HENRICUS DE GANDA VO ANCIENT AND MEDIEV AL PHILOSOPHY De Wulf-Mansion Centre HENRICI DE GANDA VO Series 2 QUODLIBET IX HENRICI DE GANDA VO Edidit OPERA OMNIA R. MACKEN, O.F.M. Dr. Phil. XIII QUODLIBET IX I The De Wulf-Mansion Centre deals with research in Ancient and Medieval Philosophy at the Philosophy Institute of the Catholic University of Louvain (K. U .Leuven) LEUVEN 2, Kardinaal Mercierplein, B-3000 Leuven (Belgium) UNIVERSITY PRESS The Henry of Ghent editions are co-ordinated by R. Macken, o.f.m. 1983 Gepubliceerd met de steun van de Universitaire Stichting van Belgil! A VANT-PROPOS c.I.P. KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK ALBERT I Si l'edition critique de ce Quodlibet IX, dont l'importance est notoire Henricus de Gandavo pour tous ceux qui connaissent la doctri ne d'Henri de Gand, est Henriei de Gandavo Opera Omnia I Leuven University Presso - aujourd'hui un fait, nous le devons il l'aide genereuse que nous a 24 em - (De Wulf-Mansion Centre. Aneient and Medieval Philosophy. accordee 1'«Onderzoeksfonds» de la Katholieke Universiteit Leuven. Il Series 2). nous a procure la possibilite materielle de nous y consacrer pendant deux XIII: Quodlibet IX ans (1978-1980) en tant que Collaborateur Scientifique du De Wulf- Edidit R. Maeken. - 1983. - XCII, 362 p. - ISBN 90-6186-158-6. Mansion-Centrum. Antieke en Middeleeuwse Wijsbegeerte dans le cadre SISO I UDC 1 du Hoger Instituut voor Wijsbegeerte (Katholieke Universiteit Leuven). Trefw. Filosofie; Theologie L'edition de cet important ouvrage prend tout naturellement place, avec les Quodlibets I, II, et X, dont les editions critiques sont dejil imprimees, dans la serie des HENRICIDEGANDAVO Opera Omnia, editee par le Hoger Instituut voor Wijsbegeerte, et acceptee par Leuven Univer- sity Press dans l'ensemble bien connu et hautement apprecie de ses publications. Nous tenons il Ieur en exprimer ici toute notre reconnais- sance. C'est le Hendrik-van-Gent-Comiu! qui s'est charge de la responsabilite devant le Rectorale Raad de cette editioncritique du Quodl. IX, et nous le remercions pour son soutien bienveillant et constant. Il se composait, pour la periode du travail editorial du Quodl. IX, du Professeur U. Dhondt, President du «Hoger Instituut voor Wijsbegeerte»; du Dr. W. Vanhamel, Charge de Cours il la Katholieke Universiteit Leuven; du Dr. F. De Wachter, Charge de Cours il la mem e Universite; du Dr. A. Pattin, o.m.i. Collaborateur Scientifique au De Wulf-Mansion-Centrum; du Professeur L. H6dl (Ruhr-Universitiit, Bochum); et du Professeur \ F. Masai (t) (Universi te Libre de Bruxelles). Nous remercions speciale- ment le Dr. A. Pattin pour les conseils fideles et experimentes par lesquels © 1983 by De Wulf-Mansioncentrum - De Wulf-Mansion Centre il nous a assiste dans nos travaux depuis des annees. Leuven University Press 1 Presses Universitaires de Louvain 1 Nous vouons une gratitude profonde au Professeur G. Verbeke, Vice- Universitaire Pers Leuven Krakenstraat 3. B-3000 Leuven 1 Louvain (Belgium) President de la Societe Internationale pour l'Etude de la Philosophie Medievale et Secretaire Perpetuel de la Koninklijke Academie voor Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotocopie, microfilm of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van Belgil!. Pour notre schriftelijke toestemming van de uitgever. travail en tan t que Coordinateur de la serie HENRICIDEGANDAVO Opera No part of this work may be reproduced in any formo Omnia depuis des annees, pour le lancement il un haut niveau de cette by print, photoprint, microfilm or any other means serie et la publication de ses premiers volumes, il a ete po ur nous un without written permission from the publisher. protecteur fidele dont la bienveillance eclairee et les sages conseils ne D/1983/1869/21 nous ont jamais fait defaut. VI AVANT·PROPOS Nous devons une vive reconnaissance a Dom Hildebrand Bascour, Directeur des Recherches de Theologie ancienne eI mMievale, qui a voulu nous assurer une revision du fram;:ais de l'lntroduction critique. Le Dr. J. Decorte, ColIaborateur Scientilique au De Wulf- Mansion- CenIrum et colIaborateur de la serie, a bien voulu nous aider pour l'identilication d'une serie de citations; nous tenons a l'en remercier. Dans le cadre de notre travail journalier dans le De Wulf-Mansion- Centrum, le Dr. W. Vanhamel, Directeur administratif de ce Centre, nous a ete d'un tres precieux appui par sa perspicacite, son energie et son inlassable devouement. Nous lui en temoignons ici toute notre gratitude. Louvain, le I er decembre 1983 ETUDE CRITIQUE LES EDITIONS ET LES MANUSCRITS Pour les editions du Quodl. IX, il suffit de renvoyer il ce qui a ete dit des editions des Quodlibets en general dans I'Etude critique precedant !'edition du Quodl. Ie) et dans la Bibliotheca manuscripta Henrici de Gandavoe) .. Dans ce qui suit, nous caracterisons brievement les manuscrits decou- verts jusqu'ici, qui contiennent la totaIite ou du moins une partie substantielIe du texte du Quodl., IX. Pour une description complete de ces manuscrits, on pourra se referer il la Bibliotheca manuscripta. R I. BOLOGNA, Biblioleca Universitaria, ms. lato 2236 (Cat. Frati: lato 1104),/ I64'''-I9I,'h: Quodlibet IX (complet) e). Ce manuscrit porte des indications de pieces correspondant au deuxieme exemplar des Quodlibets d'Henri; elles ont ete traitee ailleurs (4). 2. BRUGGE, Seminarie, ms. 36/148,1 3"'-34rh: Quodlibet IX (complet) (5). Ce manuscrit 'contient quelques signes implicites de changement de piece aux endroits connus par les indications explicites dans d'autres manuscrits se rapportant au premier exemplar. 3. BRUXELLES, Bibliotheque Royale, ms. 4711 (Cal. Van den Gheyn, n" 2948),/ I"'-47rh: Quodlibet IX (complet) (6). Ce manuscrit contient une indication explicite de piece le rattachant (') cr. HENRICI DE GANDAVO Quodlibet I. Edidit R. MACKEN (HENRICI DE GANDAVO Opera Omnia, IV), Leuven University Press - E.l. Brill, Leiden, 1979, p. XXVII-XXVIII. (') En voici la reference complete: R. MACKEN, Bibliotheca manuscripta Henrici de Gandavo. I. Catalogue A-P, XVlII +677 pp.; II. Catalogue Q-Z. Repertoire, pp. 678 ii 1306 + 34 reproductions hors texte sur papier simili coucM (pp. XXIlI-L1V) (HENRICI DE GANDAVO Opera Omnia, I-II), Leuven University Press - E.J. Brill, Leiden, 1979. Les editions des Quodlibets y sont traitees aux pp. 951-952. (') cr. HENR. DE GAND. Quodl. I. Ed. R. MACKEN, p. XXIX; ID., Bibl. man. H. G., p. 79- 84; HENR. DE GAND. Quodl. X. Ed. R. MACKEN, p. XII. (4) cr. R. MACKEN, Un deuxieme exemplar des Quodlibets d'Henri de Gand, dans Miscetlanea Codicologica F. Masai dicata. Ediderunt P. COCKSHAW, M.-C. GARAND et P. JODOGNE (Les Publications de Scriptorium, VIII), Gent, 1979, II, p. 675-690; infra, p. XXIII-XXV. (') cr. R. MACKEN, Bibl. man. H. G., p. 151-156; HENR. DE GAND. Quodl. X. Ed. R. MACKEN, p. XII-XIII. (6) cr. R. MACKEN, Bibl. man. H. G., p. 197-201; HENR. DE GAND. Quodt. X. Ed. R. MACKEN, p. XlII. x ETUDE CRITIQUE pour le Quodl. IX au premier exemplar, et plusieurs signes implicites qui vont dans le meme sens. I 9. FIRENZE, LES EDlTIONS 32"'-66rh: Quodlibet IX (complet) 3). ET LES MANUSCRITS e II Biblioteca Nazionale Centrale, ms. Conv. Soppr. A. 2506 ,.f. XI 4. CAMBRIDGE, Pembroke College, ms. 166, f 21Irb-246"b: Quodlibet IX 10. FIRENZE, Biblioteca Nazionale Centrale, Conv. Soppr. A. 2507,.f. 85rh_ (complet) C). I22"b: Quodl. IX (complet) e4). Signalons aux ff. 386rb_386vc, apres une table alphabetique des matieres Comme pour le Quodl. X, ce manuscrit contient aussi pour le Quodl. sur Ies 15 QuodIibets d'Henri(8), une table des divergences doctrinales IX queIques signes impIicites de changement de piece aux endroits des entre queIques penseurs medievaux, dont voici le titre: « In articulis transitions du premier exemplar universitaire parisien. subscriptis videntur moderni doctores theologiae differre: Thomas de II. KRAKOW, Biblioteka Jagiellonska, ms. 697, f 45""-75'h: Quodlibet IX Aquino, Henricus de Gandavo, Aegidius Eremita, Ricardus de Media- (complet) (15). villa, Godefridus de Fontibus». La tabIe ne mentionne pas Duns Scot, ce qui suggere qu'eIle precede probablement la periode de son enseigne- 12. KUES, Hospital, ms. 92,f 177'''-204rh: Quodlibet IX (complet)e6). ment. Signalons aussi qu'aucun erudit anglais n'y est nomme, mais qu'iI 13. LEIPZIG, Universitiitsbibliothek, ms. 624,.f. 128""-137'h: Quodlibet.IX, ne s'agit que de maitres en theologie qui ont enseigne 11 l'Universite de qq. 10, 13-15, 17-18,20,23,24-26,29, 31-32e7). Paris. Il se peut donc que la table ait ete copiee,ou du moins redigee 11 Paris. Ce volu me, ecrit sur parchemin au 14< ou au I se siecle, compte 162 ff., mesure 31,5 1121 cm., et est ecrit sur deux colonnes de 4911 55 lignes. Il J 5. CESENA, Biblioteca Malatestiana, ms. D.XV/.5, f 134"'-193"': Quod- contient un choix de questions des Quodlibets I-XII d'Henri de Gand, libet IX (complet) (9). mais elles sont numerotees de maniere courante de I 11 145, de fac;on 11 Z 6. DURHAM, Cathedral Library, ms. B.I.26, f 230rb-266"b:Quodlibet IX obtenir un nouvel ensemble. Signalons qu 'au f. 136, dans la marge (complet) eO). inrerieure de la colonne de gauche, sous le titre de la q. 32 du Quodl. IX, une autre main medievale a ecrit ce qui semble bien etre une demande de s 7. ERLANGEN, Universitiitsbibliothek, ms. 269/2,.f. 38"'-89''': Quodlibet IX correction: «Corrige totam quaestionem». Cette main appartenait-elle (complet) (11). au premier proprietaire du manuscrit, qui a fait copier ce choix de Dans le Quodl. IX, ce manuscrit contient une serie d'indications questions? expIicites et numerotees de pieces qui, de fait, indiquent la plupart des Le manuscrit faisait probablement partie des manuscrits ecclesiastl- pieces du premier exemplar universitaire parisien; de plus, presque toutes ques, qui, lors de l'introduction de la Reforme en Saxe en 1540-1544, ont ces transitions presentent aussi des signes implicites de changement de ete confisques dans cette contree, et ont forme le dep6t original de piece. I' Universitiitsbibliothek de Leipzig. De toute fac;on il a ete incorpore ensuite dans cette bibliotheque, comme Ies deux notes consecutives 507 8. FIRENZE, Biblioteca Mediceo-Laurenziana, ms. Plut. 17 sin., cod. l,f (baue par Ia suite) et 624 (la cote actuelle) Ie temoignent. 211"'-246rb: Quodlibet IX (complet)e2). C) cr. HENR. DE GAND. Quod/. f. Ed. R. MACKEN, p. XXX; ID., Bib/. man. H. G., p. 242- 252; HENR. DE GAND. Quod/. X. Ed. R. MACKEN, p. XIII. (8) cr. ID., Bib/. mon. H. G., p. 149. (13) cr. ID., Bib/. ma/l. H. G., p. 278-281; HENR. DE GAND. Quod/. X. Ed. R. MACKEN, (9) cr. HENR. DE GAND. Quod/.f. Ed. ID., p. XXX-XXXI; ID., Bib/. man. H. G., p. 163-165; p. XIV. HENR. DE GAND. Quod/. X. Ed. ID., p. XII!. e4 ) Cr. ID., Bib/. man. H. G., p. 288-292; HENR. DE GAND. Quod/. X. Ed. R. MACKEN, ('0) Cr. HENR. DE GAND. Quod/. f. Ed. R. MACKEN. p. XXXI; ID., Bib/. man. H. G., p. XIV-XV. p. 345-361; HENR. DE GAND. Quod/. X. Ed. R. MACKEN, p. XII!. (IS) cr. op. cit., p. 286-292; HENR. DE GAND. Quod/. X. Ed. R. MACKEN, p. xv. e') Cr.ID., Bib/. man. H. G., p. 404-418; HENR. DE GAND. Quod/. X. Ed. R. MACKEN, ('6) Cr. HENR. DE GAND. Quod/. f. Ed. R. MACKEN, p. XXXII; ID., Bib/. man. H. G., p. XlII-XIV. p. 337-342; HENR. DE GAND. Quod/. X. Ed. ID., Bib/. man. H. G., p. 337-342; HENR. DE (") Cr. HENR. DE GAND. Quod/. f. Ed. R. MACKEN, p. XXXII; ID., Bib/. man. H. G., GAND. Quod/. X. Ed. ID., p. XV-XVI. p. 455-463; HENR. DE GAND. Quod/. X. Ed. R. MACKEN, p. XIV. (") cr. ID., Bib/. man. H. G., p. 434-437. XII 14. LONDoN, ETUDE CRITIQUE British Library, Royal lI.ex.,f ( complet) (1 B). 179'''-198rb: Quodlibet IX I 17. OXFORD, ( complet) ei). LES EDITIONS Balliol College, ms. 214,.r ET LES MANUSCRITS 190,'b_222'''': Quodlibet X 111 1X 15. MELK, Stiftsbibliothek, ms. 137, .r 153"'-222"': Quodlibet IX 18. OXFORD, (complet) MertOll College, ms. 107,.r e 2 ). 202rh-243rb: Quodlibet IX ( complet) (19). 19. OXFORD, ariel College, ms. 31, .r 3yb_74"': Quodlibet IX (com- Ce manuscrit contient les Quodlibets VI-IX d'Henri. Il est execute sur papier, au 14e ou 15e siecle. Il compte 222 fr. de papier et 2 ff. de plet) e 3 ). parchemin + des minces bords de parchemin au milieu de chaque cahier. La premiere partie de ce codex contient li l'heure actuelle les Quodlibets Il mesure 29,8 li 14,5 em., et est ecrit en deux colonnes de 38 li 48 lignes. VII, q. 31 (incomplete du debut)-XV d'Henri de Gand, mais il semble Ce manuscrit ne contient pas les initiales habituelles des copistes bien qu'elle est le reste d'un manuscrit complet des ]5 Quodlibets. On professionnels, mais des sim pIes capitales, probablement executees par trouve e.a. aux fr. 75'a_77vb une table alphabetique des matieres con- le(s) copiste(s) meme(s). L'ecriture comporte, en plus des abreviations cernant les Quodlibets I-IXe4). Elle est comp]etee par une table alphabe- ordinaires, quelques abreviations moins frequemment employees. tique des matieres concernant les Quodlibets X-XIII(25), qui precede le texte des Quodl. XIV et Xv. Il semble donc possible que le manuscrit 16. NORNBERG, S/adtbibliothek, ms. Cent. III.80,f 83"'-125rb : Quodlibet primitifcomplet ait ete copie en trois parties: Quodl. I-IX; X-XIII; XIV IX (complet) eO). et XV (ensemble ou en 2 fois). Si c'etait le eas, la copie du Quodl. IX Ce codex de 125 ff. se compose de deux parties d'ecritures differentes, pourrait etre etre proche du temps de la redaction et l'edition primitive mais toutes deux executees sur parchemin: la dcuxieme partie est du Quodl. IX. De toute fa<;on, le manuscrit contient une serie de signes constituee par le Quodl. IX d'Henri de Gand. Cette deuxieme parti e implicites de transition de piece aux endroits des transitions du premier appartient li la fin du 131parisiell, dans Recherches de The%gie allcielllle eI mMieva/e, 37, 1970, p. 75-96; ID., Bib/. mali. H. G., p. 974-1013; HENR. DE GAND. Quod/. I. Ed. R. MACKEN, p. XLlV-XLlX; HENR. DE GAND. Quod/. X. Ed. ID., p. xxv-xxx. XXII ETUDE CRITIQUE LE TEXTE EXAMINE DE L'EXTERIEUR XXIII INDICATIONS EXPLICITES DES TRANSITIONS DE PIECES DU PREMIER EXEMPLAR 3 7 (S) 21 (C) 31 (H) 33 ET SIGNES IMPLlCITES DANS LES MEMES MANUSCRITS BRUX- ER- PARIS VAT. VAT. ELLES, LANGEN,Arsenal Borgh. Lat. Pe- Bibl. Univ. 456 300 852 Texte cia Royale Bibl. f. f. f. 3 7 (S) 21 (C) 31 (H) 33 4711 26912 BRUX- ER- PARIS VAT. VAT. f. f. ELLES, LANGEN, Arsenal Borgh. Lat. Pe- Bibl. Univ. 456 300 852 Texte 13 72vb 74ra « ... vel partem corporis alibi sepeliendo, III sed si cia Royale Bibl. f. f. f. corpus iam ... » (q. 12; p. 236,47-48; ed. de 1518, 4711 269/2 f. 379rS; ed. de 1613, II, f. 106ra). f. f. 38ra 28rb «Nona disputatio nostra de quolibet continet 14 75vb « ... et in istis ossibus, et ut generet Sortem et Ira 38ra 32va quaestiones 42 .... » (q. I; p. 2,1-2; ed. de 1518, Calliam, III et ut generet alium o,,» (q. 14; f. 341rH; ed. de 1613, II, f. 58ra). p. 256,74-75; ed. de 1518, f. 382rP; ed. de 1613, II, f. 109vb). 44va 37vb 44vb « ... non solum nomen aut conceptus III mentis secundum iam dictum modum.» (q. 3; p. 50,92- 15 44rb 79ra 63va 80va « ... secundum dictum modum III esse impassibi- 96; ed. de 1518, f. 348rO; ed. de 1613, II, f. 69rb). le, oportet quod hoc fiat ex aliqua ... » (q. 16; p. 276,4-5; ed. de 1518, f. 385rl; ed. de 1613, II, « ... vero secundum ~ationem solum. Et secun- f. 113va). 4 47rb 39vb- 47va 40ra dum hoc genera le fuit apud philosophos quod relatio secundum rem ... » (q. 3; p. 69,46-47; ed. 16 82ra 83va III ut <<.. .. Proficit tamen defuncto ex animo illius; de 1518, f. 351rD; ed. de 1613, II, f. 72rb). dictum est. Unde ... » (q. 20; p. 296,33-34; ed. de 1518, f. 388vl; ed. de 1613, II, f. 119va). Ilvb 50ra 42ra 50va « ... nudam essendi ad aliud, III accidens est in creaturis, et secundum ipsum ... » (q. 3; p. 87,76- 17 85rb 68ra 86vb « ... : «Gentiles et paganos in numero fratrum III 77; ed. de 1613, II, f. 75rb). non deputamus.» Quod ergo o.,» (q. 28; p. 317,21-22; ed. de 1518, f. 391vO; ed. de 1613, II, 43va « ... Et sic imperare rationis est, IIIut dicunt, quia f. 125rb). 8 58va 59ra ordinare est proprius actus ... » (q. 6; p. 141,53- 54; ed. de 1518, f. 363vT; ed. de 1613, II, f. 87ra). 18 88rb « ... est tamen III separabile ab eisdem disposi- tione supernaturali, ... » (q. 32; p. 338,15-16; ed. « ... corpus, potius esset in natum quam plasma- de 1518, f. 395rN; ed. de 1613, II. f. 130ra). 9 22ra 61rb 62rb tum. Non enim est plasmatio, ... » (q.8; p. 161,53- 54; ed. de 1518, f. 366vN; ed. de 1613, II, f. 91va). IO 24va 65ra 47vb « ... in qua habet trium differentiarum inten- tiones, III quibus distinguitur ... » (q. 8; p. 179,74- B. LE DEUXIEME EXEMPLAR 75; ed. de 1518, f. 369vC; ed. de 1613, II, f. 94va). Le deuxieme exemplar des Quodlibets d'Henri, moins atteste que le II 67ra 67vb 5lvb « ... quia fieri non dicitur aliquid, III nisi sit premier, a ete l'objet d'un premier essai provisoire de reconstruction, terminus ad quem, quemadmodum ... » (q. 9; p. auquel nous nous permettons de renvoyer le lecteurCS). Dans ce qui suit, 199,94-95; ed. de 1518, f. 372vQ; ed. de 1613, II, f. 94va). nous nous limitons li donner un schema des indications de piece trouvees, et qui rattachent certains manuscrits li cet exemplar. La base codicolo- 12 69vb ?Ira « ... praeeligere virginitatem, 111 ut dictum, et gique de ce 2e exemplar sera sans doute elargie et renforcee par l'etude certificavit eam ... » (q. II; p. 219,95-96; ed. de 1518, f. 376rG; ed. de 1613, II, f. 102va). sur place de tous les manuscrits qui s'y rattachent, mais, comme on le (') Cf. ID., Un deuxieme exemplar ... ; HENR. DE GAND. Quodl. X. Ed. R. MACKEN, i p. XXV11-XXX. LE TEXTE EXAMINE DE L'EXTERIEUR xxv XXIV ETUDE CRITIQUE verra, le groupe se dessine clairement par la comparaison des textes au ~~ fait qu'~u l4e siecle les Quodlibets d'Henri n'etaient plus tellement cople.s en entler, mais qu'an se cantentait seulement d'en capier des memes des manuscrits. an camprendre danc que tout ce qui est dit ici du 2e exemplar, est avance sous reserve d'une confirmation ulterieure, et extralts, p.ex. des questians de marale et de pastarale, et enfin du fait que le systeme des exemplars etait tombe en desuetude au cours du 14e siecle. plus ou moins saus farme d'une hypathese qu'an cantinuera li examiner. Non seulement le premier exemplar, mais aussi le deuxieme semble avoir ete copie li Paris. Le premier exemplar de la Summa d'Henri semble INDICATIONS EXPLICITES ET SIGNES IMPLICITES DES TRANSITIONS DE PIECES DU avoir ete desaffecte li un mament determine, et il a pu etre vendu (ou DEUXIEME EXEMPLAR procu re), du moins en partie, li la bibliotheque pantificale d'A vignon(6); (Reconstruction provisoire) le premier exemplar des Quodlibets a-t-il aussi ete desaffecte li un mament determine, parce qu'il etait sans doute use, et il a pu etre remplace par un nouvel exemplar ecrit sur des feuillets d'un autre format? Si cette I 30 15 I Pecia Pecia Bo- VALEN- MELK hypothese se confirmait, il faudrait placer la constitution d'un tel dans le dans les LOGNA ClA Slijis- Quod- Quod- Bibl. COledml bibl. Texte exemplar officiet de l'U niversite de Paris apres le 23 fevrier 1304, car la Iibel IX libels Unil'., 46 137 \iste de taxatian editee par l'Universite de Paris li cette date mentionne (I-12?) (83-94 ?) 101. r. r. encore la division du premier exemplar universitaire comme etant en f. r. 2236 r. usageC). Cela signifierait que tous les manuscrits dependant directement I? 83? 162ra 161ra «Nona disputatio nostra de quolibet continet ou indirectement du deuxieme exemplar ne remonteraient pas plus haut quaestIOnes 32.... » (q. I: p. 3,1-2; ed. de 1518. que le 14e siecle. Il faut cependant se garder de toute solution simpliste, f. 341rH; ed. de 1613, II. f. 58ra). car il est possible qu'on a constitue un 2e exemplar pour les differents 2? 84? 164rb 162vb (~ et non habent ideas proprias ut sunt rela- ... Quad\ibets li des dates differentes, et que pendant une certaine periode, liones reales, et ea quae sunt rationis circa ipsa les deux exemplars d'un meme Quodlibet ont pu etre simultanement en ab anima ... » (q. 2; p. 33,98-99: ed. de 1518. f. 345rA: ed. de 1613. II, r. 65va). usage. Le ms. MELK,Stiftsbibl., 137 a pom le Quodl. IX une seule indication 3? 85? 166va 161vb « .... et .non ipsi modo sive rationi quae propria exp\icite de piece, ou du mains, au f. 165r en marge, il parte l'indication est IpSI praedlcamento. quemadmodum gene- rahsslmum substantiae imponitur rei quae subest «. ~ ." pe"» (ou «. 5? ." po"» ?), qui correspond exactement avec mo~o qui est esse per se ... » (q. 3: p. 59.57-60, l'indicatian de piece donnee comme 7. Nous donnons cette possible 80; ed. de 1518. f. 349vV; ed. de 1613. II, f. 71ra). indication de piece du manuscrit de Melk avec tau tes les reserves qui 4? 86? 169vb 165rb? « ... in linea praedicamenlali III subiectum est s'imposent: e1le se confirmera ou s'infirmera sans doute dans la mesure superiori. quando dicitur: «Quaedam dicuntur de subiecta», ... » (q. 4: p. 87.90-91; ed. de 1518. ou le deuxieme exemplar des Quodlibets sera mieux connu. Naus f. 354rR; ed. de 1613, II, F. 75va). donnans ici cette indicatian camme dauteuse; meme si elle se con firme, nous n'excluons pas a priori qu'elle puisse etre reprise li un autre 8? 179vb « ... Quod etiam patet construenti et punctanti post illa verba «novi et aeterni»: tunc enim III manuscrit. nullius sensus perfectionem importarent verba Les indications exp\icites du deuxieme exemplar sont beaucoup moins sequentIa ·~estamenti·. 'mysterium' etc.» (q. IO: p. 203.71: ed. de 1518. r. 373rT: ed. de 1613. II. nombreuses que celles du premier. Cela peut provenir du fait qu'il s'agit f. 99va). d'un exemplar mis en circulation au moment ou il existait beaucoup de IO? 92 182ra « ... hunc hominem factum ex illo. hoc non est copies du premier exemplar, qu'on pauvait emprunter sans devoir payer, nisi quia ho~ semen praecedit alius homo. ex quo habet esse Illud semen, ut secundum hoc. que- madmodum Iste homo praecedit illum accidenta- (6) cr. ID., Les correclions d'Henri de Gand d sa Somme. dans Recherches de Theologie liter ... » (q. 17; p. 286.8-11: ed. de 1518. r. 386vT; ed. de 1613. II. r. 116va). ancienne eI medie vale. 44, 1977. p. 59-60. C) Cf. HENR. DE GAND. Quodl. I. Ed. R. MACKEN. p. XLlV-XLVI. LE TEXTEEXAM/NEDE L'INTERIEUR XXVIl Selon la coutume generale de I'edition critique, nous savons en effet que la premiere forme ecrite peut nous informer d'une fac;on plus sf1re des LE TEXTE EXAMINE DE L'INTERIEUR: LES RAPPORTS lec;ons qui se trouvaient dans le modele copie, qu'une correction apposee TROUVES ENTRE LES MANUSCRITS PAR LA par apres dans le texte copie. COLLA nON GENERALE § ]. Etude des accidents communs Apres avoir etabli les donnees historiques et eodieologiques qui A. LEs GROUPESCARACTERISES ARPIECE.DANSL'ORDREDU TEXTE P peuvent nous aider pour la reeonstitution du texte, il faut pour ehaque edition eritique eomparer systematiquement tous les manuscrits qui Les accidents communs trouves par le moyen de ceUe collation eontiennent I'ouvrage il editer, du moins sur certaines tranehes substan- ge~er.ale, nous les caracterisons d'abord ici, du moins dans leurs groupes tielles du texte. Nous les avons done collationnes tous sur 1800 lignes (du pnnclpaux, dans I'ordre du texte et de chaque piece (du premier manuscrit) de notre edition, divisees en seetions de 100 lignes par piece exemplar) separement: la raison en est que ces groupements sur la base environ: pp. (aetuelles) 3, I -6,80 (pecia I); 46,57-49,86 (peeia 2); 50,15- des accidents communs varient souvent selon les pieces. 53,00 (peeia 3); 70,62-73,50 (pecia 4); 87,85-90,58 (pecia 5); 105,84- En considerant ces groupes, nous tenons compte du fait, bien connu 108,69 (peeia 6); 123,00- I 26,85 (peeia 7); 141,72-144,57 (pecia 8); des editeurs d'ouvrages divulgues par la vo ie d'un exemplar universitaire 161,60-165,53 (peeia 9); 180,80-183,79 (pecia IO); 199,59-202,44 (pecia que I'exe~plar et~it souvent corrige en cours de route, surtout pour ce~ II); 220,8-223,99 (peeia 12); 237,62-240,46 (peeia 13); 257,88-260,70 fautes qUI sautalent aux yeux, ce qui a fait disparaitre une seri e (peeia 14); 276,16-279,18 (p'eeia 15); 296,4-300,48 (peeia 16); 317,29- d'accidents, qui se trouvaient au debut dans I'exemplar; nous avons tenu 320,14 (peeia 17); 338,26-341,8 (peeia 18). com.~te aussi de c~ ~u'il y avait assez frequemment deux copies ou plus Selon la pratique generale, des tranehes de texte dans tous les (entleres .ou p.arfOls IOcompletes) d'une meme piece, et que beaucoup de manuserits ont ete eomparees avee un premier tcxte de travail eopie d'un manuscnts, blen que dependant d 'un exemplar universitaire, n 'en etaient manuserit queleonque (ou d'unc edition humaniste), mais de preference pas copies directement, rnais par I'entremise d'un manuserit dependant d'un manuscrit dont on presumc qu'il soit de bonne qualite quant au d'un exemplar different, de fac;on que le manuscrit pouvait etre eonta- texte, e'est-a.-dire qu'il ne s'eloigne pas trop de I'original. Coneretement ~ine lateralement par un autre exemplar. Nous tenons il publier ici ceUe nous avons utilise comme texte de travail le ms. PARIS, Nat. lato 15350, hste pour earaeteriser pleinement ces groupes, ce qui permettra de c1asser f. 126ra-159Vbe). eventuellement il sa place exaete dans la tiliation des manuserits un La fac;on dont ceUe eollation generale est executee, a ete exposee plus temoin nouvellement deeouvert du Quod!. IX. amplement dans notre Introduetion de I'edition eritique du Quod!. Iez), Une autre raison de cette publication integrale, e'est de permeUre il et les points essentiels en ont ete repris dans notre edition eritique du I'usager de se rendre eompte de la base sur laquelle nos hypotheses sur les Quod!. Xe). Cela nous permet de nous eontenter iei de ce qui est propre groupes de manuserits dans le Quod!. IX reposent, par ]a comparaison au Quod!. IX. Notons cependant que dans cet examen comparati f de tous des textes des manuscrits. les manuscrits et dans la constitution critique du texte qui I'a suivi, les Nous publions aussi eeUe liste pour une raison de m6thodologie: afin accidents isoles et les aceidents eommuns ont ete caracterises selon leur que I'usager comprenne la maniere dont nous avons etudie in concreto premiere forme ecrite, tandis que la correction eventuelle dc I'aecident ces aeeidents eommuns, ce qui lui permettra de juger de la portee de notre par la main du copiste ou par celle du eorrecteur a ete ajoutee ensuite. methode. Enfin nous avons voulu sous cette forme etudier, par la comparaison (I) Certaines additions marginales de ce manuscrit se trouvent en entier ou en partie des te~tes des manuserits, l'hypothese d'un eventuel exemplar d'Oxford. cachees dans le dos, it cause de la reliure, mais nous avons evidemment recupere le nombre Y a-t-I1 euun exemplar d'Oxford(4), ou bien trouvons-nous seulement un de lignes correspondant pour atteindre les 100 lignes reellement collationnees. (') cr. HENR. DE GAND. QuOtIl. I. Ed. R. MACKEN, p. L-LXVIII. (4) Cr.I'hypotheseemise par no us dans R. MACKEN, Les Quodlibets ... , p. 78; ('l cr. HENR. DE GAND. Quod!. X. Ed. R. MACKEN, p. XXXI-XXXV. HENR. DE GAND. Quod!. I. Ed. R. MACKEN, p. LVII. note 3. XXV III ETUDE CRITIQUE TABLEAU DES ACCIDENTS COMMUNS groupe de manuscrits (ou plusieurs groupes plus reduits de manuscrits), dans les passages de tous les manuscrits soumis aux tests copies en entier ou en partie en Angleterre? Dans le deuxieme cas, les N.B. Pour que ce tableau ne soit pas charge inutilemenl, le lecteur peut trouver les sigles relations de famille entre \es manuscrits ne seraient que celies qui des manuscrits qui y sont ciles, aux pp. IX-XIX. recommencent a s'etablir normalement des que les manuscrits recom- mencent a un echelon posterieur a etre de nouveau copie en en tier d'un Pieee J autre manuscrit (non d'un exemplar)? ler gr. 210: gr. (gr. Quant aux I er et 2e exemplars, nous nous sommes bome, dans la liste ex. 5,6 ex. 8, 17 9, 12) qui suit, a indiquer les accidents communs qui \es caracterisent en entier, + 3,2 vero] (gr. 8,17:) autem 8,17 (+24) bien que la situation ait ete probablement plus complexe: la raison en est + 3,3 ipsis] (g~. 8, 17:) 0111. 8, 17 que, dans le cas concret du Quodl. IX, cette caracterisation globale 3,5 eI] (gr. 5. 6:) 0111. 5,6 + semble suffire pour une reconstitution critique du texte original de + 3,6 illud] (2' ex.:) 0111. I. 9, II. 14, 15, 20, 28. 30 I'ouvrage, comme nous I'expliquerons plus loin(5). + 3,10 in Deo] (2' ex.:) non \, II, 14,20,28,30 om. (ham.) 9 Les groupes que nous avons trouves, sont ici etudies dans des tranches + 3,13 si) (gr. 8, 17:) sed 8,17 + 4,21 creaturas] (gr. 8, 17:) quia realiter continet illas perfectiones egales du texte, dispersees a travers toute I'œuvre. Ce sont les groupes addo 8,17 suivants: le I er exemplar universitaire; le groupe constitue par les 4.22 referrentur] (I" ex.:) referentur 2, 3, 4, 16, 18, 19, 24, 33. 34; + manuscrits 5 et 6; le 2e exemplar universitaire; le groupe constitue par les referuntur IO s('/'. 7, 21, 32 om. (hom.) 29 det: 27 manuscrits 8 et 17; et le groupe constitue par les manuscrits 9 et 12. Dans + (gr. 5, 6:) referentur 5, 6 (gr. 8, 17:) referentur 17 ser. 8 (2' ex.:) referentur 1,9, 14? (cont:), 15,20 referuntur II le schema imprime a gauche du texte, on indique par une croix la + ser. 15, 28, 30. presence d'une divergence vis-a-vis de la le<;on du manuscrit choisi + 4,27 creatura refertur] (2' ex.:) ipsae referentur II, 14, 15. 20, 28, 30 comme premier texte de travail (ici le ms. 23); dans le texte on specifie en ipsae referuntur I ipsa refertur 9 quoi consistent ces divergences pour chaque groupe. A la fin de chaque + 4,27 ad] (2' ex.:) Ono 11, 15, 20, 28, 30 SCI'. I, 9, 14 tranche, on donne le total de ces divergences pour la tranche du texte, + 4,27 ipsum] (2' ex.:) illum 9, 11, 14, 15,20,28.30 ser. I 4,35 dicatur] (2' ex.:) dicitur 1,9, II, 14, 15,20 (sed in dicatur corr.), soumise a la collation generale pour chaque piece (du premier exemplar). + 28,30 A la fin de tout le tableau, ces totaux sont comptes ensemble pour toutes 4,35 ergo] (gr. 8, 17:) vero 8, 17 + les tranches de texte etudies. + 5,36 sel] (2' ex.:) vel secundum se mld. I. 9, I I. 14, 15,20,28,30 + 5,43 simu1tas] (I" ex.:) similitas 2, 3, 4,7, IO, 12, 16, 18, 19,21 (sed in simultas co/'/'.), 23, 24, 26, 29, 3 I. 32, 33, 34, det: 27 + (gr. 5, 6:) similitas 5, 6 (gr. 8, 17:) s('/'. 8, 17 + (2' ex.:) 9, Il, 14, 15, 20, 28, 30 s('/'. I + + 5,44 quidam] (gr. 5, 6:) quidem 5, 6 (gr. 8, 17:) quidem 8, 17 + 5,47 Quare] (I" ex.:) Quia 2, 3, 4, 7, 10, 12 (vel Ergo?), 18, 19,21,24, 25, 26. 29, 3 I. 32, 33, 34 def. 27 + + (gr. 5, 6:) Quia 5, 6 (gr. 8,17:) 8,17 + (2' ex.:) ser. 1,9,11, 14, 15,20,28,30 + 5,48 et2 (gr. 5, 6:) om. 5, 6 + 5,51 quae ... creaturam] (I" ex.:) om. (ham.) 2, 3,4, 7, 10, 18,24,25, 31,32,34 (sed suppl. i. m.) ser. 12, 16, 19,21,26,33 + (gr. 5, 6:) om. (ham.) 5, 6 (gr. 8, 17:) SCI'. 8, 17 + (2' ex.:) s('/'. I, Il, 14, 15,20,28,30 om. (ham.) 9 + 5,52 sive (gr. 8, 17:) om. 8, 17 + 6,60 relatione] (2' ex.:) ratione I, II, 14 (sed in relatione CO/T.), 15, 20, 30 ser. 9, 28 n cr. infi'a, p. LXXX·LXXXV. LE TEXTE EXAMINE DE L'INTERIEUR XXXI XXX ETUDE CRITIQUE ,I:r gr. 2~' gr. (gr. )I.'r gr. ).' gr. (gr. ex. 5. 6 ex. 8. 17 9. !2) ex. 5. 6 ex. 8. 17 9. 12> + + (gr. 5. 6:) dicimus 5. 6 (gr. 8-16:) dicimus 8, 17 + 6.63 ergo] (gr. 8. 17:) igitur 8. 17 + (2' ex.:) dicimus I, 14, 15. 20, 28. 30 dico II SCI'. 9 6.64 illa] (I" ex.:) ille 2.3.4.7. IO. 18.24.25 (sed il1 illa COIT. 0/. + + 48.56 dicitur] (2' ex.:) 0/11. I. 9. I]. 14, 15. 20. 30 cum er lac. (in qua /11011.).31. 32. 34 deI 27 SCI'. 12. 17. 19.21.26.29.33 (gr. 5. 6:) SCI'. 5. 6 (gr. 8.17:) SCI'. 8.17 cum dicitur aI. /11an.) 28 (2' ex.:) ille I. II. 14. 15.20.30 SCI'. 9. 28 + 48.59 scilicetj( I" ex.:) secundum 2. 3,4.7. IO, 12. 16. 19.21 (sed vel + scilicet SUI'. lin. ai. man.), 24. 25, 29. 31. 32. 34 de{: 24, 27 SCI'. 7 6.65 relationis] (I" ex.:) 2. 3. 4. 7. IO. 12.24.31.32. 34 d~{: 27 SCI'. 16. + 18. ]9. 22. 24. 25. 29. 33 + + (gr. 5. 6:) secundum 5, 6 (gr. 8, 17:) secundum 8. 17 (gr. 5. 6:) SCI'. 5. 6 (gr. 8. ]7:) scr. 8. 17 (2' ex.:) I. 9. II. 14, 15,20.28.30 + 48.59 nihil] (I" ex.:) 2, 3. 4: 7. IO, 12. 16. 18, 19,21.25.26.29.31.32. (2' ex.:) relatione I. II. 14 (sed il1 relationis COIT. aI. 15. 20. 30 scr. 9. 28 1111111.). 33, 34 dei: 24. 27 + (gr. 8. 17:) 8. 17 (gr. 5, 6:) SCI'. 5. 6 6.66 quae] (gr. 5. 6:) 0111. 5. 6 (sed quae SUI'. 1i11.) + (2' ex.:) 1.9. II. 14, 15.20,28.30 6.74 sola consideratione] (I" ex.:) il1\'. 2. 3. 4. 7. IO. 18. 20. 24. 25. + + + 48,64 et] est odd. 5. 6 (sed et 0111.) 3]. 32. 34 0/11. (ham.) 26 sola 0111. 33 d~{: 27 SCI'. 12. 16. 19. 21. 29 (gr. 5. 6:) il1\'. 5. 6 (gr. 8.17:) SCI'. 8. 17 + 49.71 signatum] (gr. 5. 6:) causatul11 5. 6 + + 49,79 subdens] P" ex.:) dicens 4.18.20.29. 31 d~r 24. 27 SCI'. 2. 3, (2' ex.:) i11\'. 1.9. II. 14. 15.20.28.30 + 7, IO, 19.25,26.32. 33, 34 + 6.74 consideratione et operatione] (gr. 8. 17:) 0/11. 8. 17 + (gr. 8. ] 7:) dicens 8, 17 (gr. 5. 6:) scr. 5. 6 = Totaux piece I + (2' ex.:) dicens 9. II, 14.20.28.30 ser. I. 14. 15 + 49.79 comparantis] (I" ex.:) operantis 2 (sed in comparantis COIT.). 3,4.7. IO. 12. 19,25.26.32, 33 d~r 24. 27 ser. 18.21.29.31.34 (gr. 5.6:) operantis 5 SCI'. 6 (gr. 8-16:) 8, 16 Pihe 2 (2' ex.:) operantis \.9, II. 14. 15. 16.20,28.30 + 46.5-6 pertinentia] (gr. 8. 17:) 0/11. 8. 17 + 49.81 Ad] (I" ex.:) ser. 2. 3. 7, IO, 12, 16. 19.25.26 deI 25. 27 Et 4. + 46.9 aliquid] (gr. 8. ]6:) aliquod 8 aliud 17 18,21,29,3] + 46.10 illius] (gr. 8. 17:) om. 8. 17 (gr. 5. 6:) ser. 5.6 (gr. 8-17:) ser. 8. 17 + 47.25 manerent] (2' ex.:) maneret I. 14. 15.28.30 ( + 3.34) ser. 9. 20 (2' ex.:) ser. I. 9. ] 1, 14,20, 28. 30 + 47.32 ut] (gr. 8,17:) est 8. 17 + 49.81 obviare] (2' ex.:) oviare ve/ ornare 28 amore (sed suI'. lin. 0/. + 47.35 illud] (gr. 5, 6:) id 5, 6 (+ 30) /11on.) 19 amare 9. 13 ser. I, II, 15 + 47,36 prima genera] (2' ex.:) ill1'. 1.9,15,20,28.30 (+2.7,34) = SCI'. Totaux piece 2 + II. ]4 48.55 capituli] (I" ex.:) cui 2. 3.4, IO, 12 (sed exI'. er eius SUI'. 1i11.ai. + 111011.). 18 (sed dei. er capituli i. /11. 0/. 111an.). 21,25 (sed in capitulo COIT. ([/. /11([11.). 26. 29 (sed exI'. er cap.m suI'. lin.). 31 (sed il1 capituli CO/T.). 32 0/11. 15 deI 24, 27 SCI'. ] 8 + 50.16 igitur] (gr. 5. 6:) ergo 5. 6 (gr. 5. 6:) ser. 5. 6 (gr. 8.17:) ser. 8, ]7 + 51,22 aliquo] (gr. 8,17:) alio 8 (sed il1 aliquo COIT. ol.(?) 111011.).17 (2' ex.:) cui I. 14.20.30 (sed il1 capituli CO/T. al.(?) 111([11.) (+28) + scilicet 15 SCI". 9, I], 28 + 51,23 aliqua] (gr. 5. 6:) alia (ii) 6 alia 5 48,49 cum] (gr. 8. ] 7:) etiam ([dd. 8, 17 + 51,26 sic et] (gr. 5. 6:) alia (ii) 6 alia 5 + 48,55 connexionem] (I" ex.:) conclusionem 3,4, IO, ]2 (sed exI'. er + 51.27 pertineat] (2' ex.:) pertinet 1,9. II. 14,20,30. ser. 28 + 51.39 aliud] (gr. 8.17:) alius 8,17 (sed in aliud COIT. ai. 111([n.) (+4. complexionem i. 111.). 21 (sedcomplexionem i. 111.). 25, 26, 29, 31, + 34 communionem 33 complexionem 7, 16. 19 deI 24, 27 33) (gr. 5, 6:) communionem 5, 6 (+ 32) + 51,41 Praeterea] (gr. 5,6:) Prima 5 (p). 6 + (2' ex.:) complexionem 1,9, Il, 14, 15. 16,29,30 + 51,46 aut] (1" ex.:) ad 2, 3, 4. 7, IO, 12 (sed il1 aut ('orr. a/.(?) 111al1.), + 48.55 dicuntur] (I" ex.:) dicimus 2, 3, 4, IO. 12, 16. 18. 19,21.25,26. 16, 19,21 (sed il1 aut CO/T. ([/.(?) 111011.), 25, 26, 29, 31, 32, 33 deI + 29.31,32,33,34 deI 24. 27. 29. 31. 32, 33, 34 SCI'. 7 23, 27 SCI". 18 LE TEXTE EXAMINE DE L'INTERIEUR XXXIII XXXII ETUDE CRITIQUE I" gr. 2' gr. (gr. I'" gr. ~t: gr. (gr. ex. 5. 6 ex. 8. 17 9. m ex. 5. 6 ex. X. 17 9. 12) + + (gr. 5.6:) 0111.(hol11.) 5, 6 0111.(IWI11.) 8.17 (gr. S, 6:) ser. 5. 6 (gr. 8-16:) ser. 8,17 + (2' ex.:) 1,9, II, 14,20,30 S('l'. 28 (2' ex.:) 1, Il, 14 (sed iII aut corr.?), 20, 30 ser. 9,28 + + 72,19 Ut] (gr. 8,17:) 0111.8,17 52,65 vel] (gr. 5, 6:) ut et 5 et 6 + + 72,20 scilicet] (gr. 8, 17:) secundum 8, 17 (+ 13) 52,73-74 pluritatem] (I" ex.:) pluralitatem 3,16,18,19,34 de! 24, + + 72.22 eorum] (gr. 8. 17:) illorum 8, 17 27 ser. 2, 4, 21, 26, 29, 31, 32, 33 + 72,28 est]] (2' ex.:) sit 1,9, II, 14, 15,20, 30 ( + 2, IO, 12,29) ser. 28 (gr. 5, 6:) pluralitatem 6 ser. 5 (gr. 8-17:) pluralitatem + + 72,28 in] (gr. 8. 17:) 0111.8, 17 8, 17 + 72,37 ut] (gr. 8, 17:) et 8. 17 (2' ex.:) pluralitatem 15,20,30 ser. 1,9, Il, 14,28 + + 72.44 ipsa] (gr. 8. 17:) ipso 8. 17 52,74 relatorum (I" ex.:) relativorum 130111. (hol11.) 7 ser. 2, 3,4, 16, + + 72,45 nec] (gr. 8.16:) neque 8.17 (+2.10.18.21.29.33) (gr. 5, 6:) 19,21,26,29,31,32,33,34 neque 6 S('l'. 5 (gr. 5. 6:) relativorum (gr. 8, 17:) ser. 8, 17 + (2' ex.:) relativorum I. 9, Il, 14, 15. 28, 30 Totaux piece 4 + 53,79 et'] (gr. 8. 17:) 0111.8. 17 (gr. 5. 6:) 0111.6 ser. 5 + 53,86 secundum I] (2' ex.:) esse addo 1, Il, 14, 15. 20, 30 ser. 9, 28 + 53,89 sumuntur] (gr. 8, 17:) sumitur 8, 17 ( + 9, 27) + 53.92 operatum] (2' ex.:) 1,9. II, 14. 15,21.30 ser. 28 Piece 5 + 53,96 quibus] (gr. 5, 6:) qui 5, 6 (gr. 8, 17:) qui 8 ser. 17 + + 88.97 inhaerenter] (gr. 8, 17:) sic addo 8, 17 = Totaux piece 3 + 88,97 Ut] (2' ex.:) nisi I, 9. 14. 15, 20, 28. 30 ubi II + 88,1 in] (2' ex.:) -est addo II, 14, 15, 20. 28, 30 0111.(hol11.) 1, 9 + 88,11 reliquimus] (gr. 8, 17:) relinquimus 8. 17 (gr. 5, 6:) relinqui- Piece 4 mus 6 ser. 5 (2' ex.:) relinquimus 1, Il, 14,20.28 SCI'. 9,15,30 70,70 hoc propter] (2' ex.:) illv. I, 9, Il, 14. 15, 20, 30 ser. 28 + 88,45 secundo ... intellectuales] (gr. 5.6:) 0111.(hol11.) 5 (sed suppl. i. 70,73 calceatio] (gr. 8, 17:) et addo 8, 17 + + 111.ai. 111011.).6 (sed suppl. i. 111.01. mali.) (+3) 70,79 ad2](2' ex.:) 0111. 1,9, II, 14, 20 ser. 15,28,30 + + 89,13 an] (gr. 8,17:) aut 8,17 + 70.80' id] (gr. 8,17:) illud 8, ]7 (+ I) + 89,14 arguitur] (gr. 8, 17:) arguebatur 8, 17 70,85 ad] (2' ex.:) aliud addo 1,9, II, 14,20,28,30 (+ 8) aliquid add: + + 89,14 compositum aliquid] (2' ex.:) inv. 1,9, I I, 14, 15,20,28,30 15 + 89,18 Ergo] (gr. 8,17:) Igitur 8,17 70.86 istud] (I" ex.:) 0111.2. 3.4,7.10,13,16,18,19,2],25,26,29, + + 89,16-18 Secundo ... etc.] (gr. 9, 12:) om. (hom.) 9, 12 (+ 16) 31, 32, 33, 34 de! 24, 27 + 89.20 Composito] (gr. 5.6:) Componendo 5, 6 (gr. 5, 6:) 0111.5.6 (gr. 8-17:) om. 8,17 + + + 89,23 Quare] Igitur 8. 17 ( + Ergo 26) (2' ex.:) 0111. 1,9, II, 14. 15,20.30 illud 28 + 89.25 secundum] (1" ex.:) 0111.2, 3, 4. 7, IO, 12. 16.20,21,25 (sed 71,93 fece ru n t]( 1" ex.:) fecerat 2. 3, 7,10,11.12 (sed in faciunt corI'. + + secundum i. 111. ai. man.). 26, 29, 30. 31. 32, 33, 34 de! 24. 27 ser. 01. l11an.), 25, 29, 31, 32. 33, 34 (gr. 8, 17:) fecerant 8, 17 (gr. 5. 6:) fecerant 5 fecerat 6 18 , + (gr. 5,6:) 0111.5,6 (gr. 8,17:) 0111.8.17 (2'ex.:) fecerat I, Il, 15. 30 ser. 9, 28 fecerant 14 + + + + (2' ex.:) 0111. 1.9. II. 14, 15.20 ser. 30 71,5 solis] (gr. 5, 6:) solum 5, 6 + + 89,28-29 est compositum] (gr. 8-17:) illv. 8,17 71,6 quaedam] (gr. 5, 6:) quadam 5, 6 (+ 16,30) + + 89,34 cuiusmodi] (gr. 8, 17:) cuius 8, 17 (gr. 5, 6:) cuius 6 quibus 5 71,6 fit] (I"ex.:) sit 2, 3,4. 7,10,12,16,18,19,21,25,26,29,31,32, + ( + Augustinus iiij 32) 33, 34 de! 24, 27 + 89.34 ut] (gr. 8, 17:) 0111.8, ] 7 (gr. 5, 6:) om. 5 non (sed iII ut corI'. 01. (gr. 5, 6:) sit5. 6 (gr. 8,17:) sit 17 ser. 8 (siti, II, 14, 15, + + man ?). 6 28, 30 ser. 9, 20 + 90,37 nisi] (2' ex.:) 0111. I, II, 20. 28, 30 ser. 9, ] 4, IS + 71,12 itaque] (gr. 8, ]7:) utique 8,17 (+4) + 90,43 proficiendo] (gr. 9. 17:) perficiendo 8, 17 (+ 30) 71,15-72,16 altera ... loco'](l"ex.:)om.(hom.)2, 3,4,7,10,12,16, + + 90,45 actu] (2' ex.:) actum I. II, 20, 28, 30 ser. 15 18,19.21,25,26,3],32,33.34 de! 24. 27 LE TEXTE EXAMINE DE L'INTERIEUR XXXV XXXIV ETUDE CRITIQUE I" gr. 2' gr. (gr. gr. (gr. Il'f gr. " ex. 5. 6 ex. 8. 17 9. 12) ex. 5.6 ex. K. 17 9. \2) 90.48 tripliciter] (2' ex.:) simpliciter I. II. 14. 15. 20. 30 SCI'. 9. 28 + 107.35 ante] (gr. 5, 6:) et (/(Id. 5,6 (+9,28) + + 107.36 sursum] (gr. 8. 17:) et addo 8. 17 (gr. 5. 6:) et addo 6 et non 90,50 omnis] (gr. 5. 6:) omnes 5. 6 + (/(ld.5 + 90,51 de] (gr. 8.17:) ab 8.17 + 107.39 haec) (gr. 8. 17:) hic 8. 17 + 90.52 specifica] et addo 9. 12 ( + 29. 32) + 107,44 rectificationem] (gr. 5,6:) rectitudinem 5.6 + 90.54 album2] (gr. 9. 12:) 0/11. 9.12 (+ II) 90,55 alba] (gr. 9. 12:) albo 9. 12 (sed in alba COri'. ai. /11an.) + 108,47 facit] (gr. 9.12:) faciat 9.12 + 90,55 alia] (gr. 9.12:) 0/11. 9.12 (+ II) + 108.50 fit] (gr. 9. 12:) 0111.9, 12 + + 108.57 moventur] (gr. 9. 12:) moveretur 9. '12 = Totaux pii:ce 5 + 108.57 hoc] (gr. 5. 6:) hic 5. 6 + 108,58-59 a medio et ab organo] (gr. 8. 17:) ab organo et a medio 9. 17 PicJce 6 + 108.65 Et] (gr. 9. 12:) O/J1. 9, 12 + 108.65 solum] (gr. 9. 12:) autem lIlid. 9. 12 + 105.84 Quartum] (gr. 9. 12:) Quarto 9.12 + 108.67 illud ". organum] (gr. 9,12:) anI. (ho/J1.) 9. 12 + 105.84 sunt] (gr. 8. 17:) in 8. 17 + 108,70 hoc] (gr. 5. 6:) hic 5. 6 + 105.86 scilicet] (gr. 8. 17:) 0/11. 8. 17 106.90 et] (gr. 5. 6:) 0/11.5.6 Totaux pii:ce 6 + + 106.90 depellitur' ] (gr. 9. 12:) depellit 9. 12 (sed in depellitur COIT. ai. /11an.) + 106.91 autem] (gr. 8. 17:) 0/11. 8. 17 ( + 18) 106.92 Multa ". autem] (gr. 8-17:) 0/11. (llOl11oeoceph.) 8.17 Piece 7 + + 106.93 tamen] (gr. 8.17: ) 0/11. 8.17 + 124.7 dicit] (I" ex.:) ait 2. 3.4.7. IO, 12. 16. 18, 19,21.25.26.29.32, + 106.94 ibi] (gr. 8. 17:) 0111.8. 17 (gr. 5.6:) 0/11.6 SCI'. 5 33. 34 def. 24. 27 ser. 31 + 106.95 primo] (gr. 8.17:) 0/11.8.17 (gr. 5. 6:) ait 5, 6 (gr. 8.17:) ait 8.17 106.96 postremo mota] (gr. 8. 17:) inI'. 8. 17 + + + + (2' ex.:) I, 9. Il, 14, 15. 20. 30 scr. 2~ 106.1 dextrum] (gr. 5. 6:) et addo 5. 6 + + 124.9 ergo] (gr. 8. 17:) igitur 8,17 (2'ex.:) et addo 1.9.11.14.15.20.28.30 + + 124,10 illud] (gr. 5.6:) id 5, 6 106.2 ante] (2' ex.:) et addo 1. 11. 14. 15. 20. 28. 30 non addo 9 + + 124.13 activum] (gr. 8.17:) passivum 8. 17 + 106.2 superius] (gr. 8.17:) et odd. 8.17 + 124,13 aliud] (gr. 9. 12:) illud 9, 12 (2'ex.:) et addo I. 11. 14. 15.20.30 non addo 9. 29 + 124.19 etiam] (I" ex.:) et 2,3,4,7, IO. 12. 18. 19,21.32.34 def. 24. + 106.7 horum] (gr. 5.6:) eorum 5. 6 (+9) 27 31, 33 SCI'. 106.10 immobili] (2' ex.:) ordo odd. I. II. 14. 15.20.28.30 non addo + + + (gr. 5. 6:) et 5, 6 (gr. 8,17:) et 8,17 9 (2' ex.:) et I. Il, 14, 15. 20. 30 in 9 ser. 28 106.14 moventur] (gr. 9.12:) movetur 9.12 (+28) + + + 124.19 actu aliquo] (gr. 8.17:) inv. 8.17 + 107.17 sicut](gr. 9.12:) sic 9,12 (+ 10.17) + 124.19 aliquid] (gr. 8, 17:) 0111.8, 17 + 107.21 eos' ". capite] (gr. 9, 12:) om. 9. 12 + 124,22 dictam] (gr. 9,12:) iam 9,12 107,24 utriusque] (I" ex.:) utrumque addo 2. 3. 7.10.12.16.18.19, + + 124.27 particularia] (gr. 5, 6:) vei pertinentia (pti') 6 pertinentia 5 21.25.26.29.31,32.33,34 def. 24. 27 utrum 4 + 124,27 et] (gr. 5, 6:) om. 5,6 (gr. 8, 17:) om. 17 ser. 8 (gr. 5, 6:) utrumque addo 5. 6 (gr. 8. 17:) utrumque addo + + 124,27 omnem] (I" ex.:) causam 3,4,7. 12 (sed. exp. et omnem i. m. 8. 17 ai. man.). 21 (id.), 25. 29 (sed exp.), 32. 34 (sed omnes i. m. ai. (2' ex.:) utrumque addo 9. II, 14. 15.200111. (ham.) I non + man.) communem 2 (? com), 33 iac. 26 om. IO, 18 def. 24, 27 ser. addo 28. 30 16, 18, 19,31 + 107.30 aliquam] (gr. 5, 6:) aliam 5, 6 + (gr. 8. 17:) omnem 8, 17 (gr. 5, 6:) omnem 5 rationem? 6 + 107.35 dextrum] (gr. 8,17:) et addo 8.17 (gr. 5.6:) et addo 6 et non + (2' ex.:) omnem 1. II, 14, 15,20,28.31 causam 9 add.5 124,28 est] (gr. 9. 12:) om. 9,12 (sed sap. lin. ai. man. ante tale) (2' ex.:) et addo 9. Il, 15. 28, 30 (+ 12, 31) et non addo I. + + 14.20 XXXVI ETUDE CRITIQUE LE TEXTE EXAMINE DE L'INTERIEUR XXXVII ler gr. 1 l' gr. (gr. I l.: f gr. 2t' gr. (gr. ex. 5.6 ex. 8. 17 9. \2) ex. 5.6 ex. 8. 17 9. \2) 124,30 Unde] (gr. 9, 12:) Ut 9, 12 + 142,91 voluntati tribuitur] (gr. 8,17:) inI'. 8. 17 + + 125,36 sed] (gr. 9,12:) secundum 9,12 (+ 15) + 142,92 in] (gr. 8, 17:) et 8. 17 125,40 autem] (gr. 9, 12:) om. 9, 12 + (2' ex.:) et in I et 14,20,28,30 ser. 9, II, 15 + 125,42 consiliari] (gr. 9, 12:) considerari 9, 12 + 142,94 irrationabiles] (2' ex.:) irrationales II, 12, 14, 15, 17, 28 + 345,76 expetitum] (I" ex.:) 2, 4. IO, 12. 