipsas reduci et cum eis concordare. Si qua igitur iura scripta videantur discordare in aliquo ab eo quod credimus nunc et Ad obiectum in oppositum, quod «facto approlbatun>, I dicendum Zucc. 69,b H 40VO alias circa hanc materiam I ex regulis iuris naturalis insinuasse, credo .. " '" B 45vb quod qUI Illud appro bant facIendo, Ipsi vldennt. MIhi videtur quia G 20,b quod sane intellecta et exquisite exposita in nullo discordabunt, quia 'veli perniciosum exemplum dant. Quod vero additur, quod «verbo non habent casus suos speciales alios ab hoc casu de quo quaestiones nostrae IO contradicitur», dicendum, ut credo, quod hoc ideo est quia «in iudicium fuerunt propositae, in quibus suam habent veritatem, vel loquuntur de 35 non deducitur et multa per patientiam tolerantur» etc. aliquibus donationibus seu praestationibus liberalibus usus fructus ali- quarum possessionum factis aliquibus personis in recompensationem eorum quae liberaliter contulerunt ecclesiis vel piis locis, non sub QUAESTIO 16 pactione alicuius contractus emptionis et venditionis super his quae 15 contulerunt et acceperunt, etsi forte ea quae acceperunt in usum, UTRUM PRINCEPS LICITE POSSIT TENERE acceperunt sub forma alicuius pactionis de restituendo quandoque BONA ALICUIUS SIBI PER PUBLICAM IUSTITIAM ADIUDICATA ecclesiae id quod ab ea in usum acceperunt, ne omnino ab ea alienetur. PROPTER CULPAM ILLI IMPOSITAM. Bad.41'D I Si vero Ecclesia virtute et auctoritate alicuius canonici instituti iudicet QUEM IN REI VERITATE SCIT ESSE INNOCENTEM aliter sentiendum esse de aequitate iuris naturalis in dictis quaestionibus 20 quam ego insinuaverim, paratus sum in hoc et in aliis consenti re cum ea, I Circa secundum arguitur quod princeps non potest tenere bona eius F 186' qui nondum video, ut dixi, quomodo aliquis contractus dictorum licitus quem credit esse innocentem, a publica iustitia sibi adiudicata, quia Zucc. 69" esse possit, nec quomodo sive persona seu ecclesia plus quam dedit, voluntarie punire innocentem sine peccato esse non potest. Princeps iste potest sumere scienter contra liberam et absolutam voluntatem eius a talis est, si detinet bona talis sic sibi adiudicata, quia lex non cogit ipsum Zucc. 69" quo recipit. I Super quo, licet non videam quomodo licitum sit, an tamen 25 IO ea non reddere. Ergo etc. ex parte vendentis plus accipere quam dedit, licitum sit an non, nihil Contra. Quod quis possidet auctoritate legis, iuste possidet nec reddere omnino sententiare curavi; videtur tamen mihi quod aeque illicitum sit tenetur. Iste sic sibi adiudicata possidet auctoritate legis. Ergo iuste possidet nec reddere tenetur. ABCDGH 2 citra] circa C 2 se decipere] inv. C 2 decipere] recipere G. 6 naturae]. i. m. A ABCDFGH 6 naturae] Dei addo sed exp. D 7 iura ... discordare] discordare Iura scnpta VIdeantur BCDGH discordare iura scripta videantur sed in iura scripta VIdeantur dlscordare corr. A 9 exquisite] exquisita sed in exquisite co,'''. G 9 in] et G IO speciales] spirituale~ B 32 approbant] approbavit D 32 quia] quod BCDGH 33 Quod] Quid G 34 in] 0111. IO quo] om. H 13 possessionum] sc~. sed vel poenae i. m. at. iiII. C I~ quae] 2qUlB BH om. sed i. m. ai. IiII. C om. sed sup.lin. aI. IiII. D 35 etc.] Olli. DH (post eorr. ?) ser. C 16 et] om. sedsup.lin. 01. litt.B 16-17m ... acceperunt]om.(hOl~.}D. 18 m ... e? ]~m. 6 bona] bonum BD 7 credit] creditur G creditur sed in credit eorr. BD 7 quia] (ham.) H 19 et] etiam G 19 instituti] instituta G 19 IUdicet] vld~lIcet H VIdelIcet iter. G 8 voluntarie ... innocentem] qui punit innocentem voluntarie BCDFGH sed in iudicet corr. D videlicet sed dei. et iudicet i. m. 01. Iit! .. B VIdet. cu~ ~ac. ~ 8 innocentem] a publica iustitia sibi adiudicata addo (homoioceph.) sed va -cat sup. tin. 20 sentiendum] sciendum G 20 naturalis] naturis B 21 msmuavenm] msmuavl apposito deI. B 9 cogit] eum addo sed exp. F II nec] non BCDGH 11-12 nec ... BCDGH 22 contractus] contractuum BCDGH 23 seu] sive sed in seu corr. B 23 tenetur] i. m. aI. lIIan. A 12 tenetur] Sed addo BCDFGH 12-13 iuste ... tenetur] etc. plus] post G 25 quo licet] quolibet G 25 videam] video BCDGH 26 an] aut G BCDFGH 27 illicitum] licitum DGH 28-29 Cr. supra, p. 96,15-23. 31 cr. supra, p. 96,24. 33-34 [b id. , 24-25. 22 cr. supra, p. 99, 82-85. 34-35 GREGOR. IX, Decretales, III, tit. 5, c. 18 (ed. A. FRIEDBERG, II, 471). 102 QUODLIBETII QUAESTIO16 103 Quod etiam debet non reddere, arguitur, quia talis poena non solum «et approbo istam inchoatam minusque perfectam iustitiam». «Neque est in favorem principis, sed magis in odium criminis. Sed tale non debet 15 35 enim quia non omnia facit, ideo quae facit, improbanda sunt». iudex omittere. Talem ergo poenam debet tenere. Et ita, quia quaecumque prohibet, si lex bona est, illa simpliciter mala sunt vel etiam si simpliciter mala non sunt, bonum I est tamen ea esse D 28'· prohibita, ideo quaecumque huiusmodi lex prohibet, ab omnibus sunt cavenda, propter quod dicit SENECA: «Sapiens non perturbat publicos 40 mores». Non tamen quaecumque permittit, illa sunt licita et facienda, Bad.41'E Dicendum ad hoc quod duplex est lex: divina et humana. quia, Iit dicit AUGUSTINUS: «Illi homines» qui «pro vita sive pro libertate Lex divina lex naturae est, quae iubet innocentem non puniri, quae sive pro pudicitia» hostem occidunt, «quomodo lege inculpata quae hoc custodienda est a quolibet erga Deum per pacem conscientiae, nihil 20 permittit, inculpati queal1l esse, non video. Non enim eos lex cogit occidere, agendo quod est contra conscientiam, quia secundum ApOSTOLUM sed relinquit in potestate». «Quapropter legem quidem non reprehendo, «Omne quod non est ex fide ( G los s a: col1lra conscientiam), peccatum 45 quae tales permittit interfici, sed quo pacto I istos defendit qui il1lerficilunt, B 46'· est». Bad.4lvE non invenio», quos reos «nulla lexfortasse tenet, sed earum quae apparel1l Lex humana est, quae populis regendis publice I instituta est, quae, ut hominibus. Nam nescio utrum non aliqua vehementiori ac severissima lege dicit AUGUSTINUSI° D e I i b e r o a r b i t r i o: «Saepe minoribus malefac- 25 teneal1lur, si nihil rerum est quod non administrat divina pro videl1lia. tis dedit licentiam, ne maiora committerel1lur>~, ut occidendi volentem Quomodo enim apud eam sul1l illi omnino liberi, qui pro his rebus quas occidere. Secundum enim quod dicit, «multo mitius est eum, qui alienae 50 COl1lemnioportet, humana caede polluuntur?» A 63vO vitae insidiatur, quam eum, qui suam tuetur, occidi». I Quae custodienda I Secundum haec ergo respondendum est ad propositam quaestionem Bad.4lvF est erga proximum, et hoc a quolibet, ne faciat quod lex publica prohibet, quod princeps (per quem intelligo praelatum Ecclesiae), in quantum ad quia, ut dicit AUGUSTINUS, «causa tuendi populi lata est», «et ea 30 ipsum pertinet, minister est legis publicae ad iustitiam eius exsequendam, Zucc. 69'b vindicanda sibi assumit, quae satis sunt I conciliandae paci hominibus C 34" imperitis, et in qual1la poslsul1l per hominem regi», «et multa impunita ABCDFGH relinquit, quae per divinam providentiam vindicantuf». «Laudo», inquit, 35 enim] 0111.F 35 improbanda] improbenda sed in improbanda COIT. sup. lin. ai. IiII. B 36 quia] licet sed eras. eI quia sup. lin. A 36 si] quia si sed quia dei. A 36 mala] nulla sed dei. eI mala i. 111. ai. iiII. B 37 vel sunt] iler. F 37 non] al1l. sed Sup. lin. F ABCDFGH 37-38 esse prohibita] illi'. F 38 ideo prohibet] 0111.(hol11.) sed i. 111. ai. l11an. A 40 licita] illicita G illicita sed in licita COIT. BD 40 facienda] faciendo sed iII facienda 14 debet non] illi'. AC non debet non G 15 favorem] favore D 15 principis] iudicis COIT. F 41 ut] cum sed in ut COIT. F 42-43 quae ... inculpati] al11. (110111.)G sed in principis CO/T. F 16 ergo] om. sed i. m. ai. IiII. B 18 lex] om. sed i. 111. a/. iiII. D 43 permittit] promittit D 43 inculpati] inculpari BD ser. sed iII inculpari 111U1. tin. at. sup. 18 et] om. sed sup. lin. F 19 lex] om. sed i. m. F 19 naturae] nec G 21 agendo ... IiII. C 43 queant] quae aut cUl11lac. D ser. sed iII quae aut I1IUt.C 43 video] 0111. i. sed Apostolum] om. sed i. m. ai. IiII. B 21 secundum] om. CH om. sed sup. lin. D 111. F 43 Non enim] 0111.sed i. m. F 43 eos lex] inI'. G 44 quidem] quae sed in 21 Apostolum] populum H 22 contra] s ",Id. sed exp. A 24 publice instituta] inv. F quidem COIT. i. m. F 45 tales] non addo F 45 pacto] peccato sed iII pacto COIT. sup. 25 l°] om. B In libro G 26 ne maiora] i/er. sed dei. B 26 occidendi] occidenti B IiII. F 46 apparent] apparet H 48 administrat] administret C autem ministrat G occidenti sed in occidendi co"'. D occideretur G 27 enim] 0111.G 27 mitius] om. G 49 enim] om. sed sup.lin. F 49 eam] eum CH 49 quas] quae ABCDFGH 50 caede] minus H qui add. sed exp. F 28 eum] si addo sed exp. F 30 ut] om. C 30 et] om. B sede DGH sede sed iII caede COIT. sup. IiII. ai. IiII. BC hoc ede sed iII caede COIT. F 31 conciliandae] consiliandae ABCDGH 31 paci] pati B pati sed in paci corr. D 51 haec] hoc D Bernardum H Bernardum sed in haec COIT. C 53 est] 0111. ed i. 111. F s 33 vindicantur] om. BG om. sed i. m. ai. li//. D 53 ad iustitiam] iler. B 22-23 Ram., XIV, 23. 22 Glossa in/eri. in Ram., XIV, 23 (6, 177-178; deesl in PL 114, 34-35 Ibid. (CC lat. 29, p. 219,76-77; CSEL 74, p. 14,3-4; PL 32, 1228). 39-40 SENECA, 516B-C). 25-26 AUGUST., De lib. arb., I, C. 5, n. 12 (CC lat. 29, p. 217,22-23; CSEL 74, Ad Luci/ium episl. mor., (II,) 14, n. 14 (ed. F. PRECliAC, I, p. 57). 41 AUGUST., De lib. p. 12,8-9; PL 32,1227). 27-28 Ibid. (CC lat. 29, p. 217,23-24; CSEL 74, p. 12,9-10; PL arb., I, c. 5, n. 12 (CC lat. 29, p. 218,42; CSEL 74, p. 12,28; PL 32,1227). 41-42 Ibid., 32, 1227). 30 Ibid. (CC lat. 29, p. 217,28-29; CSEL 74, p. 12,14-15; PL 32, 1227). n. II (CC lat. 29, p. 217,6; CSEL 74, p. 11,20; PL 32, 1227). 42-44 Ibid., n. 12 (CC la!. 30-32 Ibid., n. 13 (CC lat. 29, p. 218,66-68; CSEL 74, p. 13,23-25; PL 32, 1228). 29, p.218,42-44; CSEL 74, p. 12,28-13,1; PL 32, 1227). 44-46 Ibid. (CC la!. 29, 32-33 Ibid. (CC lat. 29, p. 219,74-75; CSEL 74, p. 14,1-2; PL 32, 1228). 33-34 Ibid. p.218,54-56; CSEL 74, p.13,11-13; PL 32, 1228). 46-50 Ibid., n. 13 (CC lat. 29, (CC lat. 29, p. 219,71; CSEL 74, p. 13,28-29; PL 32,1228). p. 218,59-64; CSEL 74, p. 13, 15-21; PL 32, 1228). 104 QUODLIBET" QUAESTIO 16 105 sed subditus est legi divinae et astrictus ad ei, quantum in se est, secundum AUGUSTINUM I° D e I i b e r o a r b i t r i o «clarum es/nihil aliud Zucc. 69"' obtemperandum. Nunc autem ita est I quod publica lex aliquid principi 55 quam libidinem in toto malejiciendi genere damnarh>. ut ministro suo ad exsequendum praecepit et aliquid in sua potestate In eo vero quod in sua potestate relinquit nec ad eum exsequendum relinquit, sicut et subditis, ut dictum est. ulla necessitate astringit, si in hoc lex divina aliquid exsequi prohibet In eo ergo quod absolute ei praecipit, ut publicum hostem occidere, HO (bene enim potest prohibere lex divina, quod bona et iusta lex humana omnino obtemperare per exsecutionem debet. Unde dicit AUGUSTINUS: permittit et iuste permittere debet, quia non omnia mala debet punire: «Miles iubetur lege ut hostem necet, a qua caede si temperaverit, ab !lO aliqua enim non punire expedit humanae paci conciliandae, ut dictum imperatore poenas luit)}. «Iam miles in hoste interficiendo minister legis est), hoc omnino' a principe I exsequendum non est. B 46rb est, quare ojjicium suum facile nulla libidine implebit)}. «Et de omnibus Sic autem est in casu propositae quaestionis. Cum enim lex publica ministris)}, ut dicit, «qui iure atque ordine potestatibus quibusque subiecti H5 ordine iuris quemquam convictum I de crimine sententialiter in certa C 34rb sunt, id dici potest)}. Unde etiam, ut dicit, «illi legi, quae tuendorum civium summa pecuniae principi obnoxium condemnat, accipere pecuniam causa vim hostilem eadem vi repelli iubet, potest sine libidine)} (ab !l5 huiusmodi sibi adiudicatam in potestate principis relinquit nec praecepto Bad. 4pG omnibus, dico) «obtemperari)}. I In talibus ergo, in quibus I princeps I aliquo ad eam accipiendam ipsum compellit. A 63vb H 41ra In hoc ergo casu opus est principi ut semetipsum in hoc facto ad necesse habet ratione officii sui legi obtemperare, sine peccato potest et l}0 regulam divinae legis dirigat ut, iuxta illud quod dicit BERNARDUS libro debet exsequi legis edictum, quia, si lex illa bona sit et iusta, legi divinae contraria esse non potest, quia a divina lege omnis lex humana bona et IIO D e c o n s i d e r a t i o n e, tamquam «spiri/ualis homo omnia diiudicet, iusta ortum sumit. Unde dicit BERNARDUS in epistola ad comitem 70 ut ipse a nemine iudicetur, et omne opus suum trina quadam considera/ione T h e o b a I d um: «Et quidem in talibus ubi culpa tam aperta atque praeveniat: primum quidem an liceat, deinde an decem, postremo an G 20va inexcusabilis esse videtur, quatenus nulla, nisi cum periculo I iustitiae, expediat. Nam etsi constet in christiana utique philosophia non decere nisi l}5 quod/ice/, nec expedire nisi quod decet et liceat, non continuo tamen omne misericordiae occasio relinquatur, etiam tunc tremens et dolens vindicem vos exhibere debetis, magis videlicet officii compulsus necessitate quam quod licet, decere aut expedire consequens erit)}, dicente ApOSTOLO: vindicandi libidine)}. Immo omnino omnis debet abesse libido, quia 75 «Omnia mihi licent, sed non omnia expediunt)}. ABCOFGH ABCOFGH 54 ad] 0111.FG 54 ei] enim sed in eam l11ut. i.l11. al.litl. C SCI'.sed dei. G 55 publica lex] 76 Augustinum] in libro addo G 78 quod] qui F 78 in] 0111.G 79 ulla] nulla BF inv. BCOFGH 55 principi] princi sed in principi Caf/'. sup. lin. BO praecipi G 79 in] 0111.sed i. 111. /.lilt. D a 80 enim] 0111.OF 81 punire] post co,.,.. ser. F 82 enim] 57 relinquit] reliquit BCOFGH 57 et] ut F 58 praecipit] praecepit BCOFGH 0111.F 82 humanae paci] im. F 82 paci] pati BO pasci sed il1 paci co/"'. F potestati G 58 occidere] occideret G 59 per ... debet] debet per exsecutionem G 59 debet] habet 82 conciliandae] consiliandae BO consiliante G 84 autem] Olll. BCOGH 84 est] enim sed in debet corI'. B dicitur sed exp. et debet i. 111.ai. lilt. sed ante per inser. C 60 nece t] G 84 enim) 0111.F 84 publica) publicam G 85 ordine) ordinem OG ordinem e/ in tenet H 61 luit] sumit C suit H 63 quibusque] quibuscumque G ser. sed il1 quibus- secundum ordinem I11U/. sup. lin. ai. li//. B 86 principi ... pecuniam] iter. sed va-eat cumque mut. sup. 1i11. 01. lilt. C 64 Unde etiam] 0111. G 64 quae tuendorum] apposi/o sup. lin. dei. F 87 principis relinquit] il1\'. C 87 relinquit] reliquit BOG intuendorum H 67 necesse habet] il1\'. sed in necesse habet corI'. B 67 ratione] princi 88 accipiendam) recipiendam sed in accipiendam COf/'. F 90 regulam ... legis] divinae addo sed dei. C 68 illa] om. BCOGH 69 quia] quod G 69 omnis] omnium sed in legis regulam BCOFGH 90 ut) et BCOFGH 90 Bernardus] 0111. sed i. 111. F omnis corr. sup.lin. al.lilt. C 71 Et quidem] Equidem G 71 quidem] qualis BCH qui 90 libro] 0111. BCOFGH 91 consideratione] conscientia divinae sed in considerat io ne D quid F 73 misericordiae] minime BCOFGH 74 officii] officiis G corI'. sup. lin. F 92-93 a ... praeveni at] iter. sed exp. F 92 iudicetur) iudicet H 93 quidem) qualis CH quam qualis F 93 an 2] 0111.sed i. 111.F 94 constet] constat BCOGH 95 licet] i/er. sed exp. F 95 nec] non G 57 cr. supra, p. 103,38-39, p. 103,43-44. 60-61 AUGUST., De lib. arb., I, C. 5, n. I I (CC lat. 29, p. 217,16-17; CSEL 74, p. 12,2-3; PL 32,1227). 61-62 Ibid., n. 12 (CC lat. 29, p. 217,26-28; CSEL 74, p. 12,12-14; PL 32, 1227). 62-64 Ibid. (CC lat. 29, p. 218,40- 76-77 AUGUST., De lib. arb., I, C. 3, n. 8 (CC lat. 29, p. 215.56-58; CSEL 74, p. 8,30-9, 2; 41; CSEL 74, p. 12,26-27; PL 32, 1227). 64-66 Ibid. (CC lat. 29, p. 218,38-40; CSEL 74, PL 32,1225). 82-83 cr. supra, p. 102,30-33. 91-96 BERNARDUSCLARAEVALLENSIS, p. 12,24-26; PL 32, 1227). 71-75 BERNARDUSCLARAEVALLENSIS, Epist. 37, n. 2 (ed. De considera/ione, III, C. 4, n. 15 (ed. J. LECLERCQ, 3, p. 442,20-25; PL 182, 767A). L. LECLERCQ,7, p. 95,12-15; PL 182, 145A). 91-92 I Cor., II, 15. 97 I Cor., VI, 12. 106 QUODLIBET II QUAESTIO 16 107 Bad.4lvll Aptemus ergo ista tria, si possumus, isti proposito. I Princeps ergo in Si ergo, ut ad propositum descendam, scandalum ignorantium et Zucc. 69vb accipienda emenda I pecuniaria vel alia a lege sibi taxata, quam in sua infirmorum esset et perniciosum exemplum talem sic convictum publice potestate dimittit, sic circumspecte omnia consideret ut conscientiae suae 00 non puniri iuxta legis edictum, in hoc casu debet poenam legis exigere et caveat, et scandalo quod ex suo facto posset oriri, quantum potest salva 25 pecuniam taxatam ab innocente, quem etiam scit esse innocentem, veritate vitae et iustitiae, parcat. Et ne scandalum oriatur, id quod sibi condemnato auferre. Et hoc iuxta legem divinam, quae bene patitur licet accipere et forte decet, si tamen non expediat accipere propter innocentem temporaliter puniri sine culpa sibi imposita, sed non sine periculum scandali, non accipiat, et e contra id quod accipere licet, sive causa. Pro qua etiam ipse potius deberet velle poenam illam a se exigi deceat sive non, dum tamen non expedit dimittere propter pericul'Um 5 quam scandalum oboriri. Sed quia, iuxta suppositum in quaestione, scandali, omnino accipiat. 30 ipsum innocentem esse cognoscit, etiam quamvis lex publica illam I Bad. 42'H Propter scandalum, dico, quod oriri posset propter infirmitatem aut pecuniam principem in suos usus convertere permittit nec ullo modo ex propter ignorantiam, non propter malitiam, cui omnino I indulgendum hoc eum reum tenet, procul dubio tamen lex divina illud prohibet et, si non est, sed per medilum scandali malitia refrenanda est, Christo pecuniam illam quasi suam et in usus suos convertendum detineat, eum dicente Pharisaeis Matthaei XVo: «Hypocritae, bene prophetavit de IO in conscientia sua reum tenet. vobis Isaias, dicens: « Populus hic labiis me honorat, cor autem eorum 35 I Unde ex praecepto divinae legis debet eam, ad evitandum scandalum Bad.42'1 longe est a me»». «Et accedentes discipuli eius dixerunt ei: «Scis quia quantum potest occultius, restituere. Sic enim propter periculum scandali Pharisaei, audito hoc verbo, scandalizat i sunt? »'At ille respondens I ait: etiam opera misericordiae caveri possunt ne in aperto fiant, et etiam ad «Omnis plantatio, quam non plantavit Pater meus, eradicabitur. Sinite tempus, ne fiant, quia, licet semper obligent, non tamen ad semper. Unde illos: caeci sunt»»; e contra autem M a t t h a e i XVIIo, cum peteretur ab 15 G los s a super illud M a t t h a e i XVIIIo: « Vae illi per Iquem scandalum C J4V. eo tributum Caesaris et ostendisset Petro quia ipse et sui non tenerentur 40 venit»: «Quod sine peccato possumus facere, debemus facere pro vitanda ad solutionem, I dixit illi Iesus: «Ut autem non scandalizemus eos» etc. scandala proximi»; et L u c a e XVI!" dicitur: «Nota quod, in quantum Unde BERNARDUS, comparans ista duo dicta Christi, dicit: «Illorum», sine peccato potes vitare scandalum proximi, debes». Sed si omnino sine Pharisaeorum scilicet, «scandalum ex malitia procedit, istorum ex igno- scandalo nec occulte restituere posset-I quod vix Iposset contingere-, Zucc.70'. rantia descendit. Isti scandalizantur eo quod veritatem nesciunt, mi quia 20 posito tamen quod sic, hic adhuc credo dicendum quod animo retinendi A 64'· odiunt». ABCDFGH ABCDFGH 98 Aptemus] ser. sed in appetemus mUI. sup. lin. G 99 a lege sibi] sibi a lege CF 22 ut] om. C 23 talem] tale G 23 conviclum] coniunclum FG 24 poenam] causam 00 circumspecte] circumscripte G 1 oriri] orari D 2 parcat] pareat G 2 oriatur] sed exp. eI poenam i. m. F 25 quem] quam G 25 quem ... innocentem] ()III. sed quem moriatur sed m exp. B 2-3 sibi licet] inv. F 3 expediat] expedit BCDFGH 4 licet] scit innocentem i. m. 01. IiII. C 25 scit] sit A sit sed in scit CO/T. sup. lin. ai. IiII. B Nam ... Aptemus (p. 105,94-98) addo sed va- eat apposilO det. B 5 deceat] decet H 25 esse] om. G 26 hoc] haec D 28 illam] potius 1Il1d. A 28 exigiJ exigere 8 propter' ] per BDGH per sed in propter corr. i. m. ai. lirl. C 8 non] nisi G 9 non] BCDFGH 29 ob oriri] aboriri BCDFGH 29 iuxta] iuxa s sed in iuxta CO/T. F om. sed sup. lin. F 9 scandali] scandalum A 9 est 2] secundum quod addo A 31 ullo] nullo sed n exp. G 32 reum] rerum sed dei. eI reum i. m. ai. iiII. B rerum sed r IO dicente] dicit addo F IO Hypocritae] Hypocrita G IO de] om. sed sup.lin. ai. iiII. B exp. H 32 illud] id BDFGH 33 et] om. C 33 convertendum] convertendam F Il cor autem] coram B coram sed in cor autem corr. D II eorum] eo cum lac. D 35 evitandum] evitandam F 36 Sic] Si sed in sicut mul. sup. lin. sed vel sic i. m. ai. iiII. C 12 Scis] scitis sed in scis corr. B 13 Pharisaei] Prophetae sed Pharisei post verbo ser. et 37 etiam '] om. sed i. m. F 37 fiant] fiunt H 37-38 et ... fiant] 011/. (hom.) sed i. m. F Prophetae exp. F 15 peteretur] pateretur sed in peteretur COIT. sup. lin. ai. iiII. B 37 ad] om. sed i. m. B 38 semper'] om. sed i. m. A 38 obligent] obligant BCDFGH 16 et 2] om. H 20 descendit] descedit F 20 scandalizantur] scandalizant DH 38 tamen] tum H 39 Matthaei] om. F 39 XVIIIO] Vlllo B 11° F 39 scandalum] 20 quia) quantum sed exp. eI quia sup. lin. F 21 odiuntJ ostendunt sed exp. eI odiunt scandaleum sed exp. B 41 proximi] Christi H 44 sic] sit B iler. sed exp. F 44 adhuc i. m. F credo] inI'. BCDFGH 44 adhuc] tamen F 44 animo] omnino G 10-15 Mallh., xv, 7-8, 12-14. 