16, 19.21 (sed -d- in .(- rationales 9 + con'.?), 25, 26. 29, 32, 33 de! 24, 27 ser. 2, 18,31 + 142,00 rationales] (gr. 9,12:) rationes 9, 12 + + (gr. 5, 6:) expeditum 5. 6 (gr. 8. 17:) ser. 8. 17 + 143,5 loquendi] (gr. 8, 17:) loquendo 8. 17 + (2' ex.:) expeditum 9, II, 14. 15, 20, 30 expositum 28 + 143,7 est verum] (gr. 9,12:) videtur 9,12 ser. I + 143,12 exsequendo] (gr. 9,12:) sequendo 9 equendo '12 (sed in exse- 125,44 non2 ... ve"] (gr. 9. 12:) om. (holl1.) 9, 12 quendo co/.,..) + + 125,49-50 illud non potest I (gr. 8, 17:) non potest illud 8. 17 + 143,12-13 sed ... subordinare] (gr. 8.17:) 0111.(hom.) 8,17 125,55 ab2] (gr. 5, 6:) om. 5, 6 (+ 3,9,25, 29, 30) (gr. 8, 17:) om. 17 + 143,14-15 in) (gr. 5, 6:) 0111.5,6 (+9, 26) + ser. 8 + 143,16 perveniat] (gr. 9. 12:) inveniat 9. 12 125,55 aliquo] (I" ex.:) alio 2,3,4,7,10,12,16,18,19,25,26,31, + 143.18 virtute] (gr. 9,12:) 0111.9,12 + 32, 33, 34 quo 29 de! 24, 27 + 143,19 dictum modum] (gr. 8,17:) il11'. 8, 17 + + (gr. 5. 6:) alio 5, 6 (gr. 8-17:) alio 8,17 + 143,20 alius] (gr. 9, 12:) 0111.9, 12 + (2' ex.:) alio I 1,14,20,28,30 om. (ham.) 9 ser. I, 15 + 143,21 sed] (gr. 9,12:) et9, 12 + 125,57 licet] (gr. 8, 17:) sed 8, 17 (+ 19) + 143,21 imperatur] (gr. 9, 12:) imperamur 9, 12 (sed in imperatur 125,58 aut'] (gr. 8, 17:) ut 8,17 co/.,..) ipsis addo 9, 12 + 125,57 aut'] (gr. 5, 6:) a addo 5, 6 (gr. 8,17:) a addo 8,17 (+9, IO, + 143,21 intus] (gr. 9,12:) intra 12 + + 15,28) + 143,22 ad] (gr. 9,12:) et 9,12 + 126,62 voluntas] (gr. 9,12:) om. 9,12 + 143,24 omnibus (2' ex.:) aliis addo I, II, 14, 15,20,30 non addo 9,28 126,65 fundata] (gr. 9,12:) fundatur 9,12 (+6) + 143,27 idem] (2' ex.:) 0111. I, II, 14, 15, 20, 28, 30 non addo 9. 28 + 126,66 in] (gr. 8, 17:) om. 8,17 + 143,28 conditione] (I" ex.:) consideratione 2,3,4,7, IO, 12, 16, 18, + 126,68 ad] (gr. 9,12:) om. 9,12 19, 21, 25, 26, 29, 31, 32, 33, 34 + + 126,75 autem] (gr. 8,17:) quidem 8,17 + + (gr. 5, 6:) consideratione 5, 6 (gr. 8, 17:) consideratione + 126,77 autem] (gr. 9-12:) enim 9, 12 8, 17 + 126,77 videtur] (gr. 9,12:) autem addo 9.12 + (2' ex.:) ser. I, Il, 14, 15,20,28,30 consideratione 9 + 126,78 ibi] (gr. 8, 17:) om. 8, 17 + 144,34 in'] (gr. 5, 6:) om. 5, 6 (+9, II) 126,83 Ubi] (gr. 5-6:) Nisi 5, 6 + 144,37 supernaturalem) (gr. 5, 6:) comprehendere 5, 6 = + + 144,38 eum] (gr. 9, 12:) om. 9, 12 Totaux piece 7 + 144,39 cogitet] (gr. 9, 12:) contingeret 9 continget 12 (sed exp. eI cogitet i. m. ai. lI1an.) + 144,39 Secundum quem modum] (gr. 9,12:) Quemadmodum 9.12 (ad sup. lin.) p;ece 8 + 144,45 praeveniri) (gr. 9, 12:) praevenire 9, 12 (sed in praeveni ri + 142,77 ipsam] (gr. 9, 12:) ipsum 9, 12 (+ 12) COrt. ai. lI1an.) + 142,79 quia] (gr. 9, 12:) quare 9, 12 + 144,48 principatu] (gr. 9, 12:) principando (p'ndo) 9,12 + 142,79 praevium] (2' ex.:) primum 9, 11,28 (+7, 8) praemium 30 + 144,53 multo] (gr. 8, 17:) om. 8, 17 ser. I, 14,20 + 144,55 quoad illos motus] (gr. 8, 17:) om. (holl1.) 8, 17 = + 142,82 praedeterminato] (gr. 8, 17:) 8, 17 ( + 7) Totaux piece 8 + 142,83 vel] (gr. 9, 12:) ut 9, 12 + 142, 84 quod] (2' ex.:) tamen addo 1, Il, 14, 28, 30 non addo 9, 15, 20 + (gr. 9, 12:) quia 9, 12 LE TEXTE EXAMINE DE L'INTERIEUR XXXIX XXXVIII ETUDE CRlTIQUE I ~·r gr. 2~· gr. (gr. Piece 9 ex. 5.6 ex. X. 17 9. m I" gr. 2' gr. (gr. ex. 5, 6 ex. 8, 17 9, 12> + + (gr. 5, 6:) inI'. 5, 6 (gr. 8, 17:) in,'. 8, 17 + (2' ex.:) in\'. I, 9, tI, t4, 15, 28, 30 + 16L61 dicere] (2' ex.:) dicere esse 14 esse I, Il, 15,20,28,30 ser. 9 + 164,51 quod] (gr. 9, 12:5 ratione mld. 9, 12 161,64 homo] (gr. 9,12:) vero 9 non 12 (+15) = + Totaux piece 9 + 161,64 ex] (gr. 8,17:) de 8,17 + 161,67 ex quinque compositum esse naturis] (2' ex.:) compositum esse ex quattuor I, 11, 14, 15,20,30 ser. 9 Piece /o + 161,67 et] (2' ex.:) ex I, II, 14, 15, 19,30 ser. 9, 28 161,71 natura] (gr. 9,12:) om. 9,12 + 180,87 animal uno modo] (gr. 8,17:) om. (hom.) 8, 17 + 161,73 quoniam] (gr. 9,12:) quam 9,12 (+4) + 180,90-91 praeter] (gr. 9,12:) am. 9, 12 (+ 13) + 161,74 dicitur] (gr. 9, 12:) dicunt 9 dicuntur 12 (+ 16) + 180,91 erit] (gr. 9,12:) est 9,12 + 162,86 ab invicem' (seq. ad invicem2)] (2' ex.:) om. (ham.) I, 14, 15, + 180,92 quomodo] (gr. 8,17:) quia 8,17 (? q.) + 20,30 invicem' ad om. (ham.) sed id I L 14 ser. 28 + 180,94 ergo] (gr. 8, 17:) igitur 8, 17 + 180,98 patienti] (gr. 8, 17:) patiente 8, 17 + 162,89 dicitur] (gr. 9,12:) om. 9,12 + (2' ex.:) I, I L 14. 15,28,30 + 162,90 et] (gr. 8, 17:) om. 8, 17 162,91 (gr. 8, 17:) ac] (gr. 8, 17:) atque 8, 17 + 180,1 ergo] (gr. 8, 17:) igitur 8, 17 + 162,95 vivificet] (2' ex.:) usitet I, 14, 15,20,30 (+2,18,29 (sed in + 180,1 quid] (gr. 9, 12:) quod 9, 12 (+5, II) + vivificet eo''I'. 01. man.) ser. 9, 28 + 18l,l8 ergo] (gr. 8,17:) igitur 8,17 162,00 anima procreatur] (2' ex.:) in\'. I, II, 14, 15,20, 30 ser. 9,28 + 181,20 non] (gr. 9, 12:) sit addo 9 fit addo 12 + 162,3 secundum] (gr. 5, 6:) est 5, 6 + t81,20 adnihilato] (gr. 9,12:) adnihitatio 9,12 + 162,4-5 productione] (gr. 9, 12:) propagatione 9,12 + t81,22 id] (I" ex.:) non 2 (sup.lin.), 3,4,7, IO, 16, 18, 19,21 (sed + eras. ei id sup. lin. 01. man.), 25 (? conf), 26, 29, 31, 32, 33, 34 + 163,11 eum] (gr. 9, 12:) om. 9,12 (+ Il) + 163,27 est facta] (gr. 9, 12:) inI'. 9, 12 nunc 12 d~t: 24, 27 + + (gr. 5, 6:) non 5,6 (gr. 8, 17:) non 8,17 + 163,27 figurata] (gr. 9,12:) figura 9,12 164,31 dicit2] (gr. 9, 12:) om. 9, 12 (+ IO) (2' ex.:) ser. t, 11,14, 15,20,28 om. 30 + (gr. 9, 12:) nunc 9,12 + 164,32 ad'] (gr. 8, 17:) et 8, 17 164,32-33 nervi et carnes] (2' ex.:) carnes et nervi I, Il, 14,20,30 + 181,24 prius ibi] (gr. 8, 17:) in\'. 8, 17 + + t81,32 hoc] (2' ex.:) hic 1 (.'el hoc?), 14, 15 (id.) 20, 30 ser. 28, 30 ser. 9, 28 164,33 cutis] (gr. 5, 6:) artis 5, 6 (sed in cutis corI'. 01. man.) (gr. 9, 12:) hic 9,12 + + 181,32 fieret] (gr. 9,12:) fiet 9,12 (vel fiet? I) + 164,36 vixerunt] (gr. 5, 6:) unxerunt 5 vinxerunt 6 164,38 est] (I" ex.:) om. 3,4, IO, 12, 19,21,25,26,29,31,32,33,34 + 182,40 quaestionibus] (gr. 5, 6:) sicut mld. 5, 6 + def 24, 27 ser. 2, 7, 16, 18 + 182,43 appellare] (gr. 9, 12:) appellari 9, 12 (gr. 5, 6:) ser. 5, 6 (gr. 8, 17:) ser. 8, t7 + 182,45 fiat] (gr. 8, 17:) fiet 8, 17 (sed in fiat corr.) + 182,46 re] (gr. 5, 6:) re] illius addo 5, 6 + (2' ex.:) om. 1,9, II, 14,20,30 ser. 15,28 + 164,38 Insufllante] (gr. 9, 12:) Insufllato 9, 12 + 182,49 sicut] (gr. 9,12:) sicut] (gr. 9,12:) om. 9,12 (sed sup.lin. ai. + 164,39 vivificeturj (gr. 9, 12:) vivifcaret 9, 12 man.) 164,41 describat] (gr. 5, 6:) describit 5, 6 (gr. 8,17:) discernit 8,17 + 182,53 neque quod] inquit 5, 6 + + 164,41 aliam] (gr. 9,12:) animam 9,12 + 182,53 quod] (gr. 9, 12:) om. 9, 12 + 164,41 animarum] (gr. 9, t2:) animam 9, 12 + 182,57 aliis] (gr. 9, 12:) et addo 9,12 + 164,44 limoj(gr. 9,12:) bono 9,12 + 182,57 ergo] (gr. 8, 17:) igitur 8, 17 + 164,46 Sed] (gr. 9, 12:) om. 9, 12 + (gr. 9, 12:) om. 9,12 + 164,47 ratione] (gr. 9, 12:) forte 9,12 + 182,57 secundum". panis] (gr. 8, 17:) forma panis secundum istos + 164,48 aliquid] (gr. 9,12:) om. 9,12 8, 17 164,49 dici potest (1" ex.:) inI'. 2, 3, 4,7, IO, 12, 16, 19,20,21,25, + 183,62 gradum] (gr. 5, 6:) gradu 5, 6 + 26, 29, 31, 32, 33, 34 def 23, 27 + 183,72 habet] (gr. 8,17:) habeat 8,17 (+ 16) LE TEXTE EXAMINE DE L'INTERIEUR XLI XL ETUDE CRITIQUE gr. (gr. Il'T gr. 2' gr. (gr. I I" ex. gr. 5.6 2' ex. 8. 17 9. 12) ex. 5. 6 ex. 8. 17 9. 12) + 202,34 et ... incertum] om. (hom.) 9. 12 + 183.73 ea] (gr. 9-12:) eo 9,12 + 202,35 hoc] (gr. 5, 6:) om. 5, 6 + 183,73 quare] (gr. 9-12:) 0111.9,12 + 202,39 sunt] (gr. 5,6:) sint 5, 6 + 183.74 fuit] (gr. 8. 12:) fuerit 9,12 + 202,41 vobis] (gr. 5, 6:) nobis 5, 6 (+4,7, IO, 11.33) + 183,76 non] (gr. 8-17:) natura 8,17 (sed in non CO'T.) = + 183,78 inclusa] (gr. 9-12:) om. 9,12 T otaux piece 11 = Totaux piece IO Piece 12 + 220,11 et ... est] (gr. 9,12:) om. 9,12 Piece 11 + 220,12 praecedens] (2' ex.:) I, II, 14, 15,20,28.30 + 199,60 Nunc] Vere (? u') 9. 12 (sed in Nunc!?) CO'T.) + 220,12 certitudine] (gr. 8, 17:) certiticatione 8.17 + 199,60 autem] (2' ex.:) I. II. 14. 15.20.30 SCI'. 28 + 220,\ 3 super ... revelatione] (gr. 9, 12:) om. 9, 12 + 199,60 quia] (gr. 8, 16:) quod 8, 16 ( + IO, 12 (sed in quando! ?) CO'T. + 220,13 in aliquo est] (1" ex.:) ser. 16, 19,21,25.26,29,31,32 def. ai. man.). 18) 24.27 est in aliquo 2, 3,4,7, IO, 18,34 + 199,61 in] (gr. 9, 12:) de 9, 12 + 220,16 fuit certiticata] (gr. 5, 6:) inv. 5, 6 + 199,67 autem] (2' ex.:) contrarium addo I, 11, 14, 15, 20, 28, 30 + 220,16-17 certiticata ... fuit] (gr. 9-12:) (gr. 9,12:) om. (hom.) 9,12 + 200,70 agentis] (gr. 8,17:) corrumpendo addo 8,17 + 220,23 exclusit] (gr. 9, 12:) excludit 9, 12 200,73 perduxerit] (gr. 5, 6:) produxerit 5, 6 (+ 12,20,28) + 220,23 infra] (gr. 9,12:) in 9,12 (sed in ibi mlll. ai. man.) + + 200,73 Talium] (gr. 9,12:) Calidum 9, 12 + 220,24 sunt] (2' ex.:) posita addo I, II, 14, 15.20,28,30 + 200,79 ipsam] (gr. 5,6:) istam 5, 6 (gr. 8,17:) 0111.8. 17 + 220,25 se plene] (gr. 8, 17:) inv. 8, 17 + + 200,80 id] (gr. 5, 6:) illud 5, 6 + 220,26 bonitate] (gr. 8, 17:) et addo 8, 17 200,84 tamen non] (gr. 5,6:) tantummodo 5. 6 (sed in tamen non + 220,27 ut] (2' ex.:) 1, 15, 20, 28, 30 SCI'. 14 + eras.) + 220,30 Denique] (gr. 9, 12:) Deinde 9, 12 + 200,84 li] (gr. 8, 17:) hoc 8, 17 + 221,34 ne] (gr. 8,17:) 8,17 (nec!?) sed in ne COf/'. ai. man.) + 200,88-89 substantiam ... demonstrat] (gr. 8, 17:) 0111. holl1.) 8, 17 ( + 221,36 illam] (gr. 9, 12:) eam 9, 12 + 201,92 quod] (gr. 9.12:) ad 9.12 (+20) 221,39 fecunditati (1" ex.:) ser. 12, 16, 19,21 (sed in fecunditate 201,92 illo] (1" ex.:) 0111. , 3,4,7,18,21,25,31,32 2 de! 24, 27 ser. COf/'. 01. man.), 25, 26, 29, 32. 33 fecunditate 7, 18, 31, 34 + 10.12, 16, 19,26,29,33,34 (sed exp. ol.(?) man.) fecunditatem 2, 3, 4, IO + 201,92 non] (gr. 8,17:) om. 8,17 (gr. 5,6:) om. 6 ser. 5 (gr. 8, 17:) ser. 8 fecunditate 17 (gr. 5, 6:) ser. 5, 6 + 201,97 quamlibet] (2' ex.:) 1,20,28,30 ser. Il, 14, 15 + 221,39-40 dicit Augustinus] (2' ex.:) inv. I, Il, 14, 15, 20, 30 ser. 28 + 201,9 ubi] (gr. 5, 6:) nisi 5,6 (+7) + 221,41 omnem] (1" ex.:) causam 2, 3 (sed exp. eI omnem i. m. ai. + 201,11 consistat] (gr. 8, 17:) consistit 8, 17 (+ 16) man.), 7, IO (sed exp. eI causam i. m. ai. 1I10n.), 19 (sed dei. ei + 201,15 quae] (2'ex.:) qui I, II, 13, 14, 15,28,30(+15)s('l'.12, 16 omnem i. m. 01. man.), 21, 25, 26, 29. 31, 32, 33, 34 (sed exp. eI + 201,15 qui] (gr. 9, 12:) quae 9, 12 (sed in qui CO/T. 01. man.) omnem i. 111. 01. nUII1.)de! 24, 27 ser. 4, 12, 16, 18 + 202,17 redegerunt] (gr. 8, 17:) redigerunt 8, 17 ( + 1,4, 18) (gr. 5, 6:) + + (gr. 5, 6:) tamen 5, 6 (gr. 8,17:) tam 8,17 redigerunt 6 ser. 5 + (2' ex.:) ser. I, Il, 14, 15,20,28,30 + 202,25 ecclesiae] (2' ex.:) esse 1, II, 13, 14, 15,20,28,30 (gr. 9,12:) ser. 9,12 + 202,26 quam] (gr. 9,12:) quo 9,12 + 221,42 veritatis] (gr. 9,12:) veritatem 9,12 + 202,27 ubi] (gr. 9,12:) ut 9,12 (+ I) + 221,44 et fecunditatis] (gr. 9, 12:) om. 9, 12 + 202,29 est] (gr. 5, 6:) om. 5, 6 + 221,47 permanens] (2' ex.:) permaneret I, 14, 15, 20 (sed in perma- 202,30 vobis] (+4,7, 8:) nobis nens corr.) 30 permanet Il ser. 28 + (gr. 5, 6:) nobis 5, 6 (gr. 8-17:) nobis 8, 17 221,52 eius] (2' ex.:) votum odd. I, II, 14, 15,20,28,30 + + + (2' ex.:) 1, II, 13, 14, 15,20,30 ser. 28 221,63 perditioni] (gr. 5,6:) perdationi 5,6 (sed dei. ei perditioni i. + + 202,33 aliqua] (gr. 5, 6:) alia 5, 6 111.01.man.) XLlI ETUDE CRITIQUE LE TEXTE EXAMINE DE L'INTERIEUR XLlII Icr gr. 21: gr. ex. 5, 6 ex. 8, 17 9, 12) + 297,18 ut] (gr. 5, 6:) om. 5, 6 (gr. 8,17:) om. 8,17 + 318,59 quem vis] (l"ex.:) quamvis 3, 4,16,18,19,22,25 (sed quam- (2' ex.:) om. I, Il, 14,20,30 ser. 14,28 dei. eI quem- i. m. ai. man.), 27 quamvis (? sed in quem vis (?) + 298,43 mors sequeretur] (2' ex,:) inI'. I, II, 15,20, 30 non inI'. 14,28 CO/T. ai. man.) 7 d~f. 24 ser. 2, IO, 26, 29, 31, 32, 33, 34 + 298,4 homines] (gr. 9, 12:) hominem 9, 12 + (gr. 5, 6:) quamvis 5, 6 (gr. 8, 17:) ser. 8, 17 + 298,6-7 praelatos' ... circaI] (gr. 9,12:) om. (ham.) 9,12 + (2' ex.:) quamvis II, 14, 16,20,28,30 ser. I, 15 + 298,12 et] (gr. 8, 17:) etiam 8, 17 (gr. 8, 17:) ser. 9, 12 + 298,16 qua] (gr. 9, 12:) om. 9, 12 318,60 correptus] (+correctus 25) + 298,15 immediate] (gr. 5,6:) om. 5, 6 (sed sup. /in. ai. man.) + (gr. 5, 6:) correctus 5, 6 (gr. 8, 17:) correctus 16 correptio + 298,16 Sed] Et I, Il, 15,20,30 ser. 14,28 17 + 298,18 Actuum] (gr. 9, 12:) Actum 9, 12 + (2' ex.:) II, 14,20,28,30 ser. I, 15 + 298,18 XV'] (2' ex.:) X I, Il, 15,20,30 ser. 14,28 + 319,65 etiam] (gr. 5, 6:) om. 5, 6 + 298,20 etiam] (2' ex.:) om. I, II, 15, 20, 30 ser. 14, 28 + 319,65 circa] (gr. 8, 17:) contra 9, 12 + 298,20 in Historiis) (gr. 5, 6:) Historiarum 5, 6 (+4,9) + 319,65 possint] (2' ex.:) possit I, 11,28, (+ 9, 32) possunt 20 ser. 15, + 299,27 episcopi] (gr. 9, 12:) ipsi 9, 12 30 + 299,38 sacramentum] (gr. 8, 17:) sacraret ( ? ser) 8, 17 (sed exp. eI + 319,66 exhibendum] (gr. 9, 12:) exhibendam 9, 12 sacramentum i. m. ai. man,) + 319,67 correpti] (2' ex.:) Il, 14, 20, 28, 30 (+ 27) ser. I, 15 299,39 coepit] (gr. 9, 12:) sepi t 9, 12 + 319,65 eodem] (gr. 8, 17:) uno 8, 17 = + + 319,71 sermone] (gr. 8,17:) sermo 8,17 (sed in sermone corr. al.(?) T otaux piece 16 man.) + 319,71 non] (gr. 9, 12:) om. 9, 12 + 319,73 monitionem] (gr. 5, 6:) admonitionem 5, 6 ( + 7, 28) + 319,78 peccatis] (2' ex.:) praedictis Il, 14,20,28,30 ser. I Piece J 7 + 319,84 non] (1" ex.:) tamen 2, 3,4,7, IO, 16, 18, 19,21,22,25,27, + 317,29 per] (gr. 9, 12:) quod 9, 12 (+ II) 29, 31, 33, 34 om. (ham.) 26 de! 24 scr. 32 + 317,29 Augustinumj (gr. 9,12:) Augustinus 9,12 + + (gr. 5, 6:) tamen 5, 6 (gr. 8, 17:) tamen 8, 16 + 317,33 ut] (gr. 9,12:) unde 9,12 + (2' ex.:) tamen I, 14, 15,30 (sed in non corr. al.( ?) man.) + 318,39 diffamaverit] I'el diffamaverat? A om. 20 ser. 11,28 + (l " ex.:) diffamaverat 2, 3, 4, 7, IO, 16, 18, 19, 21, 22, 25, + (gr. 9, 12:) 9, 12 26,27,29,31,32,33,34 de! 24 + 319,87 correptio] (gr. 5, 6:) correctio 5, 6 + + (gr. 5, 6:) diffamaverat 5, 6 (gr. 8, 17:) diffamaverat 8, 17 + (gr. 9, 12:) correctio 9, 12 + (2' ex.:) diffamaverat I, 14, 15, 28 ser: II, 20, 30 + 319,88 ipsam] (2' ex.:) ipsum II, 14,20,28,30 om. (ham.) 15 ser. 1 + (gr. 9, 12:) diffamaverat 9,12 + 319,92 habet] (gr. 9,12:) habeat 9,12 + 318,40 solum] (2' ex.:) om. II, 14,20,30 ser. I, 15,28 + 320,95 correptus] (2' ex.:) correctus II, 20, 28, 30 ser. I, 14, 15 + 318,42 evangelico] (2' ex.:) om. II, 14,20,28,30 (+ (2) ser. I, 15 + 320,1 revelaret] (gr. 9,12:) debet revelare 9,12 (+ 17) + 318,42 quod] (gr. 9, 12:) om. 9, 12 + 320,] illud] (gr. 9, 12:) iste 9 istud 12 + 318,43 vel] (2' ex.:) et Il, 14,20,30 ser. 1,15,28 + 320,3 debet] (2' ex.:) om. II, 14,20,28,30 (+4,18) ser. I, 15 + 318,48 scit] (gr. 9,12:) om. 9,12 + (gr. 9, 12:) om. 9, 12 + 318,51 eiusdem] (2' ex.:) 14,20,28,30 ser. I, II, 15 + 320,8 adductum] (2' ex.:) inductum II, 14, 15 indictum 20 ser. 1,28 + 318,51 deterioratione] (2' ex.:) determinatione 20, 28 determinante + (gr. 9, 12:) om. 9, 12 15 interioratione 11 (+anterioratione 2) ser. I, 14,30 + 320,13 aut debet] (gr. 9, 12:) audet 9, 12 (sed in aut debet corr.) + (gr. 9, 12:) determinatione 12 determinatione (? sed eras. + 320,14 convictum] (gr. 9,12:) coniunctum 9, 12 eI deterioratione in ras.) 9 Totaux piece 17 + 318,57 secreto] (gr. 9,12:) secrete 9,12 (sed in secreto corr.) + 318,53-54 monitionem] (gr. 5, 6:) admonitionem 5, 6 (+15) + 318,58-59 Forte ... peccatum] (gr. 8,16:) om. 8,17 LE TEXTE EXAMINE DE L'INTERIEUR LI ETUDE CRITIQUE L I" gr. 2' gr. (gr. Piece 18 ex. 5. 6 ex. 8, 17 9. 12) I" gr. 2' gr. > en « ... mensura refertur ad mensuratum, quia mensura tum italique: «et per hoc habemus de eis veracem notitiam, secundum quod refertur ad ipsam». Meme observation a la p. 22,91-23,93, ou le pluribus auctoritatibus in Quaestionibus nostris ordinariis circa principium correcteur a change « ... necesse habemus ponere quod est ab alio determinavimus». causative, sed secundum genus causae formalis tantum ... » en « ... Il arrive a un auteur d'intercaler dans une addition marginale de sa necesse habemus ponere quod est ab alio, sed secundum genus causae main, une nouvelle addition, qui vient completer la premiere, laquelle, formalis exemplaris tantum ... ». Meme observation aussi a la p. 60,9- sans elle, avait cependant deja un sens, comme si l'auteur, juste apres avoir ecrit la premiere addition, ou bien dans la suite, ait voulu y inserer 61,15, ou le copiste avait ecrit la phrase reproduite ci-dessous dans la encore une petite nuance. C'est ce qui semble s'etre passe quand le (') cr. Ia mem e observation dans HENR. DE GAND. Quod/. X. Ed. R. MACKEN, p. LX. correcteur, a la p. 118,45-49, a ajoute en marge de sa propre addition LXI. LXIV ETUDE CRITIQUE LE MANUSCRIT 23 LXV colonne de gauche, mais le correcteur I'a transformee par une serie lectivum natum moveri lectivum quoddam natum moveri a d'operations combinees en la phrase passablement moins compliquee, ab eodem actu intelligendi, causa ta se ipso,ut a reproduite dans la colonne de droite (Ies passages affectes par les (sic pro causa to ?) a notitia simplici changements sont imprimes en italique dans les deux colonnes): continente in se, ut memoria intel- memoria intel- Quod vero concipitur secundo mo- Quod vero concipitur secundo mo- lectuali, ipsum intellectum informa- lectuali, informa- do in quantum huiusmodi, semper do in quantum huiusmodi, semper tum ipsa notitia simplici circa ta ipsa notitia simplici circa est nomen secundae impositionis, est nomen secundae impositionis, obiectum. » obiectum.» et hoc sive fuerit modus rei secun- Meme observation encore fi la p. 151,69-152,74: dum se, et hoc vel a natura rei, non « ... utrum istorum non habet esse « ... utrum istorum non habet esse ut ipsa res est in intellectu, nec quod nisi transiens, quod est nisi transiens, et quoad hoc est ipse modus sit ab intellectu, licet in minus cognitum esse et minus cog- minus cognitum intellectu. Quemadmodum hoc no- quemadmodum hoc no- noscibile quam sit aevum, nisi quam sit aevum, quod est men 'individuum' est nomen secun- men 'individuum' est nomen se- manens. Sed e converso dae impositionis circa Sortem, vel cundae impositionis circa Sortem, est magis cognitum instans quia a natura rei ut habet esse in intellec- vel instans quia habet esse aliquid est aliquid compositi, ut tu, sed non ab intellectu, licet modus com positi, et hoc vel a temporis, et hoc vel a quo fluit, vel ipse non sit nisi in intellectu, que- quo fluit, vel in quod, cuiusmodi in quod, madmodum species est nomen se- est tempus, quod per motum cognoscitur ... cundae impositionis circa hominem, quod per motum cognoscitur '" et genus circa animal, vel ut habent esse in intellectu et ab intellectu, si quod tale inveniatur, sive fuerit mo- Encore fi la p. 279,11-13: dus rei ut per vocem exprimitur, vel Quod vero est in actu in ipsa Quod vero est in actu in ipso (-a absolutum, secundum quod 'cur- secundum quod 'cur- MS.) motore, in potentia autem in sus' dicitur esse nomen, et 'dicere' sus' dicitur esse nomen et 'currere' materia, et in molOre in potentia, materia, verbum - et sunt nomen et ver- verbum - et sunt nomen et ver- motor ex se sine alio potest ex motor ex se sine alio potest ex bum secundae impositionis -, vel bum secundae impositionis -, vel materia producere. materia producere. respectivum secundum quod dicen- secundum quod dicen- On aura remarque que le correcteur, en transformant certains passages, a do 'homo currit', 'homo' dicitur do 'homo currit', 'homo' dicitur oublie de changer le «ipsa» en «ipso», mais la chose s'explique. esse subiectum et 'currit' praedi- subiectum et 'currit' praedicatum Il arrive fi un auteur d'inserer entre deux phrases une phrase entiere qui catum - et sunt subiectum et - et sunt subiectum et praedica- vient nuancer l'idee exprimee dans ces deux phrases. C'est ce qui semble praedicatum secundae impositio- tum nomina secundae impositionis. etre le but du correcteur quand il ajoute en marge la phrase qui se trouve nIS. fi la p. 8,25-29. Meme observation encore aux pp. 119,97-120,1, ou' le correcteur a C'est bien ce qui semble etre aussi J'intention du correcteur fi la p. 8,25- transforme le passage imprime fi gauche en celui imprime fi droite: 26, quand, dans l'addition marginale qu'il avait dejfl ecrite, il ajoute apres « ... intellectus ... virtute sua con- « ... intellectus ... virtute sua con- « ... et differt haec ab illa», «secundum rationem». versiva quam habet naturaliter versiva quam habet naturaliter Il arrive qu'un auteur se corrige. Etait-ce aussi le cas du correcteur? A super se et suum actum et suum super se et suum actum et suum la p. 177,15-16, il ajoute en marge au lieu d'un passage suppI'ime : «Licet obiectum, opponit se eis ut intel- obiectum, opponit se sibi ut intel- enim hoc non exprimat, exprimit tamen Avicenna, cuius expositor fuit, ut LXVI ETUDE CRITlQUE LE MANUSCRIT 23 LXVII infra dicetur.» Mais il semble qu'il se corrige sur-le-cham p, exponctue et 115,79-80 et 116,99); mais le correcteur a barre le «Propter quod» et barre le «infra», et ajoute «iam» apn':s «dicetun>, de sorte qu'on obtient insere en marge une citation d'Algazel dans le premier livre de sa «ut dicetur iam». S'il avait affectue ce changement plus tard, I'argument Metaphysique, suivie d'un commentaire de cette citation; apres cela il ne perdrait pas sa force, puisqu'un copiste qui aurai t recopie cette termine cette addition en marge en remettant le «Propter quod», qu'il correction, aurait seulement transcrit la derniere version: «ut infra fait suivre d'un renvoi qui ad apte le «subdit» au nouveau contexte, et ou dicetur». la citation d'A verroes est presentee comme interrompue par la citation II arrive it un auteur d'inserer dans son texte une addition, mais d'Algazel, qu 'il y a intercaU:e: «Propter quod post praedicta subdit fragmentee en plusieurs morceaux qui viennent nuancer successivement Averroes ... ».·Meme observation aux pp. 117,37-42, ou il a ajoute en la pensee qui y etait exprimee(6). Cest ce que le correcteur pourrait avoir marge une citation d'Aristote dans le VIIIe livre de la Physique en vise quand, it la p. 13,44-48, il a specifie pour deux additions marginales introduisant plusieurs changements dans le texte, ce qui donne le resultat (imprimees ici en italiques) I'idee exprimee dans le texte suivant par le suivant (Ie texte de gauche est celui ecrit par le copiste, le texte de droite copiste: «Et est una relatio secundum rem, quae est ex parte creaturae celui resultant des operations du correcteur): diversa secundum rationem respectu Dei, qualitercumque diversimode « ... absque omni alio per se move- « ... absque omni alio per se move- nominetur, et similiter ex parte Dei respectu creaturae est una secundum tur in ipsum, tur in ipsum, dicente rationem quantum est ex parte Dei.» et est Philosopho in VIIr Physicorum: II arrive qu 'un auteur change, dans un texte dejit constitue, I'ordre divisibile in duo, quorum unum est entre des phrases ou parties de phrases. II peut le faire en ajoutant «Contingit impedimentum non sur- simplement au-dessus de la ligne et en marge, des lettres de I'alphabet, sum esse, sed si auferatur impedi- p.ex. a, b et c (ou plus), qui indiquent I'ordre nouveau des passages mentum, agit et sursum fit semper. marques et correspondent it des traits verticaux apposes dans le texte, qui per se movens, scilicet forma Et est per se movens scilicet forma separent en meme temps les parties concernees. Cest ce qui semble etre accidentalis gravis, accidentalis gravis, I'intention du correcteur, quand il a appose au f. 159vall-vb (fin) au- aliud vero per se motum: ipsum per se vero motum ipsum dessus de la ligne et en marge les lettres b, a, d et cC). corpus gravis compositum ex ma- corpus gravis compositum ex ma- On connait le culte du moyen age pour les auctoritates. II peut arriver it teria et forma substantiali.» teria et forma substantiali.» un auteur medieval d'ajouter en marge de son texte dejit constitue une citation d'une auctoritas en faveur d'une affirmation qu 'il y a proposee, Meme remarque pour les pp. 162,3-163,9, ou, dans un passage dejit citation qui lui est venue it I'esprit pendant qu'il apposait la derniere completement constitue, le correcteur a intercale une citation de S. toilette it son texteC). Cest ce qui pourrait etre le but du correcteur Augustin, comme si elle etait venue it I'esprit de I'auteur en derniere quand, it la p. 115,79-82, apres les paroles ecrites par le copiste dans le minute, ce qui donne le resultat suivant (Ia citation intercalee est texte, « Et praecise demonstrat id quod notavit, temere dictum quoad illam clausu- dans Ia meme question, a Ia p. 181,13-16 il intercale encore dans le texte Iam, sive universaliter ut mundus, ut patet inspicienti.» (p. 166,98-2). ecrit par le copiste, qui formait deja un tout constitue, le passage suivant Meme observation aux pp. 611,52-614,88, ou dans le texte deja constitue, du mem e maitre dans la meme œuvre: «secundum enim quod dicit ecrit par le co piste, le correcteur intercale une longue reponse (qu 'il ecrit magister Gulielmus Altissiodorensis in Summa sua, «sine aliquo descensu dans la marge inferieure du ms. 23), OU l'auteur se defend contre ceux qui et motu est corpus Christi in altari, et sine aliquo ascensu, forma panis voudraient opposer a sa these un passage de Hugues de Saint-Victor, desinente esse, est corpus Christi in caelo!>,unde simul est in altari et in allegue par Pierre Lombard, OU il en appelIe a I'autorite de saint caelo.» Dans la meme question, un peu plus loin, a la p. 183,66-72, il Augustin dans le De nuptiis et concupiscentia. Henri repond que ce introduit encore une troisieme citation de GuilIaume d'Auxerre, alIe- passage ne se trouve pas dans cet ouvrage d'Augustin. guant a son tour saint Ambroise; on remarque comment une telle Une des caracteristiques des corrections d'auteur sont les series de insertion est introduite organiquement dans le texte deja constitue: «Sed corrections allant dans le meme sens, mais introduites en divers endroits si ita esset, tunc non esset conversio in corpus generatum de virgine, quia du texte. II semble que ce soit bien ce que le correcteur vise en anima rationalis secundum nullam rationem est generata. Quodfalsum est, introduisant dans la q. 8 en sept endroits differents des citations de dicente Ambrosio: «Praeter naturae ordinem generavit virgo, et hoc quod Guillaume d'Auxerre allant dans la meme direction(l°). conficimus, corpus, de virgine est.» Quem sequens Wilhelmus Altissiodo- Un auteur appose parfois une correction dans son texte en oubliant d'y rensis dicit: «Intelligitur in hoc sacramento corpus Christi verum quod adapter un mot a la nouvelle disposition de l'ensemble. C'est ce qui a pu traxit de virgine.» Praeterea, cum corpus non habet esse a forma, ... ». se passer a la p. 279, II, OUle correcteur semble aussi oublie de changer Une quatrieme citation de Guil1aume d'Auvergne introduite par le «ipsa» en «ipso»( II) correcteur dans le texte, se trouve un peu plus loin dans la mem e N.B. Dans le ms. 23, une autre main que celle du correcteur, appose 9a et question, aux pp. 184,00-10. Toujours dans Ia meme question, aux pp. la, en des caracteres minces, des notes qu'on ne trouve nulle part dans les 185,39-186,60, Ie correcteur introduit de la meme fa90n une nouvelIe autres manuscrits du Quod\. IX: c'est probablement dfi a un usager. citation de GuilIaume d'Auxerre, precedee cette fois-ci d'une citation de Ainsi a la p. 110,19, apres le titre de I'ouvrage d'Aristote, donne en Prevostin de Cremone. Une sixieme citation de Guillaume d'Auxerre est ab rege comme De causis motus par le copiste du ms. 23, une autre main a introduite dans le texte du copiste par le correcteur dans la question ajoute sur la ligne en caracteres tres minces: «animalium»; cette addition suivante, aux pp. 196,59-197,64 et une septieme encore dans la meme ne se trouve dans aucun autre manuscrit. question, a la p. 199,37-55. II arrive qu 'un penseur se souvienne ou se rende compte en derniere § 2. D'autres signes qui suggerent la dependance de la tradition universi- minute, qu'on pourrait lui faire une objection determinee a une affirma- ta ire vis-a-vis de ce manuscrit tion qu'il a avancee dans son expose. Cela peut I'amener a intercaler une Le premier exemplar universitaire comporte 2 omissions par homoio- addition destinee a y repondre(9). C'est ce qui pourrait etre le but du teleuton vis-a-vis du ms. 23. A la p. 42,72-43,78, le ms. 23 contient le texte correcteur quand, aux pp. 165,76-166,2, il insere une addition marginale suivant: «Secundum ... modum tertium relationis, quo Deus refertur ad (9) cr. Ia meme observalion dans HENR. DE GAND. Quod/. X. Ed. R. MACKEN, ('0) cr. supra, p. LXVI-LXVIII. p. LV-LVI. (") cr. supra, p. LXV. LXX ETUDE CRITIQUE LE MANUSCRIT 13 LXXl ipsam creaturam quia creatura refertur ad ipsum, ipsa creatura refertur precedait et d'une Iigne verticale qui le suivait, et ecrivait «illud» en ad ipsum ratione essentiae Dei simpliciter ut essentia est ... »; mais dans marge, precCde de ce meme signe d'insertion, et manifestement destine il tous les manuscrits montrant par leurs indications de pieces qu 'iIs remplacer le «illam» dans le texte. Le copiste de I'exemplar ne semble pas dependent directement du premier exemplar, la partie de la phrase avoir bien interprete cette correction il la disposition inhabituelle, car on imprimee en italique a ete omise par le co piste, bien qu'elle soit supplece Iit dans les copies directes du premier exemplar: «Ubi dicit Commen- en marge par une autre main dans certains d'entre eux. A la p. 71,15- tator: «Oportet ut omne mensuratum primum sit in omni genere, 72,18, on Iit dans le ms. 23 la phrase suivante d'une citation selon primum in esse et cognitione, cum per illud illam cognoscimus men- Simplici us : «Quae vero in tempore et in loco, altera sunt a tempore et suratum», ce .qui n'a pas de sens. A la p. 39,67-69, le co piste du ms. 23 loco, immo alias fiunt in alio», scilicet tempore et loco, «eadem numero, avait ecrit: «Secundo modo ... motus diurnus caeli ... in termino quodam in subiecto autem alias in alio, idem secundum numerum, fieri impossi- (qOda) consistit ... ». Tous les manuscrits dependant directement du bile»; tous les manuscrits dependant du premier exemplar (et meme tous premier exemplar ont dans la premiere forme de leur texte «quod autem», les autres manuscrits sauf le ms. 28, qui pourrait avoir dans son texte une ce qui n'a aucun sens mais semble pouvoir s'expliquer par la forme de correction reprise il un autre manuscrit de cette citation de Simplicius), cette abreviation. A la p. 86,34, le ms. 23 comportait un «ipso» postule ont ici une omission par homoioteleuton. par le sens de la phrase, mais le -o n'est pas ferme au-dessous et ressemble Le premier exemplar universitaire comporte egalement 2 omissions de assez bien il un -a; le copiste du premier exemplar semble I'avoir copie plusieurs mots par rapport au ms. 23. A la p. 123,94-96, on Iit dans le ms. comme «ipsa», car on Iit «ipsa» dans tous les manuscrits qui en 23: «Et sic, si moveatur ad aliquid volendum, a se ipsa movetur, et hoc dependent directement. A la p. 120,99, le ms. 23 comporte dans le texte tam quoad determinationem actus et obiecti, quam quoad exerciti um du copiste: « ... opponit se eis ... », mais le «ei-» a ete exponctue, et le «s» actus sicut prius.» Les mots imprimes en italique manquent dans tous les change en «Si» (sibi). Le copiste de I'exemplar ne I'aurait-il pas remar- manuscrits dependant directement du premier exemplar. A la p. 288,79- que? Toute la tradition a garde le «eis» de la rCdaction anterieure, alors 80, le texte du ms. 23 contient le pas sage suivant: « ... et tunc mediante que dans le texte corrige il s'agit bien de la reflexion de l'intellect sur lui- caelo et mediantibus perfectis ex materia producit individua consimilia in meme, non sur son acte et sur son objet (< addition de mots qui, selon I'editeur, etaient voulus par I'auteur. (peuH~tre en deux jeux de pieces, ou avec quelques pieces refaites; [ ] addition de mots qui, selon I'editeur etaient pas voulus par I'auteur. surement corrige en cours de route) 2, Dans I'apparat critique indique que tes manuscrits 110n mentionnes fi la suite de ce signe ont ~~ le meme texte que I'edition. B~ S C I H ~D supplee les mots non repetes au milieu d'un lemme. (26) (7) (21) (33) (31) (25) exposant les mots se trouvant plusieurs fois dans la meme Iigne, sont precises . . par un chiffre en exposant: p. ex. per', per2, etc . l.p. l.p. l.p. aut res temoins directs ou indirects ABREVIATIONS 2 3 4 5 6 8 9 IO 12 16 x 17 18 19 22 24 27 29 32 34 I I 1. Dans I'apparat critique I 2e exemplar, raris apres 1304 addo addidit /li~ ai. alius, alia, etc. ai. man. alia manu(s) R x V c! confer (conferas, conferatur, etc.) (I) j (30) aut res temoins directs ou indirects cane. cod. colo cancellatum (cancellavit) codex columna II 13 14 15 20 28 con! confusum cani. conicimus (conicio, etc.) corr. correxit (correctio, etc.) a - - - - - + corrections humanistes de! deficit (defectum loci vel anomalum fin significat) (edition de Badius, Paris 1518) delo delevit (deletum, etc.) t (edition de Zuccolius, Venise 1608) ed. eras. edidit (editio, etc.) erasit (+ son commentaire) exp. expunxit Zucc. I ham. homoioteleuton homoioceph. homoiocephalon id. idem. (edition des Servites, Venise 1613) (reprise + quelques additions) (') HENRICI DE GANDAVO Quodl. X. Ed. R. MACKEN, p. CXX-CXXJI. xc ETUDE CRITlQUE TECHNIQUE DE L'EDITlON XCI i.m. m margme sol. solutio in! inferior (inferius, etc.) sqq. sequentes inser. inseruit lucc. ed. avec commentaire de luccolius, Venise, 1613. inv. invertit (ordo praeposterus, inversus, etc.) i/er. iteravit (iteratum, etc.) lac. lacuna (id est spatium vacans in codice) SIGLES DES MANUSeRITS Iib. liber lin. linea(m) I. MANUSCRITS ENTIEREMENT COLLATJONNES IiII. littera (litterae) A Na/. la/. 15350. PARIS, man. 3" manu tertia B PARIS, Nal. lal. 15847. ms. manuscriptum C PARIS, Arsenal, 456, mss. manuscripta D PARIS, Nal. Ia/. 15358. marg. margo H VAT" Borgh. 300. mUI. mutavit I VAT., Va/o lal. 853. n. numerus (lineae, paginae, etc.) S = ERLANGEN, Univ. Bibl., 269/2. om. omisit ms. rasura rescr. rescripsit (clarius scripsit) II. MANUSCRITS COLLATIONNES SEULEMENT POUR LA PIECE I scr. scripsit I = CESENA, Bibl. Malales/., D.XVI. 4. sqq. seq uen tes R = BOLOGNA, Bibl. Univers., lal. 2236. subI. sublineavit V = V ALENCIA, Bibl. de la Caledm/, 46. sup. supra (super, superior, etc.) Z = DURHAM, Calh. Libr., B.1.26. superscrips. superscripsit (edition collationnee seulement pour la piece ) :) suppl. supplevit a = ed. de Badius, Paris, 1518. N .B. En marge du /exle: 2. Dans I'apparat des citations - Bad.: la meme edition; Bad. ed. Badius, Paris, 1518. - lucc.: edition avec le commentaire de Vitalis Zuccolius, editee a Venise en 1613, t. II. BGP(T)M Beio'age zur Geschichle deI' Philosophie (und Theologie) des Millel- allers, fonde par Clemens Baeumker, Miinster i. W. c. caput (capitulum, etc.) cap. capitulum CC lat. Corpus Christianorum, series latina, Turnholti cf. con fer (conferas, conferatur, etc.), Au debut d'une reference, cf. signifie que la reference est incertaine. eSEL Corpus scrip/orum ecclesias/icorum la/inorum, ed. Academia Vindo- bonensis, Wien, 1886ss. dist. distinctio f. folium IT. folia, mc. incipit n. numerus (lineae, paginae, etc.) p. pagina(e) pec. pecla PG Pa/rologiae cursus comple/us, series graeca, accurante I.P. Migne, Paris, 1857ss. PL Pa/rologiae cursus complelus, series la na, accurante I. P. Migne, Paris, 1844ss. QUODLIBET IX \ I QUAESTIO I 3 A 126" I Nona disputatio nostra de quolibet continet quaestiones 32. Quarum B 354" C 32" quaedam sunt de Deo, sed in comparatione ad creaturas, quaedam vero D 218" sunt de ipsis creaturis. H 38'" I 121'· Circa primum duo de relatione Dei ad creaturas. Unum in generali de J 134" 5 relatione simpliciter inter Deum et creaturas: utrum scilicet omnis relatio R 162" S 38" inter Deum et creaturam sit quia ipsa creatura refertur ad Deum, et non V 161" e converso. Alterum in speciali de relatione Dei ad creaturas per rationes Z 230'f1 Bad. 341 ideales: utrum scilicet Deus potuisset plures creaturas secundum species Zucc. 58 produxisse, si non esset I in ipso pluralitas idearum. H 38'· QUAESTIO I UTRUM OMNIS RE LATIO INTER DEUM ET CREATURAM SIT. QUIA IPSA CREATURA REFERTUR AD DEUM. ET NON E CONVERSO Circa primum arguebatur quod omnis relatio inter Deum et creaturam 5 est quia creatura refertur ad ipsum, et non e converso. I Primo sic. Relatio alicuius ad aliud quia illud aliud refertur ad ipsum, Zucc. 58' est in illo alio secundum rem et non secundum rationem tantum, ut patet de relatione inter Deum et creaturam secundum dominium et servitutem, qua Deus ut dominus refertur ad creaturam ut ad servam, et est in IO creatura secundum rem et in Deo secundum rationem tantum. Sed in Deo ad creaturam nulla est relatio secundum rem, sed secundum rationem tantum, quia aliter esset mutabilis aut mutatus, cum de non domino factus est dominus, aut e converso si cessante omni creatura ab esse de domino factus esset non dominus. Ergo etc. 15 Secundo sic. Relatio inter Deum et creaturam est relatio ABCDHJJRSVZa I I] Incipit Ixum Quodlibet magistri Henrici de Gandavo archidiaconi turonensis (sic) addo J I Nona] Bona J I 32] 33 Z I Quarum] om. Z 5 creaturas] creaturam sit (cf infra, lin. 6), sed in creaturas corr. H 6 ipsa creatura] in generali J 8 plures ... species] secundum species plures creaturas RV 8 species] speciem sed in species corr. H 2-3 Utrum ... converso] (cf supra, lin. 5-7) 4 primum] secundum J 5 et) om. J 6 sic] sit C 6 illud] om. RSV 9 ut'] et B (sed exp. eI ut sup.lin.) S 9 ut' ad] om. J IO in Deo] non RSV 12 aut] et R V 15 Secundo] Secundum I 15-16 cr. ARIST., Melaph., X, c. 6 (TransI. anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM,p. 197,1. 17-20; lunl., VIII, r.268E; 1056b 32-1057a I). QUODLIBET IX QUAESTIO I 5 4 commensurationis secundum PHlLOSOPHUM, M e t a p h y s i c a e. In XO aliquid ad se. Ad se autem non est aliquid I neque secundum essentiam C 32'· qua secundum eundem, VO M e t a p h y s i c a e, mensura refertur ad neque secundum existentiam, a se ipsa, sed ab altero tantum, a quo est id quod est, ut possit quoquo modo dici ad eam illud ApOSTOLI,' < ad>I S 38'b mensuratum quia mensura tum refertur ad ipsam. Ergo etc. I Tertio sic. Deus essentia sua, in quantum continet perfectiones C o r i n t h i o s, IVO: «Quid habes I quod non accepisti?». Ad nihil ergo, B 354'b 40 neque ad Deum, dicitur relative, nisi ab alio sit aliquid ad se, et hoc non Zucc. 58" creaturarum in essendo, non re-I fertur ad ipsas nisi quia illae referuntur 20 ad ipsum. Aliter enim Deus realiter refer < r > etur ad creaturas, I non nisi a Deo. Ipsa autem a Deo non est aliquid nisi ordine naturae quodam R 162'· quia creaturae referrentur ad ipsum. Deus autem in cognoscendo et existente inter illum a quo est et illud quod est, ut ille primum et istud sit secundum, quoniam et in divinis, ubi est simu Itas aeternitatis, quia Filius volendo non refertur ad creaturas, nisi essentia sua in quantum continet nihil habet nisi quod accipit a Patre per generationem, ideo ordo quidam in se perfectiones creaturarum in essendo. Ergo etc. D 218" Contra. «Ideae sunt aeternae rationes in mente divina» secundum 25 45 naturae est I inter Patrem et Filium, et inter generare quo Pater dat, et Z 230" AUGUSTINUM, q u a e s t., q. 46', quibus refertur ad creaturam, non 83 generari quo Filius accipit, quod exposuimus in Q u a e s t i o n i b u s quia creatura refertur ad ipsum, quia nullius aeterni in Deo potest esse nostris ordinarie disputatis. Quare, cum relatio quae est inter primum et secundum quae se habent sicut a quo est aliquid et quod est ratio aliqua, quod est in creatura. Ergo etc. aliquid, non est nisi quia primum quoquo modo, scilicet secundum 50 rationem saltem, refertur ad secundum et non e converso, relatio igitur omnis inter Deum et creaturam, quae consistit inter Deum et creaturam quia creatura est a Deo id quod est, sive secundum essentiam sive Bad 341" J 134'· I Dicendum ad hoc quod, cum secundum AUGUSTINUM vno D e I 30 secundum existentiam, necessario est inter ipsos potius quia Deus Tri ni ta te, cap. l°, «omnis essentia quae relative dicitur, etiam aliquid refertur et ordinem habet ex ratione sui intellectus et voluntatis ad est excepto relativo, sicut homo dominus - si enim non esset homo, i.e. aliqua substantia, non esset qui relative dominus diceretur -, quapropter, ABCDHIJRSVZa ut dicit, quod non est aliquid ad se ipsum, non est omnino quo relative dicatur ad aliud», creatura ergo nullam habet relationem ad Deum nisi sit 35 36 ad '] in R 36 se '] vel secundum se addo RV vel per se addo a 36 neque] ni R 37 existentiam] essentiam B 37 id] illud J 38 est] habet esse sed in est CO'T. A ABCDHIJRSVZa 38 quoquo modo] i.m. man. COIT. A 39 Ad] om. J 40 neque] etiam addo a 40 neque ... relative] om. I 40 nisi] accepit ( ?) addo sed dei. et exp. A 40 alio] eo Z 17 VO]II" JZ 17 Metaphysicae] Dans ut addo sed dei. A 17 ad] creaturam addo sed 40 ad se] a se sed ad se i. m. ai. man. C 40 non] recip-(?) addo sed dei. eI exp. A dei. A 18 mensuratum '] mensura tam sed -am dei. et continuat in eadem /in. 41 nisi] quia ipse hoc illi.d~t ex (?) hoc(?) addo sed dei. et exp. A 41 quodam] quod' Z scribendo -um A 18 mensuratum '] i.m. man. corr. A 18 ipsam] forte ipsum 42 .lnter] dant~~ et a~clplentem, et inter dare et accipere, ut dare et dans sint primum, et sed in ipsam corr., ut praecedens redactio, loco mensura .. , ipsam. (lin. 17-18) fuisset: accipere et aCCipIens Slllt secundum, addo sed dei. eI va- cat addo et illum ... secundum i. m. Deus ut mensura refertur ad creaturam mensuratam, quia refertur ad ipsum. A man. corr. A 42 illud] id D 42 est'] ab alio addo JZ 42 ut] illud primum addo 19 quantum] quam D (sed dei. et quam sup. /in.) H 20 quia] qui V sed exp. et dei. C 42 ille] 0111. B 42 et'] scr. sed -t disparuit S 43 et"] etiam a 21 refer < r > etur] referretur RV 22 referrentur] referentur BDHIJR VZ 43 simultas] similitas BC (sed in simultas CO/T.) DHIJSZ simplicitas a 44 nihil] aliud 25 Contra] Contra addo i. m. A 26 creaturam] creaturas RVa 27 creatura] ipsae addo Z 44 qUIdam] qUidem CJZ 46 quod] om. sed ut sup. lin. ai. man. D R Va in odd. sed dei. D 27 refertur] referuntur Va referantur R 27 ad] om. V 47. Q~~re] Quia BCDHIJSZ 47 quae] qua RV 48 a quo ... aliquid] principians et 27 ipsum] illum Va 29 nullius] nullus sed in nullius corr. I illius V 27-28 esse pnnClplatum, SiCUtse habent dans et accipiens, sed dei. et va- cat addo eI a quo ... aliquid i. ratio] inv. I 28 aliqua] aliquid a 28 in] om. V 29 Solutio] Solutio odd. i. m. A m. man. corr. A 48 et] om. J 49-50 scilicet ." saltem] i. m. man. corr. sed nunc 30 Dicendum ad hoc] Ad hoc dicendum I 31 omnis] creatura addo sed exp.(?) I insulum est in dorso voluminis, signis insertionis remanelllibus in textu. A 50 igitur] 31 etiam] in C et B 33 aliqua] alia J 33 qui] om. BR 34 quod] ser. sed ergo RVa 51 quae creaturam] om. (hom.) DJVSZ 52 est'] habet esse sed in est eras.(?) B 35 dicatur] dicitur RV cor/'. A 52-53 sive existentiam] om. (ham.) S 53 ipsos] om. I 54 ratione ... voluntatis] se sed dei. et ratione ... voluntatis i. m. man. CO/T. A 17-18 Op. cit., V, c.15 (ed. R. PONZALLI,p. 168, I. 1-8; TransI. anon., ed. O. VUILLEMIN- DIEM, p. 103, I. 15-20; lunt., VIII, f.127E; 1020b 25-31). 25 Cr. AUGUST., De div. 39 I Cor., IV, 7. 44-46 Cf. HENR. DE OAND., Quaest. ordo (Summa), art. 52, q. 3 (ed. quaest. 83, q.46, c.2 (cc lat. 44A, 71,1.26-30; PL 40,30). 31-32 AUGUST., De Trin., 1520, II, f. 57vV; ed. 1646, II, f. 822-824); cf. etiam art. 59, q. 2 (ed. 1520, II, f. 137rO; ed. VII, c.l, n.2 (CC lat. 50, 247,1.106-108; PI 42, 935).). 32-33 Ibid., (CC lat. 50, 247, 1646, III, f. 1027-1043). 1.111-112; PL 42,935). 