11-12 Is., XXIX, 13. 15-16 cr. Mallh., XVII, 23-25. 39-40 MOllit., XVIII, 7. 40-41 Glossa ordo in Maltlt., XVIII, 6 (5, 301A; deesl in PL 114, 17 Ibid., 26. 18-21 BERNARDUSCLARAEVALLENSIS, praeceplo eI dispensatione, c. 9, De 146B). 41 Luc., XVII, I. 41-42 Glossa ordo in Luc., XVII, I (5, 915B; deest in PL 114, n. 20 (ed. J. LECLERCQ,3, p. 267,21-22; PL 182, 872D). 317C). 108 QUODLIBET " 109 ne scandalum fiat, et restituendi cum opportunitas sine scandalo occur- 45 Unde si scandalizentur auditores quia magister docet veritatem oppor- rat, debet et potest detinere et non restituere, et debet facere quod in se 70 tunam ad docendum, non debet dimittere propter scandalum, quia est, ut illi vel haeredi suo ipse vel aliquis loco sui quandoque restituat. veritas doctrinae esset in periculo. Si etiam reus et amici eius scandalizen- Sed quod animo convertendi in usus suos et sibi appropriandi detineat, tur quia iudex profert contra eum iustam et opportunam sententiam, non cum nulla lex id eum contra divinam iustitiam facere iubet, nec pericu- debet dimittere propter scandalum, quia veritas iustitiae esset in periculo. lum aliquod scandali ad hoc volendum eum compellat, nullo modo licet. 50 Si scandalizentur parentes quia post votum non exeas religionem vel Unde, posito per impossibile quod populus animum suum de resti- 75 nubere non vis,. non debes votum dimittere propter scandalum, quia H 41va tuendo I sciret et, nisi animum mutaret ut sibi illam pecuniam appropna- veritas vitae esset in periculo. Sic est in proposito. Recedere enim a re vellet, in populo scandalum fieret, in hoc casu, si contingere posset, proposito restituendi alienum retinendum contra conscientiam et ius princeps potius scandalum oboriri deberet permittere, quam veritatem divinum, est I in periculo, immo in subversionem veritatis vitae. Zucc. 70'b vitae derelinquere. 55 Quod enim indifferenter fieri potest vel non fieri sine peccato, salva triplici veritate, vitae scilicet, iustitiae et doctrinae, omittendum est ne scandalum fiat, sed si in aliquo faciendo vel omittendo ne scandalum fiat HO I Ad primum in oppositum, quod «possidet illam pecuniam auctoritate Bad.42rK (qualecumque fuerit, sive ex infirmitate, sive ex ignorantia, sive ex legis», dicendum quod verum I est: legis humanae permittentis, quae D 28va B 46vb malitia), si in periculo ex hoc sit aliqua dictarum I trium veritatum, 00 non omnia mala prohibet, maxime occulta, sed non praecipientis, ut veritas teneatur, et quod faciendum est, fiat vel quod omittendum est, dictum est. Nunc autem, licet quod praecipit, non sit nisi bonum et G 20vb omittatur, et scandalum exiinde oriri permittatur. Talis enim occasio iustum, ut dictum est, malum tamen bene potest esse quod permittit, et scandali est non active, sed passive solum, et ex tali facto, quod nullo H5 per divinam legem puniendum et ideo nullo modo faciendum, ut dictum modo eum dimittere licet, unde dicit GREGORIUS u p e r E z e c h i e Ie m: s est. «Si de '1Ieritate scandalum sumitur, utilius permittitur nasci scandalum 05 I Ad secundum, quod «princeps debet eam nOI1restituere, quia accepta Bad.42rL quam veritas relinquatur », et BERNA RDUS in e p i s t o Ia a d est 110nsolum infavorem principis, sed etiam in odium criminis», verum est Drogonem: «Melius est ut scandalum oriatur quam veritas relinqua- quando crimen est in veritate commissum. Tunc ex praecepto legis tur». 'iO divinae debet illam pecuniam exigere in toto vel in parte, secundum quod ABCDFGH ei videbitur expedire, et similiter eam detinere, ne peccatum maneat 45 sine] sive (?) D 45-46 occurrat] occurrit C 46 detinere] restituere sed in detinere COI'/". F 46 non] si H 47 sui] suo G 48 animo] omnino G 48 detineat] determinat G 49 id] illud D 49 eum] cum D 51 posito] ponendo G 52 illam ABCDFGH pecuniam] inv. C 52 pecuniam] illam addo DH illam addo sed exp. B 52-53 appropriare] apperiare G 53 in 1] om. D 53 contingere] contingeret sed in contingere corI'. F 69 si] sic sed c exp. F 69 scandalizentur] scandalizarentur F 69-70 opportunam] 54 oboriri] aboriri CDFGH aborrideret sed in aboriri mUI. B 54 permittere] permit- optimam D 71 esset] esse D 72 opportunam] optimam D 72 non) neque sed in terrere H 56 sine peccato] il1l'. sed in sine peccato COIT. D 57 ne] non sed in ne COIT. G non COI'/'. G 74 votum] notum H 76 esset] esse sed in esset COI'/'. sup. lin. 01. IiII. B 58 fiat ... fiat] 0111.B 58 ne] non sed in ne corI'. G 60 malitia] contingat addo i. m. 01. 76 Sic] sicut BCDFGH 76 est in proposito] in proposito est G 77 restituendi] IiII. B 60 si] vero addo i. m. ai. IiII. B 60 ex] om. B 60 sit] fit BCDFGH instituendi H 78 subversionem] subversione BCDFGH 80 primum] om. G 62 exinde] inde BCDFGH 62 oriri] orriri B origi sed in oriri COIT. D 63 passi ve] 80 auctoritate] lucrative H 81 legis2] om. sed i. m. ai. man. A 82 mala] necessaria H tantum addo sed exp. eI dei. A 63-64 nullo modo eum] eum nullo modo G 65 veritate] 83 sit] est BCDFGH 87 debet eam non] non debet eam ABCDFGH 88 principis] voluntate sed exp. eI veritate i. m. F 66 quam] quod sed in quam cO/'/'. sup. lin. ai. iiII. B iudicis sed in principis corr. F 88 criminis] principis sed in criminis COI'/'. G 88 verum] 67 Drogonem] Dragonem G crimen addo sed exp. B 89 quando] quod G 90 divinae] om. G 65-66 GREGOR., Homiliae in Ezechielem, I, homo 7, n. 5 (CC lat. 142, p. 85,89-90; PL 76, 80-81 cr. supra, p. IOl,II-13. 82-83 Cr. supra, p. 102,24-103,35, p. 104,55-57, 842C). 67-68 BERNARDUS CLARAEVALLENSIS,Episl. 34, n. 2 (ed. J. LECLERCQ, 7, p. 105,84-88. 84 Cr. supra, p. 103,36-40. 85-86 cr. supra, p. 103,40-50. 87- p. 91,6-7; PL 182, 140C). 88 Cr. supra, p. 102,14-16. 110 QUODLIBET II QUAESTIO 17 III impunitum et ne facilitas veniae incentivum praebeat delinquendi, unde QUAESTIO 17 bonum quod hic forte quandoque lex humana permittit non fieri, lex C 34vb divina praecipit fieri. Quando vero crimen non est in rei veritate I UTRUM LICITUM SIT TENERE PLURA BENEFICIA ECCLESIASTICA H 41vb commissum et hoc novit princeps, licet I innocens ordine iuris legitime sit lJ5 AUT HOC MALUM SIT SECUNDUM SE convictus, tunc debet in odium criminis, ad terrendum alios et ne scandalum fiat, pecuniam exigere et, non nisi animo tamen restituendi, I Sequuntur quaestiones pertinentes specialiter ad bona virorum eccle- Bad. 42vL eam detinere secundum expositum modum, quia nihil iuris in ea habet 5 siasticorum. Et erant tres: duae pertinentes ad ius obtinendi ea, una vero Zucc. 70v• secundum legem divinam, sed secundum legem humanam deceptam pertinens ad modum dispensandi ea. falsis probationibus vel suspicionibus. Lex autem decepta nihil iuris O(J Prima erat, utrum licitum sit tenere plura beneficia ecclesiastica aut confert coram Deo in conscientia, licet tantum iuris conferat quod contra hoc malum sit secundum se. eius edictum nullus impetitur in iudicio humano, secundum quod Secunda, utrum licitum sit aliquem petere pro se ipso dispensationem I F 187' privilegia et dispensationes per fraudem vel tacita veritate vel per IO ad tenendum simul plura. A 64'b importunitatem obtenta coram Deo neminem a crimine I excusant in Tertia, utrum liceat viros ecclesiasticos de bonis Ecclesiae delicatam B 47" Ecclesia I triumphante, licet ab inquietatione defendant in Ecclesia 5 ducere vitam pro semetipsis, luciis magnis et delicatis cibariis vescendo et militante, ut infra dicemus, loquendo de dispensationibus. pretiosis vestibus et equis et talibus utendo. Argumentum in oppositum non probat nisi quod princeps non possit Circa primum arguitur quod non liceret tenere plura beneficia eccle- tenere bona illius innocentis tamquam propria, animo non restituendi. 15 siastica simul, sic: contrarium eius bonum est et iustum, quia beneficia Quin tamen possit ea ei auferre et detinere quousque sine scandalo singula singulis servitoribus sunt instituta, ut tot sint serlvitores in Zucc. 70vb possint restitui, non probat: licet enim in hoc puniat innocentem sine IO ecclesia quot de bonis ecclesiae poterunt sustentari, unde culpa, non tamen sine causa, ut dictum est. Extravagante de constitutio nibus «C um M a r t i n us F e r r a r i e n s i s» dicitur quod «in constitutione qualibet ecclesiae et 20 confirmatione eius a sede apostolica super certo numero praebendarum debet esse expressum» (vel intelligitur, si non exprimatur), «nisi in tantum excreverint ecclesiae facultates quod pluribus possint sufficienter compete- re». Ergo oppositum est malum et iniustum. Contra. Super eo quod in se est malum, papa non potest dispensare, 25 quia est contra legem divinam et evangelium. Sed papa bene dispensat in ABCDFGH ABCDFGH 4 Sequuntur] per addo sed exI'. B 6 pertinens] 0111. F 6 ad] autem G 7 licitum] vitium erat sed erat exI'. H 9 Secunda] Sed sed in Secunda 1'0''1'. F IO plura] beneficia 92 veniae] ne sed in veni ae corr. F 92 praebeat] om. H om. sed tribuat i. m. 01. lit~. D addo F II Tertia] Tertio F II delicatam] declinatam F 12 luciis] liceis DH liceis 96 odium] odio BCDFGH 96 ne] se non D 97 fiat] alios addo sed exI'. F 97 ammo sed inluciis CO'T.i. m. B liceis sed inluciis 1'0''1'. SUI'. lin. pl. lil/. C 13 et 2] om. sed inser. F tamen] a sed exI'. et continuo tamen animo ser. F 99 sed] licet BCDFGH . 00 falSIS] 13 talibus] te sed in talibus corr. G 14 liceret] licet BCDFGH 14 tenere ... beneficia] falsi D 00 probationibus] propositionibus F 00 nihil] vel sed in nihil CO/T. F plura beneficia tenere F 15 sic] primo sic sed primo exI'. A 0111. BCDFGH 18 de] om. I coram ... conferat] om. (ham.) D om. (IlOm.) sed i. m. B I conferat] confert BCFGH BCDGH 18 Cum Martinus] Cumque DH 19 Ferrariensis] fem' (fens?) AF fere 3 et] om. sed suI'. lin. ai. man. A 3 tacita] tacitam D 5 defendant] defendunt DGH 19 constitutione] institutione G 23 iniustum] in vanum G 24 in se est BCDFGH 6 ut] unde sed in ut corr. F 7 Argumentum] Ad argumentum sed Ad malum] est malum in se G 24 pa pa non potest] non potest pa pa G 25 evangelium] exI'. A 7 non probat] iter. sed exI'. F 8 non] om. D 9 ea ei] i/1\'.sed in ea ei CO/T.A evidentiam sed in evangelium corr. i. m. 01. Iitt. B 25 Sed] Et sed dei. et Sed i. m. F ei eam G 25-26 in pluralitate] multiplicitate sed in in multiplicitate mut. i. m. B 6 Cr. infra, p. 126,65-69. II Cr. supra, p. 107,26-28. 19-23 GREGOR. IX, Decretales, I, tit. 2, C. 9 (ed. A. FRIEDBERG, II, 11-12). 112 QUODLIBETII QUAESTIO17 113 pluralitate praebendarum. Ergo simul habere plures praebendas non est simpliciter I et expedientis vel non expedientis. Ex hoc enim, ut credo, D 28vb in se malum, quare neque illicitum. videbimus clare rationem liciti et illiciti simpliciter et in casu. Secundo sic: Ecclesia et sedes romana non sustinent nec debent I Est igitur sciendum in principio quod beatus BERNARDUSin praedicta Bad. 42vN sustinere id quod vergit in periculum animarum tamquam illicitum e p i s t o Ia distinguit duplex bonum, dicens: «Sane hoc advertendum, factum. Ecclesia autem generalis et sedes romana scienter et publice hoc 30 55 quod quaedam sunt pura bona, quaedam pura mala, et in his nul/am debere sustinent. Ergo etc. fieri hominibus oboedientiam, quoniam nec illa omil/enda sunt, etiam cum prohibentur, nec (sia, vel cum iubentur, committenda. Porro inter haec sunt media quaedam, quae, pro modo, loco, tempore vel persona, et mala possunt esse et bona, et in his lex posita est oboedientiae, I tamquam in A 64va Bad. 4yM I Cum ista quaestio I sit de licito et ita petat consilium an plura beneficia 00 ligno scientiae boni et mali quod erat in medio paradisi». De quo dicit Zucc. 71ra AUGUSTINUS: «Si venenosam herbam quis prohibitus tetigerit, poena H 42ra ecclesiastica simul tenere liceat, bonum ordinem tenet ut nemo praesu- mat prius impetrare a papa ut simul plura beneficia obtinere sibi liceat, 35 sequitur .. etiam si nemo prohibuisset, similiter sequeretur. Non sic autem quam sciat quomodo liceat, ne petat licentiam faciendi quod facere non in proposito, quia si homo lignum illud non prohibitus tetigisset, non licet omnino, et sic «quanto licentius, tanto securius, et quanto securius, eo peccasset .. quod ergo prohibitum tangenti obfuit, non natura ligni, sed 65 inoboedientiae malum fecit». «In his autem», dicit BERNARDUS,«profecto et periculosius quis peccet, dum non ideo malum esse desiit aut minoratum est, quia papa concessit. Quod tamen Summum Pontificem numquam fas non est nostrum sensum sententiae praescribere magistrorum .. in his fecisse crediderim nisi aut circum ventum mendacio aut importunitate 40 omnino praelalorum nec iussio nec prohibitio contemnenda est». B 47rb victum», I secundum quod dicit beatus BERNARDUS in e p i s t o Ia a d De intermediis autem subdit exempla, dicens: «Fides, spes, caritas et Adam monachum. cetera huiusmodi pura sunt bona, quia male non possunt vel iuberi vel 70 teneri, bene non possunt vel prohiberi vel non teneri. Pura mala sunt Quia igitur licitum in quantum licitum non est nisi bonum, et illicitum C 35ra in quantum illicitum non est nisi malum, et e converso I bonum omne in furtum, sacrilegium, adulterium et cetera talia, quae utique nec vel bene quantum bonum licitum est, et malum in quantum malum illicitum est 45 G 21ra (ut, si bonum fiat I illicitum, hoc non est, nisi in quantum non expedit ABCOFGH fieri, et ita in quantum aliquam habet rationem mali, et e converso si malum fiat licitum, hoc non est, nisi in quantum expedit fieri et ita 52 clare] terminare H 53 sciendum] quod addo sed exp. G 55 pura I] plura CGH plura assumit rationem boni aliqualem, quia expedientia in quantum expedien- sed in pura COIT. i. m. aI. IiII. B plura sed in pura COIT. sup. lin. ai. iiII. D 55 pura bona] tia bona sunt), oportet igitur incipere a consideratione boni et mali 50 plura bona pura sed plura exp. F 55 pura 2] plura CGH plura sed in pura COIT. i. m. aI. IiII. B plura sed in pura corr. sup. lin. aI. IiII. D 56 hominibus] om. sed i. m. aI. man. A 58 loco] et addo CG 59 possunt] post sed deI. eI possunt i. m. aI. IiII. B 59 et I] 0111.CG ABCOFGH 59 est] et addo BCOGH 61 poena] 0111.sed i. m. F 63 non '] 0111. F 63 prohibitus tetigisset] tetigisset prohibitionem sed in prohibitus tetigisset CO'T. i. 111. F 63 tetigisset] 27 neque] nec H 33 de licito] delicato sed in de licito corr. B ser. sed vel a i. 111.ai. IiII. C tegisset OH 64 prohibitum] prohibitus ABCOFGH 64 tangenti] tangi ABCOFGH 33 petat] peccat H peccat sed in petat CO'T. D 33 consilium]concilium H concilium sed in 64 natura ligni] inI'. F 65 fecit] fuit sed iII fecit carr. sup. lin. A fuit fecit sed fuit exp. F consilium corr. D 35 impetrare] tenere sed in impetrare COIT. F 35 ut] vel F 65 profecto] praefecto F 66 nostrum] vestrum OH 66 sensum] consensum sed con 35 simul] om. sed i. 111.B 36 quomodo] sibi addo C 36 ne] ut sed non addo sup. lin. ai. exp. F sensitivus G 69 pura] plura CGH plura sed in pura carr. sup. lin. aI. IiII. B plura iiII. B 36 licentiam] 0111.sed i. 111.F 36 non] 0111.sed i. 111.01. li((. B 39 concessit] sed in pura corr. i. m. aI. IiII. D 69 male] mala G 69 vel'] nec sed exp. eI deI. eI vel sup. incessit F 39-40 numquam fecisse]fecisse non F 40 importunitate] importunitatem lin. A 69-70 vel' ... possunt] 0111.(holl1.) sed i. 111.aI. IiII. D 69 vel2] nec sed exp. eI CGH importunitatem sed in importunitate COIT. BO 43 Quia] Quoniam D Qui H dei. eI vel sup. lin. A 70 bene] unde BCOGH 70 Pura] Plura CGH Plura sed in Pura 44 omne] esse GH esse sed deI. eI omne i. 111.ai. iiII. B esse sed in et mul. i. 111.ai. iiII. D corr. sup. lin. aI. iiII. BO Plura sed exp. eI Pura sup. lin. F 71 talia] alia sed in talia co,.,.. confuso C scr. sed in esse mul. i. m. F 45 illicitum est] licitum est illicitum sed licitum sup. lin. F 71 nec] om. sed. sup. lin. F exp. F 46-47in ... ita] om. (/lOmaiaceph.) F 47 aliquam habet] il1\'. BCOGH 47 si] sed G 50 consideratione] considerationem D 54-60 Ibid., n. 4 (ed. J. LECLERCQ,7, p. 33,22-27; PL 182, 95C-0). 61-65 AUGUST., De Gen. ad litl., VIII, C. 13, n. 29 (CSEL 28', p. 251,14-252,5; PL 34, 383-384). 37-41 BERNARDUS CLARAEVALLENSIS, 7, n. 9 (ed. Episl. J. LECLERCQ, p. 38,2-3, 6-9; 7, 65-67 BERNARDUS CLARAEVALLENSIS, 7, n. 4 (ed. J. LECLERCQ, p. 33,27-34,2; Episl. 7, PL 182, 980-99A). PL 182,950). 68-74 Ibid. (ed. J. LECLERCQ, p. 34,4-9; PL 182, 950-96A). 7, 114 QUODLIBET Il QUAESTIO 17 115 praecipi vel perfici possunt, nec male prohiberi vel non fieri. Adversus Sed aliqui, non distinguendo media bona, dicunt quod omnia sunt huiusmodi non est lex: nullius quippe prohibitio valet obviare praeceptis, 95 talia quod, quantum est de se, neque' bona sunt neque mala (bonitate, H 42rb nullius iussio praeiudicare prohibitis. Liquido apparet I mala imperantibus dico, moris), sed omnia indifferentia, et ita licita quantum est de se, licet Zucc.7lrb non esse palrendum, praesertim dum pravis obtemperans imperiis, in quo 75 non semper expedientia, ita quod, si sint illicita, hoc non est nisi ex sola homini videris oboediens, Deo plane, qui omne quod perperam agitur, prohibitione, I sicut erat illicitus primo homini esus ligni vitae post C 35rb interdicit, inoboedientem te exhibes. Quid enim? Quod iubet homo, prohibitionem, qui erat indifferens ante prohibitionem et medius inter prohibet Deus, et ego audiam hominem surdus Deo? Non sic apos~oli 00 simpliciter bonum et simpliciter malum. Sic ergo dicunt quod plures clamant, quippe dicentes: «Melius est oboedire Deo quam hominibus». praebendas habere simul si non esset prohibitum, non esset magis malum Vides quam inanis est excusatio de humana oboedientia, ubi in Deum HO neque illicitum habere duas quam habere unam, sicut non est modo convincitur facta transgressio? Sunt deinde media, quae per se nec bona magis illicitum habere unam magnam quam habere unam parvam. noscuntur nec mala. Possunt tamen indifferenter, et bene pariter et male, Sed hoc, ut videtur, non potest stare. Immo de mediis videtur esse vel iuberi vel prohiberi, I sed male nullatenus in his a subditis oboediri. Ex 5 distinguendum, licet BERNARDUS non distinguat, quia nihil ad suum his sunt, ut exempli gratia, ieiunare, vigilare, legere et quaeque talia». propositum erat, quia illicitum quod intendebat dissuadere, erat de malo De primis ergo, scilicet de simpliciter bonis et simpliciter malis, non est H5 in extremo, ut patet inspicienti epistolam. habere plura beneficia. Tunc enim oporteret quod omnes haberent plura, I Sciendum igitur quod mediorum inter bonum simpliciter licitum et Bad.43'o si esset simpliciter bonum, vel nullus, si esset simpliciter malum, ita quod malum simpliciter illicitum est triplex medium. nulla humana dispensatio illud faceret licitum, quia esset simpliciter et IO Quoddam quod est simpliciter bonum et licitum, malum autem in omnino illicitum. «Quomodo enim», ut dicit BERNARDUS, «permissio casu. Bad. 43'N papae licitum facere valuit, quod I purum malum fuit?» Et, ut dicit in 90 Quoddam vero quod est simpliciter malum et illicitum, bonum vero in epistola ad Robertum: «Quid tibi frustra quispiam blanditur de casu. absolutione apostolica, cuius conscientiam divina ligatam tenet sententia?» Quoddam vero medium inter ista duo quantum est de se indifferens Plura ergo beneficia tenere simul, necessario est de bonis mediis. 15 omnino, neque bonum simpliciter neque malum simpliciter, et ita licitum per indifferentiam, quod ex casu posset esse bonum et ita licitum quoad ABCDFGH quid, et ex casu' malum et illicitum quoad quid, sicut erat tactus ligni I H 42,a scientiae boni et mali, qui, quantum est ex se, omnino fuit indifferens, 72 perfici possunt] percipi possunt perfici sed percipi exp, F 75 esse] est G fuisset I autem bonus et licitus tamquam opportunus ad tactum, si fuisset Zucc.71,a 75 parendum] parcendum G 75 obtemperans] obtemperantis sed in obtemperans CO/T, G 76 videris] ser, in lac, ai, man, A 77 inoboedientem] oboedientem CDGH oboedientem sed in inoboedientem corr. sup, lin. ai, iiII. B 77 Quid enim? Quod] Quid enim? Quibus ABCOFGH sed Quid in Quod mul. eI enim? Quibus exp. F 79 oboedire Deo] illi', BCDFGH 80 de] am. sed sup, lin. A 81 convincitur] coniungitur G 82 noscuntur] nascuntur G 82 et I] om. A 82 male] pariter addo sed exp, F 83 vel prohiberi] om, (ham.) sed i. m, at, 94 non] tamen sed iII non CO/'/'. F 94 sunt] anI. F 95 quod] 0111. sed sup. /il1. A iiII. B 84 ut] in B om, G 84 quaeque] quaecumque BCDFGH 85 est] om, Ham. 96 ita] om. DH 96 ita licita] illicita ita F 97 si] om. OGH 97 sint] sunt G 97 ex] sed i, m. 0/, iiII, D 87 nullus] nulla sed in nullus co/'/'. ai. man, A nullius G 87 esset 2] lex G 99 a.nte] autem sed in ante CO/T. D 00 simpliciter2] bonum et addo sed exp. F om, G 90 purum] parum sed in purum co/'/', sup.lin, F 91 Quid] Quod G 92 cuius] ~ neque] mag~s addo sed exp. F 2 unam] magnam addo sed exp. F 2 sicut] om. sed om. GH om. sed i. m. at. /ill. D 92 ligatam] ligatum BGH ligatum sed inligatam COI'/'. C ~.m. F 6 dlssuadere] suadere B 8 Sciendum] est addo F 9 illicitum] bonum autem ligatum sed in ligatam CO/T. sup. lin. ai. iiII. D 92 ligatam tenet] im'. F In casu quodam erat vero medium add, sed va-eat apposilo sup. IiII. dei. F 12 vero '] medium inter duo addo sed exp, F 12 vero 2] autem BCOFGH 17 et '] ex F 17 et I 72-73 Gai., V, 23. 74-79 BERNARDUSCLARAEVALLENSIS, Episl. 7, n, 3 (ed. J, LECLERCQ, ... quid] om. (ham.) BCOGH 19 ruisset '] ruisse H ruisse sed in ruisset co 1'/'. BO 7, p. 33,9-11, 13-15; PL 182, 95B). 79 Act., v, 29. 80-81 BERNARDUS 19 tactum] tamquam sed delo eI tactum i. m. ai. /ill. B CLARAEVALLENSIS,Episl. 7, n, 8 (ed. J. LECLERCQ, 7, p. 37,1-2; PL 182, 98A), 81-84 Ibid., n, 4 (ed. J, LECLERCQ,7, p, 34,9-12; PL 182, 96A). 89-90 Ibid., n, 8 (ed, 94-.3 Cr. THO~A.S DE AQUINO, Quod/. IX, q. 7, art. 15 (ed, Parma, IX, 1869, p, 598), J. LECLERCQ, 7, p. 36,26-27; PL 182, 98A). 91-92 BERNARDUS CLARAEVALLENSIS, ubI eadem OpInIO, a Thoma reiecta, recitatur. 5-7 BERNARDUS CLARAEVALLENSIS Episl. I, n. 9 (ed. J. LECLERCQ,7, p. 7,15-17; PL 182, 75B), Epist. 7 (ed. J. LECLERCQ,7, p. 31,6-46,17; PL 182, 93D-I05A). ' QUAESTIO17 117 116 QUODLIBETIl Est ergo plane talis ordo simpliciter bonus, quia de iure divino et legis A 64vb praeceptus, sicut malus fuit et I illicitus tamquam perniciosus ad tactum, 20 45 naturae,. et tam.en pot~st esse malus in casu, ut non expediat quod iste postquam fuit prohibitus. abbas SIt s~b. Illo epiSCOpO, unde et in hoc casu papa dispensat et o 29" Et I ad istud genus mediorum omnia media illi reducebant, et de tali abbatem eXlmlt, ne sub episcopo sit. genere dicebant esse pluralitatem praebendarum habere. Sed non est ita. Et ideo BERNARDUS, quia visus est sic ordinare dictos ordines ex iure F 187V Praedicta enim duo I genera mediorum inveniuntur in rebus diversa ~ivino, sibi ipsi opponens subdit, exponendo quando in talibus dispensa- omnino ab isto tertio, et de altero illorum est pluralitas beneficiorum, ut ' 25 50 tIO habet locum et quando non, dicens: ««Quid?», inquis. « Prohibes patebit. . d~spensare?» Non; sed dissipare. Non sum tam rudis, ut ignorem positos vos Bad.43'P I Est igitur aliquid bonum simpliciter et absolute quia est de genere I~gis dispensatores, sed in aedificationem, non in destructionem. Ubi necessitas naturae, quod tamen malum potest esse in casu. Verbi gratia ordo urget, excusabilis dispensatio est. Ubi utilitas provocat, dispensatio lauda- B 47vb graduum I ecclesiasticorum, qui est ex lege divinae ordinationis et ita bilis est .. utilitas, dico, communis, non I propria. Nam cum nihil horum est C 35V' simpliciter bonus et ad instar hierarchiae caelestis ordinatus, bonus est 30 55 non plane fidelis dispensatio, sed crudelis dissipatio est.» ' simpliciter, secundum quod dicit BERNARDUSlibro n° D e c o n s i d e r a- Vult ergo quod in illo ordine simpliciter bono et de iure divino in casu t i o n e ad Eugenium papam loquens: «Erras si, ut summam, ita et solam ration.abiliter dispensandum est, ut plane dicit in e p is t o Ia ad institutam a Deo tuam apostolicam potestatem existimas. Non tua sola M e d I o I a n e n s e s: «Plenitudo», inquit, «potestatis super universalis potestas a Domino ..sunt et mediocres, sunt et inferiores. Nec vilem reputes orbis ecclesias singulari praerogativa apostolicae seldi donata est. Potest si H 42vb formam hanc quia in terra est: exemplar habet in ~caelo. Sicut illic 35 (,0 utile iudicaverit, novos ordinare episcopatus, ubi hac tenus non fueru~t. Seraphim et Cherubim ac ceteri quique usque ad archangelos et angelos Potest eos qui sunt, alios deprimere alios sublimare, prout ratio sibi G 21'b ordilnantur sub uno capite Deo, ita hic quoque sub uno Summo Pontifice dict~veri~.». AI~as enim non reputat BERNARDUS dispensationem, sed primates vel patriarchae, archiepiscopi, episcopi, presbyteri vel abbates et POtIUS. ~lssl~atlOnem, secundum quod ante praedicta I ad Eugenium Zucc. 71vb reliqui in hunc modum. Non est parvipendendum quod et Deum habet p:aemlsl~, «Subtrahuntur abbates episcopis, episcopi archiepisco- ~Icens: auctorem et de caelo ducit originem. Quod si dicat episcopus: « Nolo esse 40 (,5 piS, archleplscopi patriarchis sive prima tibus. Bonane species haec? Miror sub archiepiscopo», aut abbas: « Nolo oboedire episcopo», hoc de ca~lo non est, nisi tu forte angelorum quempiam dicentem audisti: «Nolo sub archangelis esse»». ABCOFGH 46 casu] om. DGH 47 sit] emit sed in sit corr. B 48 ideo] ratio G 50 locum] loc G 50 et] om. G 5? d.icens]i~ addo sed exp. B 51 Non sed] inI'. sed in Non sed corr. i~m. ABCOFGH ai. ":/., B . 5', dlsslpa.re]dlspensare dissipare sed dispensare exp. F 51 tam] causa G 55 dlsslpat,lO]dispensatio G 56 simpliciter bono] im'. F 57 rationabiliter] rationabili 20 praeceptus] praeceptivus G 20 tactum] tamquam G 22 Et] om. BCOFGH A ratl,onahter G 57 est] om. F 58.Mediolan~nses]Medistanenses ABCOFGH 58 po- 27 absolute] absolutum H 28 tamen] non F 29 divinae] divina H divina sed in divinae testatis] potestates H potest~tes sed m potestatis corI'. D paterni tatis G 58 universalis] corr. O 32 Erras] erratis F 35 quia] SCI',sed quod i. m. ai. IiII. C 35 est] et addo G umversale~ AB~FGH umversales sed in universalis corr, sup. lin. ai. Ii//. C 35 habet] habes sed in habet corI'. sup. lin. ai. iiII. C 36 Seraphim] Sepharin sed in 59 apostohcae sedi] inI'. F , , 59 sedi] sede GH sede sed in sedi'{'o/'r. Co sede sel I 111 se d'I COI'/". . Seraphim corI'. B 36 quique] quinque H 36 et angelos] om. (/lOm.) sed i. m. F sup. Il~, aI. 11//. B .60 utile] fu~rit sive addo C 60 ordinare] om. C 61 Potest] 39 parvipendendum] paripendendum sed in parvipendendum corr. F 39 et] est sed in et P~t7sus. C 61 subhmare] subhmate O 63 dissipationem] dispensationem sed in corr. sup. lin. F 40 Quod] Quia F 42 nisi] ni H ni sed in nisi corI'. O 42 quempiam] d~sslpatlon~m {:orr. O 63 ad] om. B 63 ad Eugenium] i/er. sed exp, O 64 dicens] quam piam G 42 audisti] audistis sed in audisti corr. F 43 esse] om. OH dicunt sed 111 dIcens corr, F 64 abbates] pos/ CO/'/". CI'. G S 22-23 Cr. supra, p. 115,94-3, 32-33'BERNARDUS LARAEVALLENSIS, considera- C De 50-55 {bid. (ed. J. LECLERCQ, p. 445,22-28; PL 182, 769A-B). 3, 58-62 BERNARDUS tione, III, c. 4, n. 17 (ed. J. LECLERCQ, p. 444,16-17; PL 182, 768B). 3, 33-34 {bid. (ed. CLARAEVALLENSIS, Epis/. 131, n. 2 (ed. J. LECLERCQ7 P 327 12-16' PL 182 J. LEcLERCQ, , p. 444,22-23; PL 182, 768B-C). 3 34-35 {bid, (ed. J. LECLERCQ, 3, 286C-287A). 64-68 BERNARDUS De ' ,. " , CLARAEVALLENSIS,considera/ione, III, C. 4, n. 14 p. 445,7-8; PL 182,7680). 35-43 {bid., n. 18(ed. J. LECLERCQ, p. 445,14-21; PL 182, 3, (ed, J. LEcLERcQ,3, p. 442,13-17; PL 182, 766C-D). 769A). 118 QUODLIBET " QUAESTIO 17 119 si excusari queat vel opus. Sicfactitando, probatis vos habere plenitudinem et non esset umquam dispensandum ut plures liceret simul tenere, sed potestatis, sed iustitiae forte non ita. Facitis hoc et potestis, sed utrum et potius in casu prohibendum ne simul plures tenerentur. B 48'" debeatis, quaestio est.» Et infra: «At quomodo 1non indecens tibi voluntate Restat an sit aliquis aliorum duorum modorum: an scilicet sit de pro ratione uti et, quia non est ad quem appelleris, potestatem exercere, l)O simpliciter malis, an de omnino indifferentibus. Si enim de simpliciter negligere rationem?» Et infra: «Nolo prae tendas mihi fructum emancipa- 70 malis sit, tunc est malum de genere legis naturae et prohibetur quia tionis. Nullus est enim, nisi quod inde episcopi insolentiores, monachi- malum simpliciter. Si vero est de omnino indifferentibus, tunc est malum dissolutiores sunt, quid quod et pauperiores?» I non ex natura sua, sed solum quia prohibitum. D 29'b Bad. 43rQ I Patet ergo quod aliquid est simpliciter bonum et tamen in casu hon Sed quod ad minus sit prohibitum, et ita malum et illicitum quia de expedit, et quod tunc in eo dispensari potest et debet. !)5 iure communi interdictum, sive alias sit in se indifferens et licitum (ita E contra patet aperte quod aliquid est simpliciter malum, ut hominem 75 quod dispensatione non indigeat ut liceat, nisi quae prohibitionem occidere, et tamen in casu est bonum, cum quis est publicus hostis, in quo auferat et licentiam faciendi id quod secundum se est indifferens, Bad. 43vQ dispensat cum iudice I ius commune divinum, ut liceat eum occidere, vel tribuat), sive in se sit malum simpliciter et illicitum (ita quod dispensatio- etiam cum toto populo, ut dictum est secundum AUGUSTI NUM in ne indigeat, non solummodo quae prohibitionem auferat aut quae praecedent i quaestione, secundum quod etiam de hoc infra plurima alia 00 licentiam faciendi malum tribuat, sed quae casus determinat I in quibus H 43'a ponentur exempla. XO quod simpliciter et communiter malum est, bonum et expediens fiat), A 65'a Sic ergo plane I patet quod sunt tria media inter bonum omnino et manifestum est per iura scripta discurrendo. Et sic ad quaestionem simpliciter licitum et malum omnino et simpliciter illicitum, de quorum simpliciter et absolute dicendum quod non licet quemquam plura numero, ut dictum est, non est habere plures praebendas simul. Restat ecclesiastica beneficia simul tenere sine dispensatione. ergo videre ad quem modum dictorum trium mediorum pertinet. Nec est in hoc differentia de dignitatibus et beneficiis curam animarum Bad.43vR I Et est manifestum quod non pertinet ad illum in quo continetur id X5 habentibus et simplicibus praebendis, nisi quoad dispensantes. Episcopis quod est simpliciter bonum, et in casu malum, quia tunc absolute liceret enim interdicta est expresse postestas dilspensandi «in pluralitate dignita- Zucc. 72'a tum et beneficiorum curam animarum habentium», E x t r a v a g a n t e de praebendis « D e m u It a». I Utrum autem episcopis sit permissa dispen- C 35vb ABCDFGH IO satio in simplicibus beneficiis, de hoc sunt opiniones doctorum canonis. Sed apud quemcumque resideat potestas in beneficiis dispensandi, et 66 excusari] excutari sed in excusari corI'. C 66 factitando] fatigando G ser. sed vel fatigando i. m. a/o iiII. C 66 vos] nos H 67 iustitiae] ser. sed vel iuste i. m. a/o iiII. C 67 et '] vi addo sed exp. B 67 potestis] potestatis DGH ser. sed in potestatis l11ur.sup. lin. ABCDFGH 0/. Ii". B 67 utrum] utrumque BDGH utrumque sed vel utrum i. 111. ai. Ii". C 68 debeatis] debetis G 70-71 emancipationis] mancipationis F 71 nisi] visi D 87 umquam] numquam F numquam sed il1 umquam ('0''1'. B 88 simul plures] il11'. 71 quod] qui DH 71 monachi] in addo sed exp. F 72 dissolutiores] dissolutiones D BCDFGH 89 sit 'J 0111.BCDGH 89 duorum modorum] illi'. F 91 malis] 72 sunt] om. G 72 quid] quidam F 72 quod] quid G 73 aliquid] quid H 73 malum G 92 est de omnino] de omnino est F 94 et'] ita add. BCG 96 non] 0111. sed tamen] tunc G 77 commune] et addo sed exp. F 79 praecedenti] praesenti BFGH sup. lin. F 96 prohibitionem] irer. sed exp. F 97 se est indifferens] inse differens est praesenti sed in praecedenti corI'. sup. lin. CD 79 plurima] prima sed in plurima ('o,"'. F sed il1 se est indifferens ('0/'1'. sup. lil1. ai. Ii". B 98 quod] in addo G 99 quae] per (/(Id. 81 Sic] Sicut sed ut de/o G 83 plures ... simul] simul plures praebendas BCDFGH CDH per addo sed exp. B 00 determinat] ser. sed vel decernat i. m. ai. IiII. B deserat sed- 84 modum] modorum B 84 mediorum] modorum BCDFGH dictorum addo sed exp. B at (pars prior /amina glurinaroris abscisa) i. m. 01. Ii". C deceat DH 1 communiter] quare 86 liceret] licet sed in liceret corr. i. m. a/o iiII. BC licentiam pateret liceret sed licentiam BCGH quare sed in quasi mur. D 3 quemquam] quemquem B quemque F 4 ecclesias- pateret dei. F tica beneficia] ill\'. BCDFGH 6 quo (ad)] qui (ad) H qui ad sed il1 quoad CO/T. BCD quantum (ad) G 6 dispensantes] dispensantis sed in dispensantes ('orI'. B 7 est] om. 68-70 Ibid., n. 15 (ed. J. LECLERCQ,3, p. 442,25-27; PL 182, 767A). 70-72 Ibid., n. 16 CFGH om. sed sup. lin. ai. lia. B om. sed sup. lin. sed an re interdicta inser. D 7 expresse] (ed. J. LECLERCQ,3, p. 443,15-17; PL 182, 767C). 76-77 AUGUST., De lib. arb., I, C. 5, expressa H 8 de] Deo H Deo sed il1 de CO'T. D 9 sit] sic H 9-10 permissa n. 12 (CC lat. 29, p. 217,28-218,31; CSEL 74, p. 12,14-17; PL 32, 1227). 77-79 Cf. dispensatio] inI'. D II apud] om. sed i. m. B II resideat] residet BCDFGH Il in supra, p. 104,62-66; AUGUST., De lib. arb., I, C. 5, n. 12 (CC lat. 29, p. 218,40-41; CSEL 74, beneficiis] et beneficia G p. 12,26-27; PL 32,1227). 79-80 Cf. infra, p. 131,77-132,13. 83 Cr. supra, p. 114, 85-93. 84 cr. supra, p. 115,10-116,21. 6-9 GREGOR. IX, Decretales, III, tit. 5, C. 28 (ed. A. FRIEDBERG, II, 477-478). 120 QUODLIBET II QUAESTIO 17 121 qualiter, I et in quibus casibus, et cum qualibus pers~nis dispensandum, exercere». Alias enim, ut cap. ° proximo «Relatum», «admissi poterunt nihil ad praesens. amo veri, nisi forte de licentia praelatorum suorum, vel pro studio littera- Bad. 43vS I Hoc tamen certum est, quod de iure communi sine dispensatione rum vel pro aliis honestis causis, convenit eos abesse». cuilibet illicitum est plura beneficia etiam simplicia simul tenere, nisi in 15 Idem omnino est in praebendis quod in parochiis quoad hoc, ut cap.o casibus a iure exceptis. Dicitur enim E x t r a v a g a n t e de rescriptis, in 40 «Tuae fraternitati» et 21 a, q .• I a dicitur: «In duabus ecclesiis aliquem cap.o «Cum adeo» quod «cum papa scribit pro habente unum benefi- posse connumerari vna synodus prohibet dicens: «Clericus ab instanti cium: «ut aliud ei conferatur, sub hac conditione, si dignus inveniatur», tempore non connumeretur in duabus ecclesiis. Negotiationis enim est hoc bene intelligitur quomodo litterae sunt impetratae, quoniam scilioet et turpis lucri commodum et ab ecclesiastica consuetudine penitus alie- tacita veritate». Ubi dicit G Ios sa: «Et sic patet quod qui habet 20 num»». Unde supra cap.m de electione «Dudum» GLOSSATOR tractans sufficiens beneficium, ad aliud beneficium reputatur indignus». Et hoc 45 hanc materiam, in fine I totum reducens in I summam, quaerit et ideo, quia in duobus simul deservire non potest, ut E x t r a v a g an t e de repondet, dicens: «Quid dicemus? Numquid possunt esse c1erici in pluribus praebendis «S u p e r i n o r d i n a t a», ubi dicitur quod «qui non possunt ecclesiis et ibi habere praebendas? De iure communi in pluribus ecclesiis in ecclesia deservire, in eadem non debent idonei reputari». Ubi dicit c1erici esse non possunt ». Unde 70a dist .•, «Sanctorum», dicitur: «In qua G los s a: «Nota ergo quod qui habet beneficium sufficiens, non reputatur 25 ecclesia quilibet statutus est, in ea perpetuo perseveret. Omnino autem idoneus ad aliud beneficium, primo retento, quia, dum ad utrumque 50 aliquem in duabus ecclesiis intitulari non licet, sed unusquisque, in qua festinat, neutrum bene peragit, 16a, q" la, cap.oPresbyteros». Et 70a intitulatus est, in ea tantum canonicus habeatur». Ubi GLOSSATOR similiter G 21'a disce, I in cap.o «Episcopi» dicitur: «Singuli tantum clerici per singulos hanc materiam tractans dicit: «In sumlma haec est veritas quod de iure Zucc. 72,b titulos ponendi sunt in ecclesia». Ubi in G los s a de hoc similiter. non potest quis habere plures ecclesias vel praebendas in eodem episcopatu E x t r a v a g a n t e de exceptionibus «C u m e c c I e s i a s t i c a e» dici- 30 vel in diversis, nisi in casibus notatis in summa, 21a, q" la». tur in G los s a: «Favore ecclesiae et propter utilitatem ius commune 55 Quorum duo exprimuntur E x t r a v a g a n t e de electione statutum est ut clerici debeant in ecclesia residere et continuam resident iam « D u d u m», ubi dicitur quod «nullus potest plures parochias obtinere, F 188' I facere». Et de c1ericis non residentibus cap.o «Quia nonnulli» dicitur: nisi una pendeat ex altera, vel unam intitulatam, alteram vero commenda- «Cum ecclesia vel ecclesiasticum ministerium committi debet, talis ad hoc tam haberet». persona quaeratur, qui residere in loco et curam eius per se ipsum valeat 35 ABCDFGH ABCDFGH 36 cap."] in cap." G 37 amoveri] non moveri H 37 nisi] nec D 37 vel] ut C 38 honestis] om. D 39 cap."] in cap." G 40 fraternitati] fraternitatis ABCDFGH 12 etl] om. sed i. m.lII.lill. B 14 certum est] il1\'. G 14 est] om. F 14 quod] om. G 40 21] 20 G 40 I'] 0111. DH 40 aliquem] aliquam D 41 VII'] XII' H 14 communi] non F 15 beneficia] et lIdd. F 17 cap."] cuius H 22 in duobus simul] 42 con numeretur] connumeret F 42 Negotiationis] Negatiationis G 45 summam] simul in duobus F 24 idonei reputari] illi'. BCDFGH 24 Ubi] Ut G 27 peragit] Ut summa B 47 ibi habere] illi'. G 48 dicitur] quod in lIdd. F 48-49 In qua ecclesia] addo G 2716'] VI' XVI' sed VI' exp. F 28 dicitur] dicit BCDFGH 29 similiter] ecclesia in qua F 49 statutus] constitutus C 51 canonicus] casu BCDH in casu F simpliciter F 30 Extravagante] om. BCDGH 31 Glossa] in addo G 31 Favore] et IlIc. G 51 similiter] super F 52 hanc] habeat BDH habeat sed dei. e/ hanc i. 111. liI. addo F 33 nonnulli] multa ABCDGH nulla sed in multa mut. sup. lin. F 35 persona IiII. C 53 ecclesias] om. G 54 in diversis] indi sed in in divisis ml//. A 56 nullus] quaeratur] personaliter D 35 qui] quod F nullas H 56 plures] duas DH 17-20 Ibid., I, tit. 3, C. 17 (ed. A. FRIEDBERG,II, 23). 20-21 GREGOR. IX, Decreta/es, una 36-38 Ibid., C. 4 (ed. A. FRIEDBERG, II, 461). 39-40 Ibid., C. 5 (ed. A. FRIEDBERG, cu/n G/ossis, I, tit. 3, C. 17 (35a, 39-43). 23-24 GREGOR. IX, Decreta/es, III, tit. 5, C. 35 11,461). 40-44 GRATIANUS, DecretI/m, II, C. XXI, q. I, et q. I, C. I (ed, A. FRIEDBERG,I, (ed. A. FRIEDBERG,II, 480). 25-27 GREGOR. IX, Decreta/es, una ('um G/assis, III, tit. 5, 852; PL 187, IIIOB-C). 46-48 GREGOR. IX, Decreta/es, I/na cl/m G/msis, I, tit. 6, C. 54 C. 35 (749a, 60-63). 27 GRATIANUS, Decretum,lI, C. XV!,q. I, C. 38 (ed. A. FRIEDBERG,I, (145b,51-54). 48-51 GRATIANUS, DecretI/m, I, dist. 70, c.2 (ed. A. FRIEDBERG,I, 257; 771; PL 187, 1003B-C). 28-29 Ibid. I, dist. 80, C. 3 (ed. A. FRIEDBERG,I, 280; PL 187, PL 187, 355C-356A). 52-54 GRATIANUS, Decretum, I/na ('IIm G/ossis, I, dist. 70, C. 2 385A). 29 GRATIANUS, Decre/ul1l, una ('UI1l G/ossis, I, dist. 80, C. 3 (508M). (462R). 54 GRATIANUS, Decretllm, II, C. XXI, q. I (ed. A. FRIEDBERG, I, 852-854; 31-33 GREGOR. IX, Decreta/es, una ('UI1l G/assis, II, tit. 25, C. 3 (594b, 52-53, 54-56). PL 187, 11IOB-1112B). 56-58 GREGOR. IX, Decre/a/es, I, tit. 6, C. 54 (ed. A. 34-36 GREGOR. IX, Decreta/es, III, tit. 4, C. 3 (ed. A. FRIEDBERG,II, 460). FRIEDBERG, II, 94). 122 QUODLIBETII QUAESTIO 17 123 Et addit GLOSSATOR tres alios casus, dicens: «Item propter paupertatem Et etiam, ut patet ex iuribus praedeterminatis, diversa sunt et distincta ecclesiarum, la', q! 2' «Unio»; item propter penuriam clericorum, 21', 011 beneficia, ut diversae personae in diversis et distinctis beneficiis diversa et B 48v• q! 1", cap.o 1°; I item propter dispensationem papae, Extravagante de distincta faciant servitia, et tot personae in ecclesiis instituantur, ad quot praebendis D e m u I t a». X5 sufficere possunt eius facultates. Sed in talibus non licet modo episcopos dispensare, in praebendis Unde et qui in maioribus beneficiis sunt instituti, ad maio/ra tenentur H 43V' autem possunt, quia talis dispensatio non est eis prohibita. Aliquando. servitia, quia, secundum GREGORIUM, «cum crescunt dona, crescere autem fuit e converso, quod in curis et dignitatibus licuit eos dispensare, 05 debent et rationes donorum», et, ut dicit ORIGENES ubi supra, «necesse est non autem in praebendis simplicibus, 70' dist.