33-35 Ibid. (CC lat. 50, 247-248, 1.115-117; PI 42, 935). QUAESTIO I 7 6 QUODLIBET IX creaturam ut a quo est id quod est, quam e converso quia ipsa creatura 55 consideratione intellectus absque omni diversitate rei. Primo modo refertur ad Deum, licet aliqua alia sit inter ipsos quia creatura refertur ad relationes rationis sunt genus et species circa hominem et animal; ipsum et non e converso, ut iam patebit in solvendo argumenta. secundo modo relatio rationis est identitas circa idem re bis acceptum 85 secundum rationem. Secundum modum I vero secundum operatur intellectus relationem B 354" < AD ARGUMENTA> circa unum extremum in ordine ad alterum et ad relationem quae est in altero. H 39" I Unde concedendum est argumentum ad istam partem. Procedit enim Uno modo ut circa illud quod ex se non praetendit aliquam de relatione inter Deum et creaturam in essendo ab ipso id quod est per 60 90 habilitatem ut intellectus circa illud operetur relationem, quemadmodum essentiam, sicut iam patebit in parte, et perfectius in dissolutione operatur dextrum aut sinistrum circa columnam in ordine ad dextrum et quaestionis sequentis. sinistrum quod secundum rem est in animali. Ad primum ergo in oppositum, quod «si inter Deum et creaturam est Alio modo ut circa illud quod I ex se habet aliquam habilitatem ut V 161rb Zucc. 58'b relatio quia Deus refertur ad creaturam, illa est in Deo secundum rem», I intellectus circa illud operetur relationem. dicendum quod non oportet in duplici modo relationis Dei ad creaturas. 65 95 Sed hoc dupliciter. A 126rb rK I Ad cuius intellectum oportet scire quae est relatio secundum ~em et Uno modo quod relatio illa quae est secundum rem, praeexIstlt In Bad. 341 quae secundum rationem, et unde et quot modis hab.eat. ess~. Et pnmo de altero extremo et secundum eius correspondentiam formetur in alio, ut relationibus secundum rationem, de quibus nunc pnncIpalIter est sermo, per hoc relatio illa secundum rem quodam modo est ratio causandi illam deinde de relationibus secundum rem, ut per hoc tam de istis quam de quae est secundum rationem, ut contingit universaliter in relatione quae illis sciamus quae habent esse in Deo, et quot, et quomodo respectu 70 00 est mensurae ad mensuratum, et quae sunt Dei ad creaturas ex tempore. creaturae, et quae non .. Alio vero modo I quod relatio illa quae est secundum rationem, natura C 33" J \34" Est autem I relatio secundum rationem tantum, quae non fundatur In sit prior in illo in quo est, et secundum eius correspondentiam habeat esse S 38" re absque consideratione et operatione intellectus circ~ illa~, et hoc id quod est alterum extremum et relatio realis in illo. Ut per hoc relatio dupliciter: uno modo ex sola consideratione et operatlOn~ Intellectus illa secundum rationem quoquo modo est ratio causandi illam quae est circa rem, causando relationem in utroque extremorum; alio modo ex 75 5 secundum rem, ut contingit universaliter in relationibus quae ab aeterno consideratione intellectus et operatione eius circa rem causando sunt in Deo ad creaturas, et ex parte divini intellectus et divinae 1172" respectum circa unum extre-I morum in ordine ad alterum in quo est voluntatis. relatio secundum rem. Et utroque modo dupliciter. I Ex consideratione enim divini intellectus circa divinam essentiam ut est Bad. 34 Bad. 34]'K Secundum primum enim modum uno modo intellectus operatur I intellecta ab ipso, sunt in ipsa rationes ideales secundum modum relationes diversas habentes diversitatem ex natura rei aliquo modo 80 diversa, alio modo circa extrema habentia diversitatem ex sola ABCDHIJRSVZa 82 absque ... rei] i. m. man. COIT. A, 84 est] om. C 84 re] rem re Z ABCDHIJRSVZa 85 secundum] ratione BCDH (sed in relatione COIT.?) IRSV rationem a secundum rationem addo Z 89 circa] id n( ?) odd. sed dei. H 89 aliquam] habilitatem addo sed 55 id] illud R 60 relatione] ratione RV 60 essendo] accipiendo sed dei. et exp. et dei. H 91 operatur] sed in operatur CO/T. B operet 92 et] ad addo B 93 ut] essendo i. m. man. corr. A 60 id] illud RV 64 illa ille sed in illa cor/'. 01. m~n. D om. HJSZ 93 illud] id JSZ 93 ex] om. JZ 95 Sed] et J 97 eius] om. Z 65 relationis] relatione D (? sed in -is cor/'. 01. man.) HSRV 66 et] sup. 1111. A 00 Dei] ei sed in Dei COIT. Z 1 Alio ... rationem] !. m. habentur signum (linea l'erticalis 68 quibus] quoJ 73-75 illam ... circa] om. (ham.) sedillamscr.:t exp. B 74 sola sub tribus punClis) prolongatum lineo I'erticali punctis interrupta. et tria signa similia. consideratione] inI'. CDHJRSVZa 75 causando] creando sed In causando COIT. D probabiliter ad natandum hanc partem textus. A I natura] non sed exp. et natura sup. 77 causando] creando CDHSZ 77 respectum] rerum BR . 78 secundum] quem lin. C nisi BD (sed in in- mut.) H (sed in natura mut.) I (sed exp.) S 3 id] illud R addosed exp. C 79 primum enim] inI'. J 80-81 aliquo modo dIversa] l. m. man. corr. A 4 quoquo] quamo B 4 modo] om. I 4 causandi] creandi D 4 illam] illa B 6 intellectus] in aliis sed exp. et intellectus i. m. Z 6-8 et ... intellectus] om. (ham.) J 8 divini] divinae sed in divini COIT. Z 9 ipsa] ipso IR Va 63-64 Cr. supra, p. 3.6-14 8 QUODLIBET IX QUAESTIO I 9 Zucc. 59" exponendum in sequente quaestione. Quae sunt relationes ex I hoc in IO creativus, creaturus et creans. Licet enim nominatio illa qua dicitur Deo secundum rationem ad ipsas essentias creaturarum, quae ex hoc creans sive creator, convenit ei ex tempore quo creatura est creata, et ita sunt aliquid secundum essent iam, quod respondent rationibus idealibus quia creatura refertur ad ipsum, ipse tamen respectus aeternus est, et est Z 230'b existentibus in Deo et ratione ipsius essentiae earum I habent relationem ipsius ad creaturam, non quia creatura ad ipsum sed potius e converso, realem ad Deum. Ex complacentia autem divinae voluntatis in divinam 40 quemadmodum creare active potius est ratio eius quod est creari passive, essent iam cognitam a suo intellectu, ut in se habet rationes ideales, et per 15 quam e converso. «Passio enim», ut dicitur in Sex principiis, «est hoc in essentias creaturarum ut per suas ideas cognitae sunt ab intellectu eJTectus ilIatioque actionis». Et est ille actus quo Deus creat, aeternus, J 134'b divino, est in Deo relatio secundum I rationem ex parte voluntatis, qua quia suum velle est I aeternum, licet passio qua creatura creatur, nova sit, A 126" R 162" H 39,b dicitur creativus I et ipsa essentia crea-I turae dicitur creabilis. Unde non et ex tempore quo creatura prosilit de novo in esse ex aeterno velle et ens quod non est aliquid per essentiam nec habet rationem idealem in 45 aeterna atque antiqua determinatione voluntatis, unde, quod illa actio Deo, nullo modo est creabile quid. 20 dicitur creatio activa, nova nominatio est actionis antiquae ab ipsa nova Ulterius autem ex determinatione divinae voluntatis, qua ab aeterno passIOne. electione liberi arbitrii determinavit has essentias se esse creaturum ex Ulterius autem ex hoc quod creatura habet ulteriorem relationem S 38,b tempore in esse existentiae et forte alias non, I habet ex parte voluntatis realem ad Deum, qua dicitur serva ex tempore circa Deum, correspondet relationem ad illa quae est creaturus, qua dicitur creaturus et ipsa 50 ei relatio secundum rationem qua dicitur dominus, quae dicitur relatio in essentia creaturae dicitur esse creanda. Et differt haec ab illa secundum 25 Deo ex tempore, quia creatura refertur ad ipsum ut serva. Ipsa vero rationem in hoc quod respectu creabilium non creandorum dicit ordinem dicitur serva, non quia ipse refertur ad illam ut dominus, et non est D 218,b habitudinalem I ad mutationem qua creatura nata est creari, respectu proprie nova relatio sed nova nominatio antiquae relationis. Eadem B 354,b creandorum autem dicit I ordinem actualem ad mutationem qua creatura enim relatio qua ab aeterno dictus est dominativus et dominaturus I Zucc. 5 aliquando actualiter creabitur. 55 creaturae, dicitur et dominus sive dominans ex tempore, secundum quod Bad. 341'M I Ulterius autem ex hoc quod Deus voluntate sua essentias creat 30 iam dictum est de 'creativus', 'creaturus' et ·creare'. Et differt relatio secundum actum in esse existentiae, habet relationem ad illa creata, qua quae denominatur a dominio, ab illa quae denominatur a creatione, dicitur creator a suo actu creandi, et illa dicuntur creaturae a sua quemadmodum differunt actus creandi et I conservandi creatum. C 33,b creatione passiva. Sed solummodo secundum rationem differunt illa tria in Deo, et sunt ABCDHIJRSVZa idem respectus secundum rem, differentes solo nomine, quo dicitur 35 36 creativus] creativius S et ({{Id. S 0111. R V scr. sed in creaturus co,.,.. V 36 creaturus] ABCDHIJRSVZa creaturis sed in creaturus ca'.,.. C 0111.JRZ 36 creaturus et creans] illi'. S 37 creata] 0111.C creatura R 38 quia] quod S 38 est'] SlIp. lin. D 38 et est 2] 0111.(hal/1.) J IO sequente] sequenti J II rationem] rationes Z 12-13 idealibus existentibus] 42 illatioque] illationem (? iIlato 3) H 42 creat] erat RV 43 licet] Sed RV im'. H 13 existentibus in Deo] in Deo existentibus DSRVa 13 earum] i. 111.nU1l1. 43 qua] quia sed in qua cm.,.. C 43 nova] novo(?) sed in nova cm.,.. D 45 aeterna] cm.,.. A 15 ut ... habet] lac. in qua secundum (?) eras. (?) eI ut ... habet i. 111. 111an. aeternam BC (sed eras.) RV 45 antiqua] antiquam R 45 determinatione] can! D ca''''. 1\ 18 et] suI'. lin. ai. l11an. C 18 creabilis] causabilis S 18 Unde] Ut S 45 quod] quia J 45 actio] creatio a 46 creatio] nova addo R V actio a 19 quod] suI'. lin. V 19 nec] neque I 20 creabile quid] inI'. a 21 liberi 46 activa] nova a 50 ei] sir ?) sed s( ?) eras. eI ei i. 111. ai. man. C 50 secundum] arbitrii] li. arb. J liberum arbitrium Z 21 creaturum] creativius S 23 in] ex JZ (sed circa sed exI'. eI secundum i. 1/1. RV 51-52 Ipsa ... serva] 01/1. (hol/1.) I 52 non] in suI'. lin.) 24 creaturus] creaturas BC (sed in creaturus co,.,..) 24 qua ... vero D 54 qua] 0111. J 54 dominativus] denominationis CRV 54 et] 0111. creaturus] 0111.(hol/1.) J 24 creaturus] creatura DHS 24 et] in addo V 25 esse] BCDHIJRSZa 56 'creativus'] creativis B (sed in creativus co,.,..) DHISRVZa 0111. J 01/1. DHSRVa 25-29 Et ... creabitur] i. 1/1. l11an. cm.,.. A 25-26 secundum 56 'creaturus'] creaturis B (sed in creaturus ca,.,.. ai. /lum.) DHLRSVZa creari J rationem] suI'. lin. suae correctionis 111arginafis addo man. co,.,.. A 27 habitu- 56 creare] create S 57 quae'] differt addo J 57 denominatur'] dominatur B dinalem] habitualem BCDHIS 28 creandorum autem] inv. J 28 ordi- (diiatur) I 57 dominio] domino DIJRVZ (sed in dominio corr.) 58 et] actus nem] ita(?) addo sed exI'. A 28 actualem] ex ex (?) differenti est (?) addo sed dei. in sua addo RVa addilione l11argil1afi mal1. cm.,.. A 29 aliquando] 0111. Z 29 actualiter] actu RV 29 creabitur] etc. addo J 31 relationem] rationem Z 31 illa] illi sed il1 illa carr. ai. mal1. C 32 creaturae] ser. sed il1 creata mut. ai. 111an. C creata R Va 35 rem) 41-42 GILB. PORR., Liber de sex principiis. c.3. n.IO (ed. A. HEYSSE. p. 15.1.10; PI 188, rationem ABCDHIJRSVZa 1262A); in ANON., Auct. Arisl. (ed. J. HAMESSE. 33. II). IO QUODLIBET IX QUAESTIO I II Unde relationes quas consuetum est dicere esse in Deo ex tempore quia servitiva sive servilis, aut servitura. Et hoc quemadmodum iustus, qui J 135" creatura est ad ipsum, non I sunt proprie reiat iones, sed novae 60 cum in aeterna Dei praedestinatione dici potuit amicabilis sive amicatu- nominationes aeternarum relationum quibus ab aeterno, secundum iam rus Deo, et ex tempore de novo dicitur amicus Dei quando de novo expositum modum, Deus secundum rationem habet referri ad creaturam, incipit amare Deum, et sic per suam I mutationem, Deus autem ab V 161' non quia creatura refertur ad ipsum sed potius e converso. Hinc est quod 90 aeterno potuit dici amicativus sive amicabilis aut amicaturus creaturae AUGUSTINUS huiusmodi relationes ex tempore potius vocat novas propter aeternum amorem quem habuit ad ipsam, et ex tempore de novo nominatio nes sive appellationes quam novas relationes. Dicit enim 65 dicitur, non propter aliquem novum amorem ad ipsam in Deo, sed B 355" AUGUSTINUS Vo D e T r i n i t a t e, cap. ° I ultimo: «Non moveat quod propter novum amorem in creatura. Et ideo est in Deo illa nova Spiritus Sanctus, cum sit coaeternus Patri et Filio, dicitur tamen aliquid ex denominatio absque sua mutatione, quia nulla adveniente nova relatione tempore, veluti hoc ipsum quod donatum est, nam sempiterne Spiritus 95 sicut advenit columnae, Ilicet secundum rationem, ut dictum est. Propter Zucc. I 172'· donum, temporaliter I autem donatum. Nam etsi dominus dicitur non nisi quod multo minus sine sua mutatione recipit appellationem novam H 39" cum habere incipit I servum, etiam ista appellatio relativa ex tempore est 70 secundum relationem, quam columna. domino. Non enim sempiterna creatura est cuius ille est dominus: ille Et licet relatio qua columna dicitur dextra, possit aliquo modo dici Bad. 342'N S 39" sempiterne 1 non dominaretur, nisi et ista sempiterne I famularetur». accidere I et mutabiliter convenire columnae secundum rationem, I quia A 126 D 219 Et distat multum ista relatio nova ex tempore, qua Deus ut dominus ()() temporaliter ei advenit, I nullo tamen modo relatio huiusmodi Dei ad J 135' refertur ad creaturam quia creatura refertur ad ipsum ut serva, et illa qua creaturam potest dici accidere Deo aut muta bilite r convenire eidem Z 231" columna I ut dextra refertur ad animal quia animal refertur ad ipsam ut 75 secundum rationem, quia aeternaliter ei convenit. Per quod solvit sinistrum. In columna enim nulla omnino praefuit ex se relatio ad AUGUSTINUS quaestionem quomodo Deus ex tempore de novo I potest B 355 animal, quae per hoc quod animal sibi factum est sinistrum, nova appella- dici amicus et dominus, quod tamen haec non accidant ei I sicut accidunt R 162 tione dicitur dextra, nec similiter aliquid super quod ex natura rei relatio 5 creaturae, dicens in Vo De Tri ni t a t e, cap.o ultimo: «Quomodo qua appellatur dextra, fundetur, propter quod cum nova appellat io ne obtinebimus non secundum accidens dici dominum, nisi quia ipsius naturae sibi advenit nova relatio, sed secundum rationem et intellectus operatio- 80 nihil accidit quo mutetur, ut ea sint accidentia relativa, quae cum aliqua nem, et ideo praeter columnae omnimodam mutationem. In Deo autem mutatione rerum de quibus dicuntur accidunt ? Sicut amicus relative dicitUr». praefuit relatio ad creaturam secundum iam dictum modum, quae per hoc quod creatura de novo facta est sibi serva, nova appellatione dicitur ABCDHIJRSVZa dominium, quae prius dicta est in Deo dominativum et dominaturum, sicut et in essentia creaturae erat relatio qua ab aeterno dici potuit 85 86 servitiva] servativa JZ (sed in servitiva CO'T.) 86 aut] an R 86 servitura] serva tura Z 86 quemadmodum] a addo Z 87 dici potuit] illI'. BCDHJRVZa 88 dicitur] quando de novo dicitur addo S 88 dicitur ... novo] 0111. (hol11.) Z 90 potuit] possit B 90 amicativus] amicaturus Z 90 amicabilis] sive amicaturus ABCDHIJRSVZa Deo, et ex tempore de novo dicitur amicus quando de novo incipit amare Deum. et sic per suam mutationem. Deus autem ab aeterno potuit dici amaturus sive amicabilis addo (homoioceph.) (c! lin. 21-25) S 91 ipsam] ipsum C (sed ill ipsam CO/T.) Ra 59 esse] sup. lin. 01. man. C 61 quibus] quo Z 63 refertur] referatur JZ 63 e] 92 dicitur] amicus addo JRVZa 92-93 ad ... amorem] om. (ham.) J 92 ipsam] 0111. Z 67 coaeternus] aeternus R 68 donatum] donatus sed in donatum 1 CO/'/". A ipsum ABCDHIJRSVZ 92-93 sed ... amorem] i/er. S 93 propter] 0111. H 68 est] Dominus (dns) addo sed exp. A 70 habere] re addo R 70 relativa] (rl'a) 93 Deo] est addo sed exp. A 93 illa] 0111.S 94 absque sua] Olli. S 94 sua] ABCDHIS 70 ista] iste a 72 sempiterne] sempiternitas DHJSRVZ 73 ut] sui R Va 96 minus] magis RV 98 Et ... columna] 0111. (holll.) RZ 99 et et RS 76 ex se] i. 111.l11an. co/'/". A 77 quae] qua a 77 animal] 0111.HJZ mutabiliter] immutabiliter sed im- exp. I 00 advenit] convenit S I eidem] idem( 1) 77 est] ad B 77 nova] pp addo sed exp. H 78 nec] neque I 80 sed] 0111.C sed in eidem corr.( 1) S 3 Augustinus] 011I.J 3 quomodo] quo BC (sed -mo- do 81-82 operationem] opinionem RV 81 columnae] 0111. S 79 nova] i/er. H i. m.) HS 4 tamen] cum BC 4 accidunt] accidat R 0111.Z 6 obtinebimus] 84 et dominaturum] om. I 84 dominaturum] dominativum V obtinemus obtinebimus D 7 mutetur] mutaretur J 7 aliqua] alia J 66-71 AUGUST., De Trin., V, c.16, n. 17 (CC lat. 50, 224-225, 1.1-6; PI 42, 922).). 71-72 Ibid. (CC lat. 50, 225, I. 12-13; PI 42, 922). 5-8 Ibid., (CC lat. 50, 226, I. 38-42; PL 42, 922). 12 QUODLIBET IX QUAESTIO I 13 Supple 'homo', et hoc accidentaliter. Unde sequitur continuo: «Neque 35 creata, et simile est de amare, amaturam esse et amavisse ex parte enim esse incipit», scilicet amicus, «nisi cum amare coeperit. Fit ergo IO creaturae, et similiter de amari, amandam esse et amatam, quantum est aliqua mutatio voluntatis ut amicus dicatur». Et infra: «Quod ergo ex I parte sua, quia cum ex tempore incipit amare, sicut mutabiliter Zucc .. temporaliter dici incipit Deus quod ante non dicebatur, manifestum est incipit amare cum prius non amavit, sic mutabiliter incipit esse amica relative dici, non tamen secundum accidens Dei quod ei accidit, sed plane cum prius non I fuit, et mutabiliter desinit dici amativa aut ama tura cum J 135" C 33" S 39'b secundum accidens I eius ad quod dici aliquid Deus incipit relative. Et I quod 40 prius talis dicebatur. amicus Dei iustus esse incipit, ipse mutatur .. Deus autem absit ut aliquem 15 Et sicut est de ista relatione qua dicitur creatura amicabilis et amica, I B 355" temporaliter diligat I quasi nova dilectione quae in ipso Deo non erat, apud sic est de illis quibus dicitur creabilis, creanda et creata, et universaliter quem nec praeterita transeunt, et futura iam facta sunt, ita quod omnes de omnibus quibus realiter refertur ad Deum, et simile est de omnibus sanctos suos ante mundi constitutionem dilexit sicut praedestinavit, sed quibus secundum rationem voluntatis ipse Deus refertur ad creaturas. Et cum convertuntur et inveniunt illum, tunc incipere ab eo di/igi dicuntur, ut 45 est una relatio secundum rem, quae est ex parte creaturae diversa eo modo dicatur quo potest ab humano affectu capi quod dicitun). 20 secundum rationem respectu Dei, qualitercumque diversimode Quia igitur actus amandi absolutus idem est et immutabilis, quo Deus nominetur, et similiter ex parte Dei respectu creaturae est una secundum amat se et creaturas et antequam erant et cum sunt, tam cum ipsum non rationem quantum est ex parte Dei. amant quam cum ipsum amant seu amare incipiunt, actus autem quo Unde et, quia Deus unica actione rem creat dando ei esse et in esse dicta est creatura ama tura Deum antequam esset, et Deum amare cum 50 dato I conservat, una est relatio qua respectu creaturae dicitur creator et I 172"' est in eius amore existens, licet sit idem, tamen mutatur creatura 25 conservat or. Et sicut UnIcum esse est quod habet mutabiliter per secundum eum cum incipit amare Deum. Et ideo relatio quae est Dei ad creationem et in quo conservatur, eadem relatione secundum rem, creaturas secundum rationem voluntatis, sive qua dicitur amicativus aut differente solummodo secundum rationem, refertur ad Deum ut creata in amicaturus aut amicus, fundata in actu amationis eius quo amat esse I et ut conservata in esse. Sicut enim ex parte Dei eadem actio est Bad.3' creaturas, omnino est eadem immutabiliter ei conveniens, relatio vero 55 crea re et conservare, sic ex parte creaturae eadem passio est creari et quae est creaturae ad Deum secundum rem, qua dicitur amicativa aut 30 conservari, sed passio ista dicitur creari pro instanti mutationis quo amicatura (ut sic liceat fingere nomina) aut amica, fundata in actu creatura nunc primo prosilit in esse, et similiter dicitur I actio Dei crea re, A 127" amationis eius quo amat Deum, licet omnino sit eadem re, differens sola dicitur autem conservari passio et conservare actio pro toto tempore Bad.3' ratione, tamen mutabiliter convenit ei secundum omnes rationes. Eadem residuo. I Diximus tamen in p r i m o nostro Q u o Ii b e t aliam actionem I S 39" Z 231'· enim I mutatio ne qua nunc creatur, prius erat creanda et postmodum est ABCDHJJRSVZa ABCDHJJRSVZa 35 amare] et addo R 37 sua] alia S 37-38 amare ... incipit'] om. (ham.) Z 37 mutabiliter] commulabililer R V (sed com- sup. lin.) a 38 amare ... incipit] om. II Fit] con! R Il aliqua] alia J II dicatur] dicitur R V II infra] ita Z (hol11.) J 38 sic] sicut J 42-44 realiter ... de omnibus quibus] om. (hom.) DHJSZ 12 ante] autem RV 12 non] vero? V 12 manifestum] mendacium J 12 est] at 43 voluntatis] voltatis? I 44 ipse] suae a 45-46 diversa ... rationeml i. m. 1110n. J quod addo Z 14 aliquid Deus] inv. JZ 15 ipse] esse B 15 aliquem] aliquid JZ COr/'. A 47 similiter] om. J 47 ex ... creaturae] respectu Dei ex parte creaturae R 16 diligat] quasi add., quod iler. in nova colo H 16 dilectione] delectatione sed in 47 creaturae] quae addo B 48 quantum ... Dei] probabililer i. m. 1110n. orr. sed nunc c dilectione COIT. Z 17 quem] sup. lin. H 17 nec] non DHJZ 17 ita quod] sed J quasi ex 1010 in dorso voluminis insulum A 50 dato] datum sed in dato COIT. Z 18 suos] om. I 20 capi] cupi S concipi J 20 quod] om. J 21 eI'] in odd. sed 50 creator] actor J 51 est] 0111. RV 51 quod] quia Z 52 et] 0111. RV exp. C 22 ipsum] ipsis sed in ipsum COIT. Z 22-23 non ... amant] om. B/ac. J 52 conservatur] sic addo J observatur sed in conservatur corr. Z 52eadem] sic est addo 23 incipiunt] incipient JZ 24 dicta] ante S 24 amatura] amatum S 25 muta- sed est exp. Z sic J 52 relatione] ratione RV 52 secundum rem] i. m. Z tur] muatur R 25 tamen] cum S 26 amare] amore Z 26 Et] om. a 53 creata] creatura IR 54 ut] 0111.JZ 55 creaturae] Dei J 56 ista] om. Z 27 sive] sine Z suae a 27 amicativus] amicalurus J 27 aut] autem sed in aut cor/'. 57 creare] creari J creatura sed in creaturae COIT. eI postmodum in creare Z 58 conser- at. man. C 29 creaturas] creatura V vare] conservari J in esse addo Z 59-65 Diximus ... conservationis] i. m. superiori man. corr. A 59 qua] iler S 9-11 fbid. (CC lat. 50, 226, I. 42-43; PL 42, 922). 11-20 Ibid. (CC lat. 50, p. 227, I. 64- 59-65 Cr. HENR. DE GAND., Quod/. f, qq.7-8 (ed. R. MACKEN, p.37, 45 sqq.; ed. 1518, 75; PL 42, 923-924). 15 Cr. fac., II, 23. 17-18 Cr. loonn., XVII, 24; Eph., 1,4. r.5rT; ed. 1613, I, p. 7ra-9vb). QUAESTIO I 15 14 QUODLIBET IX qua Deus res creat in esse, et qua creaturas conservat, connumerando in 60 infinitate et illimitatione ipsius divinae essentiae, secundum quod hoc 85 declaravimus disputando de emanationibus divinarum personarum. creatione passiva mutatio nem sine qua res per actum creationis non prosilit in esse, quae non manet in conservatione rei in esse; et ratione Unde in creaturis relationes reales habent esse tantum secundo modo, ut propterea habitudo relationis necessario in creaturis sit fundata in mutationis illius annexae actui creationis et ipsi connumeratae, non pluribus, ita quod non fundatur in uno absoluto absque alio absoluto H 40" annexae actui conservationis nec ei connumeratae, re vera I alius est sibi correspondente in quo similiter fundatur, secundum quod in tertia actus creationis et conservationis. 65 90 quaestione sequente amplius declarabitur, et ideo relatio realis in Praeter dictos autem modos relationum secundum rationem, quibus Deus refertur ad creaturas modo intellectus et voluntatis, est adhuc I creaturis requirit mutuum ordinem inter se illorum super quae fundatur. C 33'b tertius, quo refertur ad ipsas modo mensurae, de quo inferius erit sermo Propter quod etiam praesupponunt supposita quae subsistunt, in quibus sunt naturae super quas fundantur; et non constituunt ea sed referunt, iam. Relatio vero secundum rem sive realis est, secundum quod alibi 70 non autem ipsas naturas super quas fundantur. exposuimus, quae in re fundata est, et hoc praecise ex necessitate naturae 95 Et est ipsa relatio ordo quidam inter relata et inter illa in quibus ipsius super quam fundatur, absque omni I consideratione aut opere fundatur, cum in divinis relationibus non sit ordo nisi inter supposita, o 219'b quae referuntur et quae constituuntur per ipsas relationes. I Ordo autem Bad. J. intellectus vel voluntate circa ipsam ut iam praeexistentem. Ex necessitate autem naturae rei absque consideratione intellectus iste, quia naturalis est et a natura rei, et non rationis ab opere intellectus potest relatio fundari dupliciter: uno modo ex praecisa natura ipsius rei 75 aut voluntatis - aliter enim talis relatio rationis esset, ut patet ex iam ()() dictis -, ideo necessario procedit ex naturali I dependentia unius naturae Z 231" absolutae super quam habet fundari, absque omni ordine suo ad rem ad alteram, qua mutuo sese exspectant ut in ipsis fundetur relatio. Non V 161'b aliam absolutam; alio I modo non absque tali ordine. Primo modo sunt relationes I reales in Deo ad intra fundatae in ipsa enim fundatur similitudo in uno albo nisi coexistat aliud album. Et ex J 135,b divina essentia sive natura, propter quod divinae relationes non referunt hoc ipsa relatio talis non solum est habitudo quaedam et ordo, sed cum naturam, sed cum natura I constituunt supposita quae ipsis relationibus 80 hoc est quaedam dependentia, cum tamen relatio in divinis consistat in B 355'b 5 ordine quodam relatorum sed absque omni dependentia, quia natura R 163" inter se referuntur, secundum modum in a li i s I Q u a e s t i o n i b u s super quam fundantur, I ut in ipsa fundentur non exspectat quidquam S 39,b Zucc. 60" alias I a nobis expositum. Et hoc modo impossibile est quod in alia extra se. Unde et quia in divinis nihil existit quod exspectat aliquid extra, natura vel essentia fundetur aliqua relatio realis. Hoc enim procedit ex ABCOHlJRSVZa ABCOHlJRSVZa 84 et] sup. lin. RZ om. J 84 illimitatione] illuminatione BS 84 secundum] om. R 84 hoc] quod addo RV 86 habent] habet H 91 requirit] sequi/ur aper/ura infolio. m qua legi/ur di-2 in folia 59v, lin. 21 (p.6,80) H 92 Propter quod] Z 60 et] in S 61 creatione] creatio R 61 passiva]passivam CH 61 sine]sive BO 92 praesupponunt] om. OH (sed i. m. ai. man.) S supponunt J supponitur Z praesupponit a 63 et ... connumeratae] om. RSV 63 non] i. m. ai. man. C 64 ei] sup. lin. Z 93 quas] relationes addo a 93 quas fundantur] quacumque O quantumcumque SZ 64 connumeratae enumeratae Z 66 Praeter] ser. sed exp. e/ reser. i. m. Z 92-93 quas ... naturas] om. (ham.) sed suppl. i. m. e/ super addo Z 94 quas] ipsas 66 secundum rationem] om. J 66 quibus] quilibet RV 67 ad] ipsas addo J add Z 93 fundantur] i. m. ai. man. H fundatur VZ 95 quidam] quidem CZ 68 modo] modus RV 68 tertius] om. J 68 erit] sup. lin. J 71 quae in] quasi J 95 m] sup. Im. J 98 rationis] relationis OHSZa 99 enim] om. Z 99 talis 73 vel] naturalis Z 73 voluntate] voluntatis JZ 77 alio] vero (1) addo I relatio] inv. Z I mutuo sese] inv. OHJR VZa I sese] de se J 2 similitudo] 78 ad] ab S om. H 78 intra] non addo Z iudex sed dei. e/ intra i. m. O 79 natura] om.OHS 2 coexistat] existat RZ quo existat BC 3 ipsa] ipso J 3-4 cum ... nec sed in natura corr. O 79 referunt] differunt sed in referunt corI'. B 81 referun- dependentia] om. (ham.) HZ (sed suppl. i. m.) 5 quodaml quorundam a 5 quia] tur] referunt OJZ (sed in differunt mu/.) 82 est] om. J 83 Hoc] Si O (sed dei. e/ quae V 6 fundantur] fundatur a 6 fundentur] fundetur a 7 aliquid] ab O Hoc sup. lin.) HS 84-8: Cf. op. ei/., ar!. 55, q.6 (ed. 1520,II, f.IIOrl-112vZ; ed. 1613, III, p.957a-962b); et 68 Cf. infra, p. 18,82sqq. 78-82 HENR.DEGAND.,Quaes/. ordo (Summa), ar!. 53, q. 4 J.G6MEZ-CAFFARENA, Cronologia de la «Suma» de Em'ique de Gante par relaei6n a sus (ed. 1520,II, f. 64rC-O; ed. 1642-46,III, p. 842a-b); art.55, q. 5 (ed. 1520,II, f.109vO; ed. «Quodlibe/os», in Gregorianum, 38, 1957,p.122. 89-90 Cf. inJi'a, p.46-88. 1642-46,III, p.955b, n.9). 16 QUODLIBET IX QUAESTIO I 17 ut fundetur aut existat in eo aliquid quod naturaliter habet existere aut propter eius simplicitatem, sed omnino esse in ipso negaverunt, et fundari in eo, ideo talem ordinem, scilicet naturalem, nullo modo potest ponebant aliquas relationes reales ad intra solummodo in creaturis habere Deus vel aliquid quod est in eo, ad id quod est extra se, etiam etsi IO materia-Ilibus com positis, secundum quod dicit SIMPLlCIUSin fine super Bad. ~ per impossibile, immo per incompossibile, ponatur esse sine omni capitulum de relatione: «In materialibus quidem propter distensionem et dependentia. 40 propter materialem di-I versitatem habitudo consubsistit. In his autem quae I 172" Et quia sine isto ordine, ut dictum est, non est relatio ad extra realis, sunt sine distensione et immaterialia et impartibiliter coniuncta, quomodo idcirco impossibile est omnino quod Deus realem relationem habeat ad utique erit habitudo? Nisi forte, quod quidam dicebant, sicut et distinctio creaturas quae sunt extra eum, sed si aliquem ordinem habeat ad illas, ille 15 ibi dicitur, ita et diversitas», quare etiam in Deo et in immaterialibus non D 219 Bad. ~ erit rationis tantum, quia per intellectum et voluntatem, ut dictum est posuerunt relationes reales ad extra, et hoc propter accidentalitatem .I 136" iam, aut modo I mensurae, ut iam dicetur. Et sic ordo naturalis qui debet 45 quam important, et transmutabilitatem quam in subiecto supponunt, H 40'· B 356" I esse inter relata I ad invicem quae sunt extra sese, impedit quod Dei ad sicut in 3' quaestione sequente declarabitur, secundum quod de primo creaturas ulla est relatio realis in Deo, etsi praecludantur alia, quae in dicit ibidem SIMPLICI s : «Nul/a est ibi habitudo neque intel/igitur. In u creaturis sunt rationes causati vae ordinis. Ipse enim non potest esse 20 quibus enim non est alterum in altero, ut habitudo in substantia, hoc quidem extremum alicuius ordinis naturalis et realis inter ipsum et creaturas, sed aliud, illud autem aliud, ut ad invicem aliquo modo se habeant, quomodo est extra omnem ordinem respectu creaturae. Creaturae enim ex hoc 50 possibile est in istis ipsum 'ad aliquid' considerari, nisi secundum aliquam dicuntur esse eiusdem ordinis, quod scilicet sunt extrema ordinis analogiam, sicut et causas dicimus ibi et causata ?», de secundo vero dicit zuCC.60'b eiusdem naturalis, et similiter quod habent ordinem na-I turalem ad in fine: «Adhuc autem si super-I ventitiam naturam habere dicuntur ipsa S 40" C 34" Deum ut ad principium efficiens formale aut finale, ut iam I dicetur: ideo 25 'ad aliquid' et adnascentiae assimilari, et essent iam a transmutatione A l27'b enim ad ipsum necessario habent relationem I realem. extrinsecorum dependentem habent, quomodo in illis considerari ista Ante istam autem radicem praecedunt aliae, scilicet dependentia, 55 possibile est ?», quasi dicat, «nullo modo», idcirco philosophi omnino in mutabilitas et imperfectio, propter quas etiam dicuntur esse reales Deo et substantiis immaterialibus quas deos posuerunt, I nullo modo J 136' relationes creaturarum inter se tamquam conditiones naturae creaturae, ponebant relationes reales ad Deum. quibus naturaliter et ex se absque intellectu et voluntate operante habet 30 Sicut autem ordinem naturae necessario praecedit I dependentia, ut B 356' in ipsa fundari relatio quae rea lis dicitur ex hoc. Propter quas adhuc relatio dicatur ordo dependentiae, secundum quod dictum est, SIC amplius repugnat Deo habere relationem realem ad creaturas, quia mox 60 dependentiam necessario praecedit mutabilitas. Nihil enim ad aliud Deo repugnat quod sit dependens ad aliud aut ex se imperfectum, aut dependet nisi per illud sibi aliquid I habeat acquirere, et hoc per R 163' quod aliquid per aliud ei acquiratur, et per hoc transmutabile. ABCDHI.JRSVZa Unde, quia philosophi in Deo relationes reales ad intra non posuerunt 35 36 omnino esse] illI'. H 37 aliquas] alias.J 37 solummodo] et odd. Z 39 distentionem] descensionem Z 40 consubsistit] subsistit CHJRSVa consistit B ABCDHI.JRSVZa 41 distensione] diffencione Z 41 impartibiliter] impartibile BC (sed ;11 impartibiliter con:.) 42 quidam]quid' Z 42 distinctio]distentio J disto Z 43 dicitur]debita D 43 IO] om. D (sed sup. /i11.) I 43 immaterialibus] COI1! J 44 accidentalitatem] IO etsi] si H.JRSVZa II incompossibile]impossibile I 15 creaturas ... ad 0111. accldentalem C (sed il1 accidentalitatem cO/'/'. 01. 111011.)J (id. sed eodem 111011.) 48 in (110111.)D 15 habeat] habeant R 15 illas]illa R 16 erit] erunt R 16 rationis] substantia] om. B 50 nisi] non S 50 secundum] ad R 50 aliquaml om . .I relationis R cOl~r .I 17 aut] alio sed ill aut COIT. Z 18 quod] om. B 19 ulla] 51 analogiam]analog' R 51 causata] creata DRV 52 naturam] naturam materia nulla ABCDHI.JRSVZA 19 praecludantur] praecludentur V 20 rationes] ratio eI sed materia exp. Z 53 ad] de D 53 adnascentiae] om. S aa .I adnasc Z s sup. /i11. 111011. cO/'/'. A 20 causative] creativae DRVZa 22 ordinem] om. V 54 quomodo] quo BC (sed il1 quomodo C01'/'.) DHIS 58 Sicut] iler. R 61 illud] 22 creaturae] i. m. ai. 111011.D 23 eiusdem]eius B 23 ordinis]rationis.JZ (sed exp. quod addo J eI dei. eI ordinis sup. /ill.) 25 principium] ipsum BCDH.JSZ 25 ut'] om. B 25 ideo] id S nec R 26 enim] non V 27 Ante] Aut B.J 27 istam] istum I 39-43 StMPLlCIUS, praedicomel1lis (TransI. Moerbeke. ed. A. PATIIN,p.281, I.90- De 27 autem] aut .JZ 27 radicem] realem .I 29 creaturarum] creaturae H.JSZ 94). 46 cr. il1fra, p.46-88. 47-51 SIMPLlCIUS, praedicomel1lis (TransI. De 29 creaturae]creatae RVa 30 et] om. V 31 realis]q addo sed dei. H 33 ex] ad S Moerbeke, ed. A. PATIIN,p.280, I.85-281,I.90). 52-55 Ibid. (TransI. Moerbeke, ed. 34 per] om. S 34 hoc] sit odd. a 35 philosophi] Philosophus Z A.PA1TIN,p.28I,1.94-97). 18 QUODLIBET IX QUAESTIOI 19 mutationem. Et qUia non est aliquid natum acquirere quidquam per M e t a p h y s i c a e, cap.o de relatione, tres sunt modi relationum secun- mutationem, mSI propter suam imperfectionem, idcirco mutabilitas dum triplex genus causae formalis, efficientis et finalis, ad quos omnes Z 231'b necessario praesupponit imperfectionem, qua res non habet perfectum I 90 relationes habent reduci, et illae quae sunt secundum rem et I illae quae A 127'" esse naturae suae, et hoc propter ipsius limitationem, quae est prima 65 sunt secundum rationem, sed PHrLOsoPHuS proponit eos in relationibus H 40" radix omnium. Limitatio enim est causa imperfectionis, et per I realibus. V 162" Zucc. 60" consequens om-I nium aliorum. Quia enim creatura limitata est, ideo Et est primus eorum in proportionibus: proportionalia enim relatio- imperfecta est, et quia imperfecta, ideo est mutabilis, et quia mutabilis, nem habent inter se secundum rationem unius et multi, propter quod ideo est dependens, et quia dependens, ideo ordinem habet naturalem ad 95 PHILOSOPHUSvocat eum ibidem modo numeri. «Unum» enim, ut dicitur id a quo dependet, ut quoquo modo perficiatur per illud. Quia in 70 XO M e t a p h y s i c a e,» habet idem et simile et aequale, et multum habet relationibus proportionalium id super quod fundantur, puta album in diversum et dissimile et inaequale.» Et ut dicit in Vo, «aequale, simile et altero similium, non habet totaliter in se rationem albedinis, sed solum idem dicuntur secundum unum modum, quia referuntur ad unum», «hoc participationem eius, ideo dependet ad aliud album, quia perfectius est», secundum COMMENTATOREM,«quod proportio in eis est eadem in I J ]36" secundum rationem speciei habetur in duobus quam in altero illorum. In 00 utroque extremo». Per quod intelligit quod in eorum contrariis inaequale, activis etiam necessitate naturae, quia aut non habet nisi formam 75 dissimile et diversum dicuntur secundum eundem modum etiam, quia I B 356" producendam in passivo participatam, ut calefactivum, aut non nisi referuntur ad multum, eo quod proportio in ·eis est diversa in utroque virtute, ut sol formam vermis, ideo etiam dependet ad suam perfectionem extremorum ab alterutro. habendam ab ipso passivo, et multo fortius e converso. In mensuris Et est in omnibus istis relatio secundum genus causae formalis, I quia S 40'b etiam planum est quod mensura tum respectu mensurae quid imperfec- 5 non est nisi eorum quae conveniunt in forma generis aut speciei. Sunt tum est et habet suam perfectionem a mensura, licet e converso 80 enim aequale et in aequale in quantitate, idem et diversum in substantia, nequaquam. simile et dissimile in qualitate, sed dissimile inter diversa specie secundum Bad.343'S I Ad secundum, quod «relatio inter Deum et creaturas est relatio qualitatem, simi-I le vero proprie inter eadem specie. Et dicuntur inae- Zucc. 6( commensurationis, in qua non refertur Deus ad creaturam nisi creatura quale, dissimile, diversum in communicando eadem forma difformiter, C 34'b refertur ad ipsum», dicendum quod Deus non solum I refertur ad IO aequale, simile et idem communicando eadem conformiter. creaturas secundum rationem commensurationis, sed etiam secundum 85 Secundus autem modus est in actionibus. Activa enim et passiva sunt rationem proportionis et secundum rationem actionis. Ad cuius intellectum sciendum quod secundum PHILOSOPHUM, VO ABCDHJJRSVZa ABCDHJJRSVZa 93 eorum] earum B 95 eum] cum B 96 XO]conf. Z 96 et2] SlIp. lin. Z 62 aliquid natum] inv. RV 65 esse naturae] essentiae 65 ipsius] eius JZ 97 Et'] om. V 97 dicit in VO]n VO i dicit S 97 aequale] et addo RVa 98 unum] 66 omnium] om. J 66 imperfectionis] perfectionis B 67 Quia] Quod' R eundem sed exp. eI unum SlIp. lin. man. COI'/'. A 99 Commentatorem] omnem( 6/11) Z 68 est] om. R 70 ut] SlIp. lin. ai. man. C 71 relationibus] et addo R 71 id] illud Z 99 eadem] eodem DH 00 extremo] extremorum S 00 in] SlIp. lin. Z I etiam] 71 fundantur] fundatur JZ 72 altero] altera H 73 perfectius] perfectus sed -tius et C 3 alterutro] alterutrum sed in alterutrum corr.? A altero utrum BDHS altero ser. i. m. ai. man. C 74 secundum ... speciei] i. m. man. eorr. A 74 altero] alterum R eI utrum om. CIJZ altero tantum RVa 4 secundum] slIp.lin. Z 4 causae]animae S 75 aut] om. BDHZ (sed sup.lin.) 76 calefactivum]calefactive(?) sed -factionem i. m. 4-6 formalis ... enim] om. sed slIppl. i. m.(?) Z 7 dissimile] dissimiliter H a/o man. C calefactionem RVa 77 virtute] virtutem V 78 ab] in R 79 etiam] 8 q.ualitatem] quantitatem R 9 forma] et(?) addo J IO simile et idem] idem ergo J 80 est] eonf. V 82 inter] in D 82 est] vel cuius? D 85 rationem SImIleRV 16 aequale ... conformiter] om. (ham.) sed i. m. 01. man. H IO eadem] commensurationis] inv. DHJSRVZa rationem ... secundum] om. (hom.) D forma addo a II enim] autem DHJRVa 86 propositionis ... secundum om. (ham.) I 89 causae] om. DS (sed causae scilicet i. m.) Z 95-97 ARIST.,Melaph. X, C. 3 (TransI. anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM,190,I.8-11; Iun!., p. VIII, f.258F; 1054a29-32). 97-98 Op. eil., V, C. ] 5 (ed. R. PONZALLI, 169,1.22-24; p. 82-84 Cr. supra, p. 3, ]5-4,18. 87-92 ARIST., Melaph., V, c.15 (ed. R. PONZALLI, TransI. anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p.104, I.7-8; Iun!., VIII, r. 127G; 102]a 9-11). p.168, 1.1-8; TransI. anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM,103, I. 15-20; Iun!., VIII, f.l27E; p. 98-0 AVERROES, Melaph. V Comm. 20 (ed. R.PONZALLI, .l74, 1.104-105; Iun!., VIII, p 1020b26-32);cf. etiam AVERROES, Melaph. V Comm. 20 (ed. R. PONZALLI, 172,I.56-68 p. f.129L). 11-14 ARIST.,Melaph., V, c.15 (ed. R.PONZALLI, p.169, 1.28-p. 170,1.30; et 174,1.104; Iun!., VIII, f.1281-K et 129C). TransI. anon., ed G. VUILLEMIN-DIEM,]04,1.13-15; Iun!., VIII, f.127H; 1021a 14-18). p. QUAESTIO I 21 20 QUODLIBETX I praerogativa, et hoc tripliciter: vel secundum rationem intentionis vel relativa per potentiam activam et passivam in eis. Dispositionem enim secundum rationem imitationis, vel secundum rationem producti~nis. relationis unum eorum non ac qui rit nisi respectu alterius, ut calefaciens Primo modo dicuntur similia aequaliter alba. Secundo modo magis respectu eius quod calefit, ut habetur Vo M e t a p h y s i c a e. Et est iste 15 40 album et minus. Tertio modo exemplar et exemplatum. Quarto modo modus secundum genus causae efficientis manifeste. Et in istis duobus producens et productum. modis est relatio secundum rem in utroque extremorum, dicente Et primis duobus modis istorum quattuor non est aliqua relatio Dei ad PHlLOSOPHO M e t a p h y s i c a e: «Omnia quae dicuntur modo numeri et VO creaturas, quia creaturae I non participant formam deitatis secundum B 356'b potentiae, sunt relativa quia essentia eorum dicitur ad aliud, et non quia rationem qua. est I in Deo, neque secundum aequale, neque secundum J 136'b illud aliud dicitur ad illa». COMMENTATOR: id est, non quia alterum eorum « 20 45 magis et minus, sicut minus album participat eandem formam cum magis intrat in relatione per se», sed supple «utrumque». albo, sed creaturae participant formam dei tatis secundum rationem H 40'" Tertius vero modus est in commensurationi-Ibus, secundum quem ~uiusdam imitationis, quod pertinet ad primum modum relationis, I et Zucc. 61 D 219'b mensura tum dicitur ad mensuram. Et est secundum istum modum I Illam rationem imitationis participant quoad esse existentiae secundum I C 34" relatio secundum rem in mensurato, secundum rationem vero in mensu- rationem productionis, sed hoc pertinet ad secundum modum relationis. ra, dicente PHILOSOPHO ibidem: «Intellectum et scitum dicitur relativum, 50 Iuxta primum istorum quattuor modorum in divinis tres personae I R 163" quia ad illud dicitur aliquid aliud». Ubi dicit COMMENTATOR: Relatio est « 25 sunt aequales et similes in substantia. Iuxta secundum modum nulla est duobus modis: aut in substantia utriusque relativi, aut in substantia alterius relatio in divinis, quia in illis non sunt magis et minus. Iuxta tertium Bad. 343's tantum, et in altero propter istud.» Et est iste modus secundum I genus modum est relatio Filii in eo quod est imago, ad Patrem. Iuxta quartum causae finalis. Illi enim quod primo est unum quod est mensura, hoc est relatio Filii ad Patrem et Spiritus Sancti ad utrumque. nomen accidit ei per complementum, quia scilicet est aliquid in se 55 Tertius autem modus principalis relationis, qui est commensurationis, perfectum et completum, quod rationes perfectionis et completionis 30 nullo modo cadit in divinis inter personas, quia nulla persona habet omnium aliorum in se continet. formam dei tatis participatam I ad mensuram, sed aequaliter iIIimitate est S 40" Bad. 343'T I Circa primum istorum modorum, qui consistit in proportione I secun- in qualibet persona divina, sed est inter Deum et creaturas, inter quos Z 173" I 232" dum formam, sCIendum est I quo d' commumcantIa ., m f orma possun t . etiam sunt alii duo modi principales relationis, sed differenter, quoniam communicare ea, puta similia, quadrupliciter: uno modo simpliciter et 60 secundus respicit solummodo creaturarum existentiam, primus vero et absolute, nulla praerogativa secundum formam existente in uno super 35 te~tius non respiciunt nisi earum essentiam, sed differenter, quoniam alterum; alio modo in altero eorum existente secundum formam aliqua pnmus respicit essentiam simpliciter ut est essentia, tertius ut est ABCDHIJRSVZa determinata quantitate in gradu naturae. Sed primus modus non respicit essentiam creaturae sub ratione qua est 12 potentiam]quam sed dei. eI potentiam i. m. ai. man. D 12 activamet] om. DH (sed i. 111. i. l11al1.) S a 14 Et] 0111.H 15 causae]animae sed dei. eI exp. et causae sup. lin. ai. l11an. S 16 est] 0111.S 16 in] om. HS 17 Philosopho]in addo BCDHJ1RVZa ABCDHJ1RSVZa 17 dicuntur] dicunt(?) sed dei. et dicuntur i. 111.l11al1. corr. A 18 essentia] esse Z 19 illud] 0111.DH 19 illa]Et secundum addo RV 19 Commentator] autem addo R 38 secundum] 0111. H 38 imitationisJmutationis RVZ unitionis J 39 similia]et 19 id est] om. H 20 relatione] relationem H 22 mensuratum] mensuratur R addo RSV 40. exemplar et exemplatum] quantitas et quantum RV 42 duobus] 22 modum] 0111.D 25 illud] id JZ 28 primo] primus S p,a J 30 et 1] sup. lin. duorum J 42 Istorum]veriorum (?ui'o ) H 42 quattuor], alio modoconsiderata a!. man. C 30 completum]complementumV 32 Circa] Ad I 32 proportione] addo sed exp. A 42 aliqua] alia J 42 d] et B 43 formam] formae sed i~ proportionemS 32-33 secundum formam] om. S 34 puta] pura RV 19-20 formam corr. Z. 44 neque2] nec I 45-46 cum ... formam] om. (ham.) DH (sed praerogativa] praerogativam R 35 secundum ... existente]existentesecundum formam cum .:. forrr~am m) S l. 46 formam] forma J formae Z 46 deitatis] et addo JZ S 36 altero] alterum R (sed in altero corr.) V 36 aliqua] alia RSV 47 lmll~tlOms] utatIoms SV . 47 relationis]relationis]relatio- (un in apertum exfolio m sequenlt) ms H 48 ImltatlOms]mutationis SV 50 Iuxta] i. m. Z 53 quartum] 17-19 [bid. (ed. R.PONZALLI, p.171, 1.39-41; TransI. anon., ed. G.VUILLEMIN-DlEM, modum add .. BCDHIRSVa 54 Filii] om. R 54 utrumque] trumque V 55 est p.l04, 1.23-25; Iun!., VIII, f. 127K; 1021a 26-29). 19-20 AVERROES, Metaph. V com-I sup. im. A 56 nullo] ulloRV 59 etiam sunt] inv. J 59 modi] om. J Coml11. 20 (ed. R. PONZALLI, p.176, 1.131-132;Iun!., VIII, f.129F). 24-25 ARIST., 59 relatlOms]om .. Z 60 eXlstentIam]reser. i. m. ai. man. C 61 non] om. RVa Metaph., V, C. 15(ed. R. PONZALLI, 171,1.41-42;TransI. anon., ed. G. VUILLEMIN-DlEM, p. 61 mSI]om. RVa /ler. B 61-62 sed ... essentiam]om. (ham.) R 62 respicit]earum p. 104,1.26- p. 105,1.1; Iun!., VIII, f. 127K; 1021a29-30). 25-27 AVERROES,Metaph. addo S 64 non] eum V V Comm. 20 (ed. R. PONZALLI, 176,1.143-144;Iun!., VIII, f.129G). p. QUAESTIO I 23 QUODLIBET IX 22 65 habemus ponere quod est ab alio, sed secundum genus causae formalis A 127'b essentia simpliciter et absolute, absque omm lmitationis ratione, I exemplaris tantum, et hoc a rationibus idealibus, secundum quod qualiter secundum primum modum sese respiciunt aequaliter alba, et exponetur in quaestione sequente. V 162'" magis et minus ai-I bum: sic enim non est relatio nisi inter illa quae 95 Et sic ex parte intellectus secundum rationes ideales Deus habet habent eandem rationem formae. Sed relatio Dei ad creaturas secundum relationem ad creaturas secundum primum modum relationis, sed secun- primum modum relationis respicit essentias creaturam sub ratione D 22C imitationis: sic enim essentiae creaturarum habent similitudinem ad 70 dum rationem tantum, quemadmodum in Deo I idea I est aliquid Z 232 Deum. Et est inter Deum et creaturam relatio secundum genus causae secundum rationem tantum. Et est ista relatio in Deo ad creaturam non quia creatura est ad ipsum, sed magis e converso. Etenim scientia Dei ex formalis I quae est inter exemplar et exemplatum, et est secundum H 41" 00 se sola est causa rerum non quoad ipsarum existentiam, sed quoad rationes ideales, a quibus formaliter, licet non effective, sunt creaturarum ipsarum essentiam tantum. Cumque secundum hunc modum creatura essentiae id quod sunt ad se aliquid per essentiam. Et ideo Philosophus ponendo mundum aeternum, et illa quae sub Deo 75 est a Deo id quod est per essentiam, quia est hoc ipsum secundum subsistunt secundum speciem in unico individuo, non esse ab alio limitationem, necessario est ipsum ut mensura tum secundum gradum productive nec formaliter, sed esse ex se formaliter quaedam necesse esse, naturae determinatum, ex quo habet relationem ad Deum secundum licet secundum formam inferioris gradus, nullam posuit relationem rationem mensurati ad suam mensuram. realem aliorum ad primum, nisi forte secundum rationem mensurati Est enim essentiam creaturae dupliciter considerare: uno modo secun- tantummodo. Unde, si qui adhuc nituntur dicere quod nulla est relatio 80 dum id quod est per essentiam, alio I modo secundum quantitatem et inter Deum I et creaturam nisi secundum rationem mensurae, negant gradum ipsius essentiae. Primo modo refertur ad Deum ut ad exempla- B 357" tum quid causae formalis, et hoc quia exemplaris ut forma refertur ad inter ipsos aliquem respectum secundum rationem causae efficientis et IO ipsum, et hoc secundum primum modum relationis per quandam formalis exemplaris, et per consequens negant Deum se habere ad reductionem. Secundo modo refertur ad Deum ut mensura tum eius et creaturas in triplici genere causae, quia non est genus causae in aliquo, Deus ad ipsam ut mensura, et hoc non nisi quia ipsa refertur ad ipsun:, et secundum quod non habetur habitudo I et relatio inter ipsum et 85 1 137" causa tum. Bad. 343'v I Nos ergo qui debemus ponere quod nec creaturae sunt, etiam ut ABCDH\JRSVZa obiecta cognita existentia in divina cognitione, id quod sunt ad se aliquid per essentiam, nisi ab alio, et id quod sunt per essentiam aliquid 92 alio] causalive addo sed exp. A 93 exemplaris] i. m. man. COIT. A ex rerum sed in existentia in sola cognitione, non est ab alio I effective secundum genus 90 exemplaris COIT. Z. 93 ralionibus] exemplaribus addo R 96 relationem] relationes R causae efficientis, quia illud solum respicit rerum existentias, necesse 97 ratIOnem] relatIonem sed in rationem COIT. I 97 rationem tantum] inI'. B 97-98 quemadmodum ... rationem tantum] om. (ham.) I 98 Et] om. I 98 ista] Illa DI. 99 Etenim] essentIa creaturae id quod est ad se respectu rei verae(?) quae est ABCDHIJRSVZa lpse dlvmus mtellectus, res est rationis et causatum eius. Secundum hunc enim modum addo sed va- eat sup.lin. et i. m. A 99 magis] maxime R 99-00 ex se sola] i. m. man. COIT. A 65 imitationis] immutationis RV (imut-) a lac. 1 65 imitationis ratione] im. ?O se sola] inI'. RSVa 00-1 existentiam ... ipsarum] om. (ham.) RV I ipsarum] BCDH\JRSVZa 65 ratione] relatione D (relaccione) H RSVZa 68 eandem] Ipsorum J I Cumque] Cum HS Et cum a 1-4 Cumque ... determinatum] no/alUI' eodem modo addo sed dei. et exp. A 70-71 sub ... creaturarum] iter. R 70 imi ta- I. m. signo (tribus punctis super lineam verticalem interruptam punctis) A 1 creatura] tionis] imutaticnis R V 70 sic] sicut BI-1 72 et est ... ] notatur in 111. signo (tribus haec addo DHZa 2 est sed habet (?) in est corI'. A 2 id] om. B 2 est hoc] punctis super lineam verticalem) A 75 mundum] esse addo RVa 75 quae] i. m. habet (?) sed deI. et est hoc i. m. man. CO/T. A 3 limitationem] imitationem V man. COI'/'. A 76 subsistunt] existunt DJRSVZa 76 W1ico] uno 1Z 76 indivi- 3 est] habet(?) sed in est mut. A 3 ipsum] om. D\JS 3 ut] sup. lin. man. corI'. A duo] scilicet dividua sed in- sup. lin. Z 77 nec] neque IS 79 forte] i. 111. man. COI'/'. A 5 suam mensuram] inI'. a 6 essentiam] essentia JZ 8 ipsius] iter. R 8 ad '] 83 exemplaris] i. m. man COI'/'. A 82-93 et ... tantum] notatur i. m. signo (tribus punctis ipsum addo J 8 ad2] om. BC 8-9 exemplatum] causa tum sed exp. et i. m. man. COIT. A super lineam verticalem interruptam punctis) A 83 se] 0111. S 84 causae] om. JZ 9 causae] animae S 9 exemplaris ut forma] ut forma in causando sed in exemplaris ut 85 habetur] habitudo] lac. J 85 et] sup. lin. Z 86 causatum] creaturam S forma COIT. man. COIT. A IO-Il per ... reductionem] i. m. man. COI'/'. A 87 ergo] igitur D 87 nec] ad addo B 87 sunt] sint S 88 obiecta] absoluta R V Il reductionem] productionem R Il ut] ad addo sed exp. I II et] om. a 88 ad se aliquid] aliquid ad se B 89 nisi ... per essentiam] om. (hom.) B1 89 per essentiam] om. R 89-90 et ... alio] om. (ham.) 1 89 sunt] ad se aliquid per essentiam addo (homoioceph. ex lin. 88-89) sed exp. et dei. C 91 causae] i. m. man. 94 Cr. infra, p.25, 1-46, 59 corI'. A QUODLIBET IX QUAESTIO 2 25 24 hoc secundum tertium modum relationis. Et quomodo hoc, amplius autem eaedem rationes, quia et ut sunt perfectionales et ut sunt ideales, 45 non sunt in essentia ex natura essentiae absolutae nisi virtute tantum, sed exponetur in quaestione sequente. Et sunt isti duo modi relationis fundatae in essentia creaturae ad 15 solum ex consideratione intellectus. Quod iam patet de ipsis in parte in Deum absque I ordine eius ad existentiam, ita quod relatio Dei ad quantum sunt ideales, et iam amplius patebit in sequente quaestione, ubi essentiam creaturae secundum primum modum et rationem formae, etiam declarabitur quomodo sunt in essentia secundum actum ex praesupponitur relationi creaturae ad Deum secundum tert.iun: mo~um consideratione intellectus in quantum sunt perfectio-I nales. Differunt Zucc. I 173'b et rationem finis. Et isti duo praesupponuntur I relatlOnI Dei ad 50 autem sola ratione, quemadmodum forma eadem est principium essendi Bad. 344'Y 20 creaturam in ordine ad earum existentiam extra divinum intellectum, et cognoscendi ut forma et principium perficiendi ut finis, quia in quae est ex parte voluntatis et pertinet ad secundum modum relationis et quantum sunt rationes ideales, pertinent ad Deum ut est causa formalis creaturarum, in quantum vero sunt perfectiones, pertinent ad eundem ut rationem efficientis. B 357'b I Ad tertium, quod «Deus essentia sua, in quantum continet perfectiones est causa finalis, et in quantum sunt rationes ideales, refertur Deus ad Bad. 344" creaturarum in essendo, non refertur ad creaturas nisi quia ipsae 55 creatu-I ras per ipsas ut ipsae creaturae sunt aliquid per essentiam ad se, S 41" referuntur ad ipsum; aliter enim in Deo esset relatio realis ad creaturas 25 et ut ipsae ideae sunt rationes cognoscendi illas, et hoc secundum quia realiter continet illas perfectiones, non quia creatura refert~r ad primum modum relationis. In quantum vero sunt rationes perfectionales, ipsum», dicendum quod bene verum est quod Deus secundum t~rtlUm I refertur Deus ad creaturas per ipsas ut ipsae creaturae sunt aliquid H 41,b modum relationis, qui consistit in commensurationibus, essent la I sua limitatum in gradu quanti tatis naturae, et ut I illae sunt rationes B 357 J 137'b refertur ad creaturam quia creatura refertur ad ipsum, quoniam sua 60 mensurandi gradum quantitatis in essentia creaturae, et hoc secundum 30 tertium modum relationis. Et primo modo relationis non refertur Deus essentia, ratione qua est essentia simpliciter, est unica mensura omnium creaturarum et id quo simpliciter quantitas et gradus essentiae earum ad creaturas per intellectum et voluntatem quia creaturae referuntur ad habet cognosci, et hoc per se et ex se. Quod tamen ipsa essentia divina ut ipsum sed e converso potius, sed secundo I modo, secundum quod ista Z 232 mensura per se, cognoscitur determinate quan-I titas essentiae creat~rae patebunt iam ex sequente quaestione. Zucc.61" secundum gradum determinatum, hoc non est nisi in quantum contInet 35 perfectiones earum, secundum quod haec patebunt in sequente quaestio- ne. Sed tamen utroque modo non refertur secundum tertium modum QUAESTIO 2 A 128" relationis I ad creaturam nisi quia creatura refertur ad ipsum, quia ratio perfectionalis pertinet ad genus causae finalis, secundum quod non est UTRUM DEUS POTUISSET PLURES CREATURAS SECUNDUM SPECIES relatio finis ad aliquid nisi quia illud refertur ad ipsum. PRODUXISSE. SI NON ESSET IN IPSO PLURALITAS JDEARUM Quod autem assumitur, quod «Deus in cognoscendo et vo.lend~ non 40 refertur ad creaturas, nisi essentia sua in quantum contInet In se I Circa secundum arguitur quod, si in Deo non esset pluralitas id earum Zucc. perfectiones creaturarum in essendo», dicendum quod in divina essentia sed una tantum aut nulla, ipse non I potuisset plura produxisse, quia J 137' R 163,b eaedem rationes sunt perfectiona\es et ideales differenti ratione. I Sunt aliter ipse I non cognosceret plura alia a se, quia ratio producendi V 162' ABCDH1JRSVZa 15 fundatae] fundati R 15-16 ad Deum] et ad S 17 secundum] ad D 19 duo] ABCDH1JRSVZa modi addo S 21 et] am. JZ 24 quia] quod J 26 realiter] aliter B 27 bene] b n3 Z 29 ad] am. R 29 creaturam ... ad] om. (ham.) sed suppl. i. m. et ipsum addo 2 31 id] am. C 33 hoc] om. C 32 per ." se'] ex se et per se JZ 44 autem] om. S au BD au sed il1 autem COIT. C 0111.H 44 etl] 0111. DSZa 44 et' ". 35-36 sequente quaestione] inI'. BCDH1JRSVa 35 sequente] sequenti BCDH1JRSVZa ideales] om. (hol11.) S 45 essentiae] existentiae S 46 Quod] ut RVa 46 iam] 37 nisi] non S 37 nisi creatura] om. (ham.) J 37 creatura] om. B om. RHSVa 46 in parle] 0111. DHJRSVZa 47 sequente] sequenti 1J 52 for- 38 secundum] scilicet J scilicet in Z 39 aliquid] aliquem RV 39 Illud] fims R malis] quia addo S 53 ut] sic R 55 ipsae] am. DHJS 55 aliquid] s addo sed 42 creaturarum in essendo] in essendo creaturarum B exp. H 59 in] creatura addo sed exp.(?) H 61 relationis] relationum J 2-3 Utrum ". idearum] (er. supra. p. 3,8-9). 4 arguitur] arguebatur J 6 aliter 23-27 Cr. supra, p. 4,19-21. 40-42 Cr. supra, p. 4. 22-24. ipse] illI'. HJRSVZa QUAESTIO 2 27 26 QUODLIBET IX Primo modo nihil est obiectum per se divini intellectus, nisi ipsa divina supponit rationem cognoscendi, et idem secundum quod idem. Cuiusmo- essentia ut est intelligibile quoddam habens rationem veri, quoniam, ut di esset Deus, si non esset in eo pluralitas idearum; non facit nisi idem, 30 dicit PHILOSOPHUS XIIo M e t a p h y s i c a e secundum expositionem in sicut non cognoscit nisi idem. Consequens est falsum. Ergo etc. COMMENTATORIS: «Intellectum est perfectio intelligentis, scilicet in quan- D 220'b I Contra. In libro D e c a u s i s scribitur: «Quanto aliquid est magis 1O tum movet ipsum ad suam perfectionem quae est intelligere. Et sic, si C 35" simplex et unicum, I tanto ad plura se extendit». Ergo et si in Deo esset aliud a sua essentia esset per se obiectum informans divinum intellectum tanta simplicitas, quod in ipso non esset omnino rationum idealium actu intelligendi, tunc substantia sua non esset nobilissima omnium, quia pluralitas, ad plura posset se extendere in agendo et cognoscendo. 35 nobilitas non est ei nisi quia perficitur per aliud; quod aliud necesse est ut H 41" Item. Agens artificiale I ex uno habitu simplici plura producit. Ergo sit nobilius eo.» multo fortius Deus ex una ratione quae est in ipso. 15 Secundo modo contingit aliquid esse obiectum intellectus dupliciter: uno modo primarium, alio modo secundarium. Obiectum primarium non est nisi obiectum informans ad actum I intelligendi, et non est nisi B 357' 40 ipsa divina essentia, quae per se intelligitur a Deo, et nihil aliud ab ipso, Bad. 344,y I Hic oportet videre quomodo Deus non intelligit perfecte aliud a se nisi secundum determinationem PHILOSOPHI ibidem. Obiectum vero secunda- Zucc. per rationes ideales, et quomodo propterea oportet in Deo plures ponere rium est aliud a se. Si enim nullo modo aliud a se esset obiectum I I 173" ideas, et per quem modum. cognitum ab ipso, tunc esset in-I sipientissimus, ut di-I cit PHlLOSOPHUS I I° S 41,b Bad.3 Est igitur primo sciendum quod nihil intelligit aliquid nisi id quod est 20 D e a n i m a contra Empedoclem. per se obiectum virtutis qua cognoscit, vel id cuius illud per se obiectum 45 Sed aliud a se, ut obiectum secundarium suae cognitionis, I potest A 128' est ratio cognoscendi, quia virtus qua intellectus intelligit, quae est cognoscere dupliciter: uno modo cognoscendo de creatura I id quod ipsa J 131" intellectus eius, passiva est, quae non movetur ad actum intelligendi nisi a est in Deo, alio modo cognoscendo de ipsa id quod ipsa habet esse in se per se obiecto. Obiectum autem intellectus, convenienter sumendo ipsa, aliud a Deo, quamvis non habeat esse extra eius notitiam. rationem obiecti, potest aliquid esse dupliciter: uno modo potentiam 25 Primo modo cognoscitur Hercules cognoscendo Herculis imaginem intellectivam informando actu intelligendi sua actione; alio modo ipsum 50 secundum quod est res quaedam, non secundum quod est imago. Hoc actum intelligendi terminando sua cognitione. ~odo Deus cognoscit alia a se ut sunt in sua essentia idem quod ipsa, et SICnon ut alia, quoniam ut sic sunt in eo, sunt unum simplex cum eo omnibus modis. ABCDHIJRSVZa 7 supponit] praesupponit Va semper potuit sed potuit exp. et dei. Z 7 rationem] ser. ABCDHIJRSVZa sed dei. Z 7 secundum] idem addo sed exp. C 7 quod] om. IRVa est addo JZ 7 idem2] om. H est D (sed idem sup. lin.) S 7·8 Cuiusmodi] om. RV 11 unicum] 28 ipsa] om. DHJSZ 33 intellectum] om. I 34 non] sup.lin. S 34 esset] esse Z unitum D 13 posset] possit J 13 posset se] inv. J 13 et cognoscendo] om. sed 34 nobilitas] voluntas (uolaS) J 34 quia] om. S 35 necesse est] inv. D etiam I 14 ex] in Z 14 plura] om. R 15 ipso] et sed exp. et ipso sup. lin. J 37 obiectum] subiectum(?) sed in obiectum corr. Z 38 alio ... secundarium] om. 17 quomodo] quem J 18 quomodo propterea] inv. V 18 oportet] debet B sed sed (ham.) sed suppl. i. m. Z 39 informans] aliquid addo DSa 39 ad] om. RV oportet sup. lin. Z 19 per] propter B 21 vel] id quod est per se addo sed exp. H 41 vere] aut~m H RSVa 42 Si] sup.lin. Z 43 ab] a se sed in ab corr. B 45 a se] 23 non] sup. lin. A 22 intellectus] virtus J 23 passiva] non addo R 23 est] om. J as et lac .. m qua -e, ut ser. ai. man. H 46 id] illud J 47 modo] om. H 23 quae] ser. sed in Qui corr.? A om. HJRVZ 23 a] om. DHJSZ 25 aliquid] om. 49 cognoscitur] contra sed cognoscitur i.m. V cong' B 49 cognoscendo Herculis] om. DHJRVZa 24 sumendo] dicendo sumendo S 25 aliquid] om. S 25 poten- (ham.) sed i. m. ai. man. H tiam] po'm J 26 intellectivam] intelligentiam J 27 terminando] om. C 31 AVERROES, Metaph. XII Comm. 51 (lunt., VIII, f. 335F-G). 37-41 Cf. ARIST., 10-11 Cf. ANON., Liber de causis, IX(X), prop. 92-95 (ed. A. PATTIN, p.70, 8-71, 28; ed. Metaph., XII, c. 9 (TransI. anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM,p. 219, I. 24-p. 220, I. 2 et p. 220, R.STEELE, p.170, 12-28; ed. O.BARDENHEWER,p.173, 18-174,4); citatur in ANON., Les I. 12-14; Iunt., VIII, f. 334F, H; 1074b 21-23 et 33-35). 42-44 Cf. ARIST., De an., I, C. 5 Quaestiones in Librum de Causis attribwies il Henri de Gand, q.45 (ed. J. ZWAENEPOEL, (in ALBERTI MAGNI Comll'l., ed. CI. STROICK, p.48, I. 83-84; in AVERROISComm., ed. p. 112, I. 50, 57-58); cf. etiam ARIST., Metaph., V, C. 3 (ed. R. PONZALLI,p. 83, I. 20-21; Iunt. St.CRAWFORD, p.108, 1.4; Iunt., SuppI. II, f.41B; 410b 4-5). VIII, f.l05A; 1014b 7-8). 28 QUODLIBET IX QUAESTIO 2 29 Secundo autem modo cognoscit alia a se vere, sine quo non esset in eo virtute et quasi in potentia, sed ut est iam cognita et obiectum primum perfecta notitia, quemadmodum numquam cognosceret aliquis perfecte 55 divini intellectus secundum actum. Et per hoc secundum actum habet Herculem in imagine sua, nisi cognosceret imaginem sub ratione qua est ratio illa esse in essentia ex consideratione intellectus circa eam, in imago. Sic autem sua essentia, qua cognoscit se, cognoscit et alia a se, comprehendendo eam sub ratione imitabilis. Ut secundum hoc idea nihil non dico, sua essentia ut est simpliciter essentia, secundum quam 80 aliud sit de ratione sua fonnali quam respectus imitabilitatis I ex B 35t rationem sua essentia se solum cognoscit et non alia, nisi ut sunt in ipso consideratione intellectus in ipsa divina essentia. id quod ipse, sed ut ipsa essentia est ratio et habet rationem respectus 60 Et hoc non unicus tantum quo imitabilis sit a creatura simpliciter et in quo respicit alia a se, non ut quae sunt per existentiam aliquid extra in se universali ~ sic enim Deus non cognosceret alia a se nisi cognitione ipsis, sed ut quae sunt per essentiam aliquid in divina cognitione, universali et ut unum, sicut respectus ille esset unus, et sic sciret I singula D 22t videlicet in eo quod divina essentia est ratio et forma exemplaris illorum, 85 entia non nisi in potentia -, sed est plurificatus secundum essentias I Zucc. R 164" et ut forma et causa et principium formale exemplatorum, I ut supra abso]utas rerum secundum specialissimas species, et hoc ab opere tactum est. 65 intellectus. Intellectus enim divinus, quia perspicacitatis est infinitae, Et, ut puto, secundum rationem talis causalitatis COMMENTATOR super totam I virtutem suae essentiae in intelligendo penetrat, quemadmodum, J 138 XIIum M e t a p h Ys i c a e intellexit Deum cognoscere alia a se, cum dixit: ut utar exemplo COMMENTATORIS,«qui scit naturam ca/oris secundum H 41 ,b «Et veritas I est quod secundum quod scit se tantum, scit entia in esse, quod 90 quod est calor simpliciter, non dicitur nescire, immo scire, naturam caloris est causa esse eorum.» Et scientia aequi voce dicitur de scientia sua et existentis in rebus calidis». Et hoc per hunc modum. Calor enim existens Z 232'b nostra: I sua enim scientia est causa entis; ens autem est causa scientia 70 in rebus calidis est in illis participatus secundum diversos gradus caloris, nostrae. qui omnes continentur I virtute et sub indistinctione in calore simpliciter. S 41' C 35'b Illa autem ratio in divina essentia, I secundum quam sua essentia est Qui autem sciret caloris naturam secundum quod est calor simpliciter, ratio qua cognoscit alia a se, nihil aliud est quam imitabilitas qua ab aliis 95 . omnes gradus illos secundum quos sunt plura extra existentia, attingeret imitetur, quam vocamus ideam. Quae est talis ratio sive respectus in in uno simplici cognito, in quo non habent esse ut plura et secundum divina essentia, non ex se ut essentia est secundum se et absolute, nisi in 75 gradus, sed ut unum secundum diversas rationes virtute in illo existentes, et hoc attingendo per cognitionem secundum actum omnes illas rationes, non ut quaedam obiecta cognita, sed ut rationes quasdam cognoscendi ABCDHIJRSVZa 00 alia ut obiecta secundario cognita, scilicet illa quae sunt extra secundum gradus existentia, quorum sunt rationes. 55 numquam] cognoscit veladd. I 55 perfecte] perfectus HS om. I 55 imagine] imaginationeBZ 56 Herculem]sub ratione qua est imago addo sed exp. H 56 qua] Consimiliter est in proposito I quod Deus, cognoscendo naturam entis v 16 quae Z 57 se] om. J 57 se ... se] alia a se, se cognoscit Z alia a se cognoscit J in eo quod est ens simpliciter, quod est ipse, cognoscit naturam en tis in 57 et] om. B (sed sup. lin.) DHJRVZa 58 simpliciter]simplex RHVa 59 sua essentia]iter. H 59 cognoscit]cognoscitur D 59 et] om. DS 59 in ipso] om. DS 60 est] i. m. ai. man. C cuius Z 61 quo] suo V quos Z 61 alia] con! Z 61 per ABCDHIJRSVZa existentiam]per essentiam sed dei. et per existentiam i. m. ai. man. C 61-63 quo . illorum] notalur i. m. signo (tribus punclis super lineam verticalem) A 62-63 quae . 77 divini intellectus] i/1l'. JRSVZa 77-79 Et ... imitabilis] notatur i. m. signo (Iribus videlicet]existentia aliquid(?) extra se, se sed ut constituta in essendo(?) aliquid per punctis super lineam verlicalem) A 77 habet] iter. sed exp. C 78 ex] et R essentiam sed exp. et quae ... videlicet i. m. man. COtr. A 62 quae] quia RV 79 imitabilis]mutabilis SV 80 de ... formali] i. m. man. COtr. A 81 ipsa] i. m. ai. 67 videlicet]quod addo DHJSZ 63 illorum] om. DHJSZ 64 et ut] i/1l'. Z aut D man. H 82 sit] om. RV 84 sicut] sint J 85 sed] scilicet J etiam(?) Z 64-65 ut ... est] hoc notalur i. m. signo (triblls punclis supra lineam venicalem) A 86 absolutas] om.(?) Z 87-88 Intellectus ... penetrat] nolO/Ur i. m. signo (Iribus 64 formale] i. m. man. corr. A 67 intellexit] intelligit CZ 67 XIIum] con! Z prmclis super lineam venicalem) A 88 in] om. DVa 89 utar] utat sed in utar COtr. 68 Et] om. R 68 entia] existentia H 68 in esse] om. I 68 quod] quia D ai. man. C 89 qui] om.(?) Z 91-92 Et ... calidis]onl.(hom.) Z 92-95 caloris ... 69 dicitur] Dei sed in dicitur COtr. D 70 nostra] con! Z 72 essentia]ut addo sed gradus] om. (ham.) Z 95 illos secundum] i. m. ai. man. H sup. lin. ai. man. C 95-96 in exp. A 72 in] sup. lin. Z 73 imitabilitas] mutabilitas RSV 74 imitetur] uno] immo sed in uno corr. V 96 in] autem BCD (sed in in COtr.) H (id.?) SV aut R mutetur RSV 75 nisi] non sed in nisi corr. S \ . 97 ut] om. sup. lin. Z 99 obiecta] om. S 99 cognita] om. R 00 scilicet]om. J 00 illa] om. JZ 3 entis] eius S eo addo Z 64-65 Cr. SUpl'll, p. 22,68-74. 68-69 AVERROES, Melaph. XII Comm. 58 (Iun!., VIlI, r. 337 a). 89-91 Ibid. (lunt., VIlI, f.337A). 30 QUODLIBET IX QUAESTIO 2 31 quolibet ente extra quod est in illis participatum, licet secundum aliam esse aliquid per essentiam ipsa exemplata in esse suo cognito. Et hoc I I 173" naturam in essentia et inferiorem, quam sit divina essentia, et secundum 5 quemadmodum intellectus noster entia facta ab ipso constituit in esse diversas naturas specificas secundum quas sunt diversi gradus in ipsis cognito. Quae sicut sunt di-I minuta entia respectu aliorum existentium, Bad. 3 participantibus. In hoc enim non est simile exemplum de calore, quia 35 quorum intellectus noster non est causa, neque quod habent esse omnis calor existens in rebus secundum diversos gradus, idem est in simpliciter, quia quod sic habent esse, non habent nisi a Deo, neque quod natura specifica cum calore simpliciter, et in invicem. Cognoscit autem habent esse cognitum, quia quod sunt in esse cognito intellectus nostri, Deus in eo quod cognoscit ens simpliciter quod est ipse, naturam IO huius ipsa potius sunt causa quam ipse intellectus noster, quia non sunt cuiuscumque entis secundum gradum suum extra existentis, quia ens In I cognitione intellectus nostri ut obiecta cognita et operata ab S 41'b existens extra secundum omnes gradus suos continetur virtute in ente 40 intellectu, sed ut obiecta agentia intellectum et facientia ut intellectus simpliciter quod est ipse, non autem ut in aliquo universali, sed ut in noster sit intellectus secundum actum, per quod se ipsa faciunt esse in aliquo singulari quod virtute est omnia unice in unico simplicissimo. esse cognito intellectus, quod non facerent nisi ex se secundum actum A 128" Et quia in ente simpliciter quod est ipse, I continentur virtute 15 essent entia vera, respectu quorum intellectus quodam modo est ens in po- secundum omnes gradus suos entia quae sunt extra, ideo sciendo tentia, - sic enim ista eadem entia respectu entis quod Deus est, sunt naturam entis secundum quod ens simpliciter quod est ipse, omnes 45 diminuta entia, non tamen sic diminuta sicut sunt entia operata ab intellectu B 358'b nostro, quia illa nullo modo nata sunt habere aliquod esse verum H 42" gradus entis existentis I extra per cognitionem attingit in uno simplici I cognito, in quo non habent esse ut plura et secundum gradus, sed ut extra intellectum praeter esse cognitum quod habent in intellectu. unum secundum diversas rationes virtute in illo existentes, et hoc 20 Ista autem non sunt sic diminuta respectu entis quod Deus est, et attingendo per cognitionem secundum actum omnes illas rationes, non existentia in esse cognito, quin in illo esse sint aliquid ad se per essen- ut obiecta cognita, sed ut rationes quasdam intelligendi ipsa obiecta ut 50 tiam, quod natum est, Deo efficiente, etiam exi ste re extra divinum secundario cognita, quae sunt extra secundum gradus existentia, quorum intellectum praeter esse cognitum, in esse existentiae quod est esse sunt rationes. Et hoc maxime quia huiusmodi rationes in Deo non sunt verum et perfectum. nisi respectus quidam, quibus ipse ut forma exemplaris relative se habet 25 Unde, cum secundum PHlLOSOPHUM, I VIO M e t a p h y s i c a e, ens D 220 ad essentias rerum extra, sicut ad quaedam exemplata relative se dividitur in ens diminutum, quod continet omne ens constitutum ab C 35" habentia ad Deum, in eo I quod id quod sunt aliquid per essentiam; 55 intellectu in esse cognitum, quod non habet aliud esse praeter istud nec Zucc. 65'" J 138'b exemplata quaedam sunt. Cognoscens I enim I distincte unum relativo- potest habere, et in ens verum et perfectum, et illud subdividit in ens per rum, necessario simul cognoscit et aliud. accidens sive accidentaliter, et in ens per se sive essentialiter, ens Et est talis haec Dei cognitio in cognoscendo se secundum rationem 30 formae exemplaris, a quo secundum rationem causae formalis habent ABCDHIS ABCDHIJRSVZa 32 exemplata] in esse cognito, causando in eis id quod sunt ad se secundum essentiam. 9 cum] con( R 9 et] ser. sed exI'. B 9 in'] om. BC (sed sibi i. m. ai. man.) HIZ quod habent aeternaliter a Deo addo sed exI'. eI va- cat sUl'erscr. A 39-40 cognita ... ibi RVa IO entis] simpliciter quod est ipse addo (homoioceph. ex. lin .. 11) Z obiecta] om. (ham.) B 40 agentiaJ agenda B 43 veral vero D 45 enim] SUI'. II secundum]si m J 12 in ente] iler. I 13 ut] i. m. man. cor/". A 13 in'] ipso lin. A 45 entia ... diminutaJ om. (ham.) sed non ... diminuta i. m. C verum]extra addo addo R 13 aliquo universali] inI'. R 14 unice] unire HRV unite C 15 ipse] sed exI'. C 47 praeter] esse verum extra intellectum praeter addo (homoioceph.) sed quod addo Z 16 ideo] non R 18 existentis]om. H 18 extra] etiam sed exI'. eI exp.(?) I 48-(p.8I,)72 Ista ... existentes] notatur i. m. signo (tribus punctis super extra suI'. lin. B 18 esse]suI'. lin. Z 18 et] om. JZ 22 obiecta ... ut] i. m. man. lineam verticalem) A 49 cognito] cognita BD r?) I 49-50per essentiam] i. m. man. eorr. A 22 intelligendiJut obiecta cognita sed addo sed dei. eI exI'. A 23 cognita] corr. A 42 esse] 0111.CH 50 Deo] i. 111. 01. lI1an. D 51 praeter] pot sed praeter illa addo sed dei. et exI'. A 23 gradus] genus C 24 quia huiusmodi] iter. B i. m. 01. mO/I. C 5~et]esset sed in et CO/T.r?) I 53 VIaMetaphysicae]iter. sed deI. C 25 quidem]quibusdam (? q9dam) RV quid' Z 25 quibus] quo R 27 aliquid per 54 diminutum] (dimilu) A 55-56nec ... habere] i. m. man. corr. A 57 sive'] sine I essentiam] i. m. man. corI'. A 28 exemp]ata]exta sed in exemplata cor/". ai. man. C 57 accidentaliter] accidente BC (sed in accidentaliter COIT.?) DHI in accidente a 28 distincte unum] illi'. R 30 haec] hoc B 31 a quo] quod sed exI'. eI a quo suI'. lin. A 31-(p. 31,)32 habent ... essentiamJconservat sed exI'. eI habent ... essentiam 53-63 Cr. ARIST., etaph., VI, c. 2-3 (Iunt.. VIII, f. 147B-149K;1026a33-1027b16). M i. m. man. cor/". A 32 QUODLIBET IX QUAESTIO 2 33 B 358" cssentialiter intelligit quidquid ad se est aliquid natum existere in esse I Ulterius, si non essent respectus imitabilitatis in ipsa nisi secundum vero et perfecto extra intellectum, licet habeat prius esse in solo numerum generum aut I specierum subalternarum, adhuc non haberet C 35'b intellectu. Et ens istud subdi vidit in decem praedicamenta, quia ad 60 scientiam nisi universalem I ipsarum specierum quae super formam S 42" rationem praedicamenti, et quod aliquid dicatur esse res praedicamenti, <}O communem generis addunt proprias formas differentiarum. nihil requiritur nisi quod sit aliquid per essentiam, non ab opere Unde, quia individua non addunt formam super formam speciei intellectus nostri. Est enim praedicamentum contentivum talium rerum specialissimae sed solummodo determinationem eius, secundum quod non secundum quod sunt in esse cognito neque secundum quod sunt in alibi declaravimus, ita quod in cognitione rerum secundum suas formas esse vero, sed secundum quod sunt aliquid simpliciter, per indifferen- 65 specificas perfecta notitia eorum consistat, ad perfectam notitiam rerum tiam se habens, quantum ad illud quod est per essentiam, ad utrumque <}5 oportet in Deo ponere tot respectus imitabilitatis sive ideas, quot sunt H 42'b illorum esse, dicente SIMPLlCIO, exponendo intentionem I libri species specialissimae rerum illarum quarum sunt ideae, et per ideas p r a e d i c a m e n t o r um: «Ipsa dictio 'substantiae' s)'mbo/um est exis- illarum cognoscit ea, sive sint simplicia sive composita, et in illis ipsa tens substantiae quae est in entibus suis, sive sit in h)'postasi, sive penes componentia, et iuxta illas ea quae eis accidunt et non habent ideas intellectum existat. Nihi/ enim hoc qua11lum ad praedicamentum differt. 70 proprias, ut sunt I relationes reales, et ea quae sunt rationis circa ipsa ab B 358' Non enim secundum quod in hypostasi, sunt res significatae a praedicamen- 00 anima, et similiter ea quae sub eis sunt, ut singula individua sub ipsis to, sed secundum quod concipiuntur ve/ existentes ve/tamquam existe11les.» speciebus, secundum quod hoc alibi declaravimus. Non enim ponimus Bad. 34yA I His visis, descendendo specialiter ad quaestionem, dico quod, si in Deo cum COMMENTATORE quod particu/aria, quia suni infinita, ideo non Zucc. 65" divina essentia non haberet nisi rationem essentiae et absoluti, absque determinantur a scientia Dei. Licet enim non ponamus quod scientia Dei omni ratione respectus et imitabilis ad extra, nihil Deus cognosceret nisi 75 sit universalis aut particularis, tamen suis ideis, quae sunt rationes suam essentiam et se ipsum et illa quae intra se sunt, ipsa essentia, et nihil 5 specierum universalium specialissimarum, aeque perfecte cognoscit et eorum quae sunt extra, nisi secundum quod sunt in ipsa et id ipsum cum ipsas species et singula individua sub ipsis. ipsa. Quod non esset aliud quam cognoscere ipsam ut ipsa est, et alia ab Et sic dico quod oportet ponere ideas esse in Deo,' et hoc propter A 128,b ipsa, ut I alia sunt, ignorare. quattuor, ut perfecte explicemus necessitatem ponendi eas. Ulterius, si non esset in ipsa nisi una ratio imitabilitatis et respectus ad 80 Primo enim oportet eas ponere ad cognoscendum alia a se perfecte creaturam simpliciter, non cognosceret per suam essent iam alia a se nisi IO secundum rationem qua alia, et plures ideas in Deo secundum dictum in universa li et scientia universali, scilicet in quantum sunt simpliciter modum ut omnia alia a se perfecte cognoscat, I «siquidem», ut dicit Bad. 3 entia, et esset cognitio sua in cognoscendo alia a de, imperfecta et in AUGUSTINUS in quaestione d e i d e i s, «tanta ini eis vis constituitur, ut nisi H 42" potentia. Ut enim dicit COMMENTATOR XIIO Metaphysicae super his intellectis, sapiens esse non possit», scilicet cognitione illa qua habet capitulum de scientia Dei: «Illud cuius scientia est universalis, scit 85 cognoscere alia a se. particu/aria quae suni in actu, in potentia». ABCDHIS ABCDHIS 90 communem] omnem D 94 notitiam] eorum(ex eadem lin.) addo sed exp. et dei. C 95 quot] quod BC (sed in quod carr.?) D (sedil1 quot 1'0/'1'.) H quos?C 97 ea]sup.lil1. 61 praedicamenti3]. Et quod aliquid addo (llOmoioceph.) sed dei. et exp. C 62 per essentiam] i. m. ai. man. H 64 secundum I] om. S 66 illud] id D 66 per mon. corI'. A 4-5 rationes specierum] illI'. CH 5 universalium] iler. B 7 quod] essentiam] peccatum S 71 significatae] signando(?) sed dei. eI significatae i. m. man. om. H 9 eas] ens D IO secundum] sup.lil1. D IO qua] quo( ?) sed in qua corI'. CO'T. A 73 descendendo] descendo sed il1 descendendo CO/T. D 76 et ... quae] D iter. S 80 una] ipsa B 82 in] om. C 82 sunt] sint(?) sed exp. eI dei. et sunt i. m. mal1. CO/T. A 83 sua] sui C 84 enim] om. B 84 MetaphysicaeJ i. m. I 91-93 Cr. HENR. DE GAND .. Quaesl.ard. (Summa). arto 39, q.3, ad 2'" (ed. 1520. I, 85 scit] sit B 86 actu] et addo D f.246rR-vS; ed. 1642-46.11, ID .. Quodl. V, q.1 (ed. 1518, I, r.150vA-154rC; p.629a-b); ed. 1613. I, p. 223ra-227rb); etiam J. G6MEz-CAFFARENA.Crol1ologia .... p. 121. 00-1 cr. 68-72 SIMI'LICIUS. De Praedicamel1lis (TransI. Moerbeke. ed. A. PATTIN. p. 14-15. I. 31- ihid. 2-3 AVERROES, Melaph. XII Comll!. 58 (Iun!., VIII, r. 337B-C). 11-13 AUGUST., De dii'. quaest. 83. q. 46, c. I (CC la!. 44A. p. 70. I. IO-II: PL 40.29). 36) 85-86 AVERROES, Metaph. XII Comm. 51 (Iun!., VIII r. 337 B). 34 QUODLIBETIX QUAESTIO2 35 Et quia, ut dictum est, talis scientia de rebus ex parte Dei est causa 15 speculo certiori quidquid generationi, quidquid operi Dei secretior destina- exemplaris rerum ut sint ad se aliquid per essentiam, ideo secundo I vit affectus. Illic in genere, in specie, in individua singularilate conscripta Zucc. 6yb propter creaturas plures specie differentes, ut sint aliquid per essentiam, quidquid hyle, quidquid mundus, quidquid parturiunt elementa. Illic exarata necesse est ponere id eas plures in Deo, quibus in notitia sua habet 45 superni digito depictoris textus temporis,fatalis series, dispo-Isitio saeculo- C 36" praesentia lite r, ut in mundo archetypo, singula praesentia ab aeterno, et rum. Illic lacrimae pauperum fortunaeque I regum, illic potentia militaris, A 129' quae numquam futura erant in existentia, possibilia tamen fieri, et quae 20 illic philosophorum felicior disciplina, illic quidquid angelus, quidquid ratio erant futura, et hoc in esse suo quidditativo quod sunt per suam comprehendit humana, illic quidquid caelum sua complectitur curvatura.» essentiam per divinam scientiam constitutam. Deus enim non perfecte se Et SENECA, Ad Lucillum epistola 68": «Plato exemplar idem vocat: ab aeterno cognosceret, nisi se cognosceret ut principium aliorum 50 hoc est enim ad quod aspiciens art(fex, id quod destinavit, effecit. Haec constitutivum. Scien do enim se in sua cognitione ut quaedam cognita, exemplaria rerum omnium Deus intra se habet, numerosque universorum D 221" quae agenda sunt, et modos mente complexus est, plenus his figuris quas Bad. 345'· ipsa scita alia a se habent esse I id quod sunt, per suam essentiam, et I 25 aliquid ad se, et haec est perfectissima scientia et modus perfectissimus Plato ideas appellat, immortales, immutabiles, illjatigabiles. Itaque homi- nes pereunt, ipsa autem humanitas, ad quam homo effingitur, permanet.» I 174" sciendi I alia a se. A scientia enim tali ipsa scita alia habent esse id quod sunt. 55 Quibus concordat AUGUSTINUS, 83 q u a e s t i o n i b u s, q! 46" sic Primo enim ab huiusmodi scientia habent esse id quod sunt per inquiens: «/deas primo Plato appellasse perhibetur. Non tamen, si hoc essentiam in cognitione interiori, ut a causa exemplari, et deinde per 30 nomen antequam I ipse institueret, non erat, ideo vel ipsae res non erant H 42,b voluntatem per efficientiam, ut a causa efficiente in existentia exteriori quas ideas vocat, vel a nullo erant intellectae, sed alio atque alio nomine ab secundum formam et modum quibus habent esse in scientia interiori, aliis atque aliis nuncupatae quaecumque res sunt. Rem videamus, quae secundum quod dixit BOETHIUS, IlIo D e c o n s o I a t i o n e: 60 maxime consideranda atque I noscenda est. Ideas igitur latine possumus Zucc. «Tu cuncta superno formas vel species dicere. Sum namque ideae principales quaedam formae ducis ab exemplo, pulchrum pulcherrimus ipse 35 vel rationes rerum stabiles atque immulabiles, quae ipsae formatae non mundum mente gerens, similique imagine formas». sunt, atque per hoc aeternae ac semper eodem modo se habentes, quae Et BERNARDUSSILVESTER: «Sua prior rerum nativitas divina celebratur divina intelligentia continentur. Et cum ipsae nec oriantur nec intereant, in mente. Secunda I est quae sequitur actione.» Et infra: «Ad aeternas 65 secundum eas tamenformari dicitur omne quod oriri et interire potest.» Et B 359" inspiciens notiones germanas proximante similitudine rerum species refor- infra: I «Quod si recte dici et credi potest, restat ut omnia ratione sunt Bad.3 mavit.» Et infra: «In qua vitae viventis i-Imagines, notiones aeternae, 40 condita, nec eadem ratione homo qua equus: hoc enim absurdum est mundus intelligibilis, rerum cognitio praefinita. Erat igitur videre velut in aestimare. Singula igitur propriis sunt condita rationibus.» Et ne aliquis perverse exponeret, dicendo quod verum est ex parte conditi, ut alia ABCDHIS ABCDHIS 16 causa] om. S 16 exemplaris] i. m. man. corr. A 21 et] in addo sed exp. A 26 modus perfectissimus]per( 1) in( 1) sed exp. eI modus perfectissimus i. m. man. corI'. A 27 a se] om. S 28 A] om. D 28 habent ... sunt] i. m. man. corI'. A 29 esse id] 42-43 destinavit] vel destinaret 1D 44 parturiunt] partururat H 45 fatalis] forta- om. S 30 in cognitione] i. m. man. corI'. A 30 exemplari] om. B 31 per ... lis B 51 universorum] -que addo sed exp. C 53 immutabiles] innumerabiles efliciente] haec verba, post verbum exemplari in lin. 30 collocata, deinde ad hunc locum BCDHlS 55 83] 43 BCDlS 46 H 59 nuncupatae] sunt addo sed exp. C 59 res translata sunI. A 31 existentia] essentia D 32 quibus] quo BCDHIS sunt] inv. H 64 nec'] neque I 64 intereant] interent( 1) sed intereant i. m. 01. 33 dixit] dicit D 39-40 reformavit] informavit S 40 viventis] viventes B man. C 69 est] om. I 34-36 BOETHIUS, cons. phil., III, metrum 9, v. 6-8 (Ce lat. 94, 52; eSEL 67, 63; PL 63, De 49-54 SENECA,Ad Lucilium epist. mor., 65, c.7 (ed. F.PRECHAC,II, p.108; ed. 758 B). 37-38 BERNARDUS SILVESTER, mundi universitale, I, c.2, n. I (ed. De R.M. GUMMERE, p. 448). I, 55-59 AUGUST., Dediv. quaest. 83, q. 46, C. 1(CC lat. 44 A, P. DRONKE, 99,1. 12-14;ed. C. BARACHJ. WR(iBEL, 9,1. 13-15). p. - p. 38-40 Op cit., I, 70, I. 1-6; PL 40, 29). 59-60 Op. cit., q.46, C. I (CC lat. 44 A, p. 70-71; PL 40, 30). c.2, n.8 (ed. P.DRONKE,p.IOl, 1.4-5; ed. C.BARACH- J.WR(iBEL, p.II,1.93-94). 60-65 Op. cit., q. 46, C. 2 (CC lat. 44 A p. 71. 1.21-32; PL 40, 30). 66-68 Op. cit., q. 46, 40-48 Op. cit., I, c.2, n. 13 (ed. P. DRONKE, . 102, 1.4-14; ed. C. BARACIl J. WR(iBEL, p - c.2 (CC lat. 44 A, p. 72, I. 50-53; PL 40, 30), ubi dicitur: «Quod si recte dici et credi non potest, ... ». p.13,l.l52-l65). 36 QUODLIBET IX QUAESTIO2 37 ratione quae est in homine, conditus sit homo, et alia quae est in equo, I 70 etiam quod AUGUSTINUS, ut iam habitum est, eas vocat res: «Tamen conditus sit equus, quia secundum alium gradum naturae subsistunt ille quisquis hoc vocabulo, scilicet 'ratio', uti voluerit, a re ipsa non abhorret. et iste, ideo continuo subdit: «Has autem rationes ubi arbitrandum est 00 Sunt namque ideae» etc., ut supra iam. Sunt enim essentiae rerum ut esse, nisi in ipsa mente creatoris? Non enim extra se quidquam intuebatur, sunt in divina cognitione exemplaria sui ipsius ut habent fieri in existe~tia H 43" ut secundum id constitueret quod constituebat.» Cui etiam concordat quodam modo, I quemadmodum di-/vina essentia secundum rationes Zucc. PLATO, cuius sententiam praedicti defendunt. Dicit enim in principio IP 75 ideales est forma exemplaris qua essentiae creaturarum sunt id quod T im a e i: «Mens cuius visus contemplat ioque intellectus est, genera sunt, ut quaedam exemplata. I Modus tamen theologorum magis consue- Bad. 3 idearum contemplatur intelligibili mundo». 5 tus e~t appellare ideas ipsas rationes imitabilitatis, secundum quod Sed utrum Plato cum sequacibus suis ideas appellabat respectus exposltum est. quosdam imitabilitatis in divina essentia, vel ipsas rerum essentias in Sic positionem lidearum, secundum quod essentiae rerum appellantur B 359' S 42" divina cognitione existentes, non satis clarum est ex dictis suis. I Quia xo ideae ~uoad naturas essentiarum secundum quod essentiae sunt, optime tamen ideam ignis ignem appellat, et sic de ceteris, secundum quod dicit expomt A V1CENNAin sua M e t a p h y s i c a, secundum I quod alibi Bad.3 versus finem T i m a e i movendo dubitationem de positione idearum, sic IO tractavimus. inquiens: «Estne aliquis ignis seorsum positus, iterum ceterae species quas Sed positionem idearum contra Platonem multum nititur improbare concipientes mente, dicimus separatas a coetu corporearum specierum fore ARISTOTELES,I quasi posuisset ipsas esse separatas a rebus existentibus et A 129 archetypa exemplaria rei sensibilis, an haec sola sunt quae videntur, X5 extra intellectum divinum. Et forte etiam intendebat ostendere quod nec quaecumque corporis intent ione sentimus, nec praeter haec ulla sunt ponendum esset eas esse in divino intellectu sive notitia, quia essentias uspiam, sed frustra praesumitur esse intelligibiles species quarum sunt 15 rerum specificas non posuit nisi quasdam existentias et quaedam necesse imagines sensibiles, easque nihil aliud esse quam verba?», et respondet esse ex se, nec effective nec formaliter a Deo, ut iam dictum est. Sed post aliqua interposita: «Fatendum est esse eiusmodi speciem I semotam a quod catholici in hoc nituntur eum sequi, negando ideas et rerum sensibilibus» etc., magis apparet quod posuit ideas ipsas rerum essentias 90 essentias in divina notitia fuisse ut quaedam cognita ab aeterno, hoc satis in divina notitia quam ipsas rationes in divina essentia. mirabile est illi cui patent praedicta, maxime cum hoc sit unum eorum in Quod maxime patet ex hoc quod dicit AUGUSTINUS in dicta 20 quibus Augustinus docet dicta Platonis concordare cum sacra doctrina q u a e s t io n e: «ldeas latine possumus vel formas vel species dicere, ut < magis> quam dicta Aristotelis. verbum e verbo transferri videatur. Si autem rationes eas vocamus, ab interpretandi proprietate discedimus. Rationes enim graece 'logos' appel- 95 lantur, non 'ideae'.» Et constat quod essentiae rerum in divina notitia ABCOHIS proprie dicuntur formae aut species, non autem rationes, secundum I 98 etiam] om. S 98 ut] ait H 98 est] om. H 99 uti] certi(?) sed in uti corr.