<, «Sanctorum». a sic ut qui ad maiorem gradum promovendi sunt, maiori mentis industria ad C 36r• dispensatio I super pluralitate beneficiorum quoad dispensantem non est 'IO legem Dei se applicent». D 29VO nisi iuris positivi, habere autem unicum tantum est de iure communi, I Cum igitur clarum est quia sit de iure divino quod beneficia sunt quantumcumque tenue sit, 210, q. e IO, cap. ° I° «Clericus», ubi dicit propter servitia, nunc autem etiam manifestum est quod de iure naturali g Io s s a: «Ecclesia videtur sufficere, quae tantum necessaria habet», et 711 est in iustitia distributiva quod fiat secundum proportionem geometri- Bad.44rS alia g los s a: «Si quis capiat parvum beneficium, impultet sibi». cam, sicut determinat PHlLOSOPHUS in VO E t h i c o r u m, qui non descrip- Bad.44rT I Restat videre an plura habere beneficia sit solum malum quia prohibi- '15 sit nisi regulas iustitiae naturalis, iuxta illud quod dicit TULLIUS pro se et tum ex iure humano, ut dispensatio auferens prohibitionem reducat rem pro aliis philosophis in libro D e o f f i c i i s: «Propositum nostrum est ad suam naturam et sic fiat licitum, quod proprie appellatur dispensatio secundum naturam vivere». Proportio autem iuris naturalis in iulstitia Zucc. 72VO quasi iuris communis quaedam relaxatio. Sed quod non est ita, immo 75 distributiva secundum proportionem geometricam est ut sit aequalitas in quod in se simpliciter sit malum et ideo prohibitum (ut esset malum, et si omnibus dati servitii ad acceptum beneficium secundum eandem propor- non esset pro hi bi tum), nisi in casibus, ex hoc, ut videtur, apertissime 00 tionem, licet non secundum eandem quantitatem. Ut qui duplum declaratur: dicit enim ORIGENES Super Exodum de ministris Eccle- siae, 28° capo: «Ad hoc solum debent sumere carnalia, quia ministrant spiritualia». Sic enim, ut dicit ApOSTOLUS, «Dominus ordinavit, ut qui xo ABCDFGH altario deserviunt, de altario vivant». Propter servitia ergo sunt beneficia. 82 praedeterminatis] praeterminatis F 82 et] in addo F 82 distincta] ei (/{Id. BCDGH 83 ut ... b~neficiis].~m. (ham.) G 84 servitia] beneficia servitia sed beneficia exp. F 86 benefiCIIS]offiCIIS sed exp. eI beneficiis sup. lil1. A 86 instituti] instituta G 86 tenentur] iler. sed exp. F 87 servitia] beneficia servitia sed beneficia exp. F 87 quial ABCDFGH quod. F 87 crescunt] crescant G 90 applicent] amplicent sed il1 applicent CO'T. F 91 qUia]quod CDGH scr. sed il1 quod mUI. B 93 distributiva] distributam H distributam sed il1 distributiva COI'l'. D 93 quod] quia F 93 fiat] fiet sed il1 fiat CO'T. F 60 penuriam) pecuniariam H pecuniariam sed il1 penuriam COI'I'.D papae addo sed exp. B 93-94 geometricam] col1ieci cum COI'l'. iII I. 8. 34 arithmeticam ABCDFGH 60 c1ericorumJ electorum sed iII c1ericorum COI'l'. G 63 modo episcopos] illi'. G 94-95 descripsit] describit OG 95 dicit] 0111.sed i. m. aI. iiII. D 98 geometricam] 64 autem] vero F aliter G 65 quod) talis (/(Id. F 67 pluralitate] pluralitatem B c.ol1iecicum co:·r. il1 1,8,34 arithmeticam ABCDFGH 98 est] i. m. aI. mal1. A 98 sit] 67 dispensantem] dispensationem sed il1 dispensantem COI'l'.A 68 est] om. G 71 alia] SIF 99 dal1] SCI'.sed iII datis lI1ul. i. m. al.li/l. B 99 servitii] servitiis BDH servitiis sed qualia G 72 habere] om. H om. sed tenere sup. lin. ai. IiII. D 72 habere beneficia] il1 servitii COI'l'. C 99 ad] et ad ABCFG et DH 99 eandam] eadem D 00 non] om. illi'. F 73 ut] unde BCDGH 75 quaedam] i. m. ai. man. A 75 est] 0111. ed sup. lin. s sed sup. IiII. aI. IiII. D ai. li/l. D 77 esset] esse F 79 Ad] Ex B 79 ministrant] ministrat F 80 spiritua- lia] specialia B 80 Sic enim ut] Sicut enim F 80 Dominus] Deus BCDFGH 81 altario '] altari G 81 servitia] beneficia G 82 cr. supra, p. 111,19-23; GREGOR.IX, Decretales, I, ti!. 2, c. 9 (ed. A. FRIEDBERG, II, 11-12); cr. supra, p. 120,28-29; GRATIA Decretum, I, dis!. 80, c. 3 (ed. A. FRIEDBERG, NUS, I, 220; PL 187, 385A); GRATIANUS, Decrelum, U!/(/cum Glossis, I, dis!. 80, c. 3 (508M). 87- 59-62 GREGOR. IX, Decrelales, ulla cum Glossis, I, ti!. 6, C. 54 (145b, 43-46). 88 GREGOR.,Homiliae in Evangelia, I, homo 9, n. I (PL 76, 1106). 88-90 Glossa ordo in 64-66 GRATIA NUS, Deaelum, I, dis!. 70, c. 2 (ed. A. FRIEDBERG, 257; PL 187, 356A- I, Exod., XXVIII, (I, 788D-E; deest in PL 113, 278B-C). I 93-94 ARIST.,Elh. Nic., v, C.5-7 B). 68-69 lbid., II, C. XXI, q. I, c. I (ed. A. FRIEDBERG,, 852; PL 187, I llOC). I (TransI. Grosseteste, ed. R.A. GAUTHIER, 457,16-459,17; Iun!., III, r. 67E-M; 1130b 30- p. 70 GRATIANUS,Deaelum, u!w cum Glossis, II, C. XXI, q. I, C. I (l633B). 71 Ibid. I 131b 24). 96-97 ClCERO,De officiis, III, C. 13, C. 23, c. 26 (ed. M. TESTARD p. 76, 2, 79-80 Glossa ordo il1 Exod., XXVIII, 8 (I, 8020; PL 113, 281D). 3 80-81 I Cor., IX, 13-14. p. 82, p. 83). 124 QUODLIBET II QUAESTIO 17 125 apposuit de servitio, duplum recipiat de beneficio, et qui subduplum, beneficia, quare et multo fortius in diversis, et maxime in diversis subduplum, et qui plus, plus, et qui minus, minus, et qui nihil, nihil episcopatibus aut in diversis provinciis, quia quanto beneficia I magis omnino, ut, secundum ApOSTOLUM, «qui non laborat, non manducet». sunt distantia, tanto minus potest unus in pluribus deservire, quamquam Unde iniquitas est et contra I naturalis iuris aequitatem dare minus ex speciali ratione dispensari solet ut aliquis plura beneficia habeat in beneficium ei de quo praesumitur quod debeat et poterit deservire 30 diversis ecclesiis, non autem ut in unica, I sic ergo plura beneficia simul Bad. 44'v amplius, et maius ei de quo praesumitur quod nec debeat nec poterit tenere, quantum mihi apparet, non solum illicitum et malum est quia de deservire nisi minus, sicut iniquitas esset et contra naturalis iuris iure positivo prohibitum, sed quia ex iure naturali illicitum et malum, et aequitatem pro minori servitio dare maius et pro maiori minus. ideo prohibitum, quia vergit in periculum animarum, eo quod sibi bona Dico, ex debito servitii (non ex gratia), qualiter praelati debent attrahunt pro quibus Ecclesiae deservire non possunt, quae aliis deberent dispensare bona ecclesiastica. Episcopi enim positi sunt «non ut propria- IO 35 concedi qui ea possent deservire (ut in dicto cap. o «Quia nonnulli»), quos A 65" rum rerum largitores, sed ut alienorum dispenlsatores» (10', q.< 2', ipsi defraudant. «Precariae»). Etita de rebus Ecclesiae iustitiam potest facere dispensando, Tale tamen malum est hoc quod in casu potest esse bonum, in quo nullam autem gratiam donando: hoc enim non potest quisquam facere solummodo per dispensationem plura beneficia tenere licitum est. Sine nisi de proprio, iuxta illud 12', q. e I': «Res Ecclesiae non quasi propriae, qua etiam non esset licitum ex hoc I solo quod de iure communi est D 29vb sed quasi communes et Domino oblatae, cum summo studio et timore non 15 40 prohibitum, et si in se ex natulra rei esset licitum, ut dictum est. Zucc. 72vb in alios quam in praefatos usus sunt fidelliter dispensandae». Unde dicitur Unde BERNARDUS in epistola ad Theobaldum comitem: dispensatio quasi diversorum pensatio: debet enim dispensator omnia «Honores et dignitates ecclesiasticas non ignoro deberi his qui eas digne pensare, et sic rationabiliter ad regulam iustitiae omnia agere, ut etiam de secundum Deum administrare et velint et possint. Porro eas acquiri parvulo bonis Ecclesiae misericordia quam facit, non sit nisi rationalis et iusta. vestro precibus meis vel vestris nec vobis iustum nec mihi tutum esse Cum igitur vix sit aliquis qui unicum beneficium in una ecclesia adl 20 45 noveritis. Nam nec cuiquam, vel adulto, plures in pluribus ecclesiis habere plenum deservire sufficiat ut opus est (sicut E x t r a v a g a n t e de clericis licet nisi dispensatorie quidem, ob magnam vel Ecclesiae necessitatem vel non residentibus «Q u i a n o n n u II i», ubi dicitur: «Cum unum officium personae utilitatem», I et hoc non propriam, sed communem Ecclesiae, ut B 49'a vix implere sufficiant, stipendia sibi vindicant plurimorum», et de praeben- dictum I est supra. Istae enim sunt duae causae propter quas facienda est F 188v dis « Q u i a i n t a n t u m» per totum), et sic contra regularem aequita- dispensatio. Secundum enim quod dicitur E x t r a v a g a n t e de sententia tem, ut videtur, iuris naturalis est ut in eadem ecclesia quis plura habeat 25 50 et re iudiciaria « I n c a u s i s», «dispensationem inducunt inspecta neces- ABCDFGH ABCDFGH 26 multo fortius] multoties F 27 beneficia magis] i/1\'. G 28 unus] minus B 29 ex] in BCDGH 29 solet] licet solet sed licet exp. F 29 habeat] habeant G 31 illicitum] 3 ut] om. D 9 Dico] quod addo DGH IO ecclesiastica] ecclesiae G II alienorum] licitum illicitum sed licitum exp. F 31 est] 0111. H 0111.sed Sllp. lin. sed m1le illicitum alienarum BCDFGH 13 non] om. sed Sllp. lin. D 14 Res ecclesiae] non sublineo/ur inser. D 32 quia] om. G 32 et 2] om. B 34 quae] in addo sed exP. F 35 possent] BCDFGH 14 quasi propriae] inI'. sed in quasi propriae CO/T. B 17 diversorum] possunt G 37 tamen] tantum sed in tamen co/'/'. B 37 est hoc] inI'. G diversarum BCDFGH 18 pensare] dispensare DFGH 18 ut] unde C 38 solummodo] solum tum D 39 esset] est DH esse G esse sed in esset co/'/'. Sllp. lin. BC 19 misericordia] minima DH unam G 19 rationalis] SCI'.sed in rationabilis 1111/1. p. lin. su 40 et si] et G 43 administrare] qui ministrare G 43 et '] om. sed SI/p. lin. 0/. man. A 0/. /il1. C 19 et iusta] iustitia sed dei. et in et iusta corr. A 20 igitur] ergo sed in igitur ut B 43 et velint] i/er. DH 44 vestro] nostro sed in vestro cO/'/'. SlIp. /ill. C nostro sed in co/'/'. B 20 una] unica BCDFGH 23 vix implere] i/1\'. BCDFGH 23 vindicant] vestro corr. B 46 quidem] quidam F quidam sed iII quidem co/'/'. D 48 enim] 0111.C vindicans G 25 videtur] dicitur F 50 inspecta] naturae addo sed exp. F 3 II Thess., 111,10. IO-Il GRATIANUS, Decretum, II, C. X, q. 2, C. 4 (ed. A. FRIEDBERG, I, 34-35 Ibid., tit. 4, C. 3 (ed. A. FRIEDBERG, II, 460). 40 Cr. SI/pra, p. 119,94-2. 620-621; PL 187, 81IA). 14-16 Ibid., C. XII, q. I, C. 26 (ed. A. FRIEDBERG, I, 686; 42-47 BERNARDUS CLARAEVALLENSIS, Epis/. 271 (ed. J. LECLERCQ, 8, p. 181,9-14; PL 182, PL 187, 894C). 22-23 GREGOR. IX, Decreta/es, III, tit. 4, C. 3 (ed. A. FRIEDBERG, II, 475B-C). 47-48 Cf. supra, p. 117,52-54. 50-51 GREGOR. IX, Decrelll/es, II, tit. 27, 460). 23-24 Ibid., tit. 5, C. 5 (ed. A. FRIEDBERG, II, 465). C. 19 (ed. A. FRIEDBERG, II, 403). 126 QUODLIBETII QUAESTIO17 127 sitas et utilitas». Et Extravagante de praebendis «Exposuisti» A d a m m o n a c h u m, «aut malum esse desiit aut minoratum est, quia dicitur quod tunc dispensatio fiat, «si evidens necessitas et utilitas papa concessit ?» «Quis vero malum esse neget, assensum praebere malo», exigant»; ubi dicit G I o s s a: «Ista duo dispensationem inducunt, et et sic ovem in praecipitium erroris ire permittere? A quo cum diligentia propter talem necessitatem adiunguntur ecclesiae praebendis». eam revocari deberet, ne forte dicatur ei illud EZECHIELIS: «Quod errabat, Aliae vero sunt causae inducentes facilitatem dispensationis ex statu et 55 xo non revocasti. Quod perierat, non quaesisti». Sic enim, ut dicit Bad. 44vV I dispositione personarum. Ut enim E x t r a v a g a n t e de electione AUGUSTINUS in s e rm o n e d e p a s t o r i b u s, debet dicere pastor ovi sic scientia litterarum, morum honestas, fama personae». Et ut dicitur .. « I n n o t u i t» dicitur in G los s a: «Dispensationem inducere videntur petenti licentiam .errandi: «Tu vis errare, tu vis perire, ego nolo. Non vult ille qui me terret si voluero. Revocabo errantem, requiram perditam. Etsi E x t r a v a g a n t e de praebendis «D e m u It a», «circa sublimes et me inquirentem lanient vepres silvarum, per omnia angusta me coartabo, litteratas personas, quae maioribus sunt honorandae beneficiis, cum ratio 00 X5 omnes saepes excutiam, omnia peragrabo. Rei vocabo errantem atque Zucc. 73'0 postulat, poterit dispensari». pereuntem requiram. Si me pati non vis, noli errare, noli perire. Parum est Bad.44vx I Et est advertendum quod dicit: «Cum ratio postulat», ne passim et quod doleo te errantem atque pereuntem .. timeo ne negligens te, etiam quod indiscreta fiat dispensatio, quoniam, ut ibi dicit G los s a, «olim in curis forte est, occidam.» «Quod tamen», ut ait BERNARDUS in e p i s t o Ia ubi et dignitatibus dispensabant episcopi, sed hoc immutatum fuit propter supra, «Summum Pontificem I fecisse non crediderim, nisi aut circumven- B 49'b indiscretas et stultas dispensationes episcoporum». Unde nec papa dispen- 05 <)() tum mendacio, aut importunitate victum». Quando enim aliter huiuscemo- sare debet, nisi iusta ratio hoc postulet, ut habitum est supra ex dictis di indulgentiam daret, tunc non esset dispensatio, sed crudelis dissipatio, beati BERNARDI: alias enim, etsi ab Ecclesia militante super eo quod dico, ex parte eius qui dispensari secum petit. dispensationem quis obtinet, non inquietatur, coram Deo tamen non I Est autem hic considerandum quod alius est modus dispensandi in illis Bad.44vY H 44'0 assecuratur, secundum quod E x t r a v a g a n t e dei voto et voti redemp- quae sunt prohibita quia mala, et in illis quae solum sunt mala et illicita tione, super cap.m lum, dicit G J O s s a: «Non est securus quoad Deum, cum 70 <)5 quia prohibita. quo papa dispensat, nisi subsit causa dispensandi». Nec etiam securum est In malis tantum quia prohibita, dispensatio, ut dictum est supra, nihil A 65vb ipsi dispensanti, si dispensando cuiquam I licentiam faciendi tribuat eius facit nisi quod aufert ipsam prohibitionem et rem ipsam suae naturae quod ei omnino non licet aut non expediat, aut forte petenti modo quo C 36 nec licet I nec deceat. Cum enim quodlibet horum in se malum sit vel VO saltem facienti, «numquid ideo», ut ait BERNARDUS in epistola ad 75 ABCDFGH ABCDFGH 76 desiit] deserit G 76 quia] quod DH 78 praecipitium] praecipit sed. in praecipitium 52 si] sic G 53 ubi] ut BCDGH unde F 55 statu] statutu sed in statu C(//T. F 57 in COIT.sup.lin. al.li//. B praecipitam DH praecipitam sed in praecipitium COIT.C praecipitum Glossa] multi BDGH multi sed dei. e/ in G10ssa i. m. F multi sed in multa mut. C sed i inser F praecipuum G 78 cum[ non sed exp. e/ cum i. m. F 79 revocari] SCI'.sed in 58 scientia] scientiae C 59 circa] ita G 62 est advertendum] inI'. D 66 hoc] hic B revocare mut. B 79 dicatur ei] inI'. B 81 dicere pastor] illl'. F 81 ovi] servi H 67 beati] om. G 68 non'] ne F 69 secundum] per sed secundum sup. lin. F 69 voto] 82 Tu ... nolo] i/er. D 82 nolo] volo H 84 me'] in sed in me CO/T. B 84lanient] nato A noto C voato sed in voto corI'. H 71 quo] om. sed i. m. B 72 dispensanti] lavict D 84 angusta] augusta DF 84 me'] SCI'. sed ire sup. lin. ai. man. A ire dispensandi G 72 si] sed G 72 tribuat] om. sed i. m. ai. iiII. sed an/e faciendi inser. C BCDFGH 85 peragrabo] propagabo F 86 Parum] Par F 88 Quod] i. m. A 73 aut'] ut sed in aut COIT.sup. lin. F 73 petenti] petendi BCDGH 74 licet] liceat .88 ubi] ut BDGH ut sed in ubi CO'T. sup. lin. C 89 Summum] om. BCDGH BCDGH 75-77 ut ... malo] om. sed i. m. A 75 in epistola] om. BCDFGH 90 mendacio] mendicatio B 91 tunc] enim addo ABCDFGH 91 esset] esse sed in esset corI'. sup lin. ai. li//. D 93 dispensandi] dissipandi sed exp. e/ dispensandi i. m. F 94 prohibita] sunt addo sed dei. F 52-53 Ibid., III, tit. 5, C. 33 (ed. A. FRIEDBERG, 479). II, 53-54 GREGOR. X, Decretales, I UIUI cum G/ossis, III, tit. 5, C. 33 (748a,47-49, 54-56). 57-58 Ibid., I, tit. 6, C. 20 (94b,70-95a,I). 59-61 GREGOR.IX, Decre/ales, III, tit. 5, C. 28 (ed. A. FRIEDBERG, II, 79-80 E=., XXXIV, . 4 82-83 AUGUST.,Sermones, sermo 46, C. 7, n. 14 (CC lat. 41, 478). 63-65 GREGOR. X, Decre/ales, una cum Glossis, III, tit, 5, C. 28 (745a,30-32, 36, I p. 541,350-351; PL 38, 278). 83-88 Ibid., n. 14-15 (CC lat. 41, p. 541,357-542,363; 39-43). 66-67 Cr. supra, p. 117,64-118,70. 70-71 GREGOR. X, Decretales, una cum I PL 38, 278). 88-89 Cr. supra, p. 112,39-41. 89-90 BERNARDUS CLARAEVALLENSIS, Glossis, III, tit. 34, C. 5 (914a,38-41). 75-77 BERNARDUS CLARAEVALLENSIS, 7, n. 9 Epist. Epist. 7, n. 9 (ed. J. LEcLERcQ,7. p. 38,8-9; PL 182, 99A). 96 cr. supra, p. 119,95- (ed. J. LECLERCQ, p. 38,6-8; PL 182, 98D). 7, 98. QUAESTIO 17 129 128 QUODLIBET II ut, ubi observat um est quod praebendae alicui I maioris ecclesiae annexa relinquit, quae de se indifferens est et ideo licita, ut bene possit fieri post 25 est capella aliqua, cui confertur praebenda, simul confertur et capella, vel prohibitionem, cum propter prohibitionem non licebat, licebat autem 00 si quid aliud sit ei annexum. Est enim ab initio facta illorum con nexi o quando cum licentia fiebat. propter eandem causam propter quam de novo fieret de eis simul In prohibitis vero quia mala, dispensatio non aufert solum prohibitio- obtinendis dispensatio. Unde E x t r a v a g a n t e de I praebendis, super Zucc. 73,b nem, relinquendo rem suae naturae tamquam de se indifferentem, quae cap. m «Exposuisti», tacta necessitate dispensandi in eo, dicit G los s a: G n'a absque licentia I non liceret, liceret autem si cum licentia fieret, sed cum' 30 «Propter talem n.ecessitatem adiunguntur ecclesiae praebendis». hoc quod dispensatio aufert ipsam prohibitionem, determinat cas~s in 5 I Quod autem praedicta iuris I expressio sive determinatio dicatur I Bad. 44vZ quibus bonum est et licitum quod regulariter tamquam malum et A 66'· dispensatio, patet per hoc quod E x t r a v a g a n t e de voto et voti B 49" illicitum universaliter est interdictum, redemptione, super illud cap. m «Non est dicendus» voti transgressor qui D 30'a Ut, quoad hoc secundum, I ista dispensatio non sit nisi quaedam iuris quod vovit, auctoritate apostolica distulit adimplere, dicit G Io s s a: declaratio in particularibus factis in quibus dubium est utrum scilicet 35 «Papa in votis non dispensat, sed declarat», et tamen dispensatio appella- pertinere debeant ad aliquem casum dispensabilem in iure I expressum an ad aliquem alium qui forte non sit expressus, ut tunc detur licentia facti IO tur. Est enim quoad hoc dispensatio, quod statutum iuris communis de secundum formam illius, ut «qui habet unum beneficium intitulatum, pluribus beneficiis non simul tenendis etiam prohibet ne in casibus teneat alterum tamquam commendatum», vel «qui habet duas intitula- dispensabilibus simul sine dispensatione teneantur, nisi ubi ex antiqua tas, teneat illas tamquam tenues respectu conditionis perspnae», vel 40 consuetudine simul obtenta sunt. In aliis enim non licet omnino simul «tamquam sit paucitas clericorum sufficientium ad alterum», vel «tam- plura tenere, etiam in casibus dispensabilibus, nisi de licentia papae vel quam unum sit alteri annexum», et si quis alius modus sit possibilis 15 habentis potestatem dispensandi, quia hoc de iure communi prohibetur. praeter istos, Et sic dispensatio proprie non est unus modus distinctus ab Et quoad hoc est dispensatio super alias in se licito, quia solummodo aliis quattuor, sed concurrit cum quolibet et semper cum aliquo illorum iuris communis relaxatio, quod proprie loquendo est dispensatio. Ut in omni actu dispensandi, et hoc, ut dictum est, non nisi in factis dubiis, si ad aliquem illorum casuum pertinent, cuius dubii determinatio pertinet 45 enim dicitur 50' dist", super cap.m «Ut constitueretur», in Glossa: 20 ad industriam et auctoritatem solius dispensantis, Et istud dubium, cum in dictis casibus vel in aliquo eorum ex ABCDFGH consuetudine facti est determinatum ex antiqua observatione in aliquibus beneficiis, tunc pertinet ad ius commune et non requirit dispensationem, 24 observatum est] observationem F 24 est] om. DH 24 alicui] alibi sed in alicuius mut. B ser. sed in alicuius mut. C 24 maioris ecclesiae] inI'. F 25 confertur et] inI'. BCDFGH 26 aliud] aliquid B 26 sit] est sed in sit eorr. C 26 ei annexum] inI'. DH 27 propter'] per F 30 ecclesiae] om. G 30 praebendis] praebendas CDGH praeben- ABCDFGH das sed in1Jraebendis corr. sup. lin. 01. Iitt. B 31 autem] ante F 31 sive] sic F 32 voto] vato A 32-37 et ... communis] lac. H 33 dicendus] Deus sed in dicendus corr. D 34 quod] om. G 34 vovit] novit FG 35 votis] rotis F 37 enim] tamen 98 relinquit] relinquat BCDFGH 98 est] iter. sed exp. F 98 post] propter sed dei. et sed exp. et dei. et enim sup. lin. A 37 quod] quoad G 37 statutum] statum sed in post i. m. 01. Iiu. B 99 propter] per F 99 licebat '] liceat sed b inser. F 99 licebat '] statutum corr. sup. lin. A 37-38 de ". simul] non simul de pluribus beneficiis F om. G 00 quando] quod sed in quando COIT. i. m. F 00 quando cum] quantum G 38 tenendis] tenendus H 39 dispensabilibus] dispensantibus G dispensantibus (?) 