(?) I 99 abhorret] SCI'. sed oberrat i. m. ai. man. C 00-4 Sunt ... exemplata] i. m. man. ABCOHIS CO/T. A 2 quemadmodum] in odd. B 3 id] ideo B 7 Sic] Secundum BCOHS II Sed] Secundum B 12 ipsas] i. m. man. corr. A 13 divinum] intellectum addo sed 70-71 homo ... equus] iler. (homoioceph.) B 72 Has] Hac C 74 quod] et S ~el. eI e~p. C 13 nec] neque I 14 esse] inesse CH 15 specificas] specificat sed 74 etiam] om. S 78 sequacibus suis] illv. C 78 suis] i. m. mall. corr. A In speclficas corr. ai. man. H 16 nec] neque I 18 notitia fuisse] inv. S 84 specierum] specie S 85 sola sunt] im'. B 86 quaecumque] quaeque H quare sed 19 patent] pateret D 20 Platonis] magis addo sup. lin. D 20 doctrina] magis addo i. m. ai. man. C 21 dicta] om. S dei. eI quaecumque i. m. ai. man. C quaeque BOS 86 haec] hoc B 88 et] quam B 90 etc.] et cum H 90 essentias] existentias H 92 dicit] dixit H 93 dicere] differentiae (drie) BC 94 e] om. BO 94 transferri] transferri sed in transferre 98 Cf. supra, p.35, 55-60. 98-00 Op. cil., q.46, c.2 (PL 40, 30); cr. etiam supra, corr. A 97 proprie] om. O p. 35,60sqq. 00 Cr. supra, p.35,61. 9-10 Cr. HENR DE GAND., Quodl. I, q.9 (ed. R. MACKEN, p.47, 3-62,6]; ed. 1518, r.60vN-62rS; ed. 1613, I, p.lOra-12rb); Quodl. 72-74 Op. ci!., q. 46, C. 2 (PL 40, 30). 76-77 PLATO,Tim., 39c (TransI. Chalcidii, p. 32). III, q.9 (ed. 1518, f.60vN-62rS; ed. 16/3, I, p.98va-100rb); Quodl. VIII, q.] (ed. 15]8, 83-88 PLATO, Tim., 51c (TransI. Chalcidii, p.49). 89-90 Op. eil., 52a (TransI. f.299vZ-30IrF; ed. 1613, II, p.lra-2vb); q.9 (ed. 1518, f.314rI-320rL; ed. 1613, II, Chalcidii, p. 50). 93-96 AUGUST., De div. quaesl. 83, q. 46, c.2 (PL 40, 30). p.19ra-25vb). 16 Cf. supra, p.33, 91-6. 38 QUODLIBET IX QUAESTIO2 39 Bad. 346Œ I Tertio vero necesse est ponere ideas, licet non sub ratione idearum, liter sit mensura aliorum unum ens primum et prima substantia. Quam», quia necesse est ponere in eo rerum perfectiones, quibus est rerum 50 ut dicit COMMENTA TOR, «intendebat ARISTOTELESesse primum motorem, singularum propria mensura. Differunt enim sola ratione rei idea et qui non solum est principium sicut mo tor, sed sicut forma et/inis.» perfectio in Deo. 25 Et est advertendum I quod talis mensurae triplex est genus, et H 43'b I 174,b Ad cuius intellectum sciendum circa rationem mensurae in qua secundum hoc triplex est ratio mensurandi tali mensura. S 42'b consistit tertia I species relatio-Inis, quod secundum PHlLOSOPHUM XO etin I Est enim quaedam mensura quae a mensurato exceditur semper, et Bad. 3 Vo M e t a p h y s i c a e, mensura est illud per quod cognoscitur quantitas 55 ideo non mensuratur nisi replicatione. Est vero alia quae quandoque rei. Et est transsumptum hoc nomen 'mensura' ab uno numerali, quod excedit, quandoque exceditur, quandoque aequatur, et ideo quandoque est mensura numerorum, ad quodlibet eorum quae dicuntur mensurare, 30 mensuratur replicatione, quandoque explicatione, quandoque absolute. sicut est transsumptum hoc nomen 'quantitas' a quantitate numerali. Est vero tertia quae mensura tum semper I excedit, et ideo mensurat sola C 36" Unde quantitas hic mensuranda appellatur gradus rei in dignitate explicatione. Verbi gratia: naturae et essentiae, et mensura appellatur in unoquoque genere illud, 60 Primo enim modo mensurandi I unitas, quae primum est et simplicissi- 0221' quod est per se cognitum in quantitate naturae et essentiae suae et ratio mum in numeris et ex se nota in sua quantitate, non mensurat numeros cognoscendi quantitatem aliorum, quemadmodum in mensuris quae sunt 35 nisi sua replicatione. U nitate enim tantus cognoscitur esse numerus, ab institutione, unciae quantitas nota est ex se et ideo est mensura quoties cognoscitur in eo replicari unitas. Quantitas enim binarii cognos- omnium ponderum, et inter mensuras quae sunt a natura rei, unitas, citur ex hoc quod in eo cognoscitur unitas non nisi bis replicari, et cuius quantitas notissima est in discretis, mensura est omnium 65 quantitas ternarii, quod non cognoscitur in eo nisi ter replicari, et sic numerorum. deinceps. Unde, si aliquid ponatur mensura, quod habet aliud notius eo quo 40 Secundo autem modo mensurandi motus diurnus caeli est primum et habet mensurari, semper reducendum est ad aliquod primum quod est simplicissimum in motibus, quia uniformis est et in termino quodam simplicissimum et notissimum in suo quanto, quod aliorum poni debet consistit sine additione et diminutione ab eodem in idem, et ideo mensura, dicente PHILOSOPHO Vo M e t a p h y s i c a e, cap.o de uno: 70 notissimus in sua quantitate. Qui motus, in quantum includit mensuram «Prima mensura est principium, et illud quod primo scimus apud nos, est sibi intrinsecam quae est tempus, alios quos excedit, mensurat explicatio- prima mensura in quolibet genere». Ubi dicit COMMENTATOR:«Oportet ut 45 ne alicuius partis quam in se continet indistinctam a toto, et ita quodam omne mensurans primum sit in omni genere, primum in esse et cognitione, modo virtute et I in potentia. Motus vero qui ipsum excedunt, mensurat S 43" B 359,b cum per illam cognoscimus mensuratum. Ita quod, licet in singulis I se ipso cum partis sui replicatione, vel replicatione sui ipsius super se Zucc. 66" generibus sint singulae mensurae tales, tamen in gene-Ire entium universa- 75 semel vel pluries, motus vero aequales sibi mensurat se ipso simpliciter absque replicatione aut explicatione. Si enim videre voluerimus quantum ABCOHIS viator itineraverit, cognoscendo mensuram quantitatis I motus eius, dico, A 129" 22 vero] ser. sed ratio i. m. 0/. man. I 27 relationis] SCI'. sed p- pro r S qua mensuratur secundum dura tionem secundum quam motus caeli 28 Metaphysicae]quod addo sed exI'. A 29 transsumptum) et addo CH 29-30 ab diurnus est mensura aliorum motuum - aliam enim rationem mensurae ... mensura] om. (ham.) I 34 et om. C l ] 34 ratio] i/er. H 40-41 mensura ... habet] om. (homoioceph.) I 42 quanto] genere quanto S 44 illud] id O 80 habet motus secundum spatium, de qua nihil ad praesens -, nos 45 Ubi] Ut BS 45 Oportet] om. B 47 illam]illud illam BCOS SCI'. sed illud i. m. 0/. man. H 47 mensuratumJ mensuratam H mensuratam sed iII mensuratam eras. C ABCOHIS 27-32 ARIST.,Me/aph., V, c.15 (ed. R. PONZALLI, p.171, i.41-42; Transi. anon., ed. 51 principium] I'e/ primus? I 55 replicatione] repletione(?) sed iII replicatione G. VUILLEMIN-OIEM, p. 104,1.26-p.105,i. I; Iunt., VIIl, f. 127K; 1021a29-30);01" eil., X, cO/'I'.?H 55-57 Est ... replicatione] om. (ham.?) sed i. m. mali ('0''1'. A C. I (Transi. anon., ed. G. VUILLEMIN-OIEM, p. 185, i. 16-22; p. 186, i. 16-17; lunt. VIIl, 55 quandoque] quando B . 57. quandoque 'J om. BS 59 mensuratum] mensura- f.250Met 252A-B; 1052b18-24et 1053a7-8). 44-45 Op. Cil., V, C. 6 (ed. R. PONZALLI, rum C 61 pnmum ... slmphclsslmum]primum et simplicissimumest I 64 cognosci- p. 119, i. 273-274; Transi. anon., ed. G. VUILLEMIN-OIEM, i. 10-12; lunt., VIIl, p.93, tur ex hoc] ex hoc cognoscitur BCOHIS 68 quodam] Quod autem HI 74 sui] f.114B; 1016b 18-20). 44-47 AVERROES, Melaph. V Comm. 12 (ed. R.PONZALLI, con{. I 78 qua] quo S 79 aliam] alia sed 3 addo 0/. man. C p. 121,i. 309-312; lunt., VIIl, f. 114M-115A). 47-49 AVERROES, Melaph. V Comm. 12 (ed. R.PONZALLI, p.122, 1.317-326 et p.123, 1.346-352; lunt., VIIl, f.115A-B et E). 49-51 ID., Melaph. X COIIUII. 4 (Iunt., VIIl, f.257A-B). 40 QUODLIBET IX QUAESTIO 2 41 aspicimus ad motum caeli diurnum, applicando illum per intellectum motui mensurando, quemadmodum si quis velit mensurare pannum, signata sex a quattuor et distincta ab invicem, ut, si denarius esset applicat ei cubum, et si invenitur mensura excedens, mensurat explicando propria mensura numerat orum, senarii explicatione mensuraret quae- B 360'" et determinando atque signando aliquam partem in ea, quae illi I dam, et alia explicatione quaternarii, sive nec signata nec distincta aequatur, et secundum illam cognoscitur quantum sit mensuratum, ut 85 quemadmodum in motu diurno secundum rem sunt semidiurnum diurni' motus mensuratus, si sit semidiurnus vel quartam partem quantitatis 15 et cetera huiusmodi, sed non signata aut distincta ab invicem secundu~ diurni motus continens, et sic secundum ceteras proportiones in plus et in actum, sed signantur per intellectum, cum alium motum mensurat minus continendo quam semidiurnum. Si vero invenitur quod mensura ali~uius partis sui replicatione, I oportet igitur quod sit in Deo sola S 43'b excedit ur, tunc mensuratur replicando vel se ipsum vel partem eius, et ratIOne, aut nullo modo ipso ut mensura poterit cognosci rei mensuran- dicitur esse diurnus et quartam partem, quintam vel sextam, aut aliquam 90 dae quantitas. I Sola autem ratione non habet esse in eo nisi ex sola Bad. 3' Zucc. 66,b huiusmodi continens, aut bidiur-Inus aut tridiurnus, et sic de ceteris 20 consideratione intellectus. Quare, cum singulis gradibus in essentiis t d b B 360'b proportionibus. Si vero invenitur quod mensura non exceditur, iudicatur crea urarum e eant respondere I singulae rationes praedictae in Deo, I I 174" motus ille diurnus simpliciter. oportet ad hoc quod Deus sit omnium mensura, I ut qua cognoscitur rei D 221" Bad. 346" Tertio vero modo mensurandi Deus I est mensura omnium entium, gradus et quantitas in sua essentia, quod sola intellectus consideratione quia est primum et simplicissimum, et quantum est ex se, notissimum in 95 h.abeant ibi esse rationes illae diversae, et hoc tamquam propriae rationes H 43" natura sua. Sed quantitate naturae I suae, eo quod illimitata et infinita est 25 smgul.orum et mensurae propriae et propria principia cognoscendi earum perfectione, non privative sed positive, secundum quod alibi declaravi- quantJtates, ut Deus ipse simpliciter consideratus sit mensura omnium mus, est mensura excedens omnium aliorum entium, eo quod omnia c.ommunis et excedens, rationes vero istae singulae sint mensurae limitata sunt et finita in quantitate et gradu naturae suae. Ita quod, si sm?ulorum, per quandam correspondentiam coaequatae. Quae quidem Bad. 3' Deo ut mensura debeat cognosci quantitas et gradus determinatus 00 ratIOnes eaedem sunt cum rationibus idealibus, et differunt sola ratione alicuius entis creaturae, hoc non potest esse se ipso simpliciter, sed 30 quia idea]es dicuntur in quantum sunt rationes cognoscendi essentia~ solummodo explicatione alicuius quantitatis virtualiter contentae in Deo r~rum ut sunt essentiae simpliciter secundum praeexpositum modum, ut in mensura excedente, quae proprie respondet quantitati rei mensu- dlcu~tur ve:o rationes perfectionales in quantum sunt rationes cognos- randae, et sic aequa est illi secundum quandam correspondentiam, etsi cen.dl prae~lse quantitatem et gradum in essentia et natura cuiuslibet I Zucc. 6 non simpliciter, quemadmodum motus diurnus se ipso, vel replicatione 5 entla crea tI. aut explicatione, adaequatur cuilibet alteri motui. 35 Et habet Deus referri per huiusmodi rationes ad creaturas ratione Quantitas autem illa virtua]is in Deo explicanda, quae aequalis debet essentiae earum simpliciter, in quantum sunt ideae, penes primum esse quantitati rei mensurandae per quandam correspondentiam, etsi mod.um relationum, non quia creatura refertur ad ipsum, sed e converso C 36,b non simpliciter, I cum non habet esse in Deo secundum rem, sive signata magIs, secundum quod praedictum est. In quantum vero sunt rationes et distincta actu, quemadmodum in denario secundum rem sunt et actu IO per~ectionales, habet referri ad easdem ratione quanti tatis earum penes 40 tertIUm modum relationis, quia creaturae referuntur ad ipsum et non e ABCDHIS ~onverso: Ut sit ordo iste quod, cum scientia Dei secundum rationes I A 129,b Ideales SIt causa I rerum cognitarum, causando secundum rationem H 43'b 82 pannum] primum (pm) H primum( 1) sed in pannum COIT. C 83 applicat] ad addo S 83 cubumJ cibum H cibum sed in cubum COIT. ai. man. C 94 mensura] i. m. I 95 primum] primus primum S 98 omnia] om. B 99 (p.4I,) 41 Ita quod ... ABCDHIS rationes] nOlatur i. m. signo (tribus punctis et linea l'ertica!i interrupta punctis) A 99 si] in addo sup. lin. ai. mlll1. S 90 determinatus] determinationis S 94 et sic] om. S 11 a] sup. !in. B 12 mensura] natura H 12 explicationeJ replicatione sed in 5 ipso] ipse S 6 aut] ut H IO et '] om. I e~plicatione COIT. B 13 nec'] neque I 13 nec2] neque I 14 diurni] scr. sed in dlurnum mut. ai. man. C 2 .... 20 singulis] ingulis et s- SU!} Iii/ C 22 mensura ] u t alit'I . D 96-98 Cr. HENR. DE GAND., Quae.rI. ordo (Summa), arI. 44, q.2 (ed. 1520. II, f.I42rQ- 5 7 et ... propnae] I. m. lIIan. C{lIT. A 26 considerat us] consideratur sed in conside- 143rl; ed. 1642-46, I, p. 707a-712b). ratus con. S 28 coaequatae] coaequare B 30 cognoscendi] essentiae mld. B 40 referuntur] feruntur II 41 quod] i. m. lIIan. COIT. A 42 rationem] rem S 42 QUODLIBET IX QUAESTIO 2 43 causae fonnalis secundum praedicta id quod sunt ex se, necessario ordine refertur ad ipsum, ipsa creatura refertur ad ipsum ratione essentiae Dei causalitatis et principii et quasi quodam ordinem naturae, prius est ratio simpliciter ut essentia est, etsi non detenninet quantitatem creaturae nisi idealis in Deo, quam sit in creatura id quod est ad se per per essentiam. 45 secundum rationem perfectionalem et ut ratio perfectionalis est. Et ideo Deus refertur ad creaturam secundum ideas, non quia XO Et sic quarto essentia Dei ut essentia est, refertur ad creaturam quia creatura refertur ad ipsum, sed e converso magis. Ex eo autem quod creatura refertur ad ipsam, et similiter ut ratio perfectionalis est, sed creatura a Deo per rationes ideales habet id quod est ad se per essentiam essent ia secundum quod est essentia, ut est mensura universalis et alienam, necessario habet eam secundum determinatam quantitatem et excedens, secundum vero quod est perfectio sive ratio perfectionalis, ut gradum naturae, quem detenninat in ea secundum rationem causae 50 est mensura propria et aequata quodam modo. Et secundum hunc fonnalis propria ratio idealis. Quae quidem quantitas, licet in se sit X5 modum, licet relatio secundum rationem commensurationis non ponat detenninata a causa sua, quantus tamen sit gradus eius ex se, non ex se in mensura rationem causalitati.s nisi secundum genus causae finalis, cognoscitur detenninate quousque applicetur ei per intellectum sua semper tamen praesupponit in eadem I causalitatem secundum alterum D 22; mensura, quemadmodum motus quo quis itineraverit in die, licet in se sit genus causae, qua secundum aliud genus relationis refertur ad idem quantitatis determinatae secundum durationem, cuius tamen gradus sit, 55 prius. Ut enim dicit COMMENTATOR super praeassumptum verbum de VO non detenninate cognoscitur nisi per applicationem eius ad motum 90 M e t a p h y s ic a e, «oportet ut omne mensurans primum sit in omni genere diurnum. in quo invenitur primum in esse et cognitione», I ita quod, licet secundum H 44' Et ideo tertio essentia rei sua quantitate secundum rem refertur ad illud genus relationis quod est in ratione mensurae secundum genus Deum ut ad mensuram qua cognoscatur, et hoc ut ipse Deus est essentia causae finalis, non refertur ad aliud nisi quia illud refertur ad ipsum, B 360" prima simpliciter, I simplicissima et notissima ex se, sicut debet esse per se 60 tamen secundum aliud genus relationis, secundum aliud genus causae, mensura. Etenim, si detenninate ipsa divina essentia, ut essentia est, non 95 bene refertur ad illud, non quia illud refertur ad ipsum. Verbi gratia, S 43" cognoscitur gradus detenninatus rei, sed solum ut in ea considera-Itur unum quod est mensura numerorum, est primum in esse numerorum, ratio perfectionalis illi correspondens, non tamen dicitur per se mensura ipsos consti tuendo secundum genus causae materialis. Numeri enim «non C 37" nisi ipsa essentia ut est essentia simpliciter, quia ipsa sola ex I se nota est, mensurantur primo essentialiter nisi per primum quod est in eis indivisibile, non autem ratio perfectionalis, sicut nec ex se habet esse in ipsa essentia, 65 ex quo componuntuf», ut dicit COMMENTATOR ibidem. Similiter scibile sed solum consideratione intellectus, quemadmodum etiam motus parti- 00 quod est mensura scientiae, est I principium in esse eius, ipsam adgene- B 360 cularis non dicitur mensura, nisi motus diurnus simpliciter, non ratione rando in sciente secundum genus causae efficientis. Ut secundum hoc id partis explicatae, quia motus diurnus ex se notus est in sua quantitate, quod est mensura, refertur ad id quod est mensuratum, secundum genus non autem pars eius, sicut nec ex se habet esse actu in illo, sed sola causae qua est causa eius in esse, non quia illud refertur ad ipsum sed consideratione et signatione intellectus, ut sic Deus ratione essentiae suae 70 potius e converso. Secundum vero genus causae finalis et mensurae, qua ut est essentia, non refertur ullo modo ad creaturam nisi quia creatura ABCDHIS 8ad. 347'H refertur ad ipsum. Secundum primum enim modum I relationis, quo Deus refertur ad creaturam non quia creatura refertur ad ipsum, non 77 ipsa ... ipsum] om. (ham.) H om. (ham.) sed suppl. i. m. 01. man. C 78 nisi] non sed refertur ad ipsam ratione suae essentiae simpliciter ut est essentia, sed in nisicorr. 01. man. B 80 Dei ut essentia] iter. (homoioceph.) D 82 secundum ... solummodo ratione ideae et ratione qua est idea. Secundum vero modum 75 essentla] om. (ham.) I 82 universalis] naturalis H 83 quod] et B 86 mensura] mensuram S 89 enim dicit Commentator] dicit Commentator enim H dicit Com men- Zucc. 67'b tertium relationis, quo Deus refertur ad ipsam crea-Ituram quia creatura tator enim sed in enim dicit Com menta tor CO/.,.. 01. man. C 89 praeassumptumj assumptum S 91 et] sub lin. 01. man. H 91 ita] om. CH 94-95 tamen ... refertur ad ipsum] om. (ham.) B 94 genus] om. H i. m. 01. man. C 95 bene] unde DIS 95 bene] unde DIS 95 ad] illud ( 1) addo sed de/. A 96 est ... ABCDHIS numerorum] on1. (ham.) B 97 consti tuendo] consuetudo sed in consti tuendo corI'. 01. man. C 99 componuntur] componi tur C 4 ad ... refertur ad] om. (ham.) I 44 quasi] om. BCDHIS 50 quem] quod B 61 non] ut addo sed dei. C 65 nec] neque S 65 ex] om. H 67-68 simpliciter ... diurnus] om. (ham.) S 70 signa- 90-9] AVERROES,Metaph. V Comm. 12 (ed. R. PONZALLI, p. ]21, I. 309-p. 311; Iun!., VIII, tione] significatione CH 72 enim modum] inv. B 73-74 non ... ipsam] om. (ham.) I f.] 14M-115A); cf. etiam supra, p. 38,1.45 - 48). 97-99 Ibid. (ed. R. PONZALLI, p. 121, 74 ipsam] ipsum C I. 307-309; Iun!., VIII, f. I ]4M). QUAESTIO 2 45 44 QUODLIBET IX per consequens nec aliquid omnino extra se in esse producere, et si in solum est causa eius in cognitione, nequaquam refertur ad illud nisi quia Deo non essent plures ideae, non posset scire plura extra se, nec per illud refertur ad ipsum, ita tamen quod nihil refertur ad aliud secundum consequens producere. Unde ponere ipsum Deum esse et ideas non S 43'b tertium modum quia aliud refertur ad I ipsum, quod non prius refertur 35 habere, est ponere nihil extra se cognoscere aut producere, et ita nec ad illud, non quia illud refertur ad ipsum, secundum alium modum Deum esse. relationis. Et est semper relatio secundum rationem mensurae, secundum rationem in mensura et secundum rem in mensurato. Relatio vero IO secundum aliud genus causae et alium modum relationis praesupposita bene est secundum rem in utroque extremorum. Scibile enim in creaturis, Bad. : in quantum est causa efficiens scientiae in scito .secun~u~ modum I Ad primum in oppositum: «Quanto aliquid est magis simplex, tanto I B 361' A 130" secundum relationis, refertur ad scientiam et est relatlO realIs I m utroque ad plura se extendit», bene ve-Irum est, sed non sine rationibus respec- Zucc. extremorum sed in Deo sive in eius scientia, in quantum est causa 15 40 tuum, qui simplici tati eius non repugnant sed magis conveniunt. Hoc formalis exe:Uplaris scibilis, est relatio secundum ratio-Inem, et in scibili enim secundum A VICENNAM est de natura simplicis, quod quanto secundum rem, ut patet ex dictis. simplicius est, tanto plures negationes et plures respectus habet, sicut Bad. 347" I Quarto et ultimo necesse est ponere in Deo ideas propter productionem alibi exposuimus. Une ponere simplicissimum et sine pluribus respectibus rerum in existentia actuali, quia non posset plura diversa et distincta est ponere antecedens et negare consequens: est enim ponere I naturam et H 44" 20 producere nisi sic ea producenda cognosceret, ut processit pr!~um 45 negare proprietates naturales consequentes naturam. argumentum. Cognitio autem talis secundum praedicta non est n~sl per IAd secundum, quod «agens artificiale eadem arte facit plures domus; Bad.3 ideas. Unde philosophus quicumque non posuit in Deo pluralItatem ergo» etc., dicendum quod plures domus aut sunt quasi specie differentes idearum ut sunt rationes imitabilitatis in essentia Dei, licet poneret ideas sicut circularis, quadrata et huiusmodi, aut sunt quasi solo numero C 37'b ut essentias rerum in sua cognitione, sicut po-Isuit A VlCENNA, non potuit differentes, ut omnes circui ares et rotundae inter se. De domibus 25 I 174'b ponere plura produci a Deo I aeque immediate, quia productio illa non 50 differentibus quasi solo numero, verum est quod eadem arte facit eas, et esset nisi secundum ordinem quem creaturae haberent ad Deum secun- sic Deus eadem ideo cognoscit et facit plura individua sub eadem specie, dum naturas ipsarum, non quem Deus haberet ad ipsas secun?~m secundum quod alibi exposuimus. De domibus pluribus differenti bus determinationem suae voluntatis, ut patet ex dictis A VlCENNAE alIbi a quasi specie non I est verum quod artifex eadem arte facit plures domus, Bad. 3 nobis pertractatis. nisi loquendo de arte communi existente in habitu; immo ad faciendum 30 Sic ergo breviter dicendum est ad quaestionem quod, si in Deo non 55 eas oportet quod de communi arte habi-Ituali educat per intellectum S 44" esset idea, non posset aliquid extra se, ut aliud est ab ipso, cognoscere, et ABCDHIS ABCDHIS 6 ita tamen] om. S 8 non] ii H 12 bene] unde BC (sed il1 bene c CO/T.) DH (id.) S 32-34 et si ... producere] om. (ham.) C 33 nec'] neque I et S 35 ponere] proprie S 15 sive in sup. lil1. mal1. COIT. A eius] 16 exemplaris] sup. 1i11.mal1. corr. A 35 nec2] neque I 39-40 respectuum] respectu m H 47 ergo] om. S 47 sunt] 16 relatio] in Deo addo sed exp. A 19 in] et sed dei. eI exp. eI et i. m. ai. mal1. C secundum sed dei. et exp. et sunt i. m. mal1. COIT. A 47 specie] species H 48 et] 21 praedicta] praedictum sed il1 praedicta con. aI. man. C 22 pluralttarem] om. S ceteraaddo S 48 numero] unde addo S 50 verum est] im'. S 51 cognoscit] cogit 23 sunt] ser. sed dei. B 25-29 quia ... pertractatis] i. m. mal1. COIT. A 25 Illa] Ista BC(sed il1 cognoscit COIT. et cognoscit reser. i. m. ai. mali.) D (sed il1 cognoscit CO/T.) HIS BCDHS 28 voluntatis] secundum addo sed exp. H 30 SIC ... quaestIOnem] Ad 52 domibus] om. BCDHIS 53 quod] quia CH 53 artifex] om. S 55 eas] COI1! I quaestionem ergo sic breviter respondendum est 1 30 quaestIOnem]. DICO addo sed dei. A 31 cognoscere] i. m. mal1. COIT. A 38-39 Cf. supra, p. 26,10-11. 40-42 Cr. AVlCENNA, Me!aphysica, VIII, c. 7 (ed. S. VAN RIET, p.430, 1.22-431, 1.49; ed. 1508, r.IOlra-rb). Quaes/. 42 Cf. HENR. DE GAND., 28-29 Cr. HENR. DE GAND., Quaes!. ordo (Summa). arI. 21, q. 4 (ed. 1620, r. 127rM, 128rT; ordo (Summa), arI. 28, q. I (ed. 1520, I, r. 165rN; ed. 1642-46, II, p. 419b). 46-47 Cr. ed. 1646, p.322b, 324b); ID., Quodl. I, q.9 (ed. R.MACKEN, p.47, 3 - 62,61; ed. 1518, supra, p. 26, 14. 51 Cr. HENR. DE GAND., Quodl. li, q. 1 (ed. R. WIELOCKX, p. 3-8; f. 6vV-8rZ; ed. 1613, I, p. 1Ora-12rb); 11I, q. 9 (ed. 1518, f. 60vN-62rS; ed. 1613, I, p. 98va- ed. 1518, I, r. 28vZ-29rC; ed. 1613, I, p. 46ra-47rb); ID., Quaest. ordo (Summa), arto 33, q. 3, 100rb); IV, q.14 (ed. 1518, f.123vH; ed. 1613, I, p.182rb); VIII, q.l (ed. 1518, f.299vZ- ad 3um (ed. 1520, I, f.210rC; ed. 1642-46, II, p.534a). 301rF; ed. \613, II, p. Ira-2vb); q.9 (ed. 1518, f.314rI-320rL; ed. 1613, II, p.19ra-25vb). 46 QUODLIBETX I QUAESTIO 3 47 diversas artes speciales, quae sunt diversae domus in anima, de quibus anima, quoniam, ut eis videtur, tunc mortuo patre maneret relatio quae diversae domus secundum speciem producuntur extra. Et per hunc est filiatio, in filio, cum I ex morte patris nulla omnino sit transmutatio B 361 modum Deus non nisi diversis ideis producit extra diversa secundum circa filium, et ideo nihil secundum rem variatur in ipso. Et sic de speciem. 25 omnibus relationibus sequeretur quod manerent, non mutato eo cuius sunt, quacumque mutatione existente in quocumque alio. Aliis vero videtur contrarium, videlicet quod relatio sit aliquid secun- QUAESTIO 3 dum I rem praeter rem fundamenti et praeter modum qui est ad aliud esse Zucc qui quoquo modo etiam reperitur in divinis. Quorum ratio est quod UTRUM.CIRCUMSCRIPTAESUIFUNDAMENTI, R RELATIOPOSSIT 30 relatio est unum decem praedicamentorum; praedicamentum autem SIGNA PERNOMENPRIMAEIMPOSITIONIS RI quodlibet principaliter importat rem veram. Aliter enim 'esse in', cum sit C 37 D 222<1> modus I essendi I circa id quod est in alio ut accidens eius, eadem ratione A 13 Zucc. 68" I Sequuntur quaesita de creaturis secundum se. Et quaerebatur unum constitueret unum praedicamentum sicut et 'esse ad' aliud circa id quod pertinens universaliter ad omnes creaturas, deinde plurima alia pertinen- 5 est ad aliud, cum non sit secundum positionem istam nisi modus circa tia ad diversas creaturas particulariter. Illud unum erat de praedicamen- 35 illud. to relationis communiter in creaturis: utrum, circumscripta re sui funda- Quod etiam arguunt ex eo quod BOETHIUSdicit quod decem praedica- menti, relatio possit signari per nomen primae impositionis. menta sunt decem prima genera rerum significantia, et, ut dicit SIMPLIC1US Et arguitur quod sic, quia est aliquid a natura rei, nomen autem in expositione aequivocorum: «Hic de primis I dictionibus quae sunt H 44 secundae impositionis est illius quod fit ab opere intellectus. IO primarum et simplicium rerum significativae, proponit dicere, sub quibus Contra. Relatio solummodo habet realitatem alterius ut sui fundamen- 40 omnia alia habent reduci. Siquidem uniuscuiusque rei unum proprium ti: aliter enim poneret compositionem in divinis personis, quae constitui- nomen sub una categoria.» «Rebus enim», ut dicit, «et lotidem generibus tur ex substantia cum relativa proprietate. Quod autem ex se nullam differunt.» Relatio autem non est res nisi accidentis, et sic praeter modum habet realitatem, non habet ex se nomen nisi secundae impositionis. Ergo existendi ad aliud est aliquid secundum rem in subiecto existens. etc. 15 ABCDHIS < SOLUTIO> 28 fundamenti] ipsius addo S 29 quoquo modo] i. m. man. COI'l'. A 31 principaliter Bad. 347vM I Hic implicantur difficultates circa praedicamentum relationis, circa im portat] non solum dicit modum rei sed etiam rem sed dei. modo non valde claro ei principaliter imponat i. 111. man. A principaliter im portat, non solum dicit modum rei, quas oportet videre si relatio sit aliquid, circumscripto fundamento, et CO/'I'. sed etiam BCDHIS omne (l(ld. sed exI'. C 31 enim] 33-41 circa ... nomen] hic in quid sit. margine videntur aliqua verba graphide scripta esse A 32 eius] vel quocumque alio Quia enim esse debile habet, visum est aliquibus quod praeter 20 modo addo sed dei. A 33-34 circa ... aliud] 0111. ham.) S ( 34 istam] non sed dei. ei istam i. m. A 36-37 praedicamenta] praedicata sed in praedicamenta S fundamentum non sit aliquid in rebus extra, sed solum in anima et ab CO/'I'. 37 decem 2] i. m. //lan. CO/'I'. A 36 prima genera] inI'. S 37 signiticantia] signantia (sig 'tia) sed dei. et signiticantia (sign 'tia) i. m. //lan. CO/'l'. A 39 et] suI'. lin. B 42 Relatio ... res] Res autem non est relatio set! signis inversioni.l' in Relatio ... res CO/'I'. A ABCDHIS 27-35 Cr. THOMAS DE AQ., ComnJ. in Sem., I, dis!. 26, q.2, art. 1-2 (ed. P. MANDONNET, 2-3 Utrum ... impositionis] (er. infra, p. 46,7-8) 6 Illud] Istud S 6-7 praedicamento] p. 628-636; ed. Parma, VI, p. 218b-221 b); ID., Summa Theol., I', q. 13, art. 7 (ed Leon., IV, praedicato sed in praedicamento CO/'l'. A 7 utrum] circumspi ( ?) addo sed dei. A p. 152-153); op. eil., I', q. 37, art. I (ed. Leon., IV, p. 318-319). 36-37 THOMAS DE AQ., 8 signari] fundari S 9 est] suI'. lin. ai. l11an.C 21 anima] suI'. lin. D Comm. in Selll., I, dist. 26, q. 2 art. I, arg. I (ed. P. MANDONNET, p. 628); ID., Summa Theol., um I', q. 37, art. I, arg. I et 2, ad 2 (ed. Leon., IV, r. 318a et 319a). 37-41 SIMPL.. De 20-26 Cr. THOMAS DE AQ., Quaest. disp. de 1'01., q. 7, art. 9 (ed. Parma, VIII, p. 163a; ed. praedicamelllis (TransI. Moerbeke, ed. A. PATTIN, p.28, I. 15-/8). 41-42 Op. eil. Torini-Roma, p.207b-208a); ID., Comm. in Seni., I, dist. 26, q.2, art. 1-2 (ed. (TransI. Moerbeke, ed. A. PA TTIN, p.29, I. 39. ed. Parma, VI, p.218b-219a). P. MANDONNET, p. 628-636; ed. Parma, VI, p. 218b-221 b). 43-44 PORPHYRIUS, fsagoge, VI, 7 (Transi. Boethii, ed. L. MINIO-PALUELLO, p. 12, i. I). QUAESTIO3 49 48 QUODLIBETIX tia multum, est aliquid habitudo.» et infra: «Haec enim communit as est per Ut ergo omnia ista occasione quaestionis propositae perfectius prose- omnia penetrans, et per contraria et per qualitercumque differentia, et per quamur, sciendum est quod SIMPLICIus in expositione capituli de relatio- 45 ea quae sub ipsis ordinantur. Quod si non adesset, distraherentur utique ne dicit, secundum quod iam tactum est, quod aliqui dubitant an relatio omnia ab omnibus.» sive habitudo secundum se praeter fundamentum sit hypostasis et res 70 I Supposito ergo quod relatio non sit vox sola, sed aliquid in entibus Bad. S 44'b aliqua praeter rem fundamenti, vel nomen solum pro-Ilatum simul cum signatum per vocem cum dicitur 'duplum', 'dimidium' et huiusmodi, existentibus rebus quae sunt fundamenta habitudinis cum dicitur: «Hoc aliqui, ut Stoici, ponebant quod relatio praeter suum fundamentum non quantum est duplum, illud vero dimidium». 50 est aliquid in entibus existens a natura in rebus extra animam, sed in Zucc. 69" I Et re vera dicere quod sit nomen solum, vanum est. Sic enim habitudo anima tantum, ut quod similitudo nihil aliud sit quam conceptus mentis sive relatio nihil omnino, neque res neque modus, neque in anima neque 75 ex collatione habita circa duas qualitates conformes, puta I circa duo D 222 extra, esset in entibus, quod absurdum est dicere. Secundum enim quod alba, dicente SIMPLICia super capitulum de relatione: «Simile vel I I 175' dicit SIMPLICIUS in exponendo illud: «Eorum quae secundum nullam aequale aiunt nihil esse praeter id quod in utroque quale vel quantum. connexionem dicuntur, et vox vana esset et nomen inane, si nihil entium 55 Quae quidem praeexistunt ante habitudinem». Quod statim improba t esset quod signatur et concipitur» cum dicitur 'duplum' aut 'dimidium'. subdens: «Habitudo itaque erit quoddam iudicium comparantis quae a se Quod specialiter super praedicamentum relationis de quibusdam relatio- RO ipsis sunt, et dicentis quod hoc et hoc eandem magnitudinem habent et nibus declarat dicens sic: «Quod quidem non omnem habitudinem interi- eandem proprietatem. Ad omnia autem talia», ut dicit, «obviare oportet», mendum,» ponendo scilicet quod omnino nihil sit, «palam ex eo quod dicendo scilicet, prout continuo subdit: «quod siquidem mentitur iudicium oportet, sicut substantiam et quantitatem et aliorum generum unumquod- nO et vanus est intellectus», qui scilicet iudicat se aliquid intelligere quod est B 361" que, ita et habitudinem inter entia poni, I cum multam opportunitatem ipsa extra in re: «Nihil utique erit habitudo», scilicet in re extra, sed in anima exhibeat. Neque enim genera neque quae sub ipsis sunt, communionem 85 solummodo. «Si autem verum dicit, et I aliquid», scilicet in re extra, Bad. 3 habebunt aliquam ad invicem, nisi aliquid sit ratio habitudinis in entibus. «intelligimus ipsum simile et aequale, et I rationi credere oportet, et H 44'\ Inconveniens autem et harmoniam interimere: interimetur autem et com- intelligentiis nostris tamquam entia spondentibus,» scilicet esse ipsa 'ad mensurabile et aequale» etc. «Si igitur, ut contingit, haec sunt inconvenien- 65 aliquid', «poni oportet eorum quae sunt, habitudinem, et ipsum 'ad aliquid' in propria hypostasi. Quale enim et quantum secundum se quidem ABCDHIS 90 sunt, similia autem et aequalia dicuntur, et participare I his quae secundum C 37'b 45 caplluli] CUIBC I sed 111 cap.' lO/T.) D I/(/ ) HI( sed e.xp.) eum S 52 nihil] vel B haec, habitudinibus.» Intelligit autem per propriam hypostasim pro- 52 neque'] nec I 52 neque'] nec I 52 neque'] nec I 52 neque'] nec I priam realitatem in rebus extra animam, et quomodo hoc, iam infra 53 extra] exi 7) sed in extra COIT. eI extra resa. sup. lin. ai. man. C 53 Secundum] videbitur. Sciendum B 55 connexionem] conclusionem BC Ised complexionem i. m. ai. man.) DH complexionem S communionem I 55 dicuntur] dicimus BCDHIS 56 quod] 0111.H sup. lin. C 56 signatur] significatur CH 57 specialiter] dicit addo sed exp. eI dei. A 57 quibusdam] -dam sup. lin. A 58 sic] om. S 59 scilicet]secundum BClsed vel scilicet sup. lin. ai. man.) DHS 60 oportet] debet H 61 multam] ABCDHIS nullam sed dei. eI l11ullam i. m. man. CO/T. A 62 Neque] Nec I 62 neque] nec I 62 quae] 0111. B 62 communionem] 9mlone sed -u- sup. lin. ai. l11al1. C 66 per'] om. B 67 differentia] om. I 68 distraherentur] distraheretur B 64 interimetur] om. H 71 huiusmodi] cetera S 72 relatio] quod addo B 73 a] etiamI 7) addo sed exp. H 74 nihil] vel nomen? I 76 vel]et sed in vel cor/".? B i. m. C 78 Quod] -que addo C 46-49 Cr. op. eit. (TransI. Moerbeke. ed. A. PATTIN,p.229. I. 16-17); er. supra. p.I6. 79 subdens] dicens CH 79 iudicium] indicium S 79 comparantis] operantis B I.35-17. 55. 49-50 Cr. op. eil. (TransI. Moerbeke. ed. A. PATTIN, .243. I.40 sqq.; p 79 quae] quo S 81 Ad] Et H 85 in ... extra] om. I ham.) I 88 sunt] sup. 1i11. p.273, 1.26-28). 54-55 Op. cit. (TransI. Moerbeke, ed. A. PATTIN,p.92, 1.22-23). ai. C 111011. 89 Quale] 0111.H i. 111. ai. lI1al1. C 92 extra] iter. sed de/. A 55-56 Op. cit. (TransI. Moerbeke, ed. A. PATTIN,p.93, I. 38-39). 58-63 (TransI. Moerbeke, ed. A. PATTIN. .229. I. 19-30. p 60-62 Cr. PORPHYRIUS. Isagoge, V, 7-16 66-69 Op. ei/.(TransI. Moerbeke, ed. A. PATTIN,p.236. I.45-48). 76-78 Op. ei/. (TransI. Boethii, ed. L. MtNIO-PALUELLO,IO, 15-11,6). p. 62-65 Cr. op. cit .• VI, 5-6 (TransI. Moerbeke, ed. A. PATTIN. .234.1. 81-83). p 79-91 Op. eit. (TransI. Moerbeke, (TransI. Boethii,ed. L. MINIO-PALUELLO,11,20-21. p. 65-66 SIMPL.,De praedical11en- ed. A. PATTIN, . 234, I.83-235, I.95). p 91-93 cr. infra. p.54, 20 sqq tis (TransI. Moerbeke, ed. A. PATTIN, . 230, I. 42-43). p QUODLIBET IX QUAESTIO 3 51 50 Bad. 348'" Zucc. 69" I Simpliciter ergo concedendum est I quo d re IatIO sive ha b' do prae t er .. Itu relative dicitur, etiam est aliquid excepto relativo» etc., ut habitum est S 44" suum fundamentum sit aliquid in rebus extra animam, et non solum 95 20 supra in principio responsionis ad primam quaestionem, sic verum est nomen aut conceptus mentis secundum iam dictum modum. dicere quod omne relativum quo aliquid relative dicitur, etiam aliquid est Est igitur intelligendum quod quaedam relationes non sunt nomen excepto illo. Et de illo aliquo intendit praesens inquisitio, quid sit. solum, sed aliquid extra animam existens, ut sunt relationes reales. Aliae Et quaero an sit aliquid unum simpliciter an aliqua plura, ut quemad- A 130" B 361'· autem sunt nomen et conceptus I mentis solum circa id I quod denomi- modum id quod relative dicitur, est aliqua plura, puta, quod dicitur nant, absque eo quod ille conceptus sit ab eo solo quod denominat, ut 00 25 simile secundum albedinem, est habens albedinem ita quod in ipso sint sunt relationes Isecundum rationem, sicut dextrum aut sinistrum in aliud et aliud ipsa albedo et subiectum in quo est, a quo habetur sic et columna. Tertiae vero sunt nomen et conceptus mentis antiquus aut ipsa relatio sit aliqua plura, puta similitudo, quorum utrumque pertineat voluntas antiqua circa id quod denominant, sive illud nomen fuerit ad praedicamentum unum relationis. novum in denominando, sive antiquum: novum, sicut relationes attribu- Sed quod sint plura aequaliter rationem rei habentia, hoc est impossi- tae Deo de novo et ex tempore, sunt nomen solum impositum antiquae 30 bile, quia tunc non possent unum praedicamentum constituere, quia, ut relationi secundum rationem, ut dictum est supra. Non enim concipit iam dictum est, decem genera sunt primarum rerum simplicium significa- intellectus aliquid novi circa Deum quo dicitur dominus, sed solum tiva. Necessario ergo se habent sicut res vera et modus eius. concipit illum antiquum respectum quo prius dicebatur dominativus. Et Quod multi concedunt, ponentes rem illam esse verum accidens inhae- quia de novo creatura realiter facta est serva, idem respectus iam nomina- rens, quae non transfertur manens ad divina, I sed solummodo modus H 45" tur alio nomine, quo Deus dicitur dominans vel dominus. Non sic autem IO 35 ille. aliquid antiquum circa columnam dicitur dextrum vel sinistrum, sed Sed tunc non vere transferretur praedicamentum relationis ad divina solummodo respectus formatus circa columnam ut est intellecta in ordine manens in eis, secundum quod de hoc habitus est sermo i n B 362" ad dextrum aut sinistrum animalis, sed secundum praeexpositum modum Q u a e s t i o n i b u s d i s p u t a t i s I o r d i n a r i e. I Praedicamentum Zucc. 6' dicitur dexter aut sinister, a quo sic dicto denominatur columna dextra enim in quo aliud est res, aliud modus, vere consistit in re ipsa, non in aut sinistra. 15 40 modo, ut patet de praedicamento substantiae. Bad. 348'P I Est igitur relatio realis de qua est sermo in quaestione, aliquid praeter Praeterea, cum modus ille relationis sit ad aliud esse, I sicut modus S 44'· fundamentum suum extra animam, ut quemadmodum verum sit dicere substantiae est per se esse et accidentium realium est in alio esse rei illud quod dicit AUGUSTINUS VIIo D e T r i n i t a t e: «Omnis essentia quae autem illi de praedicamento relationis secuIldum positionem quae est'alia a modo isto, non convenit modus iste, ut substantiae, quod habet esse ad 45 aliud, quia illud quod ad aliud dicitur, non I est nisi suppositum, ut D 222'· ABCDHIS album vel quantum aut aliquid huiusmodi, oportet igitur quod modus 95 aliquid] quid C aliquis(?) sed in aliquid corI'. D 96 aut] autem(?) sed in aut CO'T.D ille ei conveniat ut fundamento a quo radicaliter fluat et oriatur, nisi sit 97 non] i. m. man. CO'T.A 98 solum] praeter id quod praeexisterint(?) in re addo sed aliquid secundum rationem solum, de quo videbitur infra. dei. A 98 aliquid] aliud praeter illud et addo sed exp. A 99 et) om. B Hoc autem falsum est, cum modus 'ad aliquid' in simili et aequali 99-00 circa ... denominat] praeter id quod existit in re sed dei. eI circa ... denominat i. m. superio/'i man. cor/".A 00 solo] solum H sola S 00 denominat] ser. sed -t sup. lin. S 50 fundetur in qualitate et quanti ta te, aut eadem est illa res cum qualitate et 2 Tertiae] Tertio sed in Tertiae corr. ai. man. H 2 sunt] relationes addo sed dei. A 2-4 et ... novum] solum quando illud quod praeexistit, est aliquid secundum rationem et ABCDHIS praeexistit non(?) absque(?) intellectu(?) sed dei. et ... novum i.m. ma/!. CO'T. A 3 sive] nv H nomen( ? nii) C 8 illum] illud sed dei. eI exp. eI illum i. m. man. CO'T.A 8 respectum] vel respectu? I 12 respectus] novus de novo addo sed dei. A 19 etiam] et C 23 ut] unde I 24 quod] quidem B 31 genera sunt] inv. B 12 intellecta) intellectum(?) sed in intellectu (,or/".?A 13 ad) aut B 13 sed] om. 34 quae] qua S 39 aliud'] aliquid S 41 substantiae] ile/'. S 43 positionem] rationem sed in positionem CO'T.?A 44 quod] est addo sed exp. H 46 aut] ad BC BCDHIS (sed in aut ('O'T. ai. man.) DHIS 47-48 nisi ... infra] i. m. man. CO'T.A 95-96 Cr. supra, p.6, 20-26 et 48. 44-49, 69. 6 Cr. supra, p.49, 70-76. 18-19 AUGUST., De Trin., VII, C. I, n. 2 (CC la!. 50, 247, !. 106-107; PL 42. 935); cf. supra, 29-31 Cr. supra, p. 47,36-37. 36-38 HENR. DE GAND., Quaesl. o/'d. (Summa), ar!. 32, q.5 (ed. 1520, I, r. I96vC : ed. 1642-46, II, 502b, n. 16). 48 Cr. inji-a, p.84, 77-83. p. 4, 31-32. 52 QUODLIBETX I QUAESTIO 3 53 quantitate, et sic non est de praedicamento relationis, aut idem I mo~us tiam et substantias, et quantum et quanta, ita et in 'ad aliquid' et ipsum 'ad C 38" secundum numerum essendi ad aliud habebit plura fundamenta sive aliquid' et ipsa 'ad aliquid' et singulariter et pluraliter dicimus, non solum I B 362' mediate sive immediate, quod est impossibile, sicut impossibile est quod SO pluraliter ut quidam putaverunt», sicut dicit SIMPLICIUS. idem modus qui est esse in alio, secundum numerum sit in pluribus Et primo modo est purus modus et ratio essendi ad aliud aliquorum accidentibus immo sicut albedini se ipsa praecise convenit modus 55 quae sunt ad aliud, et fundamentorum I per quae sunt ad aliud, Zucc. essendi in alio, ut ei quod habet esse in alio, sic albedini se ipsa convenit quemadmodum 'esse in' purus modus essendi est alicuius quod est in modus essendi ad aliud ut ei quo aliquid habet esse ad aliud sicut per alio. Et quantum est ex se ad aliud esse, nullam recipit I distinctionem aut H 45,b fundamentum. S5 diversitatem, sive fuerit in divinis sive in creaturis, sive in relationibus Sic ergo oportet ponere quod omne relativum quo aliquid dicitur secundum rem sive in relationibus secundum rationem. Nec ullo modo I 175'b relative, excepto eo quod relative dicitur, non est nisi aliquid I unum 60 penes ipsum sumitur realiter genus aut species in praedicamento relatio- simpliciter. .. nis. Secundo autem modo contrahit realitatem a fundamentis characteri- Bad. 348'0 I Ad percipiendum autem differentiam inter relationem hUIUsmodi et zantibus ipsam habitudinem, penes quam in relatione realiter sumuntur suum fundamentum, et quomodo est aliquid unum et simplex extra ~O genus et species in relatione. animam praeter suum fundamentum, et quomodo non, et quomodo Et primo modo est in solo intellectu, non ab intellectu existens, modus et quomodo res, et quod horum vel quid horum verius, sciendum 65 operatum in ipso, sed ut modus in communi acceptus ad modos est quod, cum secundum SIMPLlCIUMex sola habitudine ad alterum distinctos, et quasi abstractus ab illis sicut universale a particulari. oriatur immo relatio est ipsa habitudo qua unum eorum mutuo est ad Secundo autem modo I per fundamenta habet esse in ipsis relatis S 45" A 130'b a1terun: et quasi medium inter ipsa, dupliciter habet I considerari ipsa ~5 participantibus habitudine, et sic extra intellectum, et diversi secundum relatio: uno modo ut est quasi medium et intervallum habentium inter se diversitatem fundamentorum, a quibus abs trahitur ut est medium et habitudinem' alio modo ut est fundata in ipsis, non separata ab eisdem. 70 intervallum. Primo modo relatio una est duorum. Sic enim habitudo est una inter Hinc est quod dicit SIMPLICIUS: «Sicut qualitates secundum suam duos fratres et similiter inter patrem et filium et inter quaecumque ad naturam sine corporibus intellectae incorporeae sunt, ita et habitudines invicem se habentia. Secundo autem modo plurificatur secundum pluri- 00 secundum suam naturam, praeter composita intellectae, incorporeae sunt. tatem relatorum et ipsorum fundamentorum. Sic enim in duobus Nam habitudo est ratio secundum se,» et hoc quoad primum modum fratribus duae sunt fraternitates, et habitudo quae est una inter patrem et 75 considerandi eam, «proprietatem autem ratio ista habet substantialem Bad. 348,Qfilium, in patre est paternitas, I in filio vero est filia tio. Et secundum hoc, propriae differentiae adiunctione ad alterum», et hoc quoad secundum «sicut in aliis praedicamentis dicimus singulariter et pluraliter, ut substan- modum: ut enim subdit continue, «differentiam sumendum non secundum ABCDHIS ABCDHIS 51 est]sicut sed dei. et est i. m. man. COIT.A 52-53 sive ... immediate]numero sed dei. et sive... immediatei. m. man. COIT.A 53 sicut impossibile]om. (ham.) B 53 est'] sup. lin., mon. corr. A 55 accidentibus]secundumnumerum addo sed dei. A 56 ut 78 quantum] quanta sed il1 quantum corI'. A 78 ad '] om. H 80 quidam] quidem ei] idem{?) sed dei. et exp. et ut ei man. COIT.A 59 oportet] debet H .62 et . C 81 ad] 0112. B 81-82 ad aliud ... sunt] 0112. (ham.) B 83 in] i. m. ai. man. H fundamentum] iter. S 63 simplex] simpliciter I 70 IpSIS] eIsdem S 85 in'] sup. lin. B 86 sive ... rationem] iter. sed va- cat superscr. C 88 characteri- 71 una est] inI'. I 71-74 habitudo ... Sic enim] Om. (hom.) S .72 Inter'] om. D zantibus](cf. etiam infra, p. 54, 17«characterizare: insignire,manifestare- kennzeichnen, 73-74 pluritatem] (cr. l.F. NIERMEYER, Mediae latinitatis lexlcon l1unus. PerfICIendum deuthch machen» (Mittellateinisches Worterbuch {bis zum ausgehenden 13. lahrhundert}, curavit E. VAN DEKIEFT,Leiden, 1976,p. 810: «pluritas: multitude») ':el plurahtatem (cr. II, col. 520) 90et] sunt B 91 modo est] inI'. D 92 communi]~ sed communi infra, lin.77) (pl'itate) A 76 vero est] om. S 77 plurahter] (pl r) A i. m. ai. man. C 95 secundum] il I 99 sine] sive B 99-00 ita ... sunt] 0112. (ham.) BC 00 incorporeae] in- sup. lin. H 2 ratio ista] inI'. S 66-70 Cr. SIMPL., praedicamentis (TransI. Moerbeke,ed. A. PATIIN, . 