1-2 solum prohibitionem] il1i'. F 1-2 prohibitionem] prohibitio GH prohibitio sed in BCDFH 39 simul ... dispensatione] om. (hom.) sed simul sine dispensatione teneantur prohibitionem COIT. BCD 3 sed] si G 7 secundum] licet G 7 ista] illa F i. m. 01. man. A 39 teneantur] teneant BCDH om. G 39 ubi] om. F 39 antiqua] ex 10 detur] post COIT. scr. B 12 alterum] om. sed i. m. F 13-14 vel ". alterum] om. addo sed exp. B 40 omnino simul] inI'. BCDGH 40 simul] om. F 41 dispensabili- (homoioceph.) F 14 sit] si CGH si sed in sit COIT. sup. lin. BD 14 alterum] altaria G bus] dispensantibus (?) DF 43 in se licito] in solitita sed in in se licita mut. i. m. sed licita 15 sit '] sic G 15 sit'[ ut G 15 possibilis] pluralis (?) A 17 concurrit] coincidit inlicitas mut. sup. lin. 01. iiII. B 43 licito] licita CG licitas DH 4550'] I' G 45 in] BCDFGH 20 dispensantis] dispensandis sed in dispensantis COIT. F 21 istud] istis DH 21 eorum] ipsorum sed in eorum corr. F 22 antiqua] aliqua DH 23 tunc] ibi G non sed exp. et tunc i. m. F 30 GREGOR. IX, Decretales, una cum Glossis, III, tit. 5, c. 33 (748a,54-56). 35 lbid., tit. 34, C. 5 (914a,12-13, 23-25). 18 Cr. supra, p. 128,8-10. 130 QUODLIBET II QUAESTIO 17 131 «Aliud est ius, aliud rigor, aliud dispensatio. Rigor est excessus iuris et bona est, quae universaliter prohibet quod simpliciter et in genere malum Bad. 45'Z austeritas I facta ad terrorem, et non est servandus, nisi ubi timetur 70 est, licet praeter legis intentionem, quae universaliumest, accidat aliquis exemplum mali», cuius exemplum habemus in articulo quaestionis particularis casus. Tunc enim venit legis correctiva, quae apponit illud F 189' praecedentis. «Dispensatio autem est quaedam iuris relaxatio, I et non est particulare quod legis positiva in suo statuto universali omisit. Et per hoc utendum ea, nisi sit necessitas vel utilitas», ut dictum est. «Ius vero 50 legis correcti va quod universale erat legis positi vae, verificat et dirigit ad aequitas est, quae media strata incedit». regulam iustitiae perfectae, ad modum quo legislator faceret si praesens H 44'" Quod autem ea I quae sunt simpliciter prohibita de iure naturali 75 esset ubi casus ill~ pardcularis contingeret: illud enim quod olim omisit, tamquam illicita et mala, in casibus possunt esse bona et licita (su'per apponeret. I Et si illum I scivisset et advertisset cum legem universalem quod fundatur tota praecedens determinatio), patet ex PHILOSOPHO, qui statuit, eum non omisisset. non nisi ius naturale secundum virtutes morales describit. Ipse enim in 55 Super quo ponit COMMENTATOR RAECUSduo exempla (sed tertium G fine VIi E t h i c o r u m, postquam descripsit iustitiam generalem quoad ponit, quod ex certa scientia omittimus). partem eius cuius est tradere regulas legis universales, quae appellatur HO Dicit ergo quod «lex peregrinum, si super murum I ascendat de nocte in C 37" «legis positiva», describit in fine libri iustitiam generalem quoad partem tempore belli, iubet occidi a civibus, et est hic occisio iusta. Accidit autem eius cuius est declarare universales regulas legis et earum intentionem quandoque non esse iustam sed peccatum: oppugnatoribus enim adiacent i- exponere, explicando casus in quibus regulae legis universales fallunt, et 00 bus, ascendentem peregrinum in murum et triumphantem occidere festina- quibus exceptis verificantur, quae appellatur «legis directiva». re, quanto peccato plenum est? Lege itaque universaliter prohibente Bad. 45'A I Causa autem quare oportet talem iustitiam poni, est quoniam lex iuris H5 peregrinum murum ascendere, et propter hoc ad poenas tracto eo qui positiva universales regulas iuris statuit in talibus rebus in quibus non ascendens murum triumphavit, epyeikes dirigit quod deficit. Si enim semper quod universale est, rectum est et iustum, sed accipit lex scivisse t hoc legis positor quoniam fieret, adscripsisset utique in lege hoc, et universale pro eo quod accidit in pluribus recte. Et licet sciat quod 05 haberet utique lex sic: « Oportet peregrinum ascendentem in bello murum aliquando fallit, nihilominus lex, quae sic statuit, recta et iusta est, quia occidi praeter triumphantem». In quibus ergo non est possibile de omnibus quod regula eius universalis fallit, non est ex parte ipsius legis, sed ex l}O recte legem ponere, de his quae ut plurinum fiunt, leges ponunt. Ut Zucc. 73'" parte materiae rei mutabilis, scilicet de qua sunt legis edicta. I Unde lex ABCDFGH ABCDFGH 46 aliud I] est addo F 47 et] om. sed sup. lin. ai. iiII. B 47 est] om. H 47 timetur] tenetur BCDGH 48 exemplum '] sc/'. sed vel extremum i. m. ai. iiII. C 49 autem] 69 prohibet] prohibent D 70 est I] om. DH om. sed sup. fin. ai. fili. sed ante simpliciter vero B 51 strata] stat a G 53 possunt] om. sed i. m. ai. IiII. B 54 praecedens] inser. B 70-74 intentionem ... perfectae] lac. H 70 aliquis] qui sed iII aliquis co/'/'. sup. praesens BCDFGH 55 ius naturale] inv. BCDGH 56 descripsit] describit D IiII. D ? I particularis] particulis sed iII particularis COI'/'.sup. IiII. aI. lil/. C 71-73 quae 56 generalem] naturalem BCDFGH 57 quae] autem sed dei. e/ quae i. m. ai. IiII. B ... correctlva] om. (ham.) sed quia ponit ... correctiva i. m. al.li//. C 72 quod] et BG et 57 appellatur] appellantur CFGH 59 universales ... legis] regulas legis universales DH sed iII quod cO/'/'. D et sed deI. e/ quod i. m. F 72 legis positiva] i/e/'. F 74 faceret] et 59-60 regulas ... universales] om. (ham.) sed i. m. ai. Ii/I. C 59 earum] eorum BDGH addo sup. IiII. ai. fil/. D i/e/'. sed exp. F 75 omisit] amisit B amisit sed iII omisit COf/'. H eorum (?) C 60 explicando] extraficando G 60 casus] leges casus sed leges dei. A amisit sed iII obmisit mUl. i. m. ai. IiII. C misit sed iII omisit COI'/'. sup. IiII. D 77 eum] omnes casus sed omnes exp. F 60 et] in G 61 appellatur] appellantur sed in appellatur cum G 78 exempla] om. sed sup. iiII. ai. mali. A 78 tertium] tertiis F 79 ponit] om. CO/'/'. C 63 positiva] positam H positam sed in positiva CO/'/'. BD positam (?) C sed i. m. al.li//. C 80 quod lex] illi'. G 81 est hic] est A est hoc H haec est G 82 non 65 sciat] fiat sciat sed fiat exp. F 66 fallit] fiat sed in fallit COI'/'. D 66 quae] i/e/'. F esse] esse non esse F 82 oppugnatoribus] oppugnantibus G oppugnantibus (?) BCDFH 66 quia] et BCDGH om. sed sup. lin. F 82-83 adiacentibus] adlaceretibus D 84 peccato] peccatum G 84 universaliter pro~ibente] illi'. A. 85 et ... qui] om. sed i. m. ai. mali. A 85 tracto] tractato F 46-48 GRATIANUS, Decre/um, una cum Glossis, I, dist. 50, c. 25 (331 M). 48-49 Cf. sup/'a, ~radlto G 85 qUI] quod ,?H 86 epyeikes] om. sed i. m. ai. mali. A 87 utique in lege] m lege utique sed lii utique m lege Caf/'. A 88 haberet] habet G 88 sic] sit F 88 in p. 107,22-29; p. \09,88-110,94; p. 1\0,7-11. 49-50 GRATIANUS, Decre/um, una bello murum] murum in bello F 89-90 de ... ponere] legem ponere de omnibus recte F cum Glossis, I, dist. 50, c. 25 (33IM). 50 Cr. supra, p. 125,48-126,54. 50-51 GRATIANUS, Decre/um, una cum Glossis, I, dist. 50, c. 25 (332M). 54 Cr. supra, p. 112,43-130,51. 55-77 ARIST. E/h. Nic., v, C. 14 (TransI. Grosseteste, ed. R.A. 78-79 MtCHAEl EPHESINUS,in Comm. g/'. in E/h. Nic., v, C. 14 (CAMBRIDGE, Pe/erhouse GAUTHIER,p. 473,19-475,9; IUIlt., III, f. 78E-L; 1137a 31 - I138a 3). 116, r. 114rb-114va). 80-93 [bid. (CAMBRIDGE, Pe/erllOuse 116, r. 114rb). QUAESTiO 17 133 132 QUODLIBET Il 15 potest esse aliquid malum simpliciter et prohibendum quia malum, et hoc plurimum I enim malum peregrinum super murum ascendere,. non ta~en per edictum universale legis, quod tamen in casu malum non est, sed semper, ut dictum est, et pignus sive depositum non dan, quoniam bonum et tamquam licitum faciendum. Sic ergo per hunc modum ius insipienti non est reddendus gladius depositus vel furi» .. commune prohibet pluralitatem beneficiorum I tamquam simpliciter B 50'a I Quartum vero exemplum ponit COMMENTATORARABICUS, Icens: d malum et contra ius legis naturae existens, et tamen casus excipit, quos «In lege Sarracenorum praeceptum bellandi universale est, donec exstirpe- <)5 20 legislator percepit. Qui adhuc plures exciperet, si aliquos praeter exceptos tur radix eorum qui diversi sunt ab eis, et sunt hic horae in quibus eligibilior' perciperet, ut dictum est. est pax bello. Et quia populus Sarracenorum tenuit pro necessario, hoc praeceptum universale, et cum hoc fuit eis impossibile exstirpare semper suos inimicos, consecuti sunt damna multa ex hoc, et hoc fuit eis ex ignorantia intentionis legislatoris. Et propter hoc oportet ut dicatur eis (lO quod magis quaerenda est pax quandoque quam bellum». Concedenda igitur est ratio probans quod non licet habere plura Quintum exemplum ad hoc habemus in I° M a c h a b a e o r u m de eo beneficia simul (inteIlige: sine dispensatione, ut dictum est). quod malum est ex sola prohibitione divina et hab~t casu~ in q~ibu~ 25 I Ad primum in oppositum, quod «in per se malo ex iure legis naturae Bad. 45'c prohibitio non est servanda, ubi dicitur quod «exercitus regis AntIOchi non habet locum dispensatio», dicendum quod verum est de illo malo constituit proelium adversus Iudaeos in die sabbatico. Qui non restiterunt 5 quod est extremum malum et in nullo casu bonum, ut dictum est supra. ei, nec lapidem miserunt, dicentes: «Moriamur omnes in simplicitate De illo autem malo quod est de mediis, quod habet in aliquo casu nostra». Et mortui sunt usque ad mille animas hominum. Quod fecerunt rationem boni, non est verum. In illo enim bene potest dispensari propter universale edictum de feriatione sabbati. Et dixerunt vir pro~imo 30 secundum modum praeexpositum. suo: «Si omnes fecerimus sicut fratres nostri fecerunt et non pugnavenmus I Ad secundum, quod «pluralitatem praebendarum sustinet Ecclesia, Bad. 45'D Zucc. 73vb adversus gentes, citius disperlgent nos a terra». Et cogitaverunt in illa die, IO quod non deberet facere in periculum animarum, si non liceret», dicendum dicentes quasi legem exponentes: «Omnis homo quicumque venit ad nos in ad hoc, excusando Ecclesiam universalem et praecipue romanam sedem, bello die sabbatorum, pugnemus adversus eum et non moriemur omnes, quod I dissimulatio huius criminis non vergit in culpam < Ecclesiae> sicut mortui sunt fratres nostri»». 35 vel sedis romanae, quia iustum est multa mala dissimulare propter Bad. 45'8 I Ecce quam planum est ex verissima doctrina legis naturae, quomodo correctionis diffilcultatem. Unde dicitur quod in antiqua compila- Bad. 45vD tione, Extravagante de praebendis «Cum non ignores», ita ABCDFGH 91 malum] esl addo A 92 et] sit F 92 depositum] dispositum sed in depositum corI'. sup. lin. ai. lilt. B 93 insipienti] incipienti G 93. reddendus) ereden~us BC?H ABCDFGH credendus sed in tradendus l1Iul. D 94 Arabieus] ambitus H ambitus sed /Il Arablcus corI'. ai. lilt. D 95 universale est] illi'. F 95-96 exstirpetur] stirpetur sed in exstirpetur 15 esse aliquid] inv. BDFGH 15 malum'] mala GH mala sed in malum COI'/'. BCD 1'0/"'. sup. lin. F 96 hic] 0111. CDGH B 97 Et] ani. G 97 populus] propter sed dei. eI 18 prohibet] probet H probet sed in prohibet 1'01.,.. D B 19 legis] regis F 20 legislator] populus i. 111. ai. lilt. D 98 semper] super FH 99 ex '] est ex sed est exp. F non addo sup. lin. ai. iiII. B 20 percepit] praecepit FG 23 igitur est] illi'. BCDFGH 00 legislatoris] legis legislatoris sed legis exp. F 2 exemplum] est odd. F 2. ~d hoc 24 sine] sive H 30 praeexpositum] expositum C 32 facere] faceret BH faceret sed in habemus] habemus ad hoc G 3 est ex sola] ex s est ex sola sed ex s dei. A .3 dlvma] ut facere ('01.,.. CD 32 liceret] facere addo sed exp. eI dei. A 34 dissimulatio] dissimulati addo C 4 Antiochi] Antioci A 7-8 Et ... hominum. Quod sabbati] Quod . GH dissimulati sed in dissimulatio COIT. B dissimulati sed in dissimulatio corI'. ai. lilt. CD sabbati. Et ... hominum sed signis b eI a sup. lin. apposilis in Et hominum. Quod . 34 culpam] Ecclesiae addo i. m. ai. iiII. B 35 romanae] sedis addo sed romanae sedis inv. D sabbati co,'''. A 8 Et] om. BCDGH 8 vir],unde sed dei. eI vir i. m. B ~ suo] on~. F 36 quod] om. BCDGH IO dispergent] dispergerunt dispergent sed dispergerunt exp. F 11 Omnis] Omni G 12 bello] in addo BCDFGH 21 Cf. supra, p. 131,74-76. 24 Cf. supra, p. 125,37-38. 25-26 Cr. sl/pra, p. 111,24- 112,27. 27 Cr. supra, p. 114,85-93. 30 Cf. supra, p. 127,93-130,51. 31-32 Cf. 92 Cr. supra, p. 131,80-82. 95-1 AVERR., Elh. V Comm. 14 (Iun!., 1Il, f. 79F-G). supra, p. 112,28-31. 4-13 I Mach., Il, 32-41. 134 QUODLIBET II QUAESTIO 17 135 continetur: «Mirabile genus et indignum, quod tu in ecclesia tua 00 hominem regi» etc., ut habitum est supra. I Quod enim ibi dicit Bad.45vF H 45" vis inducere consuetudinem ecclesiae gallicanae I quae, cum unum ad AUGUSTINUS de lege, potest intelligi et de praelato ministro legis. plura beneficia recipiat contra sacrorum canonum instituta, non appro- 40 Sed tunc solum tenetur punire delicta quae non vergunt directe in batur a nobis, licet non possit prae multitudine delinquentium disturbationem pacis publicae, cum in iudicium deducuntur. De numero emendari». quorum est multitudo beneficiorum. Sine culpa ergo sua Ecclesia I et B 50,b Bad.45vE I Verumtamen distinguendum quod crimen aliquod dissimulare contin-· 05 praelatus eius culpam huiusmodi dissimulare et sustinere possunt sine git dupliciter, publicum, dico, et manifestum: uno modo factum ipsum animadversione, quousque in iudicium deducantur, et hoc propter criminosum non prohibendo cum quis ipsum possit prohibere, alio m6do 45 correctionis difficultatem et disturbationem quae ex hoc in Ecclesia transgressionem prohibitionis non puniendo. posset contingere. Sed si in iudicium essent deducta contra quemcumque, Primo modo Ecclesia et praelatus Ecclesiae crimen generale et publi- I nullo modo deberent sustinere. Ut enim dicitur de praebendis « C u m Zucc. 74,b cum dissimulare non debent, sed per edictum generale prohibere. Et hoc 70 i a m d u d um»: «Multa per patientiam tolerantur, quae, si deducta fuerint modo per plurima iuris communis edicta pluralitatem beneficiorum in iudicio, exigente iustitia non debent tolerari», Ubi dicit G] o s s a: «Hic prohibuerunt, nec sustinuerunt eam quantum in se fuit. 50 respondet papa tacitae quaestioni. Diceret enim aliquis: « Multi sunt Secundo autem modo, cum transgressio respicit facta particularia, non habentes plura beneficia. Quare istum reprobas, domine papa?» Et ipse D 30'" debet Ecclesia vel I praelatus Ecclesiae in foro publico excessus aliquos respondet, dicens: «Multa per patientiam etc.» Et tamen», ut dicit F 189v punire, nisi in quantum aperte vergunt in derogationem I pacis rei 75 G Io s s a, «per talem patientiam non dispensatur». Unde credo quod, si publicae, sicut vergunt universaliter furta, homicidia et huiusmodi, quae contra habentem plura beneficia alterum illorum a domino pa pa impe- Zucc. 74" statim I puniunt, in quocumque eos inveniunt. Ut secundum hoc 55 traretur et in iudicium deduceretur coram ipso, ipsum possidenti abiudi- intelligatur illud AUGUSTINI IO D e Ii b e r o a r b i t r i o: «Lex ista quae caret et impetrant i adiudicaret. populo regendo scribit ur, recte multa permittit per divinam providentiam Verumtamen si expediret Ecclesiae quod dominus papa edicto contra vindicanda. Etenim vindicanda haec assumit, scilicet tantum et non alia, HO pluralitatem beneficiorum poenam legalem in transgressores apponeret, A 66'" quae satis sunt conciliandae paci hominibus imperitis, I quanta possunt per ABCDFGH ABCDFaH 38 continetur] continuetur BCDFGH 38 quod tu] et in sed exp. eI quod tu sup. lin. F 60 enim] scr. sed in autem mUI. i. m. ai. mal1. A autem BCDFGH 60 ibi] om. F 38 tua] om. D 39 gallicanae] gallicae sed il1 gallicanae c"rr. sup. /i11. F 61 legis] regis D 63 disturbationem] distributionem sed il1 disturbationem 1'0/'1'. ai. man. 41 delinquentium] delinquantium C 43-44 contingit] convenit BCDFH 44 factum] A distributionem sed in disturbationem corI'. i. m. ai. /iII. B 63 pacis] rei addo a facta sed in factum CO''I'.B 45 quis] habet addo sed exp. F 46 puniendo] pudo A 64 sua Ecclesia] inv. G 65 huiusmodi] huius F 65 sine] sive(?) BH 65 sine] ad addo publicando BCDFGH 49 communis edicta] il1v. sed in communis edicta corI'. A sed exp. B 68 essent] esset G 68 quemcumque] quaecumque a 69 dicitur] dicit 50 nec] confuso F 53 in2] dereg addo sed exp. D 54 universaliter] similiter sed in BCDFGH 70 fuerint] fuissent G 71 Ubi] Ut a 73 istum] SCI'. sed il1 istud non mul. universaliter corI'. B 54 huiusmodi] huius sed in huiusmodi corI'. F 55 eos inveniunt] i. m. ai. /iII. B iniustum me sed in iustum me mUI. a 75 per] quod a 76 illorum] inv. sed in eos inveniunt corI'. A 56 I°] 11° A 57 multa] multe G 58 vindicanda '] illarum B 76-77 impetraretur] impetrarentur sed in impetraretur 1'0/'1'. D impetrarent a vindicari sed in vindicanda corI'. sup. /in. ai. man. A vitanda sed in vindicanda CO''I'.sup. 77 iudicium] indicium F 77 deduceretur] deducetur D 77 ipso] quod addo lin. F 58 Etenim vindicanda 2J om. (hom.) F 58 vindicanda 2 haec] inv. G 58 haec] ABCDFaH 79 Verumtamen] Utrum tamen F 79 expediret] expedire a om. B 58 assumit] assunt sed in assumit corI'. sup. lin. ai. man. A 58 scilicet] om. F 79 Ecclesiae] om. G 79 edicto] dicendo sed in edicto CO/'I'.a 80 transgressores] 58 scilicet ... alia] i. m. in! ai. man. A 59 conciliandae] consiliandae Aa 59 paci] transgressio sed in transgressores 1'0''1'. D pati a 59 imperitis] om. sed i. m. D 60 Cf. supra, p. 102,30-32. 60-61 AUGUST., De lib. arb., I, C. 5, n. 13 (CC lat. 29, 38-42 aREGOR. IX, Decrelales, III, tit. 5, C. 15 (ed. A. FRIEDBERG, II, 468-469). p. 218,65-68; CSEL 74, p. 13,22-25; PL 32,1228). 70-71 aREGOR. IX, Decretales, III, 56-60 AUGUST., De lib. arb., I, C. 5, n. 13 (CC lat. 29, p. 218,65-68; CSEL 74, p. 13,22-25; tit. 5, C. 18 (ed. A. FRIEDBERG,II, 471). 71-74 aREGOR. IX, Decretales, una cum Glossis, PL 32, 1228). III, tit. 5, C. 18 (755b,36-42). 74-75 Ibid. (735b,42-44). QUAESTIO 18 137 136 QUODLIBET" G 22va ut sic metu I poenae oves suas a praecipitio coerceret, ipse viderit, qui de transtulerit, a cathedra pel/atur». Dicit autem: «Mediocritate despecta, hoc redditurus est rationem. 20 administrationem celebrioris loci ambierit», quia, secundum G I o s s a m, «haec est praesumptio canonis, quia eo ipso quod transit ad maiorem, praesumitur esse ambitio». Consimili ergo ratione vel fortiori praesumi- QUAESTIO 18 tur ambitio, si non contentus unico beneficio, sibi simul cum illo aliud procurare voluerit, ut procedit argumentum ad primam partem. Quare, UTRUM LICITUM SIT ALIQUEM PETERE PRO SE IPSO 25 cum illud quod praesurilitur ambitiosum, in quantum huiusmodi habet DISPENSATIONEM AD TENENDUM SIMUL PLURA BENEFICIA • speciem mali et tale non licet propter scandalum (iuxta illud ApOSTOLI: «Ab omni specie mala abstinete vos»), idcirco attendendo ad genus I Circa secundum arguitur quod nullus potest licite dispensationem facti non licet omnino aliquem dispensationem petere pro se, I etsi B 50va H 45rb Zucc. 74va petere pro se, quia nullus potest Iicite sibi procurare minus, ut unam forte, quantum est ex intentione facientis, quandoque liceret, quoniam dignitatem, quam sine omni dispensatione posset tenere, quia nec 30 petens pro se dispensationem, aut quaerit in eo super quo dispensandum appetere licet, dicente AUGUSTlNO XIXo D e c i v i t a t e D e i, cap. 19°: est, id quod est honoris et temporalis emolumenti, aut id quod est oneris «Locus superior, etsi teneatur ut deceat, indecenter tamen appetitur». Ergo et spiritualis servitii. Primo modo ambitiosa est petitio, nec aliquo modo licet, iuxta illud etc. Contra est usus Ecclesiae, quia cum nemine dispensatur nisi I cum IO dist.' 50a, cap.o «Multi»: «Quicumque desideraverit primatum in terra, C 37va petente pro se, vel per se vel per alium. 