225,I.5-10sqq.; De p p.234, 1.69-70; p.279, 1.24-31et passim). 77-80 Op. cito (TransI. Moerbeke, ed. 98-1 Op. cito (TransI. Moerbeke, ed. A. PATIIN,p.232, I.6-11). 4-6 Op. cit., (TransI. A.PATIIN,p.217, 1.44-48). Moerbeke, ed. A. PATIIN,p. 232,1.11-12, 15-16). QUAESTIO 3 55 54 QUODLIBET IX ipsum ad aliquid, sed a quali et subiectis .. si enim secundum se habet 35 simile praeter I ipsum quale, habens etiam hypostasim non superventitiam», H 45'" quemadmodum scilicet habens alia sex praedicamenta, quae dicuntur differentiam, assimilatur aliis generibus», scilicet absolutis. accidentia extrinsecus advenientia, de quibus determinatur in libello qui Bad. 348'RI Est igitur secundum haec dicta SIMPLlCII in relatione duo considerare. Primo rationem illam quae est habitudo sola et modus quidam, sive dicitur S e x p r i n c i p i o r u m, «sed principalem cum principalibus generi- consideretur secundum se ut est medium et intervallum unum, sive bus, secundum aequale quidem quantis, secundum simile vero determinatis consideretur ut est in participantibus ea et plurificatur secundum illa. IO 40 qualibus, non penes assistentes habitudines», scilicet ab extrinseco adve- Quae ratio convenit praedicamento 'ad aliquid' ex ratione sui generis, nientes, ut contingit in illis sex, «sed secundum principales naturas c 38'b immo est ratio et modus illius generis, dif-Iferens a modis et rationibus ipsorum entium vel coexistentium cum ipsis.» aliorum generum, quibus genera distinguuntur ab invicem praeter Quod tamen non sic debemus intelligere, quod intelligamus quod res distinctionem quam habent a rebus, secundum quas sumuntur genera et fundamenti, I secundum quod huiusmodi, cadat in significato relationis S 45,b 45 cum habitudine, ut posuerunt I aliqui. «Sequitur enim eos,», sicut dicit I 175" D 223" species in I singulis praedicamentis. 15 Secundo vero est in relatione considerare rationem differentiae quam SIMPLICIUS,«inconveniens, scilicet composita facere genera ex prioribus et ab illis contrahit in quibus fundatur, per quandam characterizationem ab secundis, ut 'ad aliquid', ex quali et 'ad aliquid'.» Ut enim dicit super eis, secundum quam realiter sumuntur in praedicamento relationis postpraedicamenta, exponendo capitulum de oppositione, «aliud est unumquodque, aliud autem participans ipsi, sicut aequale. Ipsum quidem genera et species distinctae. Ex quibus duobus, scilicet ex modo et realitate quam habet per 20 50 enim est eorum quae 'ad aliquid'; quae autem sub ipso, quanta sunt in B 362" characterizationem a fundamento, integratur, et in eisdem I consistit quibus est aequale.» hypostasis relationis, dicente SIMPLICIO: «Quod quidem in his quae 'ad I Sed illud sic debemus intelligere quod habitudinem, quae nuda est Bad. 3~ aliquid', cum proprio charactere habitudo consubsistit, ab omnibus conces- secundum se et non nisi modus quidam, ipsum fundamentum, in sum est». Et infra: «Non enim habent naturam subsistendi secundum se. quantum fundatur in ipso, characterizat, communicans ei per hoc Ad alterum enim habitudo. Necesse ergo ipsam in eo qui secundum 25 55 quodam modo realitatem suam, in eo videlicet quod habitudinem, quae differentiam, charactere existere. Character autem iste alicubi quidem qua- circumscripta realitate fundamenti ut in se et per se consideratur, purus modus essendi ad aliud est, in quo nulla cadit distinctio aut differentia Zucc. 70" llitas est, alicubi autem quantitas, alicubi autem motus, alicubi autem tempus, alicubi autem locus. Itaque habitudo semper coexistit characteri- aut determinatio, sive in divina fundetur essentia, sive I in creata, sive ex B 362'b bus, et unum simul utrumque.» Et infra: «Quodcumque enim defecerit natura rei sive ex opere intellectus, ipsum fundamentum, in quantum horum, non salvatur tale praedicamentum. Non enim habitudo nuda 30 60 super ipsum fundatur, secundum conditionem suae realitatis determinat ,5 secundum se est, neque differentia sine habitudine facit hoc praedicamen- ut alia et alia sit habitudo secundum rem, secundum quod aliud et aliud Bad. 348 tum.» I Et infra: «Secundum am bo 19lfur I ha bent hypostaslm ad a I'lqul'd' , A 131" ., ., est suum per se fundamentum. et hoc quemadmodum curvitas, quae de talem qualem diximus ex differentia simul et habitudine consistent em. » Et se dicit communem et indeterminatam rationem incurvationis nasus, infra: «Aliud enim ipsum aequale praeter ipsum quantum, et aliud ipsum ABCDHIS ABCDHIS 36 scilicet]alia addo sed exp. A etiam S 37 de] ex B 42 coexistentium]existentiumC 44 quod'] intelligamusaddo ((143) sed exp. H 45 aliqui] quidam S 46 prioribus] 6 aliis]differentibus addo C diversis( 1) addo D II ex]de S 17 characterizationem] primis S 47 Ut] Unde sed il1 Ut co/'/'. S 47 super] simpliciterH 48 post-] sup. (cr. supra, p. 53, 88) 23 consubsistit]cum subsistit B subsistit S 26. eXIstere] m. B o lil1. A 48 oppositione] propositione sed il1 oppositione cor/'. C 49 autem] om. 26-27 alicubi." quantitas om. (hom.) BS 28 locus] SItuSS 29 sImul] et addo C BCDHlS 49 Ipsum] iter. S 51 quibus] quidem D 53 quidam] quidem(?) 29 enim] non S 31 neque] nec I 31 facit hoc] il1v. B 32 Et] ad B sed il1 quidam corI'. C 60 ipsum] rationem S 60 conditionemJ additionem S 22-24 Op eli (TransI. Moerbeke, ed. A. PATTIN, 226, I.34-36). P 24-29 Op. cito 37-38 Cr. GILB. PORR., Liber de sex pril1cipiis (ed. A. HEYSSE;PL 188), passim. (TransI. Moerbeke, ed. A. PATTIN,p.226, I 38-44, 51-p.227, 1 52). 29-32 Op. cir. 45-47 SIMPL.,De praedicamel1tis (TransI. Moerbeke, ed. A. PATTIN,p.227, I.53-55). (TransI. Moerbeke, ed. A. PATTIN, 227, I.67-70). p. 32-33 Op. eli. (TransI. Moerbeke, 48-51 Op. cito (TransI. Moerbeke, ed. A.PATTIN, .524, 1.28-31) p ed. A. PATTlN, . 233, 1.45-47). p 34-(p. 55,)42 Op. ei/. (p. 235, 1.95-2). 56 QUODLIBET IX QUAESTIO 3 57 cum habet esse in ipso, dando ei propriam rationem curvi tatis qua tam in genere generalissimo quam In speciebus specialissimis et in dicitur simitas, habens per hoc propriae differentiae rationem a suo 65 95 individuis sub ipsis. Non quod in 'ad aliquid' communitas generis I B 363" subiecto propter quod et in definitionibus propriarum passionum cadit generalissimi sumatur a nuda ratione habitudinis, distinctio autem id quod est secundum se, loco generis et subiectum loco differentiae, ut speclerum sub IpSO per differentias a ratione characterum, quam, cum dicitur: «simitas est curvitas nasi», curvitas, quia est quid secundum quod dicit SIMPLlCIUS, «characterizant alicubi quidem qualitas, Zucc. 70'b indeterminatum, est loco generis, et nasus ipsam determinans est lo-Ico ut in eo quod est albius, I alicubi autem tempus, ut in eo quod est senius, A 131'~ differentiae. 70 00 alicubi locus, ut in eo quod est superius» - habent enim, ut dicit, Bad. 349'T I Et est omnino simile hinc inde, nisi quod curvitas secundum se rem relationes secundum res multas differentias, quae nihil differunt secun- veram et absolutam significat determinatam secundam rem generis dum illud unum habitudinis genus -, sed quod modus ille essendi ad C 38" determinati, quae sua est et qua est aliquid in essentia, habitudo autem I aliud, qui importatur nomine habitudinis, secundum se sit propria ratio non nisi modum rei omnino indeterminatum et secundum rem generis et generis relationis, secundum quam distinguitur genus relationis a secundum rem speciei, quia nullam ex se habet aut importat, neque 75 5 genere substantiae in quantum illius est modus proprius essendi per se. secundum genus generalissimum in relatione neque secundum aliquam Habet enim quodlibet genus praedicamenti proprium modum essendi, speciem contentam sub ipso, quia quod realitatem habet praedicamen- secundum quem distinguitur ab alio praeter rem suam; realitas autem tum relationis et secundum genus et secundum speciem, hoc non est ex quae principaliter sub illo modo constituit praedicamentum, et secun- aliqua propria realitate quae ei debetur ex se, sicut contingit in praedica- dum genus generalissimum et secundum omnes species contentas sub mentis absolutis, sed quam solummodo ex suo fundamento contrahit, in 80 IO ipso, sicut in praedicamentis absolutis substantia, qualitate - et qualita- quo praedicamentum relationis dissimilatur aliis praedicam entis. te ex se, non ab alio -, sic in praedicamento relationis, et etiam in aliis Quam quidem realitatem contractam a fundamento respectu habitudi- sex extrinsecus advenientibus ab alio, ut infra de-lcIarabitur Zucc. ; D 223'b nis I indeterminatae, SIMPLlCIUS appellat differentiam; quam si secundum Et in praedicamento relationis specialiter a suis fundamentis, a quibus H 45,b se haberet, assimilaretur aliis praedicamentis, ut iam dictum est I contrahit habitudo realitatem, quae primo distinguit species specialissi- secundum SIMPLlCIUM. Propter quod saepius alibi diximus quod relatio 85 15 mas in relationes, non secundum differentias fundamentorum. Sic enim realitatem suam contrahit a suo fundamento, et quod ex se non est nisi plus differrent In praedicamento relationis simile et aequale, quae habitudo nuda, quae non est nisi modus quidam rem habendi ad aliud, et pertinent ad eundem modum relationis, cum tamen fundentur super res ita non res quantum est ex se, sed solummodo modus rei, nisi extendendo diversorum praedicamentorum, quantitatis scilicet, et qualitatis, quam rem ut etiam modus rei dicatur res, secundum quod alibi exposuimus, simile et calefactivum, quae pertinent ad diversos modos relationis, cum propter quod etiam dicit SIMPLlCIUS: ipsum 'ad aliquid', si secundum « 90 20 tamen fundentur super res eiusdem praedicamenti. Simile enim fundatur S 45" solam habitudinem pensetur, non concipien-Itibus nobis res quarum est super quascumque res praedicamenti qualitatis generaliter, calefactivum habitudo». autem et quaecumque pertinent ad secundum modum relationis, perti- In qua quidem habitudine nuda conveniunt omnes modi relationum, ABCDHIS ABCDHIS 95 ad] sup. lin. aI. man. C 99 albius] alibius C 99 senius] fenus(?) in addo sed 66 et] om. H 65 subiectum] subiecto S 69 loco] de co sed exp. eI loco i. m. aI. fenus(?) deI. C in fenus HI (sed senius i. m. aI. man.) seni us inferius sed senius exp. D man. C 69 nasus] usus B 71 hinc] hin eI -c sup. lin. D 72 et ... est '] om. serius S 4 quam] inquam sed in quam cO/'/'. D 7 rem] si addo sed exp. H (ham.) [ 74 non] vero D 80 sed] secundum BC(sed i. m. man. COI'/'.) DHIS IO-II qualitate] est addo sup. lin. aI. man. C II alio] ser. sed in alia mul. aI. man. C 86 est] sup. lin. C 87 quidam] quidem C 91 concipientibus] percipientibus Q II sic] ser. sed deI. D sit B 12 alio] est addo sup. lin. aI. num. C 12 declarabitur] declarabimus sed in declarabitur corr. B 16 differrent] different BCDI 16 relatio- 82-83 Cr. op. cir. (TransI. Moerbeke, ed. A.PATTIN, p.232, 1.6-15); cf. etiam supra, nis] nominis I ?) addo sed deI. ~ 17 tamen] ser. sed exp. C 17 fundentur] fundetur B p.53,98-54,5. 83-85 Cr. supra, p. 54,5-6. 85-89 cr. HENR. DE GAND., Quaes/. ordo (Summa), an. 55, q. 6 (ed. 1520, II, r. IIOrI-112vZ; ed. 1646, lII, r. 957-962); et J. GOMEZ- 98-00 Op. eil. (p. 226. I. 40-44). 00-5 cr. op. eil. (p.226, 1.28-40; p.227, 1.55-72). CAFFARENA, Cranologia ... , p. 12 I. 90-92 SIMPL., De praedicamenlis (TransI. 12 Cr. infra, p.58, 37-59, 60. Moerbeke, ed. A. PATTIN, p. 237, I. 56-57). 58 QUODLIBET IX QUAESTIO3 59 nent ad secundum et tertium genus qualitatis, quia fundantur super 50 sed aliud ad aliud secundum hanc consideratur, sicut et ipsum habere naturalem potentiam et impotentiam, et passibilem sive in agendo sive in praedicamentum dicitur non in habendo aliquid ipsum, sed in habendo patiendo, sed differunt secundum species specialissimas secundum diver- 25 aliquid aliud.» sos modos fundandi relationes super ipsas res. Unde, quia simile Secundum hoc ergo relatio est aliquid extra animam praeter suum secundum eundem modum fundatur super unum et multum in qualitate, fundamentum, ut modus et habitudo, sed nihil reale quin habeat a sicut aequale et inaequale super unum et multum in quantitate, ideo 55 fundamento. Quod tamen reale, secundum quod infra exponetur, non est Bad. 349'Vmagis uniuntur in genere subalterno aut specie simile et aequale, quam diversa res a modo, sed solummodo quaedam ipsius modi characteriza- I 176,b simile et calefactivum; I distinctis autem diversis speciebus specialissimis 30 tio, ut dictum est. Unde, cum praedicam en tum relationis transfertur ad ~ ::~:b in genere relationis secundum diversos I modos fundandi I respectus divina, tota habitudo, ut est habitudo nuda, transfertur ratione habitudi- C 38,b super sua fundamenta, ab illis abstrahuntur I genera usque ad generalissi- nis, non autem ratione characterizationis, sed in divinis habet aliam mum inclusive, quod continet intentionem communissimam realem illius 60 characterizationem, sicut et aliud I fundamentum. Bad. : generis sub ratione habitudinis simpliciter dictae, sine quibus duobus, ut Sic igitur patet quod, circumscripta re fundamenti, relatio, sive in Deo iam dictum est secundum SIMPLICI M, non consistit praedicamentum U 35 sive in creaturis, non est nisi modus quidam essendi ad aliud, sicut esse in relationis. alio non est similiter aliquid nisi modus quidam essendi. Qui, cum in Illa autem intenti o realis communissima sub ratione habitudinis relationibus realibus non est fundatus nisi in re, et hoc absque omni simpliciter dictae secundum differentias specificantes illam realitatem 65 consideratione intellectus, ut saepius diximus, respectu talis in ordine ad communissimam usque ad ultimas differentias, non autem ipsam ratio- suum fundamentum potest I considerari dupliciter: uno modo praecise ut A 131 s 45'b Inem habitudinis, contracta descendit in diversas species specialissimas 40 fundatur in illa; alio modo ut fundatus in illa recipit ab ipsa characteriza- constitutas ex genere et differentiis realibus, non propria realitate, sicut tionem. contingit in praedicamentis absolutis, sed contracta ab aliis praedica- Et secundum hoc, descendendo ad quaestionem a respectu nudo mentis, ut dictum est. Hinc dicit SIMPLlCIUS:«Oportet autem et genus esse 70 relationis, possumus inteIIigere circumscribi rem fundamenti dupliciter: ipsorum 'ad aliquid', ex quo dividuntur diversitares quae secundum species uno modo I circumscribendo ipsam secundum intellectum, sive per B 363 considerant ur, sed ratio habitudinis eadem in omnibus intelligitur.» Multae 45 possibile sive per impossibile sive per incompossibile, praecise ut funda- autem species secundum subsistentia habitudine, et in quibus habitudo tur in ipsa, non autem ut characterizatur ab ipsa; alio modo circumscri- considerat ur, quae proprie dicuntur 'ad aliquid' secundum ipsam habitu- bendo ipsam non solum ut fundatur in ipsa, sed etiam ut characterizatur D 223" dinem; I non autem ipsa habitudo 'ad aliquid' dicitur, dicente SIMPLICIa: 75 ab ipsa. «Non est possibile de habitudine ipsa dicere ad aliud aliqualiter se habere, Si primo modo, sic dico quod relatio est nomen primae impositionis, sicut et generalissima aliorum praedicamentorum absolutorum, praeter hoc quod nomina aliorum praedicamentorum absolutorum imponuntur ABCDHIS rebus quae ex se pertinent ad propria praedicamenta, et non ipsi modo 23 et tertium] i. m. man. con. A 24 et passibilem]i. m. man. <'Orr.A 27 eundem] ABCDHIS -dem sup.lin. A 29 subalterno aut] specialiternon autem sed dei. eI subalterno aut i. m. 01. man. C 31 fundandi] fundamentis (funda"S) B fundantis CDHIS I sua] qua D 33 illius]unius C 37 intentio] relationis addo sed exp. eI dei. A 39 autem] ante H 50 et] om. B 51-52 ipsum ". aliquid] om. (holl1.) I 52 aliquid] aliquod B 39-40 rationem] rationis sed exp. eI deI. et rationem i. m. man. corr. A 41 constitutas] 56 sed solummodo] om. (ham.) I 57 cum] ad sed dei. eI cum i. 111.lI1an. corr. A -s sup.lin. A 41 ex] per(?) sed dei. et ex i. m. man. con. A 43 et] om. DI (sed sup. 63 est]et iam simpliciter addo sed dei. C vel simpliciter addo BD 63 Qui. cum]Quidam C lin.) 43 esse] et I 46 subsistentia] subsistentiam BCDHI existentiam S 67 illa] respicit addo sed exp. C 71-72 sive per possibile] om. (1IOmoioceph.) S 46 habitudine] habitudinis BCHS 49 dicere]differentiae (drle) B 49 ad] et S 72 ut] om. sed i. m. ante praecise I 73 characterizatur] cataracterizantem sed in characterizatur corr. A 73-75 alio." ipsa] om. (ham.) sed i. 111. mali. <'01"1". A 36-43 Cr. supra, p.82, 82 sqq. et 57, 13 sqq. 43-45 Op. cito (TransI. Moerbeke, ed. 77-78 praeter ". praedicamentorum] om. (ham.) B (+ absolutorum) H A. PAITIN, p.234, 1.65-68). 49-52 Op. cil. (TransI. Moerbeke, ed. A. PATTIN, p.277, 1.78-81). 55-56 Cf. infra, p.65, 32-66, 43. 56-57 Cf. supra, p. 56, 85 sqq. 60 QUODLIBET IX QUAESTIO 3 61 sive rationi quae propria est ipsi praedicamento, quemadmodum genera- 80 duum' est nomen secundae impositIOnis circa Sortem, vel secundum lissimum substantiae imponitur rei quae subest modo qui est esse per se, quod 'cursus' dicitur esse nomen I et 'currere' verbum - et sunt nomen et B 363' et non ipsi modo, nomen vero relationis, ut est nomen praedicamenti, verbum secundae impositionis -, vel secundum quod dicendo 'homo H 46,b imponitur ipsi modo qui est ratio huius praedicamenti, I non secundum currit', 'homo' dicitur esse subiectum et 'currit' praedicatum - et sunt se, sed ut characterizatur a fundamento. Et est nomen praedicamenti et 15 subiectum et praedicatum nomina secundae impositionis. primae impositionis, non ratione ipsius modi ad aliud, sed ratione ipsius 85 Quod vero concipit ur tertio modo in quantum huiusmodi, semper est characterizationis, in quo differt a praedicamentis absolutis secundum nomen primae impositionis, et hoc propter characterizationem, non SIMPLICIUM. propter modum, sicut dictum est. Et hoc sive fuerit modus ille characteri- Si secundo modo, sic dico quod relatio est nomen secundae impositio- zatus a re extra animam circa quam est, quemadmodum simile et nis, et non nomen praedicamenti, sed praecise modi ipsius praedicamen- 20 dissimile nomina sunt primae I impositionis quae characterizantur a I 176" ti. Nomen enim praedicamenti non est, nisi ut modus iste characterizatus 90 qualitatibus quae sunt in illis circa quae sunt, vel circa quam non est, est a re fundamenti. quemadmodum calciatum I esse et vestitum esse, et universaliter illa quae D 223' Et sic formando quaestionem de praedicamento relationis secundum sunt de praedicam ento 'habere', sunt nomina primae impositionis quae S 46" quod propo-Isita fuit absque omni distinctione, dicendum quod est non characterizantur ab aliquo quod est in habente circa quae sunt, sed nomen primae impositionis, non secundae, relatio tamen, ut praecise 25 solummodo ab eo quod habetur, ut infra dicetur, sive fuerit characteriza- C 39" importat modum illius I praedicamenti, non est nisi nomen secundae 95 tum a re existente in anima, quemadmodum dextrum aut sinistrum circa impositionis. columnam sunt nomina primae impositionis non characterizata ab Bad. 349'X I Ad cuius ampliorem intellectum, ut cognoscamus quod nomen et cuius aliquo quod est in columna, sed ab eodem a quo characterizantur debet dici primae impositionis, et quod et cuius debet dici secundae dextrum et sinistrum in animali in quantum concipiuntur ab intellectu, et Zucc.71" impositionis, I sciendum quod quidquid concipitur ab intellectu, aut 30 secundum illa intellectus format dextrum et sinistrum circa columnam. concipitur ut res praecise, aut ut modus praecise, aut ut modus characte- 00 Et cum his modis iam dictis distinguuntur nomina primae impositionis rizatus re. et secundae, illa sola quae significant praecise modos rerum ut per vocem Quod concipitur primo modo inquatum huiusmodi, semper est nomen exprimuntur, dicuntur esse nomina nominum, I cetera vero omnia A 131" primae impositionis, et hoc sive fuerit vera res naturae - sic enim sunt dicuntur esse nomina rerum, et hoc largo modo sumendo rem et appel- nomina primae impositionis nomina trium praedicamentorum absoluto- 35 lando rem omnem modum qui est circa rem secundum se, sive ut in re extra rum, scilicet substantia, quantitas, qualitas -, sive fuerit ficta a ratione 5 - sic enim nomina figmentorum sunt nomina primae impositionis, ut ABCDHIS chimera, tragelaphus -, sive fuerit abnegatio verae rei - sic enim nomen primae impositionis est hoc nomen 'nihil'. II impositionis] et hoc sive fuerit modus rei secundum se, et hoc vel a natura rei non ut Quod vero concipitur secundo modo in quantum huiusmodi, semper ipsa res est in intellectu, nec quod ipse modus sit ab intellectu, licet in intellectu add.' sed dei. est nomen secundae impositionis, quemadmodum hoc nomen 'indivi- IO eI va- cat supra lill. eI i. m. A II vel] a natura rei ut habet esse in intellectu, sed non ab Intellectu, hcet modus ipse non sit nisi in intellectu, quemadmodum species est nomen secundae impositionis circa hominem, et genus circa animal, vel ut habet esse in intellectu et ABCDHIS ab intellectu, si quod tale inveniatur, sive fuerit modus rei ut per vocem exprimitur, vel absolutum addo sed dei. eI vacat sup. lill. eI i. m. A 12 currere] dicere sed dei. eI currere i. m. man. COIT. ~ 13 vel] respectivum addo sed dei. eI exp. A 15 nomine] i. m. A 81 imponitur) imponuntur sed in imponitur CO'T. ai. man. C 84 est] vel cum? C 18-19 charactenzatus] characterizationis sed in characterizatus corr. S 19 animam] vel 90 Nomen ". praedicamenti] om. (ham.) H 97 cuius] om. C 80 cuius] cuiusmodi C addo sed dei. eI exp. A 21 quae] quo I 8 non] sup. lin, ai. num. C 22 quae] 80 cuius] cuiusmodi H cuiuscumque D 00-1 characterizatus] characterizationis S quem H 25 habetur] homo BH (sed ill habetur CO'T.?) propter sed dei. eI habetur i. m. 3 sive] om. B 4 nomina] i. m. mall. corr. A 5 quantitas, qualitas] illv. BCDHIS ai. man. C 25 ut om. B 26 quemadmodum] et addo C 28 sed] ex contrario IO-II quemadmodum ". secundae impositionis] om. (ham.) S addo sed dei. A 35 se] sive ut in re extra rem secundum se addo sed va- cat superscr. C 84-87 Cr. op. cit. (TransI. Moerbeke, ed. A. PATTIN, p.225, I. 6-10). 24-25 Cf. infra, p. 70, 69 sqq. QUAESTIO 3 63 QUODLIBET IX 62 non habet esse aliquid ab intellectu nisi ut intelligitur in circumscriptione existit, sive ut est in solo intellectu, vel ab ipsa re, vel ~b ipso ~ntellectu dicta, quemadmodum id quod species est, ut homo, licet circumscribi secundum iam tactum modum; similiter I illa amma noml~a quae B 36' H 46" non habet a Sorte et Platone nisi I opere I intellectus, non tamen est Bad. significant modos praecise, quocumque modo illos significent, Illa so~a 55 aliquid ab opere intellectus, immo intellectus, in quantum est secundum dicuntur esse nomina secundarum intentionum, cetera vero omma 40 actum intellectus, est aliquid habens esse ab ipso secundum quod dicuntur esse nomina primarum intentionum. intelligibile secundum actum est causa intellectus secundum actum. De illo autem modo relationis, utrum id quod est, sit aliquid intelligibi- le aliud a re fundamenti, sciendum quod, sicut in sensibilibus est aliquid 60 sensibile per se, et primo ut sensibile I proprium, quemadmodum lux aut C 39' Per haec patent argumenta ad utramque partem propositae quaestio- color visui, calidum aut frigidum tactui, est aliud sensibile per se sed non primo, quemadmodum sensi bile commune, puta figura quae simul ms .. f d Zucc. 71,b Quod ergo arguitur primo, I quod « Relatio, ci~cum~cnpt~ .un. ame~- sentitur cum sentitur sensibile proprium, nullo autem modo circumscrip- to, est aliquid ex natura rei; ergo est nom~~ ~r~mae ImposltlOms, qUia 45 to sensu sensibilis proprii: aliter enim esset per se et primo sensibile. Sic nomen secundae impositionis non est mSI ilhus quod fit a? op~r.e 65 in intelligibilibus est aliquod intelligibile per se et primo, ut quaecumque intellectus», dicendum secundum praedicta qu?d ver~m, cum m~elhg~- sunt aliquid absolute, et aliquid intelligibile per se sed non primo, ut tur: circumscripta characterizatione, circumscnpta, .dICO, ~o~ c~mtelh- modus rei quicumque. Et propter hoc non inteIligitur, nisi simul cum S 46'b gendo rem I fundamenti sive per p~ssibile s~ve.per Im~os~lblle Sive p~r intelligitur intelligibile absolutum ut res sui fundamenti: aliter enim esset incompossibile. Quamvis enim ista cHcumscnptlo non Sl.t,SI~a~en pOSSit 50 intelligibile per se et primo, nullo autem modo circumscripta re sui fieri, hoc non est nisi opere intellectus. Tamen modus Ille SICmtellectus 70 fundamenti; ut secundum hoc non proprie dicatur intelligibile, sed cointelligibile. Argumentum autem ad oppositum concedendum est. ABCDHIS Difficultates autem tactae in principio solutionis ad quaestionem, 36 intellectu] intellecta sed in intellectu CO/T. ai. man. C 38 significent] sign~~t sed in contrariae videntur iam determinatis, propter quod eis respondere .. :~gmficen~~,;;~~ (:~e:u~:. C 39-40 cetera ... intentionum] om. (ham.) B parte modi(?) secundum(?) modus rei debile esse habet respectu .1O~um.] Unde et species coloris aut virtus( ?) in medio dicitur respectu colons In colorato Inten- 75 oportet et ipsas exponere. I Quod ergo primo opponebatur, quod «relatio non sit aliquid in rebus Bad. 3 ~st~~i:eil~ luminoso. Certa vero omnia respectu modi habent verius esse. Illa autem quae extra, sed tantum in anima et ab anima, quia aliter maneret in extremo dicuntur esse nomina primarum intentionum, tunc proprie ?icuntur esse nomIna IntentIo- non transmutato ad transmutationem alterius extremi, quod non est num cum signantur nomine universali. Tunc vero propne dicuntur esse. nomIna pnmarum verum», dicendum quod verum esset si relatio, secundum quod relatio, inte~tionu:n Sortes vero(?) et(?) brunellus proprie dicuntur esse nomIna rerum. add., sed . I' I' A 42 partem] quaestionem AC (sed dei. ei partem lo m. 80 esset aliquid absolutum in subiecto. Quod enim tale est, non corrumpi- dei. ei va- cat sup. 111. e lo m .. 47 48 verum 01 man) HI (sed partem sup. !in. ai. man.) 46 fit] sit BC . - ..... tur in subiecto per cuiuscumque corruptionem aut transmutatio nem in charact~rizatione] relatio quae est praedicamentum( ?), non est .omnIno. clr~u~scnPt~ ne penitus fundamento. Sed relatio, ut est purus resp~ctus( ?) et ratIo praedlc~t~j ;t u~sd aliquid circumscripto fundamento, quia non est omnInO .mhll, elhoc ~st veru~ fit' ab qipso ABCDHIS . uod «non est nomen secundae impoSlltonIS mSI eIUs quo ... , ~~:~~~~':.; dicendum quod falsum est. Individuum enim est nomen secundael;mposltlO;IS 52 nisi ... dicta] i. m. man. corr. A 54 intellectus] om. S 56-57 secun- ecunda~ intentionis et tamen modus quem signat, non est ab opere mte eetus,. se a dum actum] i. m. man. COIT. A 57 intellectus] intelligens (?) H 59 sensi- ~~:ura rei Sortes eni~ ex se est individuum, et si intellectus non operetur ~tlt~ne~ bilibus] semperabilibus sed in sensibilibus CO/T. C 61 sed] ser. sed -ed reser. individuati'onis licet non sit secundum se (non odd. sed dei: eI exp.) ~ISI In Inte ec. u. m sup. lin. 01. man. C 64 proprii] propriam sed in proprii corr. H 64 alter] aliter sed . Tt num ~Ibum coexistens alteri albo simile est illi, et SI nullus qUldqu~m. circa IpSU in aliter corr. at. man. C 65 in] sup. lin. 0/. man. C 65 quaecumque] quicumque S sImI ~er Ut et esset modus ad ( ?) aliud in simili aliquid extra, natura rCI clrcumscnp~a 66 et] om. C 67 rei] i. m. man. corr. A 67 intelligitur] intelligibile B ~:;uc~~~~ 'intellectum, re fundamenti. sed dei. ei va- cat sup. !in. ei verum) 'D~~a~~~tr~ 74 determinatis] determinans S 76 Quod ergo] Ad illud ergo quod I 79 verum] · . man corr A 47 cum] est BC (sed SI l. m. ai. man .. hoc( ?) odd. H za t lone /. m ... 51 Tamen] Cum BC (sed in tamen corr.?) S 72 Cf. supra, p.46, Il-IS. 76-79 Cr. supra, p.46, 20-47, 24. 37 Cr. supra, p. 60, 2-8. 44-47 cr. supra, p.46,9-10. QUAESTIO 3 65 QUODLIBET IX 64 IO Trinitate, cap.o 4°: «Accidens dici non I solet, nisi quod cum aliqua [ 176' alio, sed solummodo per propriam corruptionem sui in subiecto absque omni transmutatio ne et corruptione cuiuscumque alterius extra suum mutatione eius rei cui accidit, amitti potest», et hoc vel cum mutatione subiectum, nisi illud sit tale quod esse et generatio ipsius ab illo secundum id in quo fundatur accidens, vel cum mutatione secundum dependeat, quemadmodum dependet esse luminis in medio a praesentia 85 ipsum accidens solummodo, secundum quod subdit continuo quoad utrumque modum. Nam, ut dicit, «si quaedam dicuntur accidentia corporis luminosi .. Nunc autem relatio, etsi aliquid sit extra animam ex natura rei, 15 inseparabilia, sicut plumae corvi niger color, amittit eum tamen, non A 132" secundum quod iam expositum est, I et in re extra, secundum quod I iam quidem quamdiu p/uma est, sed quia non semper est p/uma, quamvis et Zucc. 71'" accidens quod separabile dicitur, mutatione amittatur, sicut est capillis exponetur infra, nihil tamen est absolutum, sed respectivum solummodo, ut habi-Itudo quaedam. Quae, licet id quod est secundum se, sit unum 90 hominum nigredo, quoniam dum capilli sunt, possunt albescere, et qualitas H 46'b aliquid praeter extrema et praeter fundamenta in illis, ~t in~erv~llu~ coloris verti atque mutari.» 20 Et ad modum mutationis primum transmutatio relationis pertinet, inter illa sicut inter participantia habitudine, est tamen In diversIs, In quando transmutatur in aliquo subiecto ad mutationem sui fundamenti quanturr: in illis characterizatur et per hoc diversificatur, ut patet ex iam in eodem, ad modum vero mutationis secundum pertinet transmutatio B 364'b dictis. Et sic non est in aliquo I illorum nisi in ordine ad alterum, ut idcirco, licet una sit habitudo inter duos fratres, duae tamen sunt in ipsis 95 relationis quando transmutatur in uno I absque transmutatione secun- C 39" dum suum fundamentum ad transmutationem suam in alio transmuta- D 224" fraternitates, sicut I dicit A VICENNA, et una habitudo inter generantem et generatum, quae in generante est paternitas, in genito vero I est filiatio. 25 tione sui fundamenti, licet sit in hoc magna diversitas, quoniam secun- S 46'" dum accidentia absoluta non fit mutatio penes secundum modum nisi Propter quod transmutato eo secundum relationem et habitudinem, ut est in eo ad quod aliquid relatione sua dicitur relative, et ipsum uno accidente corrupto simul generetur contrarium aut medium, secun- necessario simul secundum relationem suam transmutatur, quia habitu- ()() dum relationem autem bene fit corruptio absque omni generatione do quae fundatur in ipso, non minus fundatur in illo alio, ita quod ipsa contrarii, ut si duo alba sint similia, si alterum corrumpatur in nihilum, habitudine deficiente et corrupta in uno per corruptionem sui fundamen- 30 in manente corrumpitur similitudo absque omni generatione cuiuscum- ti in illo, ipsa necessario simul deficit et corrumpitur in alio absque que. Bad. 3 corruptione sui fundamenti in illo, et hoc quia habitudo non est nisi in I Sed forte ex hoc arguet aliquis quod relatio sit res aliqua vera extra I Zucc. B 364' diversis et ad alterum, nec in uno nisi in ordine ad alterum in quo habet 5 animam in subiecto existens praeter rem sui fundamenti, quia non fit transmutatio in aliquo nisi secundum id quod est res aliqua in ipso, quia esse similiter. Et est haec transmutatio propria relationi et subiecto secundum ipsam 35 et ipsa transmutatio non est nisi res i aliqua. Illud ergo quod corrumpitur H 47" in creaturis. Quae nisi ei contingeret aut nata esset convenire, nullo modo et transmutatur in aliquo absque omni transmutatio ne et corruptione esset accidens in creaturis, sicut nec in divinis, dicente AUGUSTlNO VO D e secundum aliquid aliud in illo existens, necessario est res aliqua in illo praeter illud et alia ab illo, quia si esset eadem cum illo secundum unum et idem, id ipsum simul et semel esset transmutatum et non transmuta- ABCDHIS ABCDHIS 89 respectivum] ser. sed exp. eI dei. eI reser.!?) i. m. B respectuum CDH 92 illa] quae IO dici non] inv. S 12 id] quod sed exp. eI id sup. lin. ai. l11an. C 12 id ... addo C (sed dei.) DH 92 in] sup. lin. B I in] illo ipso addo sed exp. H 3 et] de secundum] 0111.(hol11.) B 15 color] amittit addo sed exp. eI dei. H 15 tamen non] sed in et COIT. ai. man. C 3 corrumpitur] corrupta (cor) BH corrupta CD (sed 111 inv. B 16 quidem] quidam C 18 quoniam] al11.BDS 24 alio] ser. sed in alia corrumpitur(?) CO'T.) [J corpora S 7 est haec] inv. C 7 subiecto] lac. in qua I11Ut. i. man. C a 27 und] instante addo sed exp. C 28 fit] sit CD 29 sint] sit H aliquid eras. sed subiecti ( ?) i. m. ai. man. H vero S 8 convenire] in ras. al.(?) man. H 32 arguet] argueret S 32 aliqua] 0111. S 33 animam] anima B 33 fit] contingere S 9 creaturis] creaturis enim sed in creaturis CO'T. ai. man. C creaturam ( ?) transmutatio( ?) addo sed deI. eI exp. A sed in creaturis COIT. D 9- I I in ... mutatio ne] i. m. superiori man. CO,T. A 93-94 Cr. supra, p. 59, IO-I I AUGUST., De Trin., V, c.4, n.5 (CC lat. 50, p. 209, I. 1-2; PL 42, 913). 88 Cr. supra, p. 62. 44-63, 71. 88-89 Cr. infra, p. 70-62 sqq. 14-19 Op. eit., VI, c.4, n.5 (CC lat. 50, p.209, 1.2-15; PL42, 913). 61-75. QUODLIBET IX QUAESTIO 3 67 66 tum, quia cum secundum relationem sit mutatio eius in eo, est fundamen- 40 ipsum fundamentum. Sic ergo», ut dicit SIMPLICIUS, «transmutantur sicut tum absque omni mutatione eius secundum rem fundamenti. Relatio nata sunt transmutari. Eius igitur», ut dicit, «quod est a dextris et patris et A ergo est aliqua res vera in subiecto existens praeter rem sui fundamenti, et filii, scimus transmutationem secundum quod talia: patris enim transmuta- Bad. 350' S 46'b non purus modus, qUIa secundum Illum non fiIt per se transmutatio. I .' 1 . 70 tio est filii alteratio. Et in omnibus 'ad aliquid' eadem sufficit ratio. Si enim Bad. 350'· 1 Et est dicendum quod secundum SIMPLICIUM aliud est genus mutationis natura eorum in altero est et ad alterum, illo altero transmutato et ipsa quo respectus sive relatio, ut habitudo, mutatur in subiecto, vel ut verius 45 simul transmutantur. Turbat autem multos», ut dicit, «quod non vident loquar, fundamentum aut ipsum subiectum secundum relationem, et circa ipsa 'ad aliquid' secundum se transmutationem. Hoc autem non est aliud est genus transmutationis quo res aliqua absoluta, ut res fundamen- dignum exquiri. Non enim in quantum secundum I se sunt, sed in quantum Zucc. 7; 75 ad aliquid, oportet considerare circa ipsa transmutationem. Si enim entium ti, transmutatur in subiecto aut subiectum secundum ipsum, secundum quod BOETHIUS,D e T r i n i t a t e, cap.o 13°, prius genus relationibus sunt quia sunt ad alterum, quid mirum si illius alterius transmutatio et tribuit et secundum removet ab eisdem, dicens: «Stet aliquis. Ei igitur si 50 altera tio sit ipsius transmutatio quod se habet ad aliquid. Non enim in accedam dexter, ille erit sinister ad me comparatus, non quod ille ipse quantum qualis, nec in quantum quantus, considerandum ipsius transmuta- sinister sit, sed quod ego dexter accesserim. Rursum ego sinister accedo; tionem, quia et sic 1corrumpuntur cum alteratione et transmutatione H 47,b A 132'b item illefit dexter, non quod illa ita sit per se dexter velut albus I aut longus, 80 fundamentorum, sed cum ea quae sibi convenit», secundum quod postea sed quod me accedente fit dexter, atque id quidem a me et ex me, minime patebit. vero ex sese.» Unde loquendo de secundo genere transmutationis dicit 55 I Sic ergo patet quod, secundum quod iam dictum est in dissolutione Bad. 35C PHILOSOPHUS praedicamentis quod sola substantia per sui transmuta- in praecedentis rationis, non potest argui quod habitudo non sit aliquid tionem est susceptiva contrariorum, oratio autem et opinio nequaquam, extra intellectum, quia non manet in eo in quo est, nullo corrupto in sed solum per mutationem alterius, scilicet rei de qua est oratio vel 85 eodem sed in alio. Hoc enim naturae suae est, qua differt a natura absolutorum I, quae non corrumpuntur in subiecto, corrupto alio extra. C 39'b opinio. Quod tamen non fit absque transmutatione sua de secundo genere. 60 Unde aspiciendo ad secundum genus transmutationis, quasi respectu «Quamvis ergo», ut dicit SIMPLICIUS, «ipsa 'ad aliquid' nihil secundum se illius nihil reputando I transmutationem secundum primum genus, ipsam S 47" patiantur intelligi secundum primum genus, fundamentis tamen vel vocat vocabuli amissionem BOETHIUSum dicit, D e T r i n i t a t e, cap.o c substantiis illorum transmutatis (intelligo, vel in uno extremorum vel in 90 13°: «Si auferas servum, abstulisti quoque dominum,' si auferas albedinem, ambobus), et ipsa 'ad aliquid' simultransmutantur, et hoc simpliciter per abstuleris quoque album. Sed interest quod albedo accidit albo, et ideo D 224,b accidens in illo in quo fit transmutatio secundum fundamentum, et 65 1 albedine sublata perit album, aut in domino, si servum auferas, perit accidentaliter per accidens in illo in quo non fit transmutatio secundum vocabulum quo dominus vocatur». Aspiciendo vero ad primum genus transmutationis, subdit: «Sed non accidit servus domino ut albedo albo, 95 sed potestas quaedam qua servus coercetur, quae, quoniam sublato servo ABCOHIS ABCOHIS 40 mutatio] transmutatio 1 41-42 Relatio ". fundamenti] om. (ham.) S 42 su- biecto] subsistens addo sed dei. eI exp. A 45 ut] ser. sed in vel corr.? C 46 et] om. I 47 aliud] ad sed et sup. lin. I 50 Stet] Sed sed dei. eI Stet I. m. ai. man C 53 fit] sit 68 Eius] Ens sed in Eius COI'/'. B 71 ipsa] ipsamBC (sed in ipsa COI'/'.) DI 75-79 Si ... transmutationem] om. (ham.) B 78 nec] non S 83 rationis] quod addo C vel sit D 55 Unde] Vel BCOHIS secundus(?) addo B 58-59 vel opinio] om. I ABCOHIS 87 ad] sup. lin. B 89 vocabuli] notabili sed exp. eI vocabuli i. m. ai. 60 secundo] illo? I 62 primum genus] inv. S 64 transmutantur] trans mutatur BH man. C 89 cum] de addo sed exp. H 89 cap.O] om. S 90 abstulisti] quoque addo 66 accidentaliter] accidens BC (sed in accidentaliter corr. ai. man.) OHIS sed exp. H abstuli sed -sti sup. lin. I 92 perit I] ponit sed dei. eI ponit i. m. ai. man. C 44-48 Cr. SIMPL. De praedicamentis (TransI. Moerbeke, ed. A. PATTIN, p.233, 67-(p. 178,)80 Op. cil. (p.232, 1.24-233, 1.39). 80-81 Cf. illfra, 91-(p. 71,)88. 1.39-45). 50-55 BOETHIUS,De Trin., c.5 (PL 64, 1254 B). 56-57 ARIST., Categ. 82-83 Cr. supra, p. 63, 76 sqq. 90-93 BOETHIUS,De Trill., c.5 (ed. N.M. HARING in (TransI. Boethii; ed. L. MINIO-PALUELLO,p. I; TransI. Moerbeke, ed. ID., p. 91, I. 26-27; GILB. PORRo Comm., p.376, 1.5-8; PL64, 1254A). 94-97 Ibid. (ed. N.M. HARING in ed. A.PATTIN in SIMPLlCII Comm., p.I27, 1.88-89; Iunt., I, I, f.28 C; 4 a 17-18). GILB. PORRoComm., p. 376, I. 8-11; PL64, 1254A). 61-64 SIMPL., De praedicamentis (TransI. Moerbeke, ed. A. PATTIN, p.232, I. 23-25). QUAESTIO 3 69 68 QUODLIBET IX deperit, constat non eam per se domino accidere, sed per servi quodam arguit relationes reales in creaturis esse aliquid secundum rem praeter I 176'" modo extrinsecus accessum.» Appellat autem ibi potestatem non I rem fundamenti et praeter modum essendi ad aliud, quod etiam nec aliquod absolutum de genere qualitatis, sed respectum fundatum super arguit eam esse aliquid extra intellectum, hoc plane patet ex hoc quod illud: absolutum enim manet pereunte respectu. Ex quo continuo a talis transmutatio est in relationibus quae sunt secundum rationem 30 tantum, et in intellectu opere intellectus. Ad transmutationem enim relationibus removet transmutatio nem penes secundum genus subdens: 00 B 365'" «Non ergo I dici potest praedicatione relativa quidquam rei de qua dicitur animalis secundum locum mu-Itatur columna a dextro in sinistrum, non Bad.3: secundum se, addere vel minuere vel mutare, quae tota non in eo quod est autem e converso: non sic transmutatio secundum dextrum et sinistrum I S 47'" esse, consistit, sed in eo quod est in comparatione.» Et infra: «Quare quae in animali ad quamcumque transmutationem in columna. Tunc autem I D 224' secundum rei alicuius in eo quod ipsa est, proprietatem non faciunt ista transmutatio arguit solummodo relationem secundum rem in utro- praedicationem, nihil altera re vel mutare queunt, nullamque omnino variari 5 35 que extremo, quando vice versa et mutuo ad transmutationem cuiuscum- que illorum per se secundum fundamentum et relationem nata est fieri essent iam. » Nec tamen e contra ex huiusmodi genere transmutatio nis potest argui transmutatio in altero secundum relationem solum. Sicut enim non quod relatio sit res alia a suo fundamento inhaerens subiecta et praeter manet pater secundum habitudinem, licet maneat secundum substan- modum essendi ad aliud. Ipsi enim modo in eo quod modus est, propria tiam, mortuo filio, SIC e converso patre mortuo non manet filius est ista transmutatio et circa subiectum et circa fundamentum manens, IO 40 secundum habitudinem, licet maneat secundum substantiam. Sed quan- quod patet in modo essendi in, accidentis in subiecto. Cum enim in do ad transmutationem unius secundum I fundamentum et relationem fit B 365'" substantia panis primum habent esse accidentia quae manent in sacra- transmutatio in uno, et non e converso, ut dictum est de columna et mento altaris, et non sunt in aliquo, substantia panis transsubstantiata animali, tunc in illo est relatio secundum rem, ad cuius transmutationem in corpus Christi, nulla transmutatio ne alia facta circa illa accidentia, transmutatur alterum secundum relationem, in reliquo vero secundum A \32'" facta est I transmutatio circa ipsa secundum modum essendi in, quia iam 15 45 rationem solum. Bad. 35 non sunt in quae prius fuerunt in. Et si iterum per aliud miraculum I Et secundum hoc generale fuit apud philosophos I quod relatio C 40'" Zucc. 72'" reverteretur substantia panis ut prius, iam esset transmutatio cir-Ica illa secundum rem non est nisi in transmutabilibus. Et ideo philosophi, quia accidentia de non esse in ad esse in. Et sic ex tali modo transmutationis secundum ipsos intellectualia separata a materia nullam in se omnino secundum relationem potius probari potest quod ex se praeter realitatem nata sunt recipere transmutationem penes secundum genus transmuta- fundamenti relatio non sit aliquid nisi modus purus, quam contrarium: si 20 50 tionis, eo quod nullam in essentia sua habent compositionem secundum enim esset aliquid aliud, secundum illud per se fieret transmutatio IpSOS, et quod propterea eIs nihil potest accidere, nullam ommno secundum primum genus transmutatio nis iam dictum, et secundum relationem realem posuerunt neque ad intra neque ad extra, ut dictum est ipsum modum ad aliud per accidens secundum secundum genus trans- in tertia quaestione praecedente. Sed in hoc errabant circa < relationes > reales in Deo ad intra, quae fundantur in eodem simplici quod est divina H 47'" mutationis. I Quod etiam transmutatio isto secundo genere transmutationis non 25 55 essentia, et ideo absque omni transmutabilitate et accidentalitate, ut iam ABCDHIS ABCDHIS 96 accidere] accedere B 97 accessum] ex quo continuo a relationibus removet transmutationem penes secundum genus subdens addo sed exp. eI va- eat sup. lin. (cf infra, 30 in] om. S 31 non] vero D 32 non] vero D 32 sic] ser. sed in fit mUI. D p.99-00) A 1 ergo] potest dari addo B 3 Et] ad I . 