35 inveniet confusionem in caelo, nec inter servos Christi computabitur, qui de primatu tractaverit». In isto casu dispensatio, etsi assecurat coram militante Ecclesia ne < SOLUTIO> infestetur, non tamen a crimine absolvit, dicente BERNARDO in e p i s t o I a a d R o b e r t u m et in eo cuilibet talium: «Quid tibi frustra quispiam Bad.45vG I Dicendum ad hoc quod in eo quod quis petit dispensationem pro se, 40 blanditur de absolutione apostolica, cuius conscientiam divina ligatam tenet duo sunt attendenda: et genus facti et intentio facientis. sententia? Tol/e occasiones. Respue blandimenta. Adulationibus claude Quantum ad genus facti praesumit ur esse ambitio, quandocumque 15 aures. Te interroga de te, quia tu te melius nosti quam alius. Attende cor aliquis aspirat ad maiora, cui sufficienter provisum est. Iuxta illud 7', q. e I': «Si quis episcopus, suae civitatis mediocritate despecta, administrat io- nem celebrioris loci ambierit et ad maiorem plebem quacumque ratione se ABCDFGH 19 a cathedra] acathera sed in a cathedra CO''1'. D 19 pellatur] appellatur sed in pellatur corI". C 22 esse] autem addo F 23 aliud] ad aliud sed ad exp. F 24 primam] primum B 25 ambitiosum] ambitio sive BD ambitio sit sed in ambitiosum co ''I'. F ABCDFGH 26 Apostoli] om. sed sup. lin. F 27 mala] mali BCDGH 27 vos] nos B 27 genus] post corr. ser. D 31 temporalis] intemporalis sed in exp. F 31 emolumenti] emoluti 81 sic] si sed in sic corr. C 81 poenae] penes sed in poenae corr. F 81 praecipitio] sed in emolumenti corr. F 31 oneris] et temporalis addo sed temporalis exp. D 33 licet] principio C 81 viderit] videret G 3 beneficia] supplevi 4 arguitur] articulum sed in liceret (?) G 3450'] I' G 34 desideraverit] desiderant C desideraverint G 37 casu] arguitur corr. A 4 potest licite] im'. BCDFGH 6 nec] neque G 7 XI X'] XX' XIX· causu sed u exp. B 37 dispensatio] dispensante B dispensationem G 38 tamen] tam G sed XX' exp. F 8 tamen] quando sed in tamen corr. sup. lin. F 10-11 cum petente] 40 de] apostolica addo D 40 divina] digna F 40 ligatam] ligatum BGH ligatum sed in competente H II per2] om. BCDGH 13 quod 2] om. F 13 petit] sibi addo F ligatam corr. CD om. F 41 Adulationibus] adulationis G 15 genus] agens sed in genus corr. F 16 aspirat] impetrat sed exp. et aspirat sup. lin. F 18 celebrioris] celeberrioris sed in celebrioris corr. F 19-20 Ibid. 21-22 GRATIANUS, Decretum, una cum Glossis, II, C. VII, q. I, C. 31 (1099D). 24 cr. supra, p. 136,4-9. 27 I Thess., V. 27. 34-36 GRATIANUS, 8 AUGUST., De eiv. Dei, XIX, C. 19 (CC lat. 48, p. 687,31-33; CSEL 402, p. 407,3-5; Decretum, I, dist. 40, c. 12 (ed. A. FRIEDBERG, I, 148; PL 187, 218A-B). PL 41,647). 17-19 GRATIANUS, Decretum, II, C. VII, q. 1, c. 31 (ed. A. FRIEDBERG, I, 39-44 BERNARDUS CLARAEVALLENSIS, Epist. I, n. 9 (ed. J. LECLERCQ, 7, p. 7,15-23; 578; PL 187, 758B). PL 182, 75B-C). 13S QUODLIBET" QUAESTIO 18 139 A 66vb tuum. Discute intentionem. Consule veritatem. Tua tibi conscientia I I Si vero petens pro se dispensationem quaerit quod oneris est et servitii, Bad. 46'H Bad. 46'0 responldet». Respondet re vera multis, quia non pietas, sed ambitio ad aut ergo quaerit illud ex desiderio et affectione, aut ex necessitate et Zucc. 74vb petendum pro I se dispensationem movet. 45 05 timore. H 45va Unde BERNARDUS in epistola I ad Henricum Senonensem Primo modo omnino non licet, quia «locus regiminis desiderantibus a r c h ie p is c o p um: «Multi non tanta fiducia et alacritate currerent ad negandus est,fugientibus o.fferendus», ut dicit GREGORIUS sa, q! Ia, cap.o honores, si esse sentirent et onera. Gravari I profecto metuerent, nec cum· «In scripturis». Unde petens dispensationem pro se, desiderans et tanto labore et periculo quarum libet affectarent in/uias dignitatum. Nunc affectans onus atque servitium etiam intentione proficiendi sibi et aliis, vero, quia sola attenditur gloria et non poena, purum esse clericum 50 70 zelum Dei habet"et desiderium proficiendi, sed non secundum scientiam, erubescitur in Ecclesia, sese vi/es aestimant et inglorios, qui quocumque quia occupatio omnino non debet esse in desiderio, etiam illis quibus I B 50vb eminentiori loco non fuerint sublimati». Et infra: «Semper aestuantes incumbit in unica beneficio, dicente GREGORIO in G los s a s u p e r desiderio, quo utique magis ac magis et di/atentur in plura et ad celsiora E x o d u m XXIIIIo: «Sancti viri qui exterioribus servire officii necessitate sublimentur». Et infra: «Huius rei gratia non pigritantur crebro terere coguntur, studiose semper ad cordis secreta refugiunt»; multo ergo minus limina apostolorum, inventuri et ibi, quod magis dolendum est, illos scilicet, 55 75 affectanda est in pluribus, cum vix sit aliquis qui unico sufficere possit, ut qui suae fa veant improbae voluntati. Non quod valde romani curent quo fine dictum est. res terminetur, sed quia valde diligunt munera, sequuntur retributiones. Secundo modo in casu forte licitum esse potest. Unde distinguendum Nude nuda loquor. Non detego verenda, sed inverecunda confuto». De hoc, est .quia petens aut imperfectus est virtutibus, et plures supersunt qui libro Ill° ad Eugenium papam: «An non limina apostolorum iam plus melius oneri beneficii alterius impositi sufficiunt quam ipse solus duobus, ambitio quam devotio terit? An non vocibus eius vestrum tota die I resultat 00 xo aut tam perfectus est virtutibus, ut melius sufficiat oneri utriusque palatium? An non quaestibus eius tota legum canonumque disciplina beneficii, quam aliquis qui superest, sufficere possit oneri alterius. insudat? An non spoliis eius omnis Italia inhiat inexplebi/i aviditate?» Primo modo adhuc non licet petere pro se, quia hoc non sine temeritate aut ambitione esse posset. Hinc dicit GREGORIUS I° P a s t o r a I ium: « Virtutibus pollens coactus ad regimen veniat .. virtutibus X5 I vacuus nec coactus accedat». Et sicut est de regimine populi in eodem F 190' beneficio I, ita et de servitio Ecclelsiae, maxime in diversis beneficiis, quia H 45vb ABCOFGH Zucc. 75'a eadem est ratio utrobique. 44 Respondet re] Respondere F 45 movet] monet FH 47 currerent] crederent F Si autem sit aliquis tam perfectus virtutibus, et spiritualibus, dico, et 48 esse] ser. sed in et se mut. i. m. lii. m{//1. A et se BCOFH in se G 48 profecto] perfecto G 49 et] om. D 49 periculo] qualis ut add. sed dei. A 51 inglorios] ingloriosos CG 51 qui] past CO'T. SCI'. D 52 Et] Etiam G 52 aestuantesJ aestuante BCOGH 53 utique] usque C 53 ac magis] om. (hom.) G 53 celsiora] caelestia ABCDFGH BCOFGH 54 infra] ita BCOH 54 terere] posr CO'T . .1('1'. B terrere D tenere G 55 illos scilicet] sup. lin. A 55 scilicet] sup. lin. F 56 qui] om. G 57 sequuntur] sequitur B 58 Nude] Unde BCFH 58 verenda] irreverenda sed ir exp. F 63 dispensationem] beneficium dispensationem sed beneficium exp. F 63 et] om. sed sup. 58 confuto] confutor D .1('1'. sed in confutor mut. H 58 hoc] haec GH 59 An] Ad sed in lin. F 64 ex 'J quod CGH quod sed dei. er ex i. m. liI. !i/(. BD 64 et2] aut C An COfl'. B 60 terit] tenet sed in terit COfl'. sup. lin. F 60 non] om. BO 60 vestrum] 70 secundum] om. B 71 etiam] in addo G 73 XXIIII"] et sed exp. er XXIIII" i. m. F nostrum CG nostrum (?) BO 60 die] vestrum add. sed exp. F 62 aviditate] niditate 73 viri] sancti addo sed exp. F 73 officii] officiis GH 77 Unde] de lIlld. sed exp. G 78 quia] quod BCDGH 78 aut] quod sed exp. ei aut sup. lin. B 78 est 2] in addo G sed in aviditate CO'T. sup. lin. F 79 beneficii] beneficiis CH beneliciis sed s ems. D 81 quam] !}(ISI CO'T. s('I'.F 81 sufficere possit] ill\'. F 84 coactus] om. G 87 ratio] causa BCOFGH 88 sit] si 47-52 BERNARDUSCLARAEVALLENSIS, moribus eI officio episcoparum (Epis\. ad Henr. De sed t inser. D 88 aliquis] quis BO 88 et 2] in BCGH in sed in et COI'I'. ai. Ii/(. D Senon. archiep.) (ep. 42), c. 7, n. 25 (ed. J. LECLERCQ, 7, p. 12\,16-21; PL 182, 826A). 52-54Ilbid., n. 27 (ed. J. LECLERCQ,7, p. 123,6-7; PL 182, 827B). 54-58 lbid., n. 29 (ed. J. LECLERcQ, 7, p. 124,14-18; PL 182, 828B). 59-62 BERNARDUS 66-67 GRATIANUS, De('l'erum, II, C. VIII, q. I, c. 9 (ed. A. FRIEDBERG,I, 592; PL 187, 776A). CLARAEVALLENSIS, e considel'lltione, III, C. I, n. 5 (ed. J. LECLERCQ, 3, p. 434,19-23; D 73-74 Glossa ordo in Exod., XX IV, 2 (I, 729A-B; PL 113, 265B). 75-76 Cf. supra, p. 124, PL 182, 760C-D). 20-21. 84-85 GREOOR., Regllla pastoralis, I, C. 9 (PL 77, 22C). 140 QUODLIBET II QUAESTIO 18 141 corporali bus, ut melius sufficiat, cum onere sui beneficii quod obtinet, ad necesse est animo sublire». Et hoc, ut dicit AUGUSTINUS,«propter C 38'a explendum onus beneficii super quod dispensatio imploranda est (ut et 'iO necessitatem caritatis». Et hoc < non> nisi probabili praecedente con- G 22vb necessitas impellentis opportunitatis vel suadent is I utilitatis, publicae, iectura quod oneri plus aliis valeat, et quod tunc non nisi cum timore dico, non privatae, ad dispensandum suadeat), in hoc casu aut habens 15 accedat, dicente GREGORIO onere quasi consimili, I·, q! I·, «Non est in potestatem dispensandi quaerit cum quo possit dispensare imponendo ei putanda»: «Quisque sacerdotium non ad elationis pompam, sed ad utilita- onus beneficii vacantis, aut non. tem adipisci desiderat, prius vires suas cum eo quod subiturus est, onere In secundo modo adhuc, ut arbitror, nullo modo petere potest ut in 'i5 metiatur, ut, si .est impar, abstineat, et ad id cum metu, etiam cui se secundo beneficio obtinendo secum dispensetur, et hoc propter speciem sufficere aestimat, accedat». Quanto magis ergo ad I onus plurium B 51'a Bad.46'1 mali et ambitionis suspicionem. I De hac sarcina secundi beneficii credo 20 beneficiorum, cui nullo modo se sufficere aestimare potest nisi compara- dicendum, sicut dicit AUGUSTINUS suscipienda sarcina episco palis de tive, quia alii sufficientes omnino I desunt, et tunc casus dispensandi cum D 31'a officii supra, XIXo D e c i v i t a t e D e i: «Quam sarcinam si nullus eo occurrit, ut ei plura beneficia quasi propter c1ericorum paucitatem imponit, vacandum est». Sed in casu credo quod deberet sufficienter 00 committantur. insinuare habenti potestatem dispensandi, ut provideret de persona cui I Et si sic promptum se offerre, ut cum eo dispensetur ad obtinendum Bad. 46'K posset dispensando imponere onus illud, et sic in eius dispositione 25 simul plura beneficia, appelletur «petere pro se dispensationem», dico A 67'a relinquere, I nec ulterius quidquam agere. quod in hoc solo casu licet petere dispensationem. Si vero quaerens cum quo possit dispensare, et non est inventus ab eo (Nisi forte quis habeat beneficium intantum tenue, quod nullo modo cui potest onus illius secundi beneficii conferre ad profectum Ecclesiae, personae suae sufficiat. In hoc enim casu forte posset petere dispensatio- hoc casu credo quod potest semetipsum offerre paratum ad onus nem, I ad modum quo pauper c1ericus, qui nullum omnino beneficium H 46'" suscipiendum et Ecclesiae serviendum, ad modum quo obtulit se Isaias, 30 adeptus est, I et alias dignus, potest pro se petere ut unicum beneficium Bad.46vK secundum quod dicit, I s a i a Vlo: «Audivi vocem Domini dicentis: obtineat. Sed tamen BERNARDUSt IOANNES e glossatores canonum volunt «Quem mittam? Et quis ibit nobis?» Et dixi: «Ecce ego, mitte me». Et quod, quantumcumque tenue beneficium quis prius acceptavit, I non Zucc. 75,b dixit: «Vade);». Hinc dicit GREGORIUS:«Sicut toto desiderio debemus IO liceat eum accipere secundum, et quod «sibi ipsi imputare debet quod occupationem fugere, ita, si desit qui praesideat, occupationis onus libenti tam tenue beneficium ab initio acceptavit», et ita nec talis omnino posset 35 pro se petere dispensationem ad obtinendum beneficium secundum. Et ABCDFGH ABCDFGH 89-90 quod ... beneficii] om. (hom.) G 92 aut] om. G 93 dispensandi] om. sed i. m. ai. 13 nisi] ubi BD 14 aliis valeat] illl'. F 14 cum] sup.lin. A cum causae sed causae exp. F iiII. sed anle potestatem inser. C 95 ut'] non C 96 beneficio] officio sed exp. et 15 I"] can.' addo G can.' addo sup. lin. ai. iiII. C 15-16 est putandaJ reputanda BCDGH beneficio i. m. ai. iiII. B 96 et] in G 96 hoc] haec H 97 ambitio nis] ambitionem 16 sacerdotium] sacerdotum C 17 quod] quem ABCDFGH 17 subiturus] subdi- BCFGH ambitionem sed in ambitio nis corr. sup. /in. ai. /iII. D et addo F et addo sup. /in. turus G 18 si est] sicut G 18 abstineat] om. sed i. m. ai. litf. C 18 et] om. F ai. litl. C 97 suspicionem] suspectionem suspicionem sed suspectionem exp. F 21 alii] aliis sed s exp. B 21 desunt] desinit G 24 promptum] pronitum G est mld. D 98 dicendum] quod addo G 98 episcopalis] temporalis G 99 officii] beneficii sed in 24 ut] om. G 25 beneficia] et addo G 25-26 dico ... dispensationem] om. (hom.) sed i. officii corr. i. m. ai. /itt. C 00 imponit] imposuit C 00 deberet] debent G m. F 25 dico] et addo sed exp. B 27 quod] om. B 28 personae ... sufficiat] sufficiat 1 dispensandi] dispensanti A I ut] om. B 5 illius] b addo sed exp. A 7 obtulit se] suae personae F 28 In] Inde sed in In corr. F 30 potest pro se] pro se potest B 33 inI'. F 8 secundum ... Isaia] om. (hom.) G 9 mittam] mittant sed in mittam COIT.F et] om. G 33 ipsi] om. B 33 imputareJ reputare BDGH reputare sed in imputare CO/T. 9 ibit] ex addo i. m. ai. /itt. C 9 nobis] vobis CH vobis (?) F 9 mitte] mitto BCDGH i. m. ai. iiII. C 34 talis] similis sed in talis COri'.sup. lin. F 34-35 omnino ... petere] pro iler. F IO dixit] dixi CG 10 Hinc] Sicut F IO toto] te addo H Il praesideat] se omnino petere posset F 35 pro se] posse sed in pro se CO/T.G 35 obtinendum ... praesidet BCDFGH 11 occupationis] occupatum sed in occupationis CO'T. i. m. F secundum] secundum beneficium obtinendum F 99 Cr. supra, p. 136,8-9. 99-00 AUGUST., De eil'. Dei, XIX, C. 19 (CC la!. 48, p. 687,35- 12-13 GRATIA NUS, Decretum, II, c. VIII, q. 1, c. II (ed. A. FRIEDBERG, I, 594; 36; CSEL 40', p. 407,6-8; PL 41, 648). 8-10 Is., VI, 8-9. 10-12 GRATIANUS, PL 187, 778A). 16-19 Ibid., C. I, q. I, C. 27 (ed. A. FRIEDBERG,I, 370; PL 187, 495B). Decretum, II, C. VIII, q. I, C. 9 (ed. A FRIEDBERG, 1,592; PL 187, 776B). 33-34 GRATIA NUS, Decretum, una cum Glossis,lI, C. XXI, q. I, c. 1 (1633B). 142 QUODLIBET II QUAESTIO 18 143 tamen forte paucitas c1ericorum et tenuitas beneficiorum duo casus sunt, 00 suadente utilitate, non privata, sed publica. Et sic ad petitIOnem non in quibus solis licet dispensare super pluralitate beneficiorum et ad quos dispensat tamquam ad petitionem, sed tamquam ad insinuationem, iuxta omnes alii reducendi sunt). hoc quod papa in litteris suis dispensatori is non solet allegare petitionem Sed in hoc casu se promptum offerre non potest dici «petere pro se», alicuius pro ratione dispensandi, sed vel necessitatem Ecclesiae vel quia, ut dictum est, hoc non licet ipsum facere pro utilitate propria et 40 utilitatem. Quae forte saepius falso insinuantur, I propter quod ex I falsa privata, sed solum pro necessitate Ecclesiae aut utilitate publica. Nec' 05 suggestione frequenter dispensationes impetrant ur. I Sed in hoc provi- potest hoc dici absolute «petere», sed magis «in debito oboedire». In eo deat sibi, cuius. est dispensare, quia secundum ApOSTOLUM: Iam inter « enim quod potens dispensare quaerit utilem, cum quo dispensare p~ssit dispensatores quaeritur ut fidelis quis inveniatur». Ipsius enim potius est cum opus est, et persona talis non videt ad manum aliquem idoneum qui quaerere, cum quibus poterit et debeat dispensare aut honores et se offerat, cum quo dispensari de iure possit, ipsa, inquam, talis persona 45 dignitates conferre, quam illorum, petere ab eo ut cum eis dispensetur aut quasi in generali per hoc vocata est, ut Ecclesiae subveniat si possit. Et sic 70 ut dignitates I sive honores eis conferantur. Immo isti omnino hoc facere tamquam necessitate urgente in tali casu, non voluntate affectante, ad non debent, nec licet eis, sed magis debent talia fugere. Ipse autem illos debitum exsolvendum se promptum offerre < debet>, iuxta illud quod qui digni sunt ad hoc, debet quaerere, et non petentibus, sed fugientibus dicit GREGORIUS I° P a s t o r a Ii um: «Si Unigenitus Patris pro explen- in talia offerre, et quaerentibus et petentibus tamquam ambitiosis et da omnium salute de secreto Patris ad publicum nostrum egressus est, nos 50 indignis ea denegare, ut dictum est. Unde recitat AUGUSTINUS dictum quid dicturi sumus, si secretum nostrum praeponimus utilitati 75 fuisse de Catone: «Quo minus petebat gloriam, tanto magis illum proximorum 1» sequebatur». Et addit ibidem, VO D e c i v i t a t e D e i: «Honores, quos Absolute ergo et proprie loquendo de «petere pro se», nullus potest non expetivit Cato, petere non debuit, sed ei civitas ob eius virtutem non licite pro se dispensationem petere, nec ut cum ipso dispensetur super peltenti dare». Et hoc est, ut credo, quod fieri debet. Si secus fiat, ipsi G 23'a pluralitate beneficiorum, vel per se vel per alium procurare. 55 viderint qui faciunt. Bad,46vL I Ad obiectum in oppositum, quod «cum nemine dispensatur, nisi cum petente vel per se vel per alium», dicendum quod, si dispensans iuste dispensat, non dispensat, ut dictum est, nisi urgente necessitate vel ABCDFGH ABCDFGH 36 tamen] ei G 37 pluralitate] pluralitatem B 37 et] om. F 39 se promptum] 61 petitionem] suam addo G 61 insinuationem] petitionem insinuationem sed petitionem proni tum se G 41 utilitate] utilitatem B 42 dici] facere dici sed facere exp. F exp. H 62 hoc] illud C 64 saepius falso] inI'. C 64 falsa] falsi BCDFGH 67 ut 43 potens] petens CF 44 et] om, G 44 non] ut H 45 offerat] post corr. ser. D ... quis] quis ut fidelis G 70 ut] honores addo CDH 70 conferantur] conferant ei sed in 46 vocata] nota sed in vocata corr. sup. lin. aI. liff. B 49 pro] om. sed sup. lin. F conferantur corr. B 70 isti] ista H 70 hoc] haec H 71 illos] alios sed iII illos corr. 50 omnium] omni G 50 egressus] post corr. ser. B 51 sumus] om. BCDFGH sup. iiII. F 72 sed] om. B 74 indignis] indignus sed iII indignis corr. F 74 ea 55 per '] pro F 57 nemine] veniendi sed deI. et nemine i, m, D neminem G 58 si] om, denegare] eadem negare G 75 petebat] patebat sed iII petebat corr. sup. IiII. aI. liff. B CDGH om. sed i, m. aI. liff. sed post dispensans inser. B 59 necessitate] utilitate vel s 75 tanto] om. F 77 ei] ea F 78 petenti] tenti G 78 Et] om. BCDFGH necessitate sed utilitate vel s exp. F 79 faciunt] faciant C om. G 40 Cr. supra, p. 117,52-54, p. 125,46-48. 49-52 GRATIANUS, Deeretum, II, c. VIII, q. I, 66-67 I Cor., IV, 2. 74 Cf. supra, p. 139,66-68. 75-76 AUGUST., De eil'. Dei, V, C. 12, C. 9 (ed. A. FRIEDBERG, I, 592; PL 187, 776A-B). 57-58 Cr. supra, p. 136,10-11. n.4(CClat.47,p.145,105-106;CSEL40',p.236,6-7;PL41, 156). 76-78 Ibid.(CClat. 59 Cr. supra, p. 117,52-54, p. 125,46-48, p. 142,40-41. 47, p.145,117-119; CSEL 40', p. 236,19-20; PL 41, 156). QUAESTIO19 145 144 QUODLIBETII Unde BERNARDUS in epistola ad Fullconem: «Ne tibi frustra 031rb QUAESTIO 19 blandiaris quod tuis contentus aliena non rapias. Verumtamen quae sunt illa 25 tua? Beneficia Ecclesiae? Recte, quia surgis ad vigilias, vadis ad missas, UTRUM LICEAT VIROS ECCLESIASTICOS DE BONIS ECCLESIAE horis chorum nocturnis diurnisque frequentas. Bene facis. Sic enim prae- DELICATAM DUCERE VITAM PRO SEMETIPSIS. LUCIIS bendam gratis non accipis. Dignum est ut, qui altario deservit, de altario MAGNIS ET DELICATIS CIBARIIS VESCENDO ET PRETIOSIS vivat. Non autem ut de altario luxurieris, ut de altario superbias, ut de VESTIBUS ET EQUIS ET TALIBUS UTENDO 5 altario compares tibi frena aurea, sellas depictas, calcaria deaurata, varia 30 grisiaque pellicia a collo et manibus ornatu purpureo divers(/icata. Denique Zucc. 76ra I Circa tertium arguitur quod non liceat viris eccIesiasticis in expensis quidquid praeter necessarium victum ac simplicem vestitum de altario praeternecessariis bona eccIesiastica consumere, quia pro eis omnibus retines, tuum non est, rapina est, sacrilegium est. «Habentes», I inquit B 51va dicit ApOSTOLUS: «Habentes quibus vescimur et tegamur, his contenti Apostolus, «victum et vestitum», non «victum et ornatum ». Sic ergo nos sumus». Sed in hoc excIuditur omnis usus praeternecessarius. Ergo etc. contenti simus vestimentis quibus operiamur, non quibus lasciviamus, non In contrarium est communis consuetudo. IO 35 quibus superbiamus, non quibus mulierculis placere studeamus». Ait enim idem I a d H e n r i c u m S e n o n e n s e m a r c h i e p i s c o p um: H 46va «Clamant nudi, clamant famelici, conqueruntur et dicunt: «Dicite, pont(/i- ces, in freno quid facit aurum? Nobis fame et frilgore miserabiliter Bad.47rM Bad.46vM I Dicendum ad hoc quod, secundum quod dicitur ]Qa, q! 2', laborantibus quid conferunt tot mutatoria vel extensa in perticis vel plicata 40 in manticis? Nostrum est, quod effunditis. Nobis I crudeliter subtrahitur, C 38va «Precariae»: «Res Ecclesiae quemque tractare convenit ut alienarum rerum dispensatorem, sed non ut proprio rum largitorem», et ut, secundum quod quod inaniter expenditis. Nostris necessitatibus subtrahitur quidquid cedit dicitur in cap.o proximo sequenti, «episcopus habeat potestatem in rebus 15 Ecclesiae ut dispenset ea necessitatem habentibus cum omni reverentia et timore Dei, participare etiam oportet eum quae necessaria sunt, si tamen ABCOFOH F 190v ipse aut qui cum eo sunt fratres, I indiguerint aliquo, ut necessitatem in 23 Fulconem] Fulcanem sed in Fulconem CO/T. Sllp. lin. ai. IiII. C 24 Verumtamen] nullo patiantur, secundum ApOSTOLUM dicentem: « Victum et tegumentum Verum tamen sed in Verumtamen ('O/T. F 26 horis chorum] horis q horis quorum habentes, his contenti sumus »». Ubi dicit G 1o s s a: «Nota qualiter 20 chorum sed horis q et quorum dei. O 26 chorum ... diurnisque] nocturnis diuturnis (?) exponitur hoc verbum «indiguerint », ut artetur tantum ad victum et chorumque F 26 nocturnis diurnisque] nocturnisque diurnis O 26 Bene facis] Facis Bene facis sed Facis exp. F 27 est] om. B 27 altario '] alterio sed in altario ('orI'. B vestitum» (intel1ige: necessarium). 27 deservit] deserviat sed a eras. F 27 altario 2] alterio sed in altario ('O/T. B 28 ut'] om. ABCFOH om. sed i. m. al.litt. D 28 de altario '] om. BCGH om. sed i. m. 01. iiII. D 29 sellas] cellas G 30 grisiaque] depicta addo sed dei. O 31 praeter] post sed in praeter corI'. F 31 victum] om. sed i. m. F 33 victum] suum addo D 34 lasciviamus] ABCOFGH lacisciviamus sed inlasciviamus corI'. F 35 superbiam us] superiamus sed in superbiamus ('orr. sup. lin. D 35 mulierculis] mulierulis ACH mulierulis sed in mulierculis co/"/'.sup. lin. ai. li/t. BO mulieribus F 35 Ait] Ut ABCFOH Ut sed in Ait ('orI'. D 36 idem] dicit 6 liceat] licet BCOFOH 8 tegamur] tegimur BCOOH 9 sumus] simus O addo i. m. F 37 nudi] undi H 38 in freno] inferno OH inferno sed in in freno CO/T. i. m. 9 praeternecessarius] praeternecessariis BOF praeternecessarii O 9 Ergo] om. F al.lill. C inferno sed in in freno CO/T. F inferno sed in infinito mut. B 38 Nobis] Vobis H 12 secundum quod] om. (ham.) O 12 IO'] XX' sed X exp. F 13 quemque] quaeque O 39 mutatoria] vestium addo i. m. ai. IiII. D 39 in perticis] iter. sed exp. F 41 Nostris] 15 sequenti] ut addo ABCOFOH 16 necessitatem] necessitate O 17 oportet] opus om. sed i. m. ai. iiII. B 41 quidquid] quid sed in quidquid ('orI'. sup. lin. F 41 cedit] BCOOH 18 indiguerint] indiguerunt FO 19 nullo] illo F 20 sumus] simus O ceditur ABCO ceditur sed ur eras. D 20 Ubi] Ut sed in Ubi CO/T. F 21 ut artetur] i/er. sed exp. D 23-35 BERNARDUSCLARAEVALLENSIS, Epist. 2, n. II (ed. J. LECLERCQ,7, p. 21,10-24; PL 8-9 I Tim., VI, 8. 13-14 ORATIANUS, Decretum, II, C. x, q. 2, C. 4 (ed. A. FRIEDBERG,I, 182, 86B-0). 37-43 BERNARDUSCLARAEVALLENSIS, moribus et officio episcoporum De 620-621; PL 187, 81IA). 15-20 Ibid., C. 7 (ed. A. FRIEDBERG, I, 621; PL 187, 812A). (Epis!. ad Henr. Senon. archiep.) (ep. 42), C. 2, n. 7 (ed. J. LECLERCQ, 7, p. 106,8-18; 19-20 I Tim., VI, 8. 20-22 ORATIANUS, Decretum, una cum G/ossis, II, c. x, q. 2, c. 7 PL 182, 8150-816A). (l179A). 146 QUODLIBET Il QUAESTIO 19 147 Zucc. 76rb vanitatibus vestris. Iumenta gradiuntur I onusta gemmis, et nostra non est? Numquid quia ampliatae sunt possessiones, ampliandae sunt expen- curatis crura nuda caligulis»». sae, et non potius elemosynae? «Aurum enim habet Ecclesia, non ut servet, Bad. 47rN I Sic igitur patet quod de bonis Ecclesiae viri ecclesiastici nihil possunt 65 sed ut eroget et subveniat in necessitatibus», ut 12', q" 2", «Aurum». Et sumere ad superfluitatem, sed solum quod pertinet ad victus et vestitus 45 similiter potest dici: aurum habet Ecclesia, non ut sumptus ampliet, sed ut necessitatem. eroget. Sed e contra timeo quia contingit quod dicit BERNARDUS in Qui tamen, ut dicit G los s a super capitulum illud «Episcopus»,' e p is t o I a a d In n o c e n t i li m p a p a m: «Alienis laboribus locupletan- «melior vel peior dandus est secundum qualitatem personarum». Et ut tur clerici, comedunt fructum terrae et prodiit quasi ex adipe iniquitas dicitur dist.e 41 " secundum AUGUSTINUM De doctrina christia- 70 eorum. Quos respicit proprie hodie illa vetus scriptura: «Sedit populus n a, cap. o «Quisque»: «In omnibus talibus non usus rerum, sed libido in 50 manducare et bibere et surrexerunt ludere »». De quibus dicit BERNARDUS culpa est. Quid ergo locis et tempori et personis conveniat, diligenter in fine Illi ad Eugenium: «Solent dicere: «Num de vestibus cura est Deo, attendendum est. Fieri enim potest ut sine aliquo vitio cupidinis vel et non magis de moribus? An forma haec vestium dijJormitatis mentium ac voracitatis pretiosissimo cibo sapiens utatur, insipiens autem foetidissimae morum indicium est?» Quid sibi vult quod clerici aliud esse, aliud videri gulae flamma vilissimis ardescat. Nam in huiusmodi omnibus rebus non ex 75 volunt? Nempe habitu milites, quaestu clericos, actu neutrum exhibent. I H 46vb A 67va earum natura, quibus utimur, sed ex causa utendi vel modo I appetendi vel 55 Neque pugnant ut milites, neque ut clerici evangelizant. Cuius ordinis sunt? probandum est vel improbandum quod facimus». Cum utriusque esse cupiunt, I utrumque deserunt, utrumque confundunt. B 51vb Sed hanc causam utendi timeo quod nimium extendimus: crevit enim « Unusquisque, inquit Apostolus, in suo ordine resurget ». Isti in quo? An nimium decus Ecclesiae in his, et honestas exterior. Utinam magis qui sine ordine peccaverunt, sine ordine peribunt? Aut si summe sapiens crevisset interior, secundum illud quod dicitur dist. e 41': «Episcopus so Deus veralciter creditur a summo usque deorsum nihil inordinatum relin- Zucc. 76V' vilem supellectilem et mensam ac victum pauperem habeat, et dignitatis 60 suae auctoritatem fide et vitae meritis quaerat». Sed dicit ibi Glossa: «Hoc hodie non tenet, quia modo habent amplas possessiones». Sed quid ABCDFGH ABCDFGH 64 non '] om. sed sup. lin. ai. iiII. D 64 Aurum enim] inv. B 65 erogetJ erroget G 66 similiter] simpliciter sed in similiter cort". sup. lin. F 66 ut' J om. sed sup. lin. F 42 vestris] om. sed i. m. F nostris (?) H 42 onusta] amissa B honesta G 43 nuda] 66 ampliet] ampliat BCDFGH 67 eroget] erroget G 67 contra] converso BCDFGH nuta C 44 igitur] ergo BCDFGH 44 nihil] non G 44 possunt] potest sed dei. eI 67 quia] quod CH 67 contingit] convenit sed in contingitcorr. F 67 quod] ut sed exp. possunt i. m. 01. li/l. B 45 sed] quod addo sed exp. G 4941'] om. sed i. m. C et quod i. m. aI..man. A 67 Bernardus] Glossa G 69 prodiit] periit prodiit sed periit 50-51 in ... est] est in culpa D 51 ergo] igitur H 51 locis] loci BDH loco CG exp. F 72111'] secundi sed dei. et III sup.lin. A 72 Num] Non C 72 cura est] illi'. C 52 aliquo] alio CGH alio sed in aliquo corr. 01. iiII. B 53 voracitatis] veracitatis sed in 72 est] enim D 73 difformitatis] difformitas A deformitas FGH difformitas sed vel voracitatis corr. B 53 pretiosissimo] pretiocissimo BDH 53 foetidissimae] foeti deformitas i. m. C deformitas vel difformitas D deformitas vel deformitas sed vel diffime D 54 in] om. sed sup. lin. F 54 ex] est CDGH est ad sed in ex corr. sup. lin. ai. deformitas exp. et deformitas in difformitatis corr. sup. lin. ai. litl. B 74 indicium] IiII. B 55 earum] eorum AF 55 ex] ut CDGH ut sed dei. eI ex sup. lin. ai. iiII. B iudicium BCDGH 74 sibi] igitur G 75 actu] acta G 76 neque] nec G 55 causa] animi sed exp. eI dei. eI causa sup. lin. A 57 nimium] nimiam sed in nimium 77 utriusque] utrumque A 77 deSerunt] desinint sed in deserunt COIT. F COIT. F 57 extendimus] excendimus AD 58-59 magis crevisset] et A 59 secundum] 77 confundunt] communio confundunt sed communio exp. F 78 suo ordine] inv. contra A 60 supellectilem] supercimlem sed dei. eI supellectilem i. m. 01. IiII. B BCDFGH 79 sapiens] capiens H 80 usque] ad addo A 61 Sed] ut addo BCDFGH 62 Hoc] om. D 64-65 GRATIANUS, Decretum, II, C. XII, q. 2, C. 70 (ed. A. FRIEDBERG, I, 710; 48 GRATIANUS, Decretum, una cum Glossis, II, C. X, q. 2, C. 7 (I 179B). PL 187, 925A). 68-71 BERNARDUSCLARAEVALLENSIS, Episl. 152 (ed. J. LECLERCQ,7, 50-56 GRATlANUS, Decretum, I, dist. 41, c. I (ed. A. FRIEDBERG, I, 148-149; PL 187, p. 358,12-15; PL 182, 311C). 69-70 Ps. LXXII, 7. 70-71 Exod., XXXII, 6; cf.! Cor., 218B-C). 59-61 GRATIANUS, Decretum, I, dist. 41, C. 7 (ed. A. FRIEDBERG, I, 150; x, 7. 72-82 BERNARDUS CLARAEVALLENSIS, e consideralione, III, c. 5, n. 20 (ed. D PL 187, 221A). 62 GRATIANUS, Decretum, una cum Glossis, I, dist. 41, C. 7 (267G). J. LECLERCQ,3, p. 447,23-448,5; PL 182, 77IA-772A). 78! Cor., xv, 23. 148 QUODLIBET " quere, vereor non alibi ordinandos, quam ubi nullus ordo, sed sempiternus horror inhabitat ». Ad necessitatem ergo pro qualitate personarum, temporum, locorum et societatum et huiusmodi possunt ecclesiastici viri rebus Ecclesiae uti TABLES Zucc. 76vb secundum magis et minus, ad superf1uitatem I autem et excessum S5 nequaquam. Qualitatem autem illam et quantitatem ad regulam I. Œuvres citees par Henri (et par I'editeur dans I'apparat) rationis quilibet per industriam suam determinabit. Nec certa regula universalis super hoc dari potest. II. Table onomastique III. Manuscrits cites IV. Publications citees V. Table desmatieres Bad.4710 I Quod arguitur, quod «in contrarium est consuetudo», dicendum quod 90 non est consuetudo, sed corruptela perniciosa. ABCDFGH 81 vereor] vergor sed in vereor corr. sup. lill. F 81 ordinandos] inordinandos BCGH inordinandos sed in dei. D ordinandus ordinandis sed ordinandus exp. F 82 horror] con horror D 82 inhabitat] inhabitant B 83 ergo] om. A 84 ecclesiastici viri] inv. BCDFGH 84 viri] sup.lin. ai. man. A 85 secundum] sed B 86 et] om. sed sup. lin. ai. man. A 87 certa] circa sed dei. eI certa i. m. ai. iiII. B 90 quod '] sup. lin. ai. man. A om. G 91 est] om. A 91 perniciosa] Expliciunt quaestiones de quolibet disputatae et determinatae a magistro Henrico de Gandavo archidiacono brugensi in natali Anno Dornini MO Cco LXXVUO, et erant in universo 19. addo BC (in universo om. c) DH Explicit secundum Quodlibet addo G (r. 2yb) 90 Cr. supra, p. 144,10. ,1 j I ŒUVRES CITEES PAR HENRI (et par l'editeur dans l'apparat) Les chiffres en caracteres romains renvoient aux citations. non-litterales; Les chiffres en italiques, aux citations litterales; Les chiffres entæ parentheses, aux citations d'identification incertaine. Les chiffres places en exposant indiquent combien de fois une source est citee il la meme page. AMBROSIUS Ana/)'tica posteriora (TransI. Anon. sive 'Ioannis', ed. L. MINIO-PALUELLO, dans De lncarnationis Dominicae sacramento (ed. Arist. Lat.IV2, Brugge 1968; ed. lunt., I, O. FALLER, dans CSEL 79, Wien 1864; p. 2'; ed. I. BEKKER). PL 16, Paris 1845 1, Paris 18802). I, c. 7: 62 c. 9: 17 c. II: 5 c.27: 62 ANONYMUS \ Auctoritates AristoteUs (ed. J. HAMESSE De anima (in ALBERTI MAGNI dans Philosophes Medif!vaux XVlI, Commentario, ed. CI. STROICK, Miinster Louvain-Paris 1974) 1968; in A VERROIS Commentario, ed. 15,8: 83 St.CRAWFORD dans CCAA. VI,I, 36,51: 82 Cambridge (Mass.) 1953; ed. lunt .. Suppl. II; ed. I. BEKKER). ANONYMUS II, c.l: 17 ] Dec/orationes de variis sententiis S. Thomae c.4: 65 c. 5: 31 Aquinatis (ed. F. PELSTER, Miinster 1956) c. II: 31 j art. 10: (45) III, c. 2: 32 c. 7: 54 j art. 12: (45) c. II: 54 ANONYMUS (Ps.-Hieronymus) De cae/o (in ALBERTI MAGNI Commellfario, Episto/ae (PL 30, Paris 1846', Paris 18652). ed. P.HOSSFELD, Miinster 1971; ed. Epis!. 42: 95 lunt., V; ed. I. BEKKER). I, c. 9: 373, 38, 64, 65 ANONYMUS II,c.5:13 Symbo/um «Quicumque» (quod vocatur «A/hanasianum»J (dans H. DENZINGER - Categoriae (TransI. Boethii, ed. L. MINIO- A. SCHONMETZER, Enchiridion symb%- PALUELLO, dans Arist. Lat. I, I Brugge rum, Freiburg (Br.) 1963). 1961; ed. lunt., I, p. 1 ; ed. I. BEKKER). 76 (anc. 40): 19 c. 7: 34 ARISTOTELES (AristMe/es Latinus, dans Ethica Nicomachea (TransI. Roberti Corpus philosophorum medii aevi, Union Grosseteste (Recensio recognita), ed. Academique Internationale; AristMeUs R.A. GAUTHIER, dans Aris/. La/. XXVI opera cum Averrois commentariis, 10 to- 1-3, fasc.4, Leiden 1973; ed. lunt., III; mes, ed. luntina, Venetiis 1562-1574; ed. I. BEKKER). Opera graece, 2 tomes, ed. I. BEKKER, V, c.5-7: 123 Berlin 1831). c. 14: 130 152 TABLES ŒUVRES CITEES PAR HENRI 153 De generalione elcorrup/ione (ed. Iunt., V; 1899-1900; PL 41, Paris 1845). De nuptiis et concupiscentia (ed. K. URBA - In De generatione ei corl"llplione (ed. ed. I. BEKKER). V, c.12: 14]2 J. ZVCHA, dans eSEL 42, Wien 1902; F. H. FOBES, dans eCAA Vers lat.4', I, C. I: 13 XIX, c.19: 136,140 PL 44, Paris 1845). eambridge (Mass.) 1956; ed. lunt.,V). c. 3: IO 76 I, comm. I : 13, 14 Canlra duas epislolas Pelagianorwl1 (ed. II, c. 7: 12,25 K. URBA - J. ZVCHA, dans eSEL 60, De pecco torum meritis et remissione e/ de In Metaphysicam (Iib. II: ed. G. DARMS, c. 8: 25 bap/ismo parvulorum (ed. K. URBA - Fribourg (S.) 1966: lib. IX: ed. Wien 1913; PL 44, Paris 1845). c.9: 14 76 J. ZVCHA, dans eSEL 60, Wien 1913; B. BORKE, Bern 1969; ed. lunt., VlIl). Melllphysica (lib. I-IV,4: TransI. Iacobi PL 44, Paris 1845). II, comm. I : 14,43' Conlra lulianum (PL 44, Paris 1845). (Vet.""), ed. G. VUILLEMIN-DIEM, dans 76 comm.15: 63' 76 IX, comm. 14: 12 Aris/. La/. XXV I, Bruxel1es 1970; lib. V: De per{"eclione lUstlllae hominis (ed. in AVERROIS Commen/ario, ed. Con/ra secundam luliani responsionem im- comm. 16: 13 K. URBA - J. ZVCHA, dans eSEL 42, R. PONZALLI, Bern 1971: lib. VII et XII: pelfectwll opus (PL 45, Paris 1845). In Physicam (ed. lunt., IV) Wien 1902: PL 44, Paris 1845). TransI. Anon. sive 'Media', ed. 76 76 VIII, comm.84: 664,66 G. VUILLEMIN-DIEM, dans Arist. La/. Epistolae (ed. A. GOLDBACHER, dans I XXV2, Leiden 1976; ed. Iunt., VIII; ed. Sermones (I-L, ed. c. LAMBOT, dans ee 111 De somno et I'igilia (ed. F. SHIELDS - eSEL 34', Wien 1895, eSEL 34', Wien I. BEKKER). lat.4l, Turnhout 1961; PL 38, Paris H. BLUMBERG, dans CCAA Verso lat. 7, 1898, eSEL 44, Wien 1904: PL 33, Paris 1845). I, c. 2: 62 eambridge (Mass.) 1949: ed. lunt., VI). 1845). Sermo 46, c.7: 127' 80', 82 V,c.6:62 14: 4,7,8 VII, C. I : 55 78: 93 De spiritu ei lillera (ed. K. URBA - De SUbSlal1lia orbis (ed. lunt., IX) XII, c.8: 36, 41 147: 70 J. ZVCHA, dans eSEL 60, Wien 1913; C. 1 : 66 Me/eomlogica (ed. Iunt., V; ed. I. BEKKER). PL 44, Paris 1845). De Genesi ad lilleram (ed. J. ZVCHA, dans IV, c.12: 24, 25 76 eSEL 28', Wien 1894: PL 34, Paris A VICENNA Physica (ed. lunt., IV; ed. I. BEKKER). 1845). De Trinitale (Iib. I-XII, ed. Metaphysica (ed. S. VAN RIET, 2 vol., dans II, c.2: 12 VIII, c.13: /13 W. J. MOUNTAIN - F. GLORIE, dans ee Al'icenna Latinus, Louvain 1977-1980; III,c.8:64 lat. 50, Turnhout 1968; PL 42, Pairs De gestis Pelagii (ed. K. URBA - J. ZVCliA, dans Opera Philosophim, /("ine, Venetiis IV, c.4: 58, 60 1845). dans eSEL 42, Wien 1902; PL 44, Paris 1508). C. 5: (29) I, c.l: 39 1845). I, c.7 (c. 8): 48 VIII, C. IO: 66, 66 lII,c.2:16 76 II, C. 3: 37 Poli/im (in Auclorila/es Aris/o/elis, ed. c.4: 52 De gratia Christi et de peccoto originali (ed. De vera religione (ed. K.-D. DAUR, J. HAMESSE, Louvain 1974: TransI. III, c.2: 56, 63 K. URBA - J. ZVCHA, dans CSEL 42, dans ee lat. 32, Turnhout 1962; ed. Gulielmi de Moerbeke, ed. F. SUSEMIHL, IV, c.2: 15,43,53 Wien 1902; PL 44, Paris 1845). W. M. GREEN, dans CSEL 77, Wien Leipzig 1872: ed. Iunt" III: ed. 1961 : PL 34, Paris 1845). V, C. I : 4, 39, 48 76 I. BEKKER). c.40: 73' c.4:48,49 I, C. 2: 83, 94 De libero arbi/rio (ed. W. GREEN, dans CC VIII, C. 5: 41 lat. 29, Turnhout 1970; ed. ID., dans C. 6: 56, 57 De sensu eI sensibili (ed. Iunt., VI; ed. eSEL 74, Wien 1956; PL 32, Paris PS.-AUGUSTINUS er. FULGENTIUS I. BEKKER). RUSPENSIS 1845). C. 7: 31 BENEDICTUS I, c.3: 105 AVERROES (Corpus Commentariorum Topica (in AuclOri/a/es Aris/o/elis, ed. c.5: 1026, 103', 1044, 118, 134,135 Averrois in Aristotelem. Versiones latinae, Regula (ed. R. HANSLlK, dans eSEL 75, J.HAMESSE, Louvain 1974; TransI. III, c.19: 77 Wien 1977; PL 66, Paris 1847). The Mediaeval Academy or America; Boethii, ed. L. MINIO-PALUELLO, dans C. I : 85, 85, 88 De moribus ecclesiae (PL 32, Paris 1845). Aristotelis opera cum Averrois commenta- Aris/. Lat. 5', Bruxel1es 1969; ed. Iunt., C. 30-31: 87 riis, 10 tomes, ed. Iuntina, Venetiis 1562- I, p. 2"; ed. I. BEKKER). C. 31: 82 1574). lII,c.2:82 BERNARDUS eLARAEVALLENSIS De natura et gratia (ed. K. URBA - In De caelo et mundo (ed. Iunt., V). De consideratione (ed. J. LECLERCQ - PS.-ARISTOTELES cf. NICOLAUS J.ZVCHA, dans eSEL 60, Wien 1913; I, comm.4: 46 H. M. RocHAls, dans Opera 3, Roma DAMASCENUS PL 44, Paris 1845). comm.92: 37' 1963; PL 182, Paris 1854). 76 comm. 100: 65 III, C. I : 138 AUGUSTINUS De natura et origine animae (ed. K. URBA - In Ethicam (ed. Iunt., III). c.4: 105, /16" /17', /18' De ch'ilale Dei (ed. B. DOMBART - A. KALB, J. ZVCHA, dans eSEL 60, Wien 1913; V, comm.14: 132 c.S: 147 dans ee lat.47-48, Turnhout 1955; ed. PL 44, Paris 1845). E. HOFFMANN, dans eSEL 40 '-', Wien 76 154 TABLES ŒUVRES CITEES PAR HENRI 155 Epistolae (ed. J. LECLERCQ - Novum Testamentum De TI'initate (in GILBERTI PICTAVIENSIS GRATIANUS H. M. ROCHAIS, dans Opera 7-8, Roma Commentario, ed. N. M. HiiRING, Mallh. Decretum (Corpus Iuris Canonici I, ed. 1974-1977; PL 182. Paris 1854). Toronto 1966; PL 64, Paris 1847). XV, 7-8, 12-14: 106 A. FRIEDBERG, Leipzig 1881: PL 187, I, c. 6: 34 1:114./37 XVII. 23-25: 106 Paris 1861). 2: 145 26: 106 I, dist.40, c.12: 137 7: 112, 1133, 1144• 126. 127 XVIII, 7: 107 dist. 41. C. I : 146 BONAVENTURA 34: 108 20: 82 C. 7: 146 37: 104 1n 11ulII Sententiarum (in Opera Omnia. II. dist. 70, C. 2: 121, 122 42, c. 2: 145 Luc. Quaracchi 1885). dist. 80, c. 3: 120 c. 7: 1383 XVII, I: 107 dist. 2, p.2, a.2, q.l: (65) II, C. I, q.l, c.27: 141 c. 9: 91 It/ann. c. VII. q.l. c. 31: 136, 137 78: 90 XIV, 9: 34 C. VIII, q. I, C. 9: 139,140,142 115: 94 DCERO c. Il: 141 131: 117 Act. De officiis (ed. M. TESTARD. dans c.X, q.2. c.4: 124, 144 152: 147 V. 29: 114 Collection des Universites de France. c. 7: 144 271: 125 Rom. 2 vo!.. Paris 1965-1970). c.XII, q.l, c.26: 124 365: 91 V. 12: 75. 77 III, 13,23,26: 123 q. 2, C. 70: 147 De praecepto et dispensatione (ed. XIII. 8: 98 c.XVI,q.l,c.38: 120 J. LECLERCQ - H. M. ROCHAIS, dans XIV, 23: 102 c.XXI,q.l: 121 FULGENTIUS RUSPENSIS (Ps.-Augustinus) q. I et q. I, C. I: 121 Opera 3, Roma 1963; PL 182, Paris 1 Cor. 1854). De fide ad Petrum (ed. J. FRAIPONT. dans q. I, c. I: 122 11,15: 105 c.9: 106 IV, 2: 143 CC lat.9IA, Turnhout 1968; PL 40, Decretum, una cum Clossis (ed. Iuntina, VI, 12: 105 Paris 1845). Venetiis 1584). BIBLIA SACRA iuxta Vulgatam versionem IX, 13-14: 122 c.2: 162,17,22,27 I, dist.41, c. 7: 146 (ed. R. WEBER - B. FISCHER - X, 7: 147 dist. 50, C. 25: 1303 J. GRIBOMONT - H. F. D. SPARKS - XIII, 3: 83 dist.80,c.3: 120 GLOSSA ORDINARIA BIBLlAE (Biblia cum W. THIELE. 2 vo!.. Stuttgart 1969). XV, 23: 147 II, C. VII, q. I, c. 31: 137 glossa ordinaria, 6 vo!., Antverpiae Vetus Testamentum c. X, q. 2, c.7: 144, 146 11 Cor. 1634; PL 113-114, Paris 1852). c. XXI. q. I, C. I: 1222, 141 Exod. 111.17:85 XXXII, 6: 147 G10ssa marginalis Cal. V, 18: 85 GREGORIUS MAGNUS Num. Exod. XII, 6: 81 23: 114 XXIV, 2: 139 Homiliae in Evangelia (PL 76. Paris 1849). 8: 80 Col. XXVlll, I: 123 I, hom.9: 123 III, 14: 83 38: 122 Ps. Homiliae in Ezechielem (ed. M. ADRIAEN, XV, 9: 21, 22 Cant. dans CC lat. 142, Turnhout 1971 ; PL 76, 1 Thess. IO: 22 III, 1:91 Paris 1849). V,27:/37 LXXII, 7: 147 I, ham. 7: 108 11 Thess. Mallh. Cant. III, IO: 124 XVIII, 6: 107 Regula pastoralis (PL 77, Paris 1849). III, 7: 90 I, c.9: 139 1 Tim. Luc. 1s. VI,8:/442 XVII, I: 107 VI, 8-9: 140 GREGORIUS IX Apoc. Glossa interlinearis VII, 9: 70 Decretales (Corpus Iuris Canonici 2, ed. 111,20: 92 XXIX, 13: 106 Rom. A. FRIEDBERG, Leipzig 1881). 1er. XIV, 23: 102 I, tit. 2, C. 9: III BOETHIUS I, 13: 81 tit. 3, c. 17: 120 De hebdomadibus (in GILBERTI tit. 6, c. 54: 121 Ezech. GoFFRlDUS DE TRANO PICTAVJENSIS Commentario, ed. II, tit. 27, c.19: 125 XXXIV, 4: 127 N. M. HiiRING, Toronto 1966; PL 64, Summa in Titulos Decretalium (Venetiis III, tit.4, C. 3: 120, 124, 125 1 Mach. Paris 1847). 1564). c.4: 121 11,32-41: 132 I, c.1 : 28 V, tit. 19, n.30: 98 c.5: 121 156 TABLES ŒUVRES CITEES PAR HENRI 157 tit. 5. c.5: 124 IOANNES CHRYSOSTOMUS SENECA 7 Illa 1'.