5 v~riari] i. m. man. CO,T. 33 Tunc] Cum S 35 ad] etiam sed exp eI ad i. m. ai. man. C 37 in ... relationem] A 8 et] sup. lin. H IO ista] illa II aCCldentls] In lac. ai. man. CH secundum relationem in altero S 38 licet maneat] 0111. S 38-39 licet ... substan- Ilenim] non D 15-18 quia ... esse in] om. (hom.) B 16 quae] quo DS tiam] om. C 41-42 fit ... uno] i. m. man. COIT. A 41 fit] sit BCD 47 transmu- tabilibus] mutabilibus D 52 posuerunt] posunt S 52 neque '] nec I 52 ne- 17 substantia] sub sed in substantia CO'T. D 23 secundum] om. D 25 Quod ... que'] nec I 53 circa] i. m. man. COIT. A 53 circa] relationes addo i. m. I 55 et transmutatio] om. (hom.) D accidentalitate] om. I 1-3 Ibid. (ed. N.M. HARING in GILB. PORRo Comm., p. 376, !. 11-14; PL 64, 1254A). 3-6 Ibid. (ed. N.M. HARING in GILB. PORRo Comll1., p.376, !. 21-23; PL 64, 1254A). 52-53 cr. supra, p.46, 17-47, 26 et 48, 44-50. 55-56 Cr. infra, p.77, 63-78, 98. QUODLIBET IX QUAESTIO 3 71 70 amplius infra videbitur, sed non errabant circa relationes Dei extra ad quam rationem quare esse in non constituit praedicamentum sicut esse creaturas, quin verum sit quod illas non posuerint ex parte Dei esse ad. secundum rem sed secundum rationem tantum. Quod bene declarat in Et est dicendum quod generalem artem discernendi quis modus essendi Deo circa rela~iones quae dicuntur ex tempore, AUGUSTINUS fine Vi in 90 habet constituere praedicamentum et quis non, docet nos SIMPLlCIUS D e T r i n i t a t e dicens: «Quomodo obtinebimus» etc., ut habitum est 60 exponendo praedicamentum 'quando', in respondendo quaestio ni quam supra in quaestione prima. ibi movet, sic inquiens: «Cum multa sunt ea quae in aliquo, duo sola, Bad.351" I Ad illud vero quod arguebatur, «relationem esse aliquid in re praeter scilicet quae in tempore et quae in loco, propria praedicamenta .fecerunt. Zucc. 72" fundamentum et modum qui est esse ad aliud, eo quod est unum decem Dicitur autem in aliquo sicut accidens in subiecto. Si enim aliud est album praedicamentorum», dicendum secundum praedicta quod rel~tio. 'prae- 95 et aliud corpus, et aliud esse album in corpore, est autem proportionale dicamentum' non solum est modus, sed res propter charactenzatlOnem, 65 album quidem Sacrati, corpus quidem tempori, esse autem album in sed non alia realitate quam quae est sui fundamenti et quam habet ab corpore, ei quod est Sacra tem esse in tempore, propter quid ergo non illo. Nec aliam realitatem habent sex praedicamenta quae dicuntur secundum hoc proprium praedicamentum exstitit? Propter quid et non quod extrinsecus advenientia, licet non eodem modo characterizandi. est in vase, aliud faciet praedicamentum, et quod in materia, aliud, et quod Praedicamentum enim 'habere' non dicit nisi respectum habentis ad id 00 in toto, pars, et quod in partibus, totum, et quod genus, in speciebus, et quod habetur, et hoc propter accessum sive applicationem eius quod 70 quod species, in genere? Et ita essent nobis plura praedicamenta». Et habetur, ad habentem, et non e converso. Unde et characterizationem respondet subdens: «Igitur dicendum quod non omne quod in aliquo, suam contrahit non ab habente, sed ab eo quod habetur, secundum quod dignum est speciali praedicamento, sed sola I illa in quibus hoc quidem I i76,b species praedicam en ti dicuntur calceati o, vestitio et huiusmodi ab illis continet, hoc autem I continetur, utroque suam naturam servante et neutro I Zucc. 7 D 224'! quae habentur, scilicet a calceis et vestibus et huiusmod~. Ita qu~~ 5 alterius parte.facta neque complente alterum. In his enim solis id quod est in H 47'b praedicamentum 'habere', quantum est ex parte I habentiS, non mSI 75 aliquo natura quaedam determinata,.fit praeter habitudinem ipsam subsis- modum purum importat. Et in hoc quodam modo contrario modo se tens, veluti quod est in loco aut in tempore corpus esse: ab hoc enim habent praedicamentum relationis et praedicamentum 'habere': in prae- particulari tempore et loco separata quae in ipsis erant, subsistunt adhuc. I dicamento enim relationis relatio ex ordine ad id cuius est, habet Alia vero significata eius quod est in aliquo, haec quidem completiva sunt ut realitatem, et ex ordine ad id ad quod est, habet rationem modi tantum; IO partes et totum, et genera et species, et principans et principata, haec autem A 132'b in praedicamento autem 'habere' respectus ex ordine ad id I cuius est, 80 non possunt seorsum subsistere, ut quod materia et species, et quod in non est nisi modus tantum, ex ordine vero ad id ad quod est, habet substantia accidens. Quod quidem et forma subiecti sit, propter quod et subiectum appellatur secundum illud, puta album, quomodo itaque erit Bad. 351 ,F realitatem. S 47"' I Et cum assumebatur quod «modus I purus qui est esse in, licet sit circa alterum in altero proprie, neque ab invicem separata secundum hypostasim, B 365" rem veram, non ex hoc habet realitatem ut constituat praedicamentum, 15 sed secundum intellectum solum? Quae vero in tempore et in loco, altera quare neque modus essendi ad, nisi relatio haberet aliquam propriam 85 realitatem praeter istum modum», nec petit istud argumentum aliud ABCDHIS ABCDHIS 89 essendi] esse S 93 fecerunt] fecerat BC(sed faciunt i. m. ai. man.)DHIS 98 proprium] propositum C 98 non] et addo sed dei. C 99 et I] am. C 57 illas] illae BC(sed -Ias sup. Iin.)DHIS illae(?) causas(?) sed in causas(?) exp. A 99 materia] illud addo C i Et] om. S 3 illa] om. I 5 his] om. I 6 fit] sit 69 respectum] respectu D 69 hoc propter] inv. B 70 sive] sup. lin. ai. man. C BCDHIS 8 in] his addo sed dei. A 9 eius] vero sed exp. eI dei. eI eius sup. lin. ai. 73 calceatio] calciatio ABCDHIS 78 ex] om. D 78 cuius] cuiusmodi C man. C 9 aliquo] ser. sed in aliqua mUI. ai. man. C i2 sit] sic B 15-16 altera 78-79 cuius est ... ad id] om. (ham.) S 78 ad I] am. S 83 sit] sic D 86 istum] ... loco] om. (ham.) BCDHIS istam C 86 istud] om. BCDHIS 86 argumentum] i. m. man. corr. A 92-94 SIMPL.,De praedicamenlis (TransI. Moerbeke, ed. A. PATTIN, p.476. I. 88-477, 59 AUGUST., De Trin., V, C. 16, n. 17 (CC lat. 50, 826, I. 38; PL 42, 922); cc. supra, p. II, 1.92). 94-98 Op. eil., (p. 477, 1.98-2). 98-1 Op. eil., (TransI. Moerbeke, ed. 5-12, 20. 60-61 Cf. supra, p. 47, 27-30. A.PATTIN, p.478, 1.5-8). 2 -(p.19i,)I8 Op. eil., (p. 478, 1.19-479, 1.38). 72 QUODLIBET IX QUAESTIO 3 73 sunt a tempore et loco, immo alias .fiunt in a/io», scilicet tempore et loco, habitudine qua participant -, nisi per coexistens, dicente PHILOSOPHO VO «eadem numero .. in subiecta autem alias in alio, idem secundum numerum, 50 M e t a p h y s i c a e, cap.o de relatione: «Et re/ativorum est quod dicitur Bad. 351" .fieri im-Ipossibi/e.» modo accidentali, sicut homo, qui est re/ativus quia accidit ei esse duplum Ut patet igitur ex dictis SIMPLlClIquod ratio circa id quod est esse in, alicuius, et hoc est re/ativorum. Et similiter accidit eidem ut sit album et quare quandoque constituit proprium praedicam en tum, est quia scilicet 20 duplum etiam.» Ubi dicit COMMENTATOR:«Homo enim secundum quod B 365'b id quod est in alio, non est completivum eius in quo est, et quod possit homo, neque est duplum neque a/bum.» I Quia igitur ei cui convenit esse Bad.3: H 48" subsistere separatum sine illo in quo I est. Altero enim eorum deficiente, I 55 ad, omnino accidit esse ad quia potest esse et non esse ad, idcirco dico esse in non constituit proprium praedicamentum, et hoc ideo quia tunc quod esse ad est aliquid praeter illud cuius est, existens extra intellectum, esse in essentiale est illi quod est in, et hoc vel tamquam completivum subsistens in hypostasi et constituens praedicamentum, sed non sine eius vel tamquam inseparabile ab ipso. Sic enim parti essentiale est quod 25 characterizatione ab eo in quo fundatur, secundum quod dictum est. I B 366" sit in toto, et e converso toti quod sit in partibus, et generi quod sit in Esse autem in, quod convenit accidenti quia ipsum accidens secundum specie, et speciei quod sit in genere, et formae quod sit in materia, et 60 naturam inseparabilem est a subiecto, ita etiam quod, si per miraculum accidenti quod est in subiecto, et similiter secundum omnes alios modos separetur, naturalem habet dependentiam et incIinationem ad subiectum, essendi in, praeter esse in tempore et esse in loco, in quibus esse in idcirco omnino est ei secundum naturam essentiale quod sit in, et omnino accidit ei quod est in, quia scilicet quod est in, non est 30 propterea huiusmodi esse in non est extra intellectum aliquid subsistens S 47,b completivum eius in quo est, et potest I subsistere separatum ab eo in quo in hypostasi, nec constituit praedicamentum sicut facit esse ad, quam- est. 65 quam neutrum eorum ex se sit aliud quam purus modus essendi. Unde Consimiliter dico in proposito quod esse ad in creaturis, quia omnino ipsa albedo et suum esse in, ambo accidunt corpori, et secundum eandem est accidentale ei quod est ad, quod quidem participat habitudine essendi rationem accidentis, et secundum eandem rationem denominant corpus. ad, eo quod non est completivum eius ad quod est, et potest subsistere 35 Idem enim est corpus esse album, quod albedinem esse in corpore, sine illo. Quattuor enim et duo non secundum quod quattuor et duo, propter quod ad idem praedicamentum pertinent. sunt ad aliquid - sic enim unum eorum est in altero ut pars in toto et 70 Unde, sicut habere albedinem non pertinet ad praedicamentum habe- totum in partibus, per quod unum eorum est completivum alterius et re, sed solum ad I praedicamentum qualitatis ad quod pertinet albedo, sic H 48cb pars totius, et unum eorum est inseparabile ab altero ut totum a parte-, et albedinem esse in, non pertinet ad aliud praedicamentum quam ad sed sunt ad aliquid secundum quod considerantur ut quidam excessus 40 quod pertinet albedo. maioris et minoris: secundum hoc enim unum eorum non est completi- Propter quod inolevit usus dicendo, et bene, quod accidentis esse est vum alterius, sed ab eo separatum. 75 inesse, quamvis ipsum sit modus I quidam ipsius rei quae est accidens, C 40" Ut in eis secundum aliud consideretur esse ad et secundum aliud esse quo respicit subiectum, I et esse eius , sive secundum essentiam sive 0225" in. Se ipso enim duo inest quattuor, sicut et se ipsa albedo inest corpori, sed non se ipso duo est subduplum ad quattuor nec quattuor duplum ad 45 A 133" duo, I sicut neque se ipso album unum est ad aliud album sine aliquo ABCDHIS Zucc. 73" coalbo. I Ipsa enim subiecta neque secundum se nec ut subsunt funda- mentis relationum, non sunt ex se aut per se ad - sed solummodo ipsa 54 neque] nec I 54 Quia] Quaeritur B vel Quod 1 S 55 idcirco]circo sed dei. er idcirco i. m. 01. man. C 59 Esse] Est B 60 inseparabile] inseparabilem A 62 quod] velI 1) est( 1) addo sed dei. A 66 ambo] albo sed in ambo corr. C 66 et 2] ABCDHIS om. BHS 66 secundum]ad sed exp. eI secundum i. m. ai. man. H 67 et] om. ( 67 denominant]denominatur S 79-71 Unde ... pertinet] om. (ham.) D 70 albe- 16 fiunt] fuerit D ]7 alio] ser. sed in alia mur. 01. man. C 20 scilicet]sed sed in dinem] sicut habere addo B 76-77 sive2 •.• existentium]om. (ham.) I scilicetcorr. C 20 est] i. m. man. co/.,.. A 28 quod ... subiecta] om. D 29 et] om. C 33 quod] est addo CS 34 quod] inI 1) quiat 1) sed dei. er quod i. m. man. 50-53 ARIST., eraph., V, C. 15(ed. R. PONZALLI, 171,I.53 - p. (72, I.55; TransI. anon., M p. c"''''. A 36 non ... et duo] om. (ham.) S 40 excessus]scilicetaddo I 44 quat- ed. G.VUILLEMIN-DIEM, p.I05, 1.11-13; lunt., VIII, r.]27M; 102]b 8-]1). tuor] sic et ipsa albedo inest quattuor addo sed va- cat supers('/". C 44 et] p S 53-54 AVERROES, Melaph. V Comm. 20 (ed. R. PONZALLI, 178,I. 179-180;lunt., VIII, p. 47 neque]nec Iam. D 47 nec]neque I r. 129M). 58 Cr. supra, p.59, 61-75. 74-79 Cr. supra, p.53, 81-54, 19. 74 QUODLIBET IX QUAESTIO 3 75 secundum existentiam, sit modus alius eiusdem, quo scilicet respicit omnino est accidentale illi quod est ad, et ratione fundamenti et ratione Deum ut causam essentiae suae secundum formam, vel existentiae subiecti illius et ratione com positi ex utroque, sed aliter accidit funda- secundum efficientiam, ut habitum est supra. Esse autem in separato ut mento, aliter subiecto eius, aliter vero composito ex utroque, ut I iam Bad. 3 in loco aut tempore, et habere aliquid separatum, puta tunicam in dorso 80 IO infra videbitur. Propter quod refert non fundamentum, sed vel subiectum S 48" vel galeam in capite, pertinent ad diversa I praedicamenta. Non enim eius vel compositum ex utroque, I et sive hoc, sive illud, sive utrumque A 133' idem est esse album et esse simile, sive ad aliud, quia non est nisi ad referat, licet diversimode, ut patebit ibidem, tamen illud non refertur se separatum, et sine quo potest esse quod est ad illud, nec eo est album, ipso aut ipso fundamento, puta albedine, quemadmodum ipsa albedo se quo est ad aliud. ipsa absque alicuius alterius participatio ne refertur ad aliam albedinem, Unde esse ad quod convenit rei se ipsa, non alterius participatione, 85 15 cum dicitur ei similis, sed refertur participatione accidentalis habitudinis. quemadmodum uni albedini, quod essentialiter sit similis alteri, ad idem Unde ista 'est per se' secundum primum modum dicendi per se, duplum praedicamentum pertinet cum eo quod est ad. Unam enim albedinem est ad aliud, ista vero 'quantum est ad aliud' est per se secundum esse similem alteri, idem est quod unam esse secundum speciem eandem secundum modum dicendi per se. Duplum enim duplicitate est ad aliquid, alterius; esse autem hanc illi eandem specie, nihil aliud est quam hanc et sicut homO' humanitate est animal, et est praedicatum de ratione I H 48'" illam esse albedinem simpliciter, quae est eadem secundum speciem super 90 20 subiecti et forma eius; quantum vero quantitate est ad aliquid, sicut Zucc. 73'b utramque, ut in qua I habent esse idem, et esse simpliciter, sicut inferius homo humanitate est risibilis, et est subiectum causa praedicati; ista in superiori, aut individui in specie, quod reducitur ad modum essendi autem 'homo est ad aliquid' est per accidens. speciem in genere, quod esse in non separat praedicamentum, ut dictum I Est autem < sciendum> ad maiorem < intellectum> iam dictorum et Bad. 3 est. eorum quae i n q u i b u s d a m aliis Q u o d I i b e t diximus, quod relatio Sed hic aliquis obvians dicet: «sicut albedo se ipsa est ad, cum dicitur 95 25 super formam absolutam habet fundari tripliciter: uno modo super similis alteri albedini, sive album ipsa albedine sua est ad, cum dicitur formam accidentalem ut habet esse in subiecto, puta simile super I 177" simile alteri albo, quare, sicut ibi esse ad non pertinet I ad aliud albedinem ut est in corpore; alio modo super formam substantialem ut B 366,b praedicamentum I quam ad quod pertinet albedo, sic nec hic pertinet ad habet esse in supposito, ut super humanitatem secundum quod habet aliud praedicamentum?» esse in Sorte et Platone; tertio super hanc aut illam, ut secundum se Et est dicendum quod non est ita, secundum quod alibi magis 00 30 consideratur praeter esse in subiecto aut supposito. exposuimus, quoniam esse ad, quo album dicitur esse ad quando dicitur Primo modo est relatio omnino accidentalis subiecto; secundo modo album esse simile albo, non convenit ei ratione albedinis ut est albedo, est substantialis supposito pro quanto forma speciei est substantialis sicut albedini convenit esse ad, ratione qua aIbeda est, cum dicitur albedo supposito, I sed solummodo accidentalis pro quanto accidit formae, S 48'b esse similis albedini; immo illud esse ad convenit albo ratione albedinis ABCDHIS ut est subiecta inhaerens. Unde non refert albedinem sicut refert cum una 5 albedo dicitur similis alteri, sed refert ipsum album. Et sic istud esse ad II utrumque] utrique D 12 illud] om. S 12-14 refertur ... participatione] 0111. (ham.) H 16 est] esse BCH 19 praedicatum] praedicamentum sed in praedicatum ABCDHIS corr. C 20 aliquid] aliud(?) H 20-21 sicut ... humanitate] om. H 21 praedi- ca ti] praedicamenti sed in praedicati COI'/'.H 22 autem] sciendum] addo sup. lin. I 77 sit] sic BC 80 aut] et S 80 separatum] separatam C 82 est'] om. BC(sed 23 maiorem] evidentiam addo i. m. I 24 eorum] -que addo sed exp. C i. m.) DHIS 82 esse 'J est B 83 sine] sive BH IO nec] neque I 86 sit] om. sed 24 Quodlibet] Quolibet BCDHIS 26 ut] et BC (sed exp. eI ut sup. lin.) DHI (sed exp. i. m. ai. man. pOSI similis C 87 Unam] unum ABCDHIS 89 et] vel sed exp. eI et i. eI ut sup. lin.) S similiter addo sed exp. C 28 supposito] subiecto supposito S m. ai. man. I 93 in] om. H 93 praedicamentum] est addo sed exp. C 96 albedini] 28 secundum] subiectum sed secundum addo i. m. ai. man. C 31-32 relatio ... est] om. ita(?) addo i. m. ai. man. C 97 quare] quia D 98 nec] neque I ut B (ham.) sed suppl. i. m. ai. man. H I quoniam] vel quam ( ? qm) B ad] i. m. ai. man. C 4 ad] om. S 4 convenit] advenit S 4 albo] albedo D 5 sicut] i. m. ai. man. C 9-10 Cf. infra, p.31-(p. 76,)44. 23-24 HENR. DE GAND., Quodl. III, q.4 (ed. 1518, f.52rR; ed. 1613, I, p.84va-87rb; q.8 (ed. 1518, f. 62vT; ed. 1613, f. 93va-97rb); IV, q.1 93-94 Cr. supra, p. 51,41 - 52, 61. 00-1 Cf. HENR. DE GAND., Quaesl. ordo (Summa), (ed. 1518, r. 90rR; ed. 1613, I, p.140va-14Irb; V, q. 6 (ed. 1518, f. 16IvN-O, 162vT-V; ed. art.55, q.6 (ed. 1520, II, f.112rS; ed. 1642-46, III, p.97Ia-b). 1613, f. 238ra-240vb); V, q. 7 (ed. 1518, r.163vB-C; ed, 1613, f.243ra-vb). 76 QUODLIBETIX QUAESTIO3 77 quod sit in supposito. Et neutro modo denominat suum fundamentum, I Et quod ultimo assumitur, quod «relatio praeter modum ad aliud et Bad. : Zucc. 73" sed solummodo subiectum aut suppositum. I Non enim dicimus secun- 35 rem fundamenti non potest esse mSl res aliqua inhaerens alteri ut dum hos modos quod albedo aut humanitas sit similis aut similitudo, sed 65 subiecto», dicendum quod negare quin praedicamentum relationis realis B 366" solummodo dicimus quod album est simile albo albedine, I et unus homo I secundum totum accidens sit in creaturis, scilicet et secundum rationem H 48' C 40'b alteri humanitate. Relatio I tertio modo omnino essentialis et nullo modo illam qua modus est secundum se et qua habet characterizationem a accidentalis ratione ipsius fundamenti, etsi forte aliquid accidentalitatis fundamento, licet alio et alio modo, ut iam videbitur, omnino absurdum habet, quia non habet ab una illarum formarum causari aut secundum 40 est, dicente AUGUSTINO VO D e T r i n i t a t e, cap.o 4°: «Nihil in Deo actum fundari super ipsam, nisi per coexistentiam alterius. Sed illa 70 secundum accidens dicitur, quia nihil ei accidit. Nec tamen omne quod accidentalitas non facit quod pertinet ad aliud praedicamentum, sicut dicitur, secundum substantiam dicitur. In rebus enim creatis atque mutabili- neque accidentalitas eius quod est esse in, licet separari potest ab bus, quod non secundum substantiam dicitur, restat ut secundum accidens accidente in sacramento altaris. dicatur. Omnia enim accidunt eis, quae vel ami//i possunt vel minui, et Quod vero proponebatur ulterius, quod «secundum BOETHIUM et 45 magnitudines et qualitates, et quod dicitur 'ad aliquid', et situs et habitus et D 225'b SIMPLlCIUM decem praedicamenta I sunt decem prima genera rerum 75 loca et tempora et opera atque passiones» (dicit autem) I «ami//i possunt B 366' significantia sive primarum et simplicium rerum significativa, ut secun- veli minui», quia amissio et minutio, cum sint mutationes, signa sunt et A 133' dum hoc totidem rebus distinguantur quod sunt genera», dicendum indicia quod quaecumque talia sunt quod amitti possunt vel minui, I Zucc. quod ipsi accipiunt ibi rem large pro omni eo quod est aliquid extra accidentia sunt illius a quo amitti et in quo minui possunt. Propter quod animam subsistens in hypostasi, vel natum subsistere, et hoc largissime, 50 dicit cap.o I 16°: «Nihil accidit Deo temporaliter, quia non est mutabilis». S 48" sumendo hypostasim et subsistere ad id quod habet realitatem propriam 80 Et infra: «Ut ea accidentia sint, quae cum aliqua mutatione rerum de existens per se et in se, quod proprium est substantiae, cui propriissime quibus dicuntur, accidunt.» E contrario autem esse accidens in aliquo est conveniunt ratio subsistendi et ratio hypostasis, et ad id quod habet causa muta bi litatis secundum illud in eodem, iuxta illud quod dicit cap.o realitatem propriam existens in alio, quod convenit accidentibus abso- 2°: «Deo aliquid accidere non potest, et ideo sola est incommutabilis lutis, scilicet quantitati et quali tati solummodo, et ad id quod est modus 55 substantia vel essentia quae Deus est». Et cap.o 16°: «Ipsius naturae nihil illius quod non est completivum alterius, et potest subsistere separatum 85 accidit quo mutetur». ab eo, et hoc in quantum recipit characterizationem ab alio. Secundum Hic ergo oportet videre quomodo relatio sit accidens, et quomodo iam dictum modum, ut dictum est, non solum convenit praedicamento differat ab accidentibus absolutis, et quomodo sit aliquid in subiecto relationis, sed aliis sex extrinsecus advenientibus, quemadmodum secun- existens et quomodo non. Bad. 3 dum differentias loci et temporis characterizantur praedicamentum ubi et 60 I Ad cuius I intellectum sciendum est quod omnes relationes reales I 177,b quando, et secundum differentias fundamentorum characterizantur 90 oportet ponere accidentia esse in creaturis, et hoc tam ratione habitudinis quando et ubi. Quod adhuc in parte iam amplius patebit inferius. sive modi quem important, quam ratione characterizationis, licet aliter et ABCDHIS ABCDHIS 34 denominatJ determinat sed denominat sup. lin. ai. man. C 35 dicimus] dicamus B 63 adJ et S 65 quin] qui D 69 Nihil] vel B 70 secundumJ subiectum B 37 album est] albedinem B 37 albo] et addo sed exp. C 38 modo2J sup. lin. ai. man. C 73 et' J ser. sed ut sup. lin. ai. man. C 79 est] vel C 76 sunt] sint sed sunt sup. lin. 39 etsiJratione addosed exp. C 39 forteJ accidit addo sed exp. C 41 coexistentiamJ al.man.C 79 16°J12° 80 sint] sunt C 80 aliqua] aliquo C 81 autemJom. coexistentia S 41 illaJ om. D 43 neque] nec I 46 Simplicium] quod addo I 86 quomodo] quo B 87 differatJ differunt ACDHIS differint B ABCDHIS 46 praedicamentaJ om. D 47 signantial (sigiia) ABCDHIS 48 quod] ser. sed in quot corr. ai. man. C quot S 52 se '] et ex se addo D 53 ratio' J 69-76 AUGUST., De Trin.,V, c.4, n.6 (CC lat.50, p.210, 1.24-32; PL42, 9]3-914). rem D 54 alio] eo addo H 56 completivumJexp]etivum B 57 recipit] respicit 79-80 Op. cit., 16, n. 17 (CC lat. 50, p.225, I.8-9; PL 42, 922). C. 80-81 Op. cit., e. 16, B (sed in recipit corr.) S n. 17 (CC lat. 50, p.226, I.40-41; PL 42, 922); cf. supra, p. II, 7-8. 83-84 Op. cit., V, e.2, n. 3 (CC lat. 50, p. 208, 1.9-11;PL42, 912). 84-85 Op. cit., V, e. ]6, n. 17(CC lat. 45-48 Cf. supra, p. 47, 36-42. 62 Cf. supra, p. 47,42-43. 50, p.226, 1.39; PL 42, 922); ef. supra, p. 11,6-7). QUAESTIO 3 79 78 QUODLIBET IX aliter, ex quibus, ut dictum est, integratur praedicamentum relationis. Ut eius quod est in loco, ad locum», et quod est in tempore, I ad tempus, et sic D 22: secundum hoc vere totum praedicamentum relationis dicatur esse praedi- de aliis. Unde nec ad se mutuo dicuntur. cam en tum accidentis, dicente SIMPLICIOin expositione: «Eorum autem 20 Expressius autem differentem accidentalitatem in istis septem possu- quae sunt, habemus decem praedicamentorum divisionem in duo. Novem 95 mus discernere sic. I Cum enim generaliter dicuntur accidentia quae aliis Bad. enim sub accidente comprehenduntur et substantia prima aliorum numera- praeexistentibus superveniunt, aut ergo superveniunt eis totaliter ab intra Bad. 352,Ktur.» Et hoc verum I est generaliter, appellando accidens omne divisum et dicuntur accidentia omnino intrinsecus advenientia, ut sunt quantitas ex opposito contra substantiam. Ut enim statim subdit: «Quaecumque et qualitas, quae ex sola natura absoluta eius cui adveniunt ut subiecto, non sunt accidentia, omnino substantiae sunt», appellando scilicet acciden- 25 accidunt eidem, aut superveniunt totaliter ab extra, et dicuntur acciden- tia, quaecumque substantiae et aliis praeexistentibus in substantia super- 00 tia sex omnino extrinsecus advenientia, quia ex solo < ordine> eius cui superveniunt, ad alterum, vel alterius ad ipsum adveniunt illi. veniunt. Modis tamen diversis accidentia dicuntur praedicamenta absoluta, Unde ista vel adveniunt ex ordine alterius ad id I cui adveniunt, vel e S 48" quantitas scilicet et qualitas, et illa praedicamenta septem quae habitu- converso. Primo modo est ultimum praedicamentum, scilicet habere, Idines important. SIMPLICIUSsuper illud «eorum quae secundum nullam 30 quod habenti advenit ex ordine eius quod habetur, ad habentem: dicit C 41" connexionem dicuntur», distinguit praedicamenta sic: «Existentiarum 5 enim respectum quem habet habens ad id quod habetur, quia illud haec quidem secundum se habent esse, quas omnes substantia comprehen- applicatum est ei. Secundo modo sunt quinque alia praedicamenta dit, haec autem in aliis subsistunt. Et horum haec quidem secundum extrinsecus advenientia: adveniunt enim ei cuius sunt, ex ordine ipsius ad habitudinem considerantur, haec autem sine habitudine sunt. Et earum quae aliud. sine habitudine, haec quidem secundumformationem considerantur et sunt 35 Propter quod inter praedicamenta omnino extrinsecus advenientia omnes sub quale, haec autem secundum distensionem, quae sunt secundum IO solum praedicamentum 'habere' dicitur acquisitum, tamquam magis quantum. Earum vero quae secundum habitudinem, haec quidem dicuntur extrinsecus adveniens. Propter quod et ultimo ordina tur, dicente conversa, quas omnes continet 'ad aliquid' praedicamentum, haec autem SIMPLICIOin expositione praedicam en ti 'habere': «Aristoteles, quod ex se H 49" dicuntur non conversa» I, per quod intelligit quod I illa de praedicamento ipso omne, principalius existimat esse eo quod extrinsecus advenit, et B 367" relationis mutuos habent respectus, secundum quos aequaliter dicuntur 40 acquisito, quoniam alia quidem omnia genera vel in substantia vel in ad invicem, illa vero alia sex nequaquam, sed in illis respectus solus est in 15 habitibus quibusdam existentia, a se ipsis partem quandam ad esse uno in ordine ad alterum, dicente SIMPLICIO: «In ubi et quando non conferunt, habere autem extrinsecus I totum et acquisitum circa nos fit. A 133 accipit ur temporis et loci habitudo ad id quod est in loco et tempore, sed Propter quod ultimo ponit ipsum.» «A se ipsis» intelligo: id ex eo quod ex sola natura eius cuius sunt, habent. Talia enim sunt actio, passio, 45 quando, ubi et situs. Actio enim et passio adveniunt motui in passo ab agente, quia super motum nihil addunt nisi respectus diversos quibus inter se distinguuntur. Ambo enim fundantur in motu qui ab agente ABCDHIS procedit in passum. Actio enim formaliter dicit respectum fundatum in 5 connexionem]commixtionem BCDH complexionem S 6 haec] hee C 6 qui- ABCDHIS dem] quidam C 6 secundum] om. B 10 sub] ser.(?) sed in secundum COIT. ai. man. C 10 distensionem]descensione D m Il Earum] vel Eorum? A Il dicun- 18 in] ad sed dei. et exI'. er in SUI'. lin. B 18 et ... tempore] om. S 18 est] ad tur] di-( ?) addo sed dei. A ]2 haec] hee C tempus, et sic de aliis. Unde non addo I ex lin. 18-19) S 19 Unde nec] om. S 24 absoluta] om. D 26 solo] ordine addo i. m. (/1. IIWll. (cr ill/i'(/, IiII. 30) C 94-97 SIMPL.,De praedicamentis (TransI. Moerbeke, ed. A. PATTIN,p.59, I. 12-14). 29 habere]et addo D 31 respectum]r sed in respectum corr, ai. m(/II. C 33 cuius] 98-99 Op. (TransI. Moerbeke, ed. A. PATTIN, p.59, I.29-p.60, I.30). cit. cuiusmodi C 37 ordinatur] ordinantur B 39 extrinsecus] intrinsecus CS 4-5 ARISTOT., areg. (TransI. BOETH",ed. L. MINIO-PALUELLO, I.27; TransI. C p.6, 41 habitibus] .lC/". sed habentibus i. /Il. ai. //lan. H 46 nisi]nomen I 47-49 qui ... Moerbeke, ed. ID., p.86, 1.24; in SIMPLlClI Comm., ed. A.PATTJN, .92, 1.22-23; Iunt., p motu] om. (ham.) D 48 procedit] praeterit BCHIS VIII, f. 25K; 1b 25). 5-13 SIMPL., De praedicamentis (TransI. Moerbeke, ed. A. PATTIN, . 90, I. 75; p. 91, 1.87). p 16-(p.79),),18 Op. cir. (TransI. Moerbeke, ed. 38-43 Op. cir. (TransI. Moerbeke, ed. A. PATTIN, p.499, I.00-5). A. PATTlN, . 492, I. 20-p. 493, I. 22). p 80 QUODLIBET IX QUAESTIO 3 81 B 367'b motu, ut habet esse et I procedere ab agente, passio vero formaliter dicit titia, dicente SIMPLICIO: Praeordinentur quae secundum se, his quae ad « respectum fundatum in eodem motu, ut ipse recipitur in passum. In quo 50 80 aliquid. Factis pluribus necesse est advenire habitudinem ad aliquid, post differunt praedicamentum actionis et passionis ab aliis tribus, quoniam haec autem alia praedicamenta, non secundum cognatam habitudinem sed actio et passio habent in passo fundamentum immediatum, scilicet secundum adventitiam.» Fundamento enim similitudinis, ut albedini, motum elicitum ab agente in passo, alia vero nihil ponunt in eo in quo quantum est de se, essentiale est quod super ipsam fundetur secundum sunt, I nisi respectum purum immediate fundatum in illo. 'Quando' vero actum et nata sit fundari habitudo similitudinis, et essentiale est albedini advenit ei quod est in tempore ex ordine illius ad ipsum tempus, et 55 85 quantum est de se quod secundum eam album dicatur simile, sed non formaliter dicit respectum quemdam eius quod est in tempore, ad ipsum habet hoc ex se sola I perfecte et secundum actum, sed solummodo ex B 367 tempus ex hoc quod est in ipso. 'Ubi' autem supervenit ei quod est in loco coexistentia alterius albedinis in alio subiecto, dicente SIMPLICIO: «Viden- ex ordine eius quod est ratione totius ad locum: formaliter enim dicit tur autem quae ad aliquid, simul esse natura. Non enim habitudo est in respectum totius existentis in loco ad ipsum locum ratione totius loci uno, sed alterius I semper ad alterum. Oportet igitur ambo coexistere, si D 225 adaequati locato, et hoc ratione eius quod sic est in illo. Situs vero 60 90 debeat habitudo in ipsis salvari: altero solo manent e non erit habitudo.» supervenit toti quod est in loco ratione suarum partium ordinatarum in Unde, quia reliquum vel potest coexistere ut secundum actum sit loco, et hoc ex ordine ipsarum ad partes diversas I loci, in eo videlicet habitudo, vel non coexistere ut non sit secundum actum habitudo, et hoc quod diversimode situantur sive disponuntur in illo. praeter ipsius fundamenti corruptionem et ipsius subiecti, ideo secundum Zucc. 74,b Praedicamentum vero relationis medium est I inter praedicamenta definitionem accidentis, quae est «quod adest et abest I praeter corrup- H 49" omnino intrinsecus et omnino extrinsecus supervenientia. Habitudo enim 65 95 tionem subiecti», praedicamentum relationis omnino est accidens, quia in qua consistit, partim est intrinsecus adveniens, partim vero extrinse- non solum adest et abest praeter corruptionem subiecti, sed etiam praeter cus. Relatio enim, ut est praedicamentum secundum praedicta, duo corruptionem fundamenti. Et propter hoc mutatio fit secundum 'ad habet in se, et rationem modi ad aliud et rationem characterizationis, et aliquid' in uno ad mutationem secundum rem absolutam in solo altero. ratione utriusque accidentalitatem, sed diversimode, quia accidentalita- Sed est advertendum quod, licet totum praedicamentum relationis, ut tem characterizationis omnino habet ab intrinseco, scilicet ab ipso 70 00 dictum est, accidens sit, et ratione modi et ratione characteris, quod fundamento, accidentalitatem vero modi qui est nuda habitudo, partim tamen est alia et alia ratio accidentalitatis hinc inde, et alia atque alia habet ab intrinseco, ut a suo fundamento, et partim ab extrinseco, ut ab ratio eius cui accidit. I Ratione enim characteris tribus modis solet Bad. 3 aliquo sibi correspondente extra. assignari habitudinis characterizatio. I 177"' Ut propterea relatio, quamquam media sit inter accidentia I intrinsecus Uno modo ut ipsum I fundamentum ponatur cum habitudine consti- A 134' S 49" et extrinsecus advenientia, magis I tamen ab intrinseco advenit quam ab 75 5 tuere praedicamentum et hypostasim relationis, quemadmodum si figura extrinseco, et magis connumeratur cum accidentibus intrinsecus quam quae est in sigillo cupreo character cupri, esset in cera, applicata eadem cum extrinsecus advenientibus. Propter quod etiam vocatur relatio numero, character cerae. Bad. 353'L habitudo cognata, cum aliorum sex habitudo voce-Itur simpliciter adven- I Alio modo ut non ipsum fundamentum sit character habitudinis, sed Zucc. ~ ABCDHIS ABCDHlS 52 habent in passo] 0111. S 52 in passo] 0111. D 52 scilicet] et S 54 illo] loco I 80 aliquid 2] quid sed il1 aliquid COIT. aI. l11al1. C 81 haec] hoc D 85 album dicatur] 60 Situs] Sic9 C 62 ipsarum] ipsorum ABCDHIS 67 enim] vero H 72 intrin- ser. sed exp. C 87 coexistentia] coi1cia sed coexistentia i. 111. 01. 111011.C 88 simul] seco] extrinseco S 42 ab 2] 0111. D simile est I 89 igitur] autem S 91 coexistere] existere sed co- sup. lil1. B 91 ut] vel B 94 et] 0111. B 97 fit] i. 111. aI. l11al1. C I accidentalitatis] accidentis I 4 ipsum] duo verba seque11lia fundamentum ponatur etial11 ut reclal11ol1s il1 il110 1110rgil1e 79-80 Op. cit. (TransI. Moerbeke, ed. A. PATTIN, p.213, 1.26-27). 80-82 Op. cit., dextra seripta SUl1t A 4 fundamentum] 0111. B 4 habitudine] ipsa odd. i. III. C (TransI. Moerbeke, ed. A. PATTIN, p. 213, I. 44-p. 214, 1.48). 87-90 Op. cito (TransI. Moerbeke, ed. A. PATTIN, p.260, I. 54-56). 94-95 Cr. op. cito (TransI. Moerbeke, ed. 79 Cr. op. cit. (TransI. Moerbeke, ed. A. PATTIN, p. 232. I. 6-11); er. etiam supra, p. 53, 98-2. A. PATTIN, p.133, I. 73-77). 82 QUODLIBET IX QUAESTIO 3 83 aliquid a fundamento, quasI Impressum habitudini, quemadmodum 40 a suo fundamento, non sic se potest habere ad album. Propter quod non sigillum non suam figuram imprimit cerae, sed eius similem. IO videtur mihi quod illo secundo modo potest characterizari ut ponat in Tertio modo ut nihil aliud intelligatur habitudinis characterizatio habitudine aliquid re diversum omnino et ab ipso modo ad aliud, et ab quam determinatio ad illud in quo fundatur, quae ex se indeterminata ipso fundamento, secundum quod de hoc habitus est sermo supra. est, quemadmodum simitas est curvitas determinata naso, quae ex se Primus modus, ut videtur mihi, est ille quem tenet SIMPLICI ut patet us, indeterminata est ad nasum et ad alia. Et iste est modus quem tetigimus 45 ex supra dictis secundum ipsum, et non obviat huic positioni, nisi quod supra, et secundum istum modum ex diversa determinatione per diversa 15 idem esset in diversis praedicamentis, quod similiter videtur SIMPLICI us fundamenta habitudo diversificaretur secundum speciem et genera ab negare de relatione, ut supra habitum est. illis abstracta. Ut secundum hoc, cum habitudo fundatur super unum in Sed huic respondetur de facili, dicendo quod res alterius praedicamen- qualitate, ut super duo alba, dicitur similitudo, quando vero super multa ti, puta albedo, quae qualitas est secundum quod habet esse in, est de in qualitate, dicitur dissimilitudo, non quod aliquid praeter modum sive 50 praedicamento qualitatis, sed I secundum rationem characterizandi Zucc. : habitudinem sit de praedicamento relationis, ut videlicet res fundamenti 20 habitudinem non est inconveniens quod sit de praedicamento relationis, vel aliquid ab ipsa quod est in ipsa habitudine et aliud ab ipsa. Et hoc dicente SIMPLlCIO expositione capituli de actione et pas-Isione: «'Ad Bad.3: in quemadmodum si diceremus motum non esse de praedicamento actionis aliquid' secundum se secundum solam habitudinem consideratam in aliis S 49'b et passionis, sed so-llum respectus quosdam diversimode fundatos in praedicamentis habet esse. Habitudo enim secundum se non es/. Sicut igitur C 41" B 367,b motu et determinatos per ipsum, et sic I de ceteris praedicamentis I quae 55 in quali est secundum simile et dissimile, sic et in quanto secundum aequale consistunt in habitudine, ut nihil dicamus esse de praedicamento illorum, 25 et inaequale. Et nihil inconveniens idem esse sub duobus praedicamentis nisi nudam habitudinem diversimode determinatam sive characterizatam penes eam quae secundum se, hypostasim, et penes habitudinem ad in hoc quod respectus illorum aliquo determinatur, ut ista determinatio invicem», et hoc quemadmodum secundum aliquos motus, qui secundum dicatur realitas praedicamenti relationis. se est de genere quanti tatis aut illius praedicamenti in quod est motus, est Istud videtur multum probabile. Per huiusmodi enim characterizatio- 60 tamen in generi bus actionis et passionis in quantum respectus I secundum D 226" nem, etsi praedicamentum relationis non contineat in se rem fundamenti, 30 quos distinguuntur ista duo praedicamenta, fundantur circa motum. ut quod similitudo non signat albedinem in qua fundatur, quasi tamen Si igitur assignetur characterizatio relationis primo modo, manifestum ipsam signat in quantum per ipsam determinatur. est quod relatio ratione suae characterizationis nullam aliam importat Bad. 353'N I Secundus vero modus videtur mihi habere falsam imaginationem et accidentalitatem quam eam quae est sui fundamenti, et SIC, sicut I 177'b impossibilem. Non enim character, qui est aliquid secundum rem 65 fundamentum I suum I accidens est substantiae, puta albedo homini, et B 368" absolutum, in aliquo secundum simile sibi characterizat aliud sibi 35 inhaerens eidem ut subiecto, sic et simile, sed per fundamentum. Nullam coniunctum, nisi dans characterem se habeat ut separatum ab illo et autem habet accidentalitatem respectu sui fundamenti, immo magis H 49"b corporale sicut ipsum, quemadmodum I cera corporalis est et separata a identitatem et consubstantialitatem. Unde, si fundamentum non esset cupro, cuius similitudinem, characterizationem, recipit. Nunc autem accidens, nec ipsa similitudo accidens esset, sicut nec relatio in divinis habitudo, cum secundum SIMPLlCIUM incorporale quid et inseparatum sit 70 accidens est ratione suae characterizationis, quia super I divinam sub- S 49" ABCDHIS ABCDHIS Il modo] om. B 12 quae] i/er. sed exp. C 13 determinata] determinato H 13 ex] secundum sed exp. et ex i. m. man. corI'. A 14 iste] ille 14 est] om. I ~O fundamento] i. m. man. corI'. A 49 quae] quo sed in quae COIT. D 49 quod '" 15 istum] illum BCHI 17 Ut] et C 22 si diceremus] cum dicimus sed exp. eI det. e/ IO)Id quod est sed exp. eI dei. eI quod ... in i. 111.111(/11. COIT. A 54 est) sicut sed in est si diceremus i. m. man. COIT. A 23 fundatos] fundatur C 29 Per] i. m. A COIT. H 55 quanto) sic addo sed ems. C 58 motus) sed il1 mOlus COIT. S 30 relationis] rationis sed in relationis COIT. ai. mal1. C 31 tamen] cum B 61 distinguuntur) distinguulur B 69 nec] neque I 70 quia) suae B 32 ipsam] ipsum BC 33 imaginationem] determinationem H 38 cuius] cuiusmodi C 39 Simplici um] recipit addo sed dei. A 39 Simplicium sit] inv. B 39 incorporaIe] 44 Cr. supra, p. 52. 62. 52-58 Op. cir. (TransI. Moerbeke, ed. A. PATTIN. p.447. corporale BC (sed non addo sup. 1i11.ante sit ai. man.) DH (sed in-sup. lin.) I (id.) S I. 52-60). QUAESTIO 3 85 QUODLIBET IX 84 diversae, hoc habent ab eo quod sunt ad obiecta diversa, ut similitudo et Bad. 353'0 stantiam et essentiam fundatur immediate. I Et tamen differentia est in dissimilitudo, fundatae super eandem albedinem, quia I similitudo est ad B 368'b characterizando relationem hinc inde, quia in divinis relatio fundatur similitudinem fundatam in alia albedine, et dissimilitudo ad dissimilitudi- A 134'b super I substantiam simpliciter ut substantia est, propter quod be~e nem fundatam in nigredine. Et consistit ista diversitas relationum dicitur quod deitas est paternitas, in creaturis autem non fundatur relatlO quae accidens est, super accidens absolutum nisi ratione suae inhaeren- 75 fundatarum super idem non nisi ex parte ipsius modi ad aliud, qui tiae in subiecto, propter quod in illis non dicitur quod albedo est diversus est secundum diversitatem terminorum, eadem existente realita- similitudo. Et in hoc plus convenit relatio in divinis cum relatione te in eisdem. Unde et quod fit transmutatio in relationibus per transmu- IO tationem realem absolutam in alio absque omni transmutatio ne absoluta essentiali, ut cum similitudine quae fundatur in albedine simpliciter, quia in suo subiecto, illa fit penes modum, non autem penes characterizatio- de illa bene dicitur quod albedo est similitudo, ut dictum est supra. Differunt autem in hoc quod relatio non denominat in divinis. Non enim 80 nes nisi valde per accidens, in quantum non potest manere characteriza- dicimus quod deitas est pater denominativa praedicatione, ut deitas tio sub ratione characterizationis, corrupto modo in quo habet esse. Unde, quia talis accidentalitas non existit in relatione nisi ex accidenta- H 50'" intelligatur I referri paternitate, sicut dicimus quod albedo est similis. et in hoc plus convenit relatio divina cum relatione accidentali: illa enim 15 litate sui fundamenti, ideo accidentia quae sequuntur fundamentum, ut magis et minus, I etiam sequuntur huiusmodi relationem, dicente S 49'b non denominat fundamentum. Non enim dicimus accidenta li relatione SIMPLICIO: «Sine alio praedicamento neque intelligi possunt ipsa 'ad C 41,b quod albedo est similis, sicut nec dicimus quod deitas est pater, I ut iam 85 aliquid'. Consubsistunt enim semper in aliis. Propter hoc ergo, quando expositum est, sed et hic et ibi relatio denominat solum suppositum, dicendo in divinis: «Generans est pater», et in creaturis: «Homo vel accipiuntur in praedicamento habente contrarietatem, habebunt et ipsa 20 contrarietatem. Sin autem, 110nhabebunt. Quaecumque enim insunt generi album est simile». Si vero assignetur characterizatio relationis tertio modo, sic idem subiecto, insunt et ad aliquid.» Habent enim contrarietatem secundum sentiendum est de relationis accidentalitate cum eo quod iam dictum est 90 quod qualia, sed non secundum quod ad aliquid, sed neque una habitudo intensionem et remissionem suscipit. Quod enim ad alterum se habent, I H 50,b. de primo modo, quia quasi secundum idem currunt isti duo modi. Zucc. 75" I Sed quocumque modo dicto rum trium ponatur fieri characterizatio similiter habent, et non secundum quod habitudo et ad aliquid, sed praeter rationem modi ad aliud, nullam realitatem habet relatio nisi a suo 25 secundum quod talis et secundum quod qualitas, magis et minus fundamento, etiam largissime accipiendo realitatem, secundum quod suscipiunt. Secundum quod talis et secundum quod qualitas, intelligo: id determinatio simitatis dicitur sua realitas. Ita quod quaecumque relatio- 95 est secundum quod determinata est qualitate fundamentaliter subiecta, et nes super idem fundantur, eandem habent realitatem. In divinis enim per hoc characterizata ab ipsa secundum modum aliquem praedictorum. omnino est eadem realitas omnium relationum divinarum, quia fundan- I Si ergo loquamur de accidentalititate relationis ratione modi ad aliud, Bad. 35. tur in eadem essentia, et in creaturis, cum idem secundum eandem 30 cum secundum praedicta ille partim oriatur ab intrinseco, scilicet a albedinem est similis alii albo et dissimilis nigro, similitudo et dissimilitu- fundamento, partim ab extrinseco, scilicet a sibi correspondente, in do, in quantum fundantur super illam eandem albedinem, habent 00 quantum oritur ab intrinseco, nullam omnino habet accidentalitatem Bad.353'P eandem realitatem. I Unde tam in divinis quam in creaturis, quod relationes sint reales, hoc habent a suo fundamento, sed quod sunt ABCOHIS 3 ut] unde BCOHIS 5 similitudinem] imilitudinem sed s- sup. lil1. B 6 ista] illa I 9 in relationibus] om. 1 14 Unde] Unum O IS sequuntur) sequitur (seq) B 16 etiam] et BC (sed etiam i. m. ai. man.) OHIS 17 neque] nec I 18 Consubsis- ABCOHIS tunt] -sub- sup. lin. A Subsistunt S 18 in] abi 1) addo sed exp. H 22 sed] et S 22 sed non] ai. man. inlac. H 22 non] om. O 22 neque] nec I 22 habitudo] 71 tamen] cum B 80-81 in ". pater] i. m. man. corr. sed in divinis sup. lin. A habItum O 24 habitudo et] habens H habens( 1) sed exp. e/ habitudo i. m. ai. man. C 85 nec] sup. lin. A neque I 91 de] sup. lin. A 94 etiam] vel sed nisi i. m. ai. man. C 24 simi.liter] se addo S 25-26 magis ". qualitas] om. (hom.) S 31 a] om. B 32 mtnnseco] extrinseco sed in intrinseco co/'/'. S 95 simitatis] simitas S 96 habent realitatem] inv. CO 96 realitatem] om. 1 85-86 Cf.supra, p. 51, 41-48. 