\. 1277. Louvain 1977; ed. c.15:/34 H. DENIFLE dans C//(II'/. Unil·. PI/ris. I. III MI/uhl/eum homi/iae (ed. D. ERASMUS. Ad Lucilium epislo/ae mora/es (ed. c.18: 101, 135 n.473, p.543-555). dans OperI/ 2. Basileae 1539; PG 57. F. PRECHAC, 5 vol.. dans Col/eclioll des c.28: 119, 126 Prol.: 67 Paris 1862). Ullil'ersill?S de Fl'lIllce, Paris 1945-1964). c.33:/26 n. 42 [n. 96]: 45 hom.6: 91 (li.) 14. n. 14: 103 c.35: 120 n.43 [n.8I]: 45 Decrew/es, Ull({ ClI/ll Glossis (ed. luntina. IOANNES DAMASCENUS n.54 [n.219]: 28. 61, 63, 67 Venetiis 1595). STEPHANUS TEMPIER n. 55 [n. 204J: 58, 66. 67, 68, 68 De dUl/bus in Chrisw \'O/umalibus (TransI. n.IIO [n.19I]: 45 I. tit. 3. c.17: 120 Errores 219 cOlldemnl/li, 1277 (ed. Roberti Grosseteste. ed. H. GRAVIUS, tit.6,c.20: 126 P. MANDONNET. dans Siger de Bl'tlbl/l1I eI Coloniae 1546; PG 95. Paris 1860). THOMAS DE AQUINO c.54: 121. 122 I'al'er/'Oi'sme /alill 1/11 XIII" sih/e. 2' ed., c.2 (c. 3): 46, 47 II. tit. 25, c. 3: 120 I I. Louvain 1908; R. HISSETTE. Ellquele Quodlihell/ (ed. Parma. V'. 1869) c.5 (c. 6): 57 III, tit. 5, c. 18: 135' sur /es 219 ar/icle.l· cOlldamnes ti PI/ris /e IX,g.7,art.15: 115 c. 28: 126 De .fide orlhodoxl/ (TransI. Burgundionis. c. 33: 126, 129 ed. E. M. BUYTAERT, New Y ork 1955; c.35:/20 PG 94, Paris 1860). tit.34. c. 5: 126. 129 C. 13 (I, C. 13): 58. 592.65,69,70. 70. 71 c.17 (II. C. 3): 51, 52, 59',68,694 HENRICUS DE GANDAVO c.46 (III. c.2): 17 c.47 (III, C. 3): 19 Quaesliolles ordinariae (Summa) (ed. Badius, Parisiis 1520; ed. Scarparius. De inslilU/ione e/ememl/ri (TransI. Roberti Ferrariae 1646). Grosseteste. ed. H. GRAVIUS, Coloniae art.2I,g.4:4 1546; PG 95. Paris 1860). art. 23. g. I: 70 c.5 (c. 4): 47,49 art.25. g.3: 41'. 46' art.28: 61 MICHAEL EPHESINUS arto 28-29: 61 In Elhiwm (CAMBRIDGE. Pelerhouse 116) Quod/ibel I (i~d. R. MACKEN, dans HENRICt V, c.14: 131. 131. DE GANDAVO Opera Omnia, V, Leuven- Leiden 1979; ed. Badius, Parisiis 1518; NICOLAUS DAMASCENUS ed. Zuccolius. Veneti is 1613). g.4:92,114 De p/amis (ed. dans G. LACOMBE - g. 39: 96, 972• 98 A. BtRKENMAJER - M. DULONG - g.40: 972,98 AET. FRANCESCHINI, ArislOle/es Lalillus, I, Rome 1939, Specimina I'ersionum; ed. HIERONYMUS lunt.; ed. I. BEKKER). Epislo/ae (ed. I. HILBERG, dans CSEL 54. I, C. I: 24 Wien 1910. CSEL 56, Wien 1918; PL 22, Paris 1845). PETRUS loMBARDUS 22: 88, 88 G/ossa super psalmos (PL 191. Paris 1854). 125:86,91 Prol.: 812 130: 87' XV. 9: 22 IO: 23 IOANNES CASSIANUS Collaliones (ed. M. PETSCHENIG. dans PORPHYRIUS CSEL 132• Wien 1886; PL 49, Paris 1846). Isagoge (TransI. Boethii, ed. L. MINIO- Prol.: 87, 94 PALUELLO - B. G. DOD, dans Arist. I, c.6: 83 Lat. I 6, Brugge 1966). C. 7: 83, 84 7:57 TABLE ONOMASTIQUE 159 Antonius (eremita): 88 Gregorius (Magnus): 108, 123, 139-', i40, apostoli: 114 i4i, i42 Apostolus (Paulus): 75, 77,83',85,98,102, Henricus Maguntinus archiepiscopus: 91 TABLE ONOMASTIQUE 105, 122, 124, i37, 143, i44', 145, i47 Henricus Senonensis arc hiepiscopus: 91, Aristoteles (cf Philosophus): 36,65 138, 145 Caracteres romains: noms des personnes Augustinus: 4, 7, i63, i7, 22, 27, 39, 70, Hieronymus: 86, 87, 88, 91, 93, 95 73',76,77,82,87,93, 102', i03, i04, Hipponenses: 93 Caracteres italiques: noms des institutions et des iieux 105, 113, Il 8, 127, i34, 135, i36, i40, lacob: 94 141, 143, i46 Ieremias: 8i Averroes (cf Cotnmentator) Iesus (Christus): 106 INTRODUCTION ET APPARAT Avicenna (cf Commentator): 4,15,37,39, Innocentius (II): 147 41,43,483,493,50,52',53,56,57,63 Ioannes Baptista: 88 Aifaro, J,: V Hisselle, R.: XVI, XVII Benedictus: 85, 86', 88 Ioannes Cassianus (ci Cassia nus) Anvers: V Hocedez, E.: XIII, XIV', XIX Bernardus (Claraevallensis): 90, 9i, 94, 95, Ioannes Chrysostomus (c:f. Chrysostomus) Avicenne: XIII, xv', XVI', XVIII' H6dl, L.: XVI 104, 105, 106, 108, 1l2, 113', li 4, li5, Ioannes Damascenus: 17, 19,46,47,49,51, Badius: XXXVI, XXXIX·XLlV Hoger Instituttl 1'001' Wijsbegeerte: V li6, 117', 125, i26', 127, i37, 138, 145, 57,58,59,65',68,69',70', 71 Bascour, H.: V Jodogne, P.: XXIV i47' Ioannes giossator canonum: 141 Bataillon, L.-J.: V Latham, R.E.: 27, 75, 89 Bernardus glossator canonum: i41 Isaias: i 06, 140 Bayerschmidt, P.: XIII, XIV, XIX Macken, R.: V, VII, XII, XIV', XIX', XXI" Boethius: 28, 34 israel: 94 Blaise, A.: XLlV, 89 XXII" XXIII', XXIV', xxv', XXXIII, XXXIV', Caesar: i06 l/alia: 138 Boece: XVII' XXXV, XXXVI Cassianus: 83,87, 94 Iudaei: 132 Bruni, G.: XIII Mandonnet, P.: XVI, XVII Cato: i43' magistri theoiogiae (parisienses): 67 Centre De Wu(f:Mansion: V Mansion, S.: V Christus (li Iesus): 8, 9', II', 16', i73, Maria: 16 Cockshaw, P.: XXIV Oxford: xv 193,20,2i~ 22~ 2~ 244,26', 277, 28', Maria Aegyptiaca: 95 Daem, J.: V Paris: XII, XIV, XXIII, XLlV 29,303,46,82',86,91',924, 106', 137 Martinus (beatus): 95' Danneels, G.: V Pattin, A.: V Chrysos tom us: 91 Martinus Ferrariensis: IiI de Finance, J.: V Paulus, J.: XIV' CommentalOr (Averroes) (cf Commen- mathematici: 64 Destrez, J.: XXIV Pontificia Universitd Cregoriana: V ta tor Arabicus): i2, i3', 14',37',43', Medioianenses: ii7 De Wachter, F.: V Saint- Victor: XXII, XXXVI 46, 63, 65, 80' metaphysici: 64 De Wuif, M.: XIV Simon de Brion: XVI Commentator (A vicenna): 56 monialis (quaedam): 94 De Wu(j:Mansioncentrum Leuven: v' Sorbonne: XII" XLlV' Commentator Arabicus (A verroes): 132 Moyses: 80 Dhondt, U.: V Tempier (Etienne): XVII', XVIII Commentator Graecus (Michael naturales: 64 Dykmans, M.: V Universitaire Stichting van Belgie: V Ephesinus): 131 Nebridius: 4, 7' Ehrle, F.: XI v', XLlV Universite Catholique de Louvain: V Damascenus (cf Ioannes Damascenus) negantes gradus formarum: II, 18 France: XIV Universite de Paris: XXIII David: 21, 22, 80, 81 ' Oceanus: 95 Garand, c.: XXIV Van den Berghe, P.: V Demetrias: 87' Origenes: 122, i23 Gilles de Lessines: XIV' Vanhamel, W.: V doctores canonis: 119 Paulus (c:f. Apostolus) Gilles de Rome: VIII, XII, XIII, XIV', XV", Van Steenberghen, F.: v, XVI dominus papa: 135 Paulus (eremi ta) : 88 XIX, xx Veraja, F.: 97 Donatistae: 76 Petrus (apostoius): i06 Gils, P.-M.J.: v, XXIV Verbeke, G.: V Drogo: 108 Pharisaei: 106" Glorieux, P.: XIII, XIV', XLlV Vlaamse Leergangen te Leuven: V Ecclesia: 783,79',97, iOO, 103, liO', liI, Philippus: 34 Godefroid de Fontaines: XII', xxxv Wielockx, R.: xv 112',122,124', i253, i26, i333, 1344, philosophantes nostri: 42 G6mez Caffarena, J.: XIV Wilson, G.: XIV', XIX i353, 136,137, 138, i39, 140', i42', i43, philosophi: i5', 36',123 Henri de Gand: passim Zavalloni, R.: XIII, XIV, XIX 1443, i45, 146', 147', i48 Philosophus (Aristoteles): 5, i2', 13, 14, ecclesia gallicana: i34 i7, 23, 24, 29, 3i, 32, 34,37,38',40,41', ego (Henricus de Gandavo): 67,72,97,100 42', 43, 46, 47, 54, 55, 58, 60, 62, 64', episcopus (Tempier): 58, 61, 68 82',94, i23, 130 TEXTE episcopus parisiensis (Tempier): 45 ponentes gradus fomlarum: li, i8 Eugenius (III): 116, i17, 138, 147 ponentes vegetabile et sensibile Adam: 75, 774 aliqui : ii, 97, iI5 Eustochius: 88 esse gradus intentionum in anima rationali: Adam monachus: li2, 127 aiiquis: 68, 79 fideles: 53 26 adversarius: 44 Ambrosius: 17 Fulco: 145 - esse gradus intentionum in forma Aegyptus: 88 Antiochus rex: i32 Gaufridus de Trano: 98 mixti: 25 160 TABLE ONOMASTlQUE - esse gradus unius formae mediae vel Sarraceni: 1322 d uas formas medias: 26 sedes aposlolica: iiI, 117 Porphyrius: 57 sedes romana: 1122, 1332 MANUSCRITS CITES prophetae: 813 Seneca: 103 quidam: 97 Socrates: 57 Robertus: 114, i37 Sugerius abbas Sancti Dionysii: 90 (Introductio n et apparat) Rusticus: 86, 9i Theobaldus comes: 104, 125 Salomo: 90 theologi: 97 sancti: 80 Tullius: 123 viri magni: 97 BOLOGNA, Bibl. U;/iv., lat. 2236: VII, XXIV- PARIS, Bibl. de I'Arsenal, 454: XXIV sancti nostri: 46 XXV, XXVI', XXVIII·XXXIII, i23 -, - -,455: IX, XXIII,XXVIII-XXIX, XXXII', BORDEAUX, Bibl. Munic., 146: VII, XXII· XXXIII', XXXIV-XXXVI,XXXVIII·XXXIX, XL', XXV, XXVIII, XXXII, XXXIII" XXXIV·XXXVI, XLVII XXXVIII, xv, XLlII, XLVII -, - -, 456: X CAMBRIDGE, Pembroke Coli., 166: VII -, Bihl. Mazarine, 851 (997): X -, Peterhouse, 116: ] 31 2 -, Bihl. Nal., lal. 3686: X CESENA, Bibl. Malalest., PluI. D XVI 4: -,--,-14726: X, XXII, XXV, XXXIV. VII, XXXVII·XLIV XXXVI, XXXVII!', XL', XLVII -,--, PluI. DXVI5: VII -,--, - 15353: X -,--, PluI. DXVIII: VII -,--,-,15357: x, 64 DURHAM, Chapter Library, B.1.26: VII, -,--,-15358: x, XXXII, XXXIII', XXXVII-XLlV XXXIV·XXXVI, XXXVIII·XXXIX, XXXIX·XLlV, ERLANGEN, Universiliitsbibl., lal. 269/1: XLVII VIII' -, --, - 15847: x, XXII-XXV, XXVIII, -, -, - 269/2: VIII XXXII, XXXIII', XXXIV·XXXVI, XXXVIII- FIRENZE, Bibl. Med.-Laur., PluI. 17 sin. I: XXXIX, XL" XLVII VIII, XXVIII·XXXIII -,--,-15848: XI, XII-XVIII, XX-XXII, KUES, Hospital, 92: VIII, 75, 123 XXV, XXVIII,XXXIV-XXXVI, XXXVIII·XXXIX, LEIPZIG, Universitiitsbibl., 624: VIII XL', XLlII, XLVII LONDON, Brit. Lib., Royal II.C.X: VIII, -,--,-15850: XI XXVIII-XXXIV, XXXIV·XXXVI, XXXIX" XL', RAVENNA, Bibl. Classense, 472/1 : XI XLVII VALENCIA, Bibl. de la Catedral, 46: XI, MELK, Stifisbibl., 195: VIII, XXIV, XXVI11- XXIV-XXV, XXVI', XXVIII-XXXIII XXXIII, XXXIV VATICANO, Bibl. Val., Burgh. lat. 124: XI NAPOLl, Bibl. Naz., VII.C.18: VIII -,--,-299: XI, XIII, XIV, XXII-XXV, OXFORD, Balliol Coli., 213: IX, XXVIII· XXVIII, XXXII, XXXIII', XXXIV·XXXVI, XXXIII XXXVIII-XXXIX, XL" XLlII, XLVII -, - -,214: IX, XXVIII·XXXIII -,--,-300: XI -, Lincoln Coli., 109: IX -, - -, Vat. lat., 852: XXIV -, Merton Coli., 107: IX, 75 -,--,--853: XI, 123 -, Ne\\' Col., 153: IX WIEN, Osterr. Nalionalbibl., lal. 1474: XI- PADOVA, Bibl. Ant., Scaff. 8, 142: IX, XII, XXVIII·XXXIII, XXXIV XXVIII·XXXIII, XXXIV WORCESTER, alhedral C Lih., F 79: XII, 64 -, Bibl. Capit., C 43: IX, XXVIII·XXXIII PUBLlCATlONS CITE ES 163 LATHAM, R. E., Revised Medieva/ Lalin Word-Lisl fi'OIll Brilish am/lrish Sources, London, 1965 (Reprint 1973). MAcKEN, R., Bibliolheca manuscripla Henriei de Gam/avo (HENRICI DE GANDA VO Opem PUBLICA TIONS CITEES Omnia, l-II), Leuven-Leiden, 1979. -, Les correclions d'Henri de Gand ti ses Quodlibels, dans Recherches de Tl7I!%gie ancienne eI metlieva/e, 40, 1973. p.5-51 + 6 c1iches hors texte. [AEGIDIUS ROMANUS], De gmdibus formarum (= Colllra gradus), Venetiis, 1500. -, Die Edi1ions/echnik deI' «Opem Omnic/ll des Heinrich von Genl, dans Fmn:iskanische BAYERSCHMIDT, P., Die Seim- und Formmelaphysik des Heimich I'on Gem in ihrer SllIdien, 63, 1981, p. 227-239 .. Anll'endung auf die Chrisl%gie. Eine Phi/osophie- und Dogmengeschiclllliche SllIdie -, Un deuxieme exemplar des Quodlibels d'Henri de Gmu/, dans Miscel/anea Codic%gica (BGPTM, XXXVI, Heft 3-4), Miinsler, 1941. F. Masai dicMa. Ediderunt P. COCKSHA W, C. GARAND et P. JODOGNE (Les Publicalions BLAISE, A., DiClionnaire /alin-franfais des auleurs Chreliens, Turnhout, 1967. de Scriplorium, VIII), Gent, 1979, p.675-690. [BONA VENTURA], In flu", Senlemiarum (Opera Omnia, II), Quaracchi. 1885 .. -, HENRICI DE GANDAVO Quodlibel I. Edidit R. MACKEN (HENRICI DE GANDAVO Opera BRUNI, G., Una inedi1a «Quaeslio de nalura universalis» di Egidio Romano (Can un sagglO Omnia, V), Leuven University Press-E.J.Brill, Leiden, 1979. di cran%gia Egidiana) (Col/e:ione di Tesli fi/osofiei inedili e mri, II). Napoli, 1935. -, HENRICI DE GANDAVO Quodlibel X. Edidit R. MACKEN (HENRICI DE GANDAVO Opera DESTREZ, l., La Peeia dans tes manuscrils universitaires du X/fr eI du XIV" siec/es, Pans, Omnia, XIV), Leuven University Press - E. J. Brill, Leiden, 1981. 1935. -, Les Quodlibels d 'Hen ri de Gand el/eur exemplar parisien, dans Recherches de The%gie DE WULF, M .. Le lraile« De unilali! Formae» de Gilles de Lessines (Les Phi/osophes Be/ges, ancienne eI metlieva/e, 37, 1970, p. 75-96. I), Louvain, 190 I. -, Unile eI dymarphisme de /'homme se/on Henri de Gam/, dans Alii de/ Congresso EIIRLE. F., Beilriige:u den Biographien beliihmler Scllo/asliker, dans Archiv filI' Lilera/llr- Imerna:iona/e «Teoria-Prassi» (Genova-Barcelona 8-15 settembre 1976), t. I, Napoli, und Kirchengeschichle des Mille/a/lers, 1, \885, p. 365-40 I, 507-508. p. 177-182 (pagination du tire-a-part s.d.). GILS, P.-M.l., Codic%gie eI crilique leX/llel/e. Pour une e/llde du ms. Pamp/ona, -, Vila/e Zuccoli, commemaleur des Quodlibels d'Henri de Gam/, dans Bul/elin de Caledm/5/, dans Scriplorium, 32, 1978, p. 221-230 + 3 pl. hors texte. phi/osophie metlieva/e, 18, 1976, p. 84-90. GLORIEUX, P., La lillera/llre quodlibhique de /260 ti 1320, I (BibliOIMque Thomisle, V), MANDONNET, P., Siger de Bmballl eI /'averrofsme /alin au Xflf" siec/e, II, 2' ed. (Les Kain, 1925. Phi/osophes Be/ges, VII), Louvain, 1908. _ Aux origines de /a Sorbonne. I (/f/lldes de Phi/osophie Medieva/e, LIII), Paris, 1966. PAULUS, l., Hem'i de Gand. Essai sur/es lendances de sa melaphysique Ufllldes de Phi/osophie G6~EZ CAFFARENA, l., Cron%gia de /a «Suma» de Em'ique de Gmlle por re/aeion a sus Metlieva/e, XXV), Paris, 1938. «QuodlibeIOS», dans GregorianwJ1, 38, 1957, p. 116-133. . PELSTER, F., Dec/amliones magis Iri Gui/e/mi de /a Mare O.F.M. de variis semen liis [HENRICUS DE GANDAVO], Quodlibela Magislri Henriei Goelha/s a Gandava doc lorIS S. Thomae Aquinalis (Opuscu/a eI Texlus hisloriam ecc/esiae eiusque vilam (((que So/emnis: Socii Sorboniei: eI archidiaconi Tornacensis. cum dupliei Iabel/a. doclrinam i1!uslranlia. Series scho/aslica, XXI), Miinster, 1956. Vaenumdantur ab lodoco Radio Ascensio. sub gratia et privilegio ad finem cxplican- VAN STEENRERGHEN, F., Mailre Siger de Brabanl (Phi/osophes MMievaux, XX!), Louvain- dis. Parisiis 1518. 2 tomes. (ed. anastatique, Louvain 1961). Paris, 1977. _, Magislri Henriei a Gandm'o. Docloris aculissimi eI ce/eberrimi, Archidiaconi VERAJA, F., Le origini deI/a comroversia le%gica su/ cOn/rallo di censa ne/ XlfI sec% Tornacensis, Aurea Quodlibela. hac poslrema edilione coml1lenlariis dOClissimis iIIuslra- (Sloria ed Economia. SllIdi, Tesli, Docuinenli, Quademi a cura di Gabriele De Rosa, la M. VITALIS ZUCCOLlI Palavini, Venetiis 1608,2 tomes. VII), Roma, 1960. _, M. Hemiei Goelha/s a Gandavo Doc/oris Solemnis, Soeii Sorbonici, Ordinis Servorum [THOMAS DE AQUINO], Quodlibela (Opera Omnia. V2), Parma, 1869. B.M. V. eI Arcidiaconi Tornacemis, Aurea Quodlibela, hac poslrema edilione commenta- WIELOCKX, R .. La censu re de Gil/es de Rome, dans Bul/elin de phi/osoph/e mMieva/e, 22. riis dOClissimis M. VITALIS ZUCCOLlI Palavini Ordinis Cama/dulensis. Theologi 1980, p. 87-88. C/arissimi, .. " Venetiis 1613. WILSON, G., Henry ofGhenl's Quodlibet III: A Response lo Gi/es of Rome's Contra Gradus, _, Summae Quaeslionum Ordinariarum Theologi recepli praeconio So/ennis .Henriei a dans Proceedings of Ihe Palrislic, Mediaeva/, and Renaissance Conference, 3, 1978, Gandavo. cum duplici reperlorio, Tomos prior, .. , Posterior. Vaenumdantur In aedibus p. 77-84. lodoci Radii Ascensii, cum Privilegio Regio ad calcem explicando. Parisiis 1520. ZAVALLONI, R., Richard de Mediavilla eI/a con/roverse sur/a p/urali/(! desji,rmes. Texles 2 tomes. (edition anastatique, New York 1953). inMils eI bude cri/ique (Phi/osophes Metlievaux, II), Louvain, 1951. _, Magislri Henriei Goelha/s de Gandavo Ordinis Sen'Ol'um B.M. V. doclaris So/emnis Soeii Sorboniei Archidiaconi Tornacensis Summa in Ires parIes praeeipuas digesla ... Opera, Swdio, Labore A.R.P.M. Hieronymi SCOlparii ... , Ferrariae 1646,3 tomes. HISSETTE, R., Enquele sur tes 2/9 arlicles comlamnes li Paris /1' 7 mars /277 (P/ll/osophes Metlievaux, XXII), Louvain-Paris, 1977. HOCEDEZ, E., La condamnalion de Gil/es de Rome, dans Recherches de The%gie aneienne eI metlieva/e, 4, 1932, p. 34-58. _, Richard de Midd/elon. Sa vie, ses Œuvres, sa doclrine (Spici/egium Sacrum Lovaniense. VII), Louvain-Paris, 1925. HODL, L., Neue Nachrichlen liber die Pariser Verurlei/ungen deI' Ihomasischen Form/ehre, dans Scho/aslik, 39, 1964, p. 178-196. TABLE DES MA TIERES 165 q.5. Utrum ad desitionem accidentium desinit esse corpus eius ubi prius fuit . 28 q.6. Utrum per actum intelIigendi necesse sit formare verbum 30 TABLE DES MA TIERES q.7. Utrum beati unico intuitu videant tres personas in A VANT-PROPOS . V Trinitate distinctas . 34 INTRODUCTION . VII q.8. Utrum possint fieri a Deo duo angeli solis substantialibus Les manuscrits . VII distincti . 35 Le manuscrit 28 (A) xIi q.9. Utrum angelus secundum substantiam suam sine opera- Le ms.A, temoin d'une nouvelle redaction XII tione est in loco . 58 Date de la version revue du Quodlibet II XVIll q.IO. Utrum aliquid nutrimenti convertitur in veritatem huma- Date du ms. A (premiere version). xx nae naturae 72 Date du ms. A (version revue) . XXI q.11. Utrum parvuli a parentibus aliquam contrahunt culpam 75 Le manuscrit 23 (F) . XXII q.12. Utrum digni licentiari in theologia, qui non licentiantur, Des manuscrits avec une division en pieces concordante . XXII adipiscantur aureolam . 78 Une division en pieces discordante . XXIV q.13. Utrum revelatio in somno fiat potentiae intelIectivae vel Resultats acquis par les criteres externes xxv imaginativae . 80 Les accidents isoles . XXVI q.14. Utrum religio viventium in vita solitaria sit perfectior Les accidents communs . XXVIlI religione viventium in societate magna 82 Un exemplar posterieur xx Vlll q.15. Utrum licitum sit vendere redditus ad vitam 96 La qualite de AF . XXXIV q.16. Utrum princeps licite possit tenere bona alicuius sibi per La meilIeure qualite de A XXXV publicam iustitiam adiudicata propter culpam illi imposi- Resultats acquis par les criteres internes XXXV tam, quem in rei veritate scit esse innocentem . 101 Les editions anterieures . XXXVI q.17. Utrum licitum sit tenere plura beneficia ecclesiastica, aut L'existence de la familIe de manuscrits 4-5. XXXVIl hoc malum sit secundum se . III La famille 4-5 est inferieure aux mss Xi. XXXVIll q.18. Utrum licitum sit aliquem petere pro se ipso dispensatio- La famil1e 4-5 est independante des mss x2 XXXIX nem ad tenendum simul plura beneficia . 136 Les accidents de l'edition de Badius . XXXIX q.19. Utrum liceat viros ecclesiasticos de bonis Ecclesiae delica- Technique de l'edition XLV tam ducere vitam pro semetipsis, luci is magnis et delicatis Abreviations et signes XLVI cibariis vescendo, et pretiosis vestibus et equis et talibus utendo . 144 Sigles . XLVIl QUODLIBET II TABLES q. I. Utrum Deus per unam ideam cognoscat diversa individua Œuvres citees par Henri (et par l'editeur dans l'apparat). 151 eiusdem speciei 3 Table onomastique 158 q.2. Utrum, anima Christi separata, remansit aliqua forma in Manuscrits cites . 161 ipso corpore eius. 8 Publications citees 162 q.3. Utrum caro Christi viva et mortua erat univoce caro 21 Table des matieres 164 q.4. Utrum corpus consecratum in triduo mortis Christi fuis- set vivum vel mortuum. 26 ANCIENT AND MEDIEV AL PHILOSOPHY De Wulf-Mansion Centre Series 2 HENRICI DE GANDA VO OPERA OMNIA Editionem coordinat R. Macken, o.f.m. I. R. MACKEN, Bibliotheca manuscripta Henrici de Gandavo. I. Catalogue A-P, 1979, XVIII 677 pp. + II. R. MACKEN, Bibliotheca manuscripta Henrici de Gandavo. II. Catalogue Q-Z. Repertoire, 1979, pp. XIX-XXII 678-1306 + + 34 extra-textual pia tes on glossy coated paper (pp. XXIII- L1v). III. R. MACKEN, Bibliotheca manuscripta Henrici de Gandavo. Continuatio (in preparation). IV. R. MACKEN,Henri de Gand (t1293), maitre en theologie ti I'Universite de Paris, archidiacre de /'eveche de Tournai. Dates et documents (in preparation). V. Quodlibet I (R. MACKEN), 1979, XCIV 262 pp. + 12 extra- + textual plates on glossy coated paper. VI. Quodlibet II (R. WIELOCKX),1983, XLVIII+ 166 pp. VIII. Quodlibet IV (S. P. MARRONE)(in preparation). IX. Quodlibet V (S. D. DUMONT)(in preparation). X. Quodlibet VI (G. A. WILSON)(achieved). XIII. Quodlibet IX (R. MACKEN),1983, Lxxx+381 pp. XIV. Quodlibet X (R. MACKEN), 1981, CXXVI 333 pp. + 8 extra- + textual pia tes on glossy coated paper. XVI. Quodlibet XII, q. 1-30 (l. DECORTE)(in preparation). XVII. Quodlibet XII, q. 31 (Tractatus super facto praelatorum et fratrum) (L. H6oL-M. HAvERALS)(in preparation). XVIII. Quodlibet XIII (l. DECORTE)(achieved). XIX. Quodlibet XIV (l.V. BROWN-B.P. BUCHWALD) (in prepa- ration). XXXV. Quaestiones super VIII libros Physicorum (attributed) (l. V. BROWN B.P. BUCHWALD)in preparation). - ( XXXVI. Lectura ordinaria super S. Scripturam (attributed) (R. MACKEN), 1980, XXXII 290 pp. + 4 extra-textual plates on + glossy coated paper. XXXVII. Syncategoremata (attributed) (H.A.G. BRAAKHUIS) in pre- ( paration). Imprimerie Orientaliste, B.P. 41, 3000 Louvain (Belgique)