17-21 Op. cito (TransI. Moerbeke, ed. A. PATTIN, p.238, I. 98-4). 78-79 Cf. supra, p.51,49-52,58. 86 QUODLIBET IX QUAESTIO 3 87 D 226'b .. ' I . t t d fit mutatio, non secundum aliam rationem esse in, sed solummodo Zucc. 75'b respectu sui funda-Imentl, qUia I essentJa e est ei quan um es ex se, quo incommutabiliter fundetur in ipso, ut dictum est, quemadmodum etiam 65 secundum rationem esse ad. Et secundum eundem modum in creaturis S 50" in divinis relationes nullam omnino habent accidentalitatem respectu 35 relationes per se habent rationem acciden-Itis et sunt I accidentia H 50'" divinae essentiae, sed in quantum huiusmodi accidentalitatem habent ad secundum rationem qua sunt ad aliud, non secundum rationem qua sunt subiectum sive suppositum quod referunt, et hoc non nisi per fundamen- in alio, sive ut in fundamento sive ut in subiecto. Et sic secundum talem tum. Quia enim fundamentum accidit subiecto, et modus 'ad aliud' transmutationem secundum relationem transmutatur subiectum aut fundatur in ipso, et ideo accidens denominat subiectum, sicut et ipsum 70 fundamentum quoad esse ipsorum ad aliud vel non esse ad aliud, non fundamentum in quantum est concretum subiecto, et unum per accidens 40 autem quoad aliquid eis inesse vel non inesse, nisi per accidens, in Bad. 354,Q .. A 134" constituitur ex acci-Idente et sublecto, quod est per se I subiectum quantum non adest novus modus ad aliud esse nisi de novo sit fundatus relationis, licet secundum aliud genus accidentis. in fundamento et per fundamentum insit subiecto, neque deficit quoad Sed in hoc differt modus iste in creaturis et in divinis. In divinis enim esse ad aliud, nisi deficiat quoad esse in. B 368" est essentialis, supposito quod refert et I denominat, quia est constituti- 75 Et per hunc modum relatio, etiam secundum quod dicit purum C 42" vus ipsius. Hic autem non substantialis, sed I accidentalis, quia supponit 45 modum sive habitudinem nudam es-Isendi ad aliud, accidens est in Zucc.7. suppositum ut constitutum in esse. Unde penes modum ad aliud, in creaturis, et secundum ipsum fit transmutatio in subiecto et circa quantum habet oriri a suo fundamento, non fit transmutatio in suo fundamentum, sed non est proprie accidens fundamenti, quia non subiecto nisi ad transmutationem eius secundum fundamentum. Si vero fundatur in ipso ratione suae essentiae secundum se, sed secundum consideretur modi illius accidentalitas in quantum oritur ab extrinseco, 80 rationem suae inhaerentiae. hoc non contingit, secundum quod iam dictum est, nisi quia illud 50 Sed tamen non inest nisi per subiectum. Quia enim fundamentum inest I 178" extrinsecum potest coexistere et non coexistere, et sic non Iponit huiusmo- subiecto, ideo et illud quod ei inest ut fundamento, per illud etiam inest di accidentalitatem per se in respectu ad id cui modus ille natus est inesse subiecto, et sic per illud etiam est I accidens subiecto. Propriam tamen B 368,b per se ut fundamento, et mediante fundamento ulterius alteri ut subiecto et per se inhaerentiam in subiecto, sicut habent accidentia abso- secundum dictum modum, sed solum in respectu eius ad quod habet esse. 85 luta, nequaquam habet. Unde, cum dicit PHrLOsoPHuS in Nec per se illud extrinsecum, sive adsit sive absit, ponit aliquid inesse vel 55 Praedicamentis: «Eorum quae sunt, quaedam sunt in subiecta et non inesse subiecto aut fundamento, sed solum cum adest, ponit adesse dicuntur de subieclO, ut accidentia universalia, quaedam vero sunt in et cum abest, ponit abesse. Et ideo, si ex tali transmutatione arguatur subiecta et non dicuntur de subiecta, ut accidentia particularia», inter accidentalitas in relatione, illa non potest argui quoad eius esse in, sed qualia accidentia statim connumerat 'ad aliquid', ibi sumit subiectum solummodo quoad eius esse ad. Non enim ex hoc subiecto vel fundamen- 90 large, et pro subiecto quo inferius in linea praedicamentali subiectum est to inest vel non inest, quod non infuit vel in fuit, sed solummodo ex hoc 60 superiori, quando dicitur: «Quaedam dicuntur de subiecto», et pro subiectum per fundamentum est ad aliud < ad > quod prius non fuit, vel subiecto quo aliquid subicitur accidenti quoquo modo, quando dicitur: non est ad aliud ad quod prius fuit. «Quaedam sunt in subiecto». Bad. 354'R I Et sic re vera secundum modum supra expositum secundum relationes ABCDHIS ABCDHIS 68 ut ... sive] om. (hom.) I 68 secundum] i. m. man. COIT. A 70 vel ... aliud] om. 35 ipso] ipsa BCDHS 36 accidentalitatem] om. S 41 se] om. S 43 et i~] (hom.) S 71 aliquid] aliud sed exp. eI dei. eI aliquid i. m. num. COIT. A 82-83 ideo om. D 44 supposito] suppositio BC(sed in supposito corr.)DHIS(? suppo) ... subiecto] iler. (homoioceph.) S 83 Propriam] Proprium B 83-84 Propriam ... 57 respectu] idem sed dei. eI respectu i. m. man. corI'. A 52 Inesse] abesse H subiecto] iler. D 84 sicut] si addo H 85 cum] tamen H 85 dicit Philosophus] 55 absit] non addo sed exp. A 56 cum] om. D 56-57 ponit ... abest] om, (hom.) S inv. B 86 sunt '] om. B 92-94 quo ... subiecto] om. (hom.) B 61 ad] aliud I 62 non] ser. sed exp. eI nunc i. m. ai. man. C 62 pTlus] non rUIt, vel non est ad aliud, ad quod prius addo C 86-88 ARIST., Caleg. (TransI. Boethii, ed. L. MINIO-PALUELLO, p.6, I. 6-8; TransI. Moerbeke, ed. ID., p. 86, I. l-S; ed. A. PATTINin SIMPLlCIIComm., p. 61. I. 71-77; (unt., I, I, 35 cr. supra, p.69,51-70,61 et 77,81-85. 50-54 Cr. supra, p. 85, 29 sqq. r. 224D; la 29-b 4). 91 cr. supra, I. 86-87. 93 Cr. supra, I. 86-87 88 QUODLIBET IX QUAESTIO 4 89 Sed subiectum et 'esse in' aequivoce conveniunt accidentibus absolutis circa creaturam angelicam tantum, et plurima circa creaturam humanam et respectivis, quoniam absoluta per se sunt in subiecto per inhaerentiam, 95 tantum. Zucc.75'b respectiva vero ratio-Ine habitudinis nequaquam, sed per se et primo non Circa primum proponebatur unum ex parte intellectus: utrum scientia sunt nisi in subiecto fundamentaliter, non inhaerenter. Ut ipsum funda- IO sit. aliquid compositum in intellectu; et duo ex parte voluntatis; quorum I luce. 7 mentum appelletur subiectum propter talem modum essendi in, secun- prImum erat de voluntate quoad se ipsam: utrum voluntas moveat se dum quod statim supra dixit SIMPLICI s: «Quaecumque u insunt generi, ipsam; secundum vero erat de voluntate respectu intellectus: utrum subiecto insunt et ad aliquid», ubi expresse fundamentum appellat 00 imperare sit actus voluntatis, an rationis sive intellectus. subiectum, per ipsum autem fundamentum, ut dictum est, secundario in . Circa primum arguitur quod scientia sit compositum aliquid in subiecto cui inest fundamentum. 15 Intellectu. Talem autem accidentalitatem nullo modo possunt habere relationes Primo ~i~. Scientia .successive acquiritur. Ergo habet partes quarum I B 369" in divinis, quia non fundantur nisi super idem, et propter hoc in Deo una acqumtur post alIam. Omne autem habens partes est compositum ex nullo modo potest secundum relationem esse quaecumque transmutatio, 5 illis. Ergo etc. C 42'b sicut est in creaturis, nisi ponatur in ipso transmu-Itatio secundum Secundo sic. Per scientiam assimilatur homo composito scito. substantiam, sicut in creaturis non potest esse transmutatio secundum 20 Composito autem non assimilatur nisi aliquo composito. Ergo etc. relationem nisi ponatur transmutatio secundum fundamentum in altero I Contra. Non componitur ex materia et fonna, quia non est nisi fonna' luce. 7 D 226'" extremorum I vel in utroque: «in 'ad aliquid' enim per se omnino nonfit nec ex accidente et subiecto, quia non est subiectum alicuius. Qui sun~ A 134'b transmutatio», I secundum PHILOSOPHUMVO Physicorum. IO duo modi compositionis, ad quos alii habent reduci. Quare etc. Bad. 354'S I Ex his, ut aestimo, possunt patere quaecumque obscura reliquimus circa relationes, maxime in creaturis, de quibus per intentionem locuti non sumus alicubi nisi in quaestionibus de Q u o I i b e t. 25 I ~icendum, secundum quod alibi exposuimus loquendo de simplicitate Bad. 35· DeI, quod est quaedam composi-Itio qua aliquid componitur alteri, et est Bad. 35 QUAESTIO 4 quaedam compositio qua aliquid componitur ex aliis. Loquendo de primo modo compositionis, clarum est quod scientia est UTRUM SCIENTIASITALIQUIDCOMPOSITUM INTELLECTU IN compositum quid, quia componitur intellectui scientis sicut accidens 30 subiecto. luce. 76" I Sequuntur quaesita pertinentia ad diversas creaturas specialiter: primo ~~quendo vero de secundo modo compositionis, cum ille multiplex sit H 50" pertinentia ad creaturas I intellectuales; secundo ad creaturas non ut .IbI est expositum, aliquis illorum convenit scientiae, et aliquis non: ill~ S 50'b intellectuales. Circa primum quaerebantur quaedam perti-Inentia ad 5 emm compositione quae est ex diversis secundum rem in nullo conve- intellectuales communiter, tam angelicam quam humanam, et unum nientib.us, cuiusmodi est illa quae est ex materia et fonna, de qua, ut 35 procedIt secundum argumentum, patet quod scientia non est composita, ABCDHIS ABCDHIS 99 Quaecumque] qu93 D 00-1 appellat ... fundamentum] 0111.(hol11.) D 9 ad] i. m. 1110n.COr/". A IO VO]Vlo D 2 Utrum ... intellectu] (er. infra, p.89, 9-10) 5 quaerebanturl proponebanturS 5 ad] i.I11.l11on. ('0''1'. A 16-17 Ergo ... acquiri- 5 quaerebantur] proponebantur S 5 ad] i. m. 1110n.C(II"'. A turi om. (hol11.) D 22 nec] neque I 23 Quare etc.] i. 111. 1110n. ('01'1'. A 25 Dicendum, secundum] Ad hoc dicendum I 25 secundum] 0111. BCD (sed i. 111.) HIS 26 alteri] 1110n. ('(II"'. in 10('. A 32 expositum] compositum sed in 99-08 Non inveni, sed er. op. cil. (TransI. Moerbeke, ed. A. PATTIN, 61,1.55-p.62,1.64 et p. expositum ('o,.,.. 01. 1110n.A p.72, 1.55-56). 9-10 ARIST.,Phys., V, c.2 (Iunt., IV, r. 215C-D; 225b II); in ANON., (Aucl. Arisl., ed J. HAMESSE, 5,155). 12-13 Cr. HENR.DEGAND.,Quodl. V, q. 6 (ed. 1518,r. 16IrH-163vl; ed. 1613, I, r. 238ra-240vb)er. etiam Quodl. III, q.4 et IO; IV, 25-27 cr. HENR. EGAND.,QuoeSI. D ordo (SUI111110),arI. 28 et 29 (ed. 1520 I r 165rK' d 1642-46,II, p.418). ' , . ,e . q. I; V, q. 7; VII, q. 2. 90 QUODLIBET IX QUAESTIO 4 91 quia est forma accidentalis non habens materiam ex qua, sed in qua quantum huiusmodi, sed ratione tantum, ita quod in quocumque gradu I 178'b tantum. Et non est dubitatio de scientia, nisi I an sit composita ex sistat, gradus alii qui virtute sunt in illo, non sunt differentes ab illo nisi I D 226' partibus formalibus, ut scientia sit una forma composita ex pluribus 70 secundum rationem solum. I Quare, cum differentia aliquorum in aliquo Bad. 3 formis. Et est causa dubitationis expressa in primo argumento. secundum rationem solum non ponat compositionem in eodem, quemad- Et est dicendum quod omnis forma quae per agens naturale aut modo 40 modum pluralitas rationum perfectionalium in Deo nullam compositio- naturali, transmutatio ne quae motus est, educitur de potentia ad actum, nem ponit I in ipso, idcirco dico quod scientia in intellectu nullo modo A 134' partes habet in quibus successive esse aliud et aliud sibi acquiritur, dicenda est esse composita ex talibus partibus, quamquam successive differens secundum completum et incompletum, proficiendo ab incom- 75 acquirantur,. quia scilicet non manent nisi in eodem simplici, in quo non pleto ad completum, ita quod unum eorum procedat de altero ut de eo habent distinctionem nisi secundum rationem solum. quod est in potentia et incompletum, id quod est in actu et completum, 45 Aliter tamen secundum rationem sumitur hic differentia et in Deo ultimo stando in aliquo simpliciter perfecto et completo secundum secundum rationes perfectionales, quia hic secundum rationem accipiun- naturam illius formae. tur diversi gradus in ipsa forma existentes virtute, qui sibi in eadem Quarum partium diversitas tripliciter potest intelligi: aut secundum 80 forma nati sunt succedere et seorsum stare, ibi vero secundum rationem rationem aut secundum intentionem aut secundum rem. in forma deitatis non concipiuntur rationes perfectionales ut diversorum Primo modo partes habet omnis forma acquisita per motum intensio- 50 graduum, quia gradus in forma dei tatis nullo modo possunt esse nec nis et remissionis, quia procedit de imperfecto ad perfectum in eadem intelligi neque imaginari, nisi falso, sed solummodo ut diversas rationes, forma specifica. Magis enim et minus in forma numquam differunt quibus respondent in aliis formis diversi gradus stantes seorsum in specie, sed numero tantum, sicut magis album et minus album, licet 85 diversis, differentes secundum rem. Unde in Deo concipiuntur rationes accidentaliter magis differunt magis album et minus album quam perfectionales ut differentes secundum rationem tantum, et non secun- H 51'" aequaliter I alba. Quin ergo scientia, sicut et albedo et quaelibet alia 55 dum intensionem nec secundum gradus in formis recipientibus intensio- S 50" forma recipiens intensionem et remissionem, partes habeat I in sua nem concipiuntur partes essentiales ut differentes secundum rationem et essentia, quemadmodum et omnis forma alia recipiens magis et minus, gradus. B 369'b negare non possumus, immo expresse concessimus et ex-Jposuimus 90 I Secundo modo partes habet omnis forma quae species est sub genere, et Bad. 3: quomodo huiusmodi partes habeat talis forma, in quaestione quadam de sunt partes illae genus et differentia ex quibus componi tur, non ut ex C 42" formarum intensione et remissione. Sed ex talibus I partibus talis forma 60 differentibus re, sed intentione tantum. non est dicenda esse composita, quia secundum declarata in iam tacta Et sunt aliqui qUI ponunt quod, licet idem sint secundum rem, quaestione, partes formae recipientis intensionem et remissionem non differentia sola intentione, genus et quaecumque differentiae eius existen- manent in eadem distinctae ab invicem secundum suos gradus in quibus 95 tes in eodem bruto, puta in eodem animali, corporeum, vivens, spirans et Zucc. 76,b natae essent stare in diversis, nisi secundum rationem tan-Itum, semper sensibile, in generatione tamen primo extenditur quod generatur ab esse minus intenso manente in magis intenso virtute solum, ita quod essentia 65 substantiale I in esse corporeum, et ex corporeo in vivum, et ex vivo in B 369" formae eiusdem consideratae secundum rationem intensi et remissi spirans, et ex spirante in sensibile, et sic de ceteris, sive plura sive semper existi t simplex, non habens partes differentes re aut intensione in pauciora ponantur intermedia, ut sicut ex parte generationis non est ABCDHIS ABCDHIS 40 Et] Ad hoc I 41 educiterurJ adducitur sed in educitur corr. S 45 id ... 68 ratione tantum] inv. C 69 non ... illo] om. (hom.) D 73 ponit] ponunt completum] om. (hom.) I 53 magis] differunt odd. H 55 et 2] ser. sed i. m. reser. ai. ABCDHIS (habent ponunt) 82 nec] neque I 83 neque] nec B 83 diversas] man. A 57 minus] relationem(?) expresse(?) praedictricis(?) addo sed dei. A diversitas sed in diversas COIT. H 84 aliis] diversis sed exp. eI aliis i. m. l11al1. corr. A 58 et 2] om. H 67 simplex] simpliciter B 91 et differentia] i. m. man. COIT. A 91 ut] Sup. lil1.l11an.corr. A 92 differentibus] om. I 93 qui] i. m. ai. man. C 94 genus] generis BC (sed genus i. 111. ai. man. man.) 58-65 Cr. HENR. DE GAND., Quodl. IV, q.15 (ed. 1518, I, f.123vH-130rS; ed. 1613, I, H (sed in genus COIT. ai. man.) IS 97 substantiale] ser. sed il1 substantiali mUI. ai. p. 183ra-190rb). mal1. C 97 vivum] vivo H 92 QUODLIBET IX QUAESTIO 4 93 medium mutationis simul cum principio nec idem ipsi, nec !inis simul ()() rum conclusionum, ut videlicet quodlibet principium et quaelibet conclu- cum medio nec I idem ipsi, sic nec ex parte formae generatae non simul sio habeant proprios habitus in anima re diversos, ex quibus integratur generatur medium cum primo, nec ultimum cum medio, nec est idem ipsi unus. Et de isto modo praetendit, ut credo, quaestio suam difficultatem. H Sl'b secundum intentionem. I Quamvis enim, ut dicunt, in fine et ultimo Et est sciendum quod, cum scientia sit habitus cognitivus qui cum habent esse unum constitutum in substantia, non tamen simul habent illa 35 habitu affectivo continetur in prima specie qualitatis, quae ex opposito diversa esse substantiae, quae per motum recipiunt, et complete non 5 distinguitur contra alias species qualitatis sub eodem genere, quae est habent nisi in ultimo. qualitas, genus autem non descendat in species nisi per differentias, ex A 135" Qui sic dicunt, generationem naturalem dicunt esse I motum et forma- quibus cum· genere componuntur species, I necesse est ponere quod B 369" Zucc. 77" lrum inchoationes in materia, ita quod de veritate formae nihil acquiritur habitus simpliciter, qui est una species qualitatis subal terna, componatur Bad. 3SYX I per generationem, sed solum esse aliud et aliud, secundum quod alibi 40 ex genere et differentia. Cumque habitus cognitivi et affectivi non sunt plenius pertractavi, ubi declaravi quomodo mihi visum est quod genera- IO eiusdem potentiae neque eiusdem I rationis, necesse est ponere quod 0227' tio non sit motus, sed mutatio in fine motus altera tio nis praecedentis descendat habitus simpliciter in illos per differentias. et sic oportet praeparantis subiectum secundum accidentia ut sit materia necessitas ad ponere quod habitus scientialis simpliciter compositus sit ex genere et generationem formae, quae tota secundum substantiam et omne esse differentia similiter. suum educitur de potentia materiae. Sed quomodocumque se habeat de 45 Sed quaestio proposita non quaerit de com positione quae rationis est hoc, planum est quod id quod sic habet partes, sive successive generatas I S ex genere et differentia, sed quaerit de compositione rea li, an sit sive simul, est compositum ex diversis, non secundum rem sed secundum composita ex partibus re diversis, quarum una acquiritur post aliam, ut intentionem generis et differentiae. Sed talem compositionem ex partibus primo pars una in qua consistit habitus principii, deinde pars alia in qua possumus ponere in scientia, quia partes secundum intentionem differen- consistit habitus conclusionis primae, et sic deinceps. Bad. 3 tes habet, sicut albedo et quaecumque alia forma substantialis existens in 50 I Quod si sic scientia intelligatur esse composita, hoc modo I scientia S SI" C 42,b specie specialissima .... 20 simpliciter, quae in eodem sciente continet om-Ine genus scientiae, ut Zucc .. Bad. 3SS'Y I Tertio modo partes formales secundum rem habere aliqUid In se grammaticam, logicam, metaphysicam et ceteras omnes, dicetur esse contingit intelligere dupliciter: vel quod partes huiusmodi sint eiusdem composita ex illis. et non est haec compositio aliud quam quaedam rationis in toto, vel alterius et alterius. aggregatio. Primo modo linea est composita ex diversis partibus, quarum quaeli- SS Sed nec de hoc quaerit quaestio, quia sic, quantumcumque sunt I H SI'" bet linea aliqua est, quas successive intelligunt lineam in se acquirere per 25 scientiae diversae, scientia una posset dici composita et sic una ex illis, motum, qui intelligunt punctum fluentem lineam facere. sed quaerit de scientia illa quae secundum veritatem dicitur una ab Talis compositio nullo modo est in scientia, quia non est nisi in unitate subiecti et non dividitur, tamen successive acquiritur pars eius I 178" simplici anima. Sed si aliquo modo intelligi I possit esse composita, hoc post partem. De quibus partibus est quaestio, utrum scientia sit aliquod erit quemadmodum si intelligamus geometriam unum habitum scientiae 60 compositum ex illis. compositum ex diversis habitibus diversorum principiorum et diversa- 30 Et esl hic sciendum, secundum quod determinavimus in quaestione an theologia sit una scientia, quod scientia non dicitur una propter unitatem ABCOHIS ABCOHIS 00 ipsi] om. S I generatae] non addo A 4 non] si BCOHS S substantiae] substantiam lC substantia OS IO-II mihi ... generatio] 0111.S 12 praeparantis] 37 autem] 0111. O 41 eiusdem] -dem sup. lin. A 41 potentiae ... eiusdem] om. imperantis BC(sed ut prae- i. m. ai. man)OHIS 14 quomodocumque] quandocum- (ham.) O 43 non] i. m. lI1an. cO/'/'. A 45 est] non addo sed exp. A que B I S de2] ser. sed exp.? A 16 simul] quod addo ABCOHIS 23 et alterius] 48-49 principii ... habitus] 0111. (holl1.) I 53 haec] om. B SS nec] neque I om. (ham.) O 24 composita] compositum S 61 secundum] om. B 7-14 cr HENR. DE GAND., Quaest. ordo (Summa), art.S8, q.1 (ed. 1520, II, r.123vH- 61-68 HENR.DEGAND., Quaest. ordo (SUll1l11a), art.6, q.3 (ed. 1520, f. 44vC; ed. 1642-46, 126vG; ed. 1642-46, III, p. 992b-998b). I, p.112b). 94 QUODLIBET IX QUAESTIO 4 95 realem secundum genus aut speciem eorum de quibus considerat, sed compositione reali praeter compositionem ex genere et differentia, quae propter unitatem rationis et modi cOl1siderandicirca subiectum unum, ad est rationis. quod plura attribuuntur propter unam formalem rationem considerandi 65 95 I Et est dicendum quod quaelibet scientia, quae est habitus in specialissi- Bad.: oml1lbus cOl1venientem, dicente PHILOSOPHO in IlO P o S t e r i o r um: mo scientiae consistens, unicus est et simplex in re, carens omni « Unius in quantum unum, scilicet secundum unam rationem considerandi, com positione reali ex I diversis secundum rem, ut partibus existentibus et Zucc. una est scientia.» manentibus in ipso, et hoc aequali simplicitate illi quam habet quilibet Unde secundum quod determinavimus in Ia quaestione de diversitate habitus affectivus, et universaliter I quaelibet forma una recipiens Bad.: theologiae ab aliis scientiis, si sint sic aliqua diversa quod non communi- 70 00 intensionem et remissionem, et hoc secundum modum iam supra tactum. eant in ratione considerandi, nullo modo habent unum habitum scientiae Unde non est minor simplicitas in habitu scientiae metaphysicae, in in anima, ut moralis scientia et mathematica. Si vero fuerit subiectum quocumque gradu habeat eam aliquis, quam in habitu temperantiae et idem secundum rem, propter tamen diversas rationes considerandi illud quam in albedine, ita quod per primum actum generativum habitus non habet unum habitum scientiae in anima, sed diversos, quemadmo- habetur tota realitas habitus, quemadmodum ex primo actu generativo dum naturalis scientia et astrologia, in quantum ambae considerant 75 5 albedinis I habetur tota realitas albedinis, licet in gradu imperfectis- S 51'. motum caelestium, quia non eodem modo, omnino sunt diversi habitus Isimo, a quo habet procedere per intensionis motum ad gradum perfec- H 51' A I35,·m ;nr.in anima. Metaphysica autem, quae considerat de primo ente, et I ideo de tum. ente simpliciter et omnibus entibus secundum rationem communem Sed habitus, quousque sunt sub determinato gradu imperfectionis considerandi ut ens, unicum habitum generat; aliarum autem scientia- debiliter firmati in subiecto et de facili mobilis, non dicuntur habitus sed rum quaelibet secundum propriam rationem considerandi unum habi- 80 IO dispositio, quae fit ipse habitus per profectum ad gradum ulteriorem. Et tum generat. non est differentia quoad hoc in formis recipientibus magis et minus, nisi Et in quantum metaphysica sub scientia simpliciter dividitur contra in actibus sibi respondentibus, quibus diversimode diversae formae alias, ipsa componitur ex genere quod est scientia simpliciter, et propria intenduntur, ut de imperfecto in eis fiat perfectum. Propter quod maior differentia, compositione rationis, et aliae similiter ab invicem distin- videtur esse differentia partium in quibusdam quam in aliis, et ideo B 370" C 43" guuntur specialissimis speciebus, in I quibus stat distinctio. I et est 85 15 maior apparet in eis compositio ex illis partibus quam in aliis. Sunt enim quaelibet scientia stans in specialissimo unus habitus, compositione de numero talium formarum quaedam quae non nisi ex actibus confor- rationis compositus ex genere et differentia, non divisibilis ulterius mibus eisdem secundum speciem I generantur et augmentantur, ut sunt A 135 secundum formae additionem aut differentiam, sed in individua, ut illae quae sunt naturales, puta albedo, quae I ab actu infrigidandi 0227 grammatica in grammaticam Sortis et grammaticam Platanis. Et quia generatur et intenditur in nive, et hoc sive a diversis infrigidantibus sive quilibet talium habituum scientialium non simul habetur, sed successive 90 20 ab eodem, modo infrigidando intensius, modo remissius, aut lumen, acquirendo partem post partem, ideo de unoquoque talium est quaestio quod ab actu illuminandi generatur et intenditur, et hoc sive a diversis utrum sit compositus ex illis partibus, et sic utrum scientia sit composita luminosis eandem partem medii illuminantibus, sive ab eodem illuminan- te, modo remissius, modo intensius. Sunt vero aliae formae recipientes ABCDHIS magis et minus, quae generantur et augmenta nt ur I ex actibus difformi- I 178" 63 sed] om. B 64 propter] quod addo B 66 Posteriorum] Posterum ( ?) sed Posteriorum i. m. ai. man. C Posterum (? post?) BDHIS 69 Unde] ". determinavi- ABCDHIS mus] determinavimus unde secundum quod D 73 secundum] i. m. ai. man. C 75 naturalis] i. m. ai. man. C 77 Metaphysica] quae addo sed exp. H 83 componi- tur] opol S 84 compositione] vel comparatione? A comparatione H 88 in] om. I 2 quam] om. S 3 ita] ut addo et exp. A 3 quod] enim addo sed dei. A 6 a] in S 9 firmati] formati I IO dispositio] et (/{/d.? C II in] sup. lin. A 13 imperfecto] 66-68 ARIST., Ana/. post., II, C. 3 (TransI. Iacobi, ed. L. MINIO-PALUELLO-B.G.DoD, p. 72, imperfectio B 15 ex) in S 17 et] in (/{/d. BCDH IS 17 sunt] Olli. H 23 Sunt ". aliae] Aliae vero sunt I I. 17-18; TransI. Ioannis, ed. ID., p. 159, I. 28; Recensio Gulielmi, ed. ID., p. 323, I. IO; Iunt., 1,2, r. 414E; 90b 21). 69-77 Cr. HENR. DE GAND., Quaest. ordo (Summa), art. 7, q. I (ed. 1520, I, r. 48rC-D; ed. 1642-/646, I, p.120b-12Ia). 00 Cr. supra, p.90,50-91,89. 96 QUODLIBET IX QUAESTIO 4 97 B 370'b bus, I ut sunt habitus cognitivi scientiarum specialium continentiu~ 25 diversa. Quorum quilibet plurificari I potest secundum numerum, et sic A 135' cognitiones principiorum et conclusionum, quorum videntur esse diversI firmare et intendere habitum quoad notitiam illius principii cuius actus habitus, ut alius sit habitus principiorum, alius conclusionum, et diversi 55 plurificantur, ut per hoc magis unum principiorum cognoscatur quam habitus diversorum principiorum et diversarum conclusionum, ex quibus aliud. Et non solum sic augmentatur habitus in cognoscendo plura componatur sicut ex re diversis, ipsa scientia tota horum cognitiva, puta principia pluribus actibus secundum speciem differentibus vel quasi, sed metaphysica aut geometria, quali modo non videntur inter se habere 30 etiam in cognoscendo idem principium pluribus actibus solo numero compositionem formae naturales, non ex actibus nostris, sed ex actibus differentibus. Cumque habitus dictus sic sit generatus usque ad certum naturae generatae et augmentatae. 60 gradum ex actibus cognitivis principiorum, ipse habitus principiorum est Bad. 355'8 I Sed non est ita, quia unius talium scientiarum specificarum non est nisi principium et dispositio cognoscendi conclusiones per actus proprios unicus habitus simplex, et non minus simplex quam formae naturales ex cognitivos, qui etiam sunt augmentativi habitus praecedentis, et nullius actibus uniformibus naturalibus generatae. Et est unusquisque habitus 35 alterius generativi. Et quoad hoc quod per actum cognoscendi conclusio- talium scientiarum specificarum generatus ex actibus nostris cognitivis et nem habitus primus I est intentus, dicitur idem habitus esse habitus illius B 370" augmentatus, ex quo etiam consimiles actus habent eIici, quemadmodum 65 conclusionis, et hoc diversarum conclusionem secundum quod per actus et singulae virtutes, quae sunt habitus affectivi simplices, habitus sunt cognitivos diversarum conclusionum augetur, qui sunt diversi inter se elicitivi talium actuum, ex qualibus generantur. quasi specie, et quasi genere differentes ab actibus quibus habitus Zucc. 77,b I Verumtamen si ordine recto acquirendi aliquem talium habituum 40 principiorum est generatus et augmentatus. Quorum quilibet qui est ad cognitivorum procedatur, primo habet generari ex actu cognitivo quo eandem conclusionem, plurificari potest secundum numerum, et sic cognoscimus, primum I principium illius scientiae, et est in gradu infimo. 70 firmare et intendere habitum eundem quoad notitiam illius cognitionis, Et in quantum huiusmodi, est habitus primi principii quod est princi- ut per hoc magis una conclusio cognoscatur quam alia, et non solum sit pium cognoscendi alia principia posteriora, ut semper praecedens secun- habitus augmentatus in cognoscendo plures conclusiones pluribus acti- dum id quod de habitu generatum est de ipso, sit principium et dispositio 45 bus quasi secundum speciem differentibus, sed etiam in cognoscendo apud cognoscentem cognoscendi sequens, ita quod ex quolibet ~ctu eandem conclusionem pluribus actibus solo numero differentibus. cognitivae augetur et intenditur habitus cognitivus generatus a pnmo 75 Sed est advertendum quod tam circa principia quam circa conclu- actu cognitivo cognoscendi primum principium simpliciter primum. Et siones varii sunt modi cognoscendi. Et est circa principia triplex: semper quoad hoc quod per ipsum habitus primus est intentus, dicitur principia enim cognoscimus uno modo in quantum terminos cognosci- H 52" ille I idem habitus I esse habitus illius principii vel conclusionis, cuius est 50 mus, et est via definitiva, sciendo quid dicitur per nomen; principium S 51" actus. etiam cognoscimus alio modo via sensus, memoriae et experientiae; Et sunt isti actus cognitivi diversi sicut et ipsa principia cognitiva sunt 80 principia etiam cognoscimus tertio modo ratione ducente ad impossibile. Conclusiones etiam cognoscimus syllogismo, sub quo continetur ABCDHIS enthyme-Ima, et inductione, sub qua continetur exemplum, et hoc vel Zucc. 26 conclusionum] conclusiones sed in conclusionum(?) COIT. S 29 diversis] con! A diversa BC (sed -s addo sup. lin.?) DHIS 32 generatae et augmentatae] generatis et ABCOHIS augmentatis, sed in generatae et augmentatae COIT. A 33 Sed] lac. S 33 quia] quod S 33 specificarum] I'el specificatarum? A specificatarum BCDH IS m. man. 53 Il Post plurificari i. m. Verte folium ad tale signum, et signum datur, quod repetitur ante COIT. A 34-35 et ". generatae] i. m. man. COIT. A 35 generatae] generatI ABCDHIS verba sequentia huius textus, i. m. inferiori! 135v. A 54 firmare] formareC (sed firmare 36 specificarum] vel specificatarum? ADS specificatarum BHI 36 cognitivis] cognitis i. m. ai. man.) OHS 56 aliud] alius I 4 sic] sit BCOHS 56 augmentatur] BC (sed in cognitivis COIT.) OHIS 37 etiam] per S om. O 38 habItus." sunt] om. augmentatus BC (sed -tur i. m. ai. man.) OHIS 57-59 vel ". differentibus] om. (ham.) I 38 affectivi] effectivi sed in affectivi COIT. A 39 elicitivi talium] elicitivi (hom.) S 62 cognitivos] congruos(?) sed cognitivos i. m. ai. man. C cognoscitivos B (quod exp.) talium elicitivi S 39 ex] et sed exp. et ex sup. lin. A i. m. B 39 ex ". 70 cognitionis] ser. sed dei. et conclusionis i. m. ai. man. C 71 una] uno S generantur] om. I 39 qualibus] qualibet BC (sed in qualibus COIT. ai .. man) OHS 71 conclusio] om. C (sed et sup. lin. ai. man.) 9" B 71 et] om. C 71 sit] sic C 43 primi principii] principii primi sed inv. A principii primi BOHIS 45 pnnclplUm et 73 in] om. O 75 Sed est advertendum] Advertendum est autem I 77 terminos ." dispositio] dispositio et principium S 46 apud] Ipsam addo S 49 mtentus] vel Et] cognitio(?) sed dei. et terminos ". Et probabiliter i. 111. man. COIT. sed nunc insutum in inIensus? A intensus BCDHS 50 principii vel conclusionis] i. m. man. COIT. A dorso voluminis A 78 quid] quidam OS 78 dicitur] om. S 50 vel] om. I 98 QUODLIBET IX QUAESTIO 5 99 habendo medium demonstrativum, vel habendo medium non demons- ratio essendi, et sui ipsius ut est aliquid compositi, et totius compositi in trativum. Et omnibus mediis augmentatur habitus in suis actibus, sed quantum est compositum, et materiae ut est aliquid in ipso, sic est non nisi secundum intensionem et remissionem, semper intenso et 85 IO principium cognoscendi eorundem, et est per se mensura scientiae quae remisso existente eodem simplici secundum rem, differente solum secun- habetur de scibili. Et ideo, sicut ipsa simplex est, licet dat esse composito dum rationem, ut dictum est supra de albedine. et materiae, sic et scientia mensurata secundum ipsam simplex est, licet Cumque habitus fuerit generatus, ex ipso habent elici actus consimiles per ipsam habeatur scientia de composito. D 227" eis ex quibus est generatus, I et in singulis intenditur habitus, ut perfectius cognoscantur tam principia quam conclusiones. Principia enim perfec- 90 tius cognoscuntur cum ex ipsis cognoscuntur conclusiones elicitae, et QUAESTIO 5 conclusiones perfectius cognoscuntur cum cognoscuntur in principia resolutae, et unum principium perfectius cognoscitur iuxta alterum UTRUM VOLUNTAS MOVEAT SE IPSAM cognitum, et una conclusio iuxta alteram, et singula cognita iuxta A I 3yb singula, non solum in principiis et conclusionibus unius scientiae, sed 95 I Circa secundum arguitur quod voluntas non moveat se ipsam, quia cum 1 179" plurium, sive sint penitus diversae, sive se habeant ut pars I et totum, sive ipsa sit simplex, una et eadem, tunc idem respectu eiusdem est simul actu Zucc. 7! ut subalter-Jnans et subalternata, de quorum differentiis alibi locuti 5 et potentia, quia movens in eo quod movens, in actu est respectu moti, et sumus. motum in potentia est respectu moventis. Illud autem est impossibile, quia actus et potentia sunt contraria circa idem, quae sese non compa- tiuntur. Contra. Grave, quod materiale quid est, movet se ipsum, cessante IO generante et non existente prohibente, et similiter animalia in motu Bad. 356«: I Quod ergo arguitur primo, quod «scientia est composita quia acquiri- 00 C 43" progressivo. Ergo multo fortius voluntas, quae est quid immateriale. H 52,b tur pars I post partem», dicendum quod non oportet hoc I de scientia plus quam de albedine. Non enim habet partes plures nisi virtute et ratione sola differentes, sicut neque albedo, ut dictum est. Bad. 356'° A 136,-m.inf.11I Ad secundum, quod «scientia est I compositum quia per ipsam sciens B 370'b assimilatur composito»: per idem posset probari quod Deus esset I 5 I Hic oportet considerare sex habentia se per ordinem secundum rationem Bad. 35( compositus, quia sua scientia, quae est sua essentia, assimiJatur composi- movendi, quae secundum ordinem suum maiorem et minorem differen- to. Ideo dicendum quod forma in re composita, sicut est principium et 15 tiam habent inter movens et motum. In primo enim minus differunt quam in secundo, et sic deinceps, et hoc largissime accipiendo motum ad motum secundum rem et propriissime dictum, et ad motum secundum rationem ABCDHJS et impropriissime dictum. Et universaliter verum est in omnibus moventibus et motis, quod 83-84 vel ... demonstrativum] om. (ham.) HS i/er. sed va- cat superscr. C 86-87 solum secundum] inI'. D 88 generatus] et addo D 89 ut] et sed exp. e/ ut i. m. B 90 tam] sup. lin. man. corr. A 90 quam ... Principia] om. (ham.) D 91 cum ... ABCDHlS cognoscuntur] om. S 91 elicitae] et conclusiones elicitae addo sed va- cat superscr. C 93 iuxta] ultra S 96 pars] et addo S 97 subalternata] subalterna B 00 Quod 9 sic] ~icut BCDHIS 10 .eorundem] eorum B 71 simplex] licet addo H IO est] ergo] Ad illud ergo quod I 4 I'] Passus sequens in ima marginesequen1is paginae ent (e) H II Ipsam] Ipsas H 2 Utrum ... ipsam) (cf. supra, p.89, 11-12) scriptus est, post idem signum p. 97,53, quad tinea cum signo infine illius textus retigatum est. A 3 Circa secundam ... ] signum (linea I'er/iratis sub tribus punetis) in extrema margine ad initium huius ab aliquo appositum est, forsan ad no/andam /o/am quaestionem A 4 sit] 87 Cr. supra, p. 90, 54-59. 95-98 Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ordo (Summa), arI. 7, SIC D 5 movens] est addo sup. lin. C IO prohibente] neque amovente ipsum addo sed q.4 (ed. 1520, I, f.52rB-53rl; ed. 1642-46, I, p. 130b-133b). 00-1 Cr. supra, p.16-18. dei. A Il progressi vo] progressi ve H 15 differunt] differenter BCDHIS 3 Cr. supra, p.90,62-91,68 et 98,85-87. 4-5 Cr. supra, p.89, 19-20. 19 est] sup. lin. A 100 QUODLIBET IX QUAESTIO 5 101 virtus et ratio moventis et moti necessario sunt contrariae, quia, ut 20 et motum. Unde ultimum movens et motum, in sexto I gradu movens et Bad.35 procedit prima obiectio, virtus et ratio moventis est ex dispositione motum, differentiam habent inter se secundum substantiam et essentiam perfectionis, qua est in actu et fluit in aliud, virtus autem moti est ex et distant loco et magnitudine, cum moventia et mota in aliis gradibu~ dispositione imperfectionis, qua est in potentia et recipit ad suam per- intermediis non penitus differant secundum substantiam aut secundum Zucc. 78,b Ifectionem aliquid ab alio. Et ideo universaliter movens nullo modo 55 locum. motus, cuiusmodi est Deus, et universaliter motum nullo modo movens, 25 Unde I in quinto gradu, ubi animal movet se ipsum motu processivo, I D 227" C 43,b cuiusmodi est prima materia, summe distant secundum essent iam, quia movens et motum partim differunt secundum substantiam et partim non, Deus est pure actus et summe perfectus, materia vero est pura potentia et et partim distant loco et partim non. summe imperfecta. Et incipiendo a summo PHILOSOPHUS IlIO D e a n i m a determinat in Illa autem sex quae dicto modo se habent per ordinem secundum 60 quod primum movens secundum locum non est potentia vegetativa, quia rationem movendi, sunt ista: primum est voluntas divina in volendo; 30 ipsi non respondent organa progressionis in plantis, neque intellectiva secundum est voluntas creata in volendo, de qua est quaestio, et propter speculativa, quia non speculatur agibilia propter quae est motus, neque quam ad maiorem declarationem eius de aliis sermonem inducimus; intelligentia practica, secundum quod determinat. Et secundum quod ibi A 135" tertium est intellectus creatus in intelligendo; quartum est grave aut I leve expressius dicit THEMISTIUS, «practicus intellectus non est dominus motus in movendo se ipsum, de quo procedit secunda obiectio; quintum est 65 quia saepe meditatur dignum fuga , puta terrae motum aut bestiam, et salta; B 371" animal in movendo se ipsum motu I progressivo; sextum est generans in 35 cor, tamen manet in loco animal, et delectabile aliquod particula corporis S 52" moven-Ido aliud extra se separatum ad alicuius generationem. sentit, quiescit tamen totum animal, tamquam alio existente domino eius Bad. 356'F I Primum istorum movet se ipsum in volendo sive ad actum I volendi. Et quod est moveri. At vero neque concupiscentia motus domina est neque ira: H 52'" non differunt voluntas ut movens et mota nisi secundum rationem continentes enim irati concupiscentes quiescunt.» Et concludendo determi- tantum, sicut et ipsa volitio secundum rationem tantum differt ab 70 nat quod haec duo movent: appetitus et intellectus practicus, sed intellec- eisdem. Unde et largissime loquendo et nomen extendendo, velle sive 40 tus non movet nisi quia appetitus movet. I Unde in motu animalium Bad. 351 actus volendi Dei motio sive motus quidam secundum rationem dicitur progressivo movens est anima bruti secundum appetitum sensitivum, in divina voluntate, et secundum rationem voluntas ipsa, in quantum animal vero quod est homo, in quantum homo, secundum appetitum movens, est quasi perfectum et in actu, et in quantum quasi motum, est rationalem qui dicitur voluntas. Totum autem compositum est quasi imperfectum et in potentia, et ipsa volitio est quasi motio et actio 75 motum. Zucc. 79" existentis quasi in potentia, I ita quod dicere quod secundum quod est 45 I Sed quia animal non movetur nisi organice, oportet quod sit organum B 371'b quasi in potentia, sit movens se ipsum, hoc est impossibile, sed solum aliquod quo anima secundum appetitum utitur ad motum, in quo secundum quod est in actu, movet se ipsum secundum quod est in ponendum est id quod appetit ut movens est. Unde dicit A VERROES: potentia. Cetera vero moventia et mota, secundum quod ordine naturae magis ABCDHIS recedunt ab ipso, maiorem habent et minorem differentiam inter movens 50 52 habent] secundum se addo S 56 processivo] progressivo BS 57 differunt ... partim] am. (ham.) D 58 et 2 ... non 2] om. (ham.) C 60 vegetativa] negativa BD ABCDHIS (sed in negativa corr.) H 61 neque] nec I 72 anima] i. m. aI. man. C 78 appetit] ser. sed in appetitus mUI. aI. man. C 24 movens] secundum virtutem addo sed deI. A 24-25 nullo ... Deus] cuiusmodi est Deus, nullo modo motus sed signis inversionis inI'. A 25 motum] quod addo Sup. lin. 58-63 ARIST., De an., III, C. 9 (Iunt., Suppl. II, f. 191A, F; in ALBERTIMAGNI Comm., ed. graphide(?) 3' man. A 25 modo] est addosup.lin. graphide(?) 3' man. A 32 quam Cl. STROICK, p.229, I. 79-82 et p.230, I. 86-87; in AVERROISComm., ed. St. CRAWFORD, ad maiorem] om. C 36 se] separatum ad alia extra se addo sed va- eat superser. C p. 511, I. I-p. 512, I. IO et p. 513, I. 1-5; 432b 14-18 et 26-29). 64-67 THEMIST., De an., 37 volendi] volendo ABCDHIS 38 ut] sup. lin. A 38 mota] motum S VII (TransI. Moerbeke, ed. G. VER8EKE,p. 263, I. 4-9). 67-69 Ibid. (TransI. Moerbeke, 39 sicut ... differt] om. (ham.) sed suppl. i. m. H 39 ipsa] nolun- addo sed exp. eI dei. C ed. G. VER8EKE,p.264, I. 19-23). 70 Ibid. (TransI. Moerbeke, ed. G. VER8EKE,p.264, 41 Dei) dicitur(?) sed in Dei corr. 01. man. H 41 quidam] quidem sed -dam i. m. ai. I. 24, 30; p.265, I. 42-44). 78-82 AVERROES,De an. lJI Comm. 55 (ed. St. CRAWFORD, man. C p.525, I. 16-20; lunt., Suppl. II, 196D). 102 QUODLIBET IX QUAESTIO5 103 «Corpus movetur a primo instrumenta, ita quod primum instrumentum oportet, si moveatur aliqua particula, quiescere aliquam. et propter hoc quod movet et quod est subiectum animae desiderativae, est in corpore 80 iuncturae in animalibus sunt. Quemadmodum enim centro utuntur iunctu- animalis in uno loco, a quo expelluntur partes quaedam et ad quem ris, et fit tota pars in qua est iunctura, et una et duae, et recta et curvata; attrahuntur partes aliae.» Et cum hoc oportet quod in illo sit idem permutatis potentia et actu propter iuncturam, quod autem in iuncturis aliquid, quod principium et finis motus esse potest. «Omnis enim motus IO potentia et actu sunt, aliquando quidem unum, aliquando autem dividitur. S 52'" compositus ex attractione et expulsione, necesse I est ut principium a quo fit Sed semper principium primum, in quantum principium, quiescit, mota H 52'b expulsio, sit finis ad quem est attractio, sicut motus gyrativus. Quoniam I 85 particula quae de subtus, ut puta, brachio quidem mota cubitus, toto autem motus animalis compositus est ex attractione et expulsione, manifes- autem membro hu-Imerus, tibia quidem genu, toto autem scaleo verte- B 371" tum est quoniam, quando pars dextra movetur a nobis et sustentati sumus brum. ». Et infra: «Quare, si animal esset brachium, hic utique esset Zucc. 79,b super sinistram, tunc quaedam par-Ites illius partis erunt expulsae ad 15 principium animae moventis.» Et infra: «Semper autem necesse est in anterius, ut anteriores, et quaedam attractae, ut quae sunt posteriores. Et medio esse amborum principium animae moventis,' amborum enim extre- attractio et expulsio earum non est in rectitudine, sed secundum lineas 90 morum medium ultimum». magis curvas quam rectas, et ideo assimilatur gyro.» Et ista pars quiescens De eo vero quod tale debet esse extra se, I dicit ibidem inter iam dicta: C 44" est per motum attractionis finis, et per motum expulsionis principium. Et «Quod quidem igitur unumquodque in se ipso aliquid oportet habere ideo necesse est ibi esse gibbum, «ita quod signum medium in gibbo sit 20 quiescens, unde principium eius quod movetur, erit manifestum, sed omnis quiescens, a quo erit principium expulsionis et in quod erit finis attractionis, qui in ipso, quies insufficiens, si non sit aliquid extra simpliciter quiescens et et concavum sit motum tam a dextris quam a sinistris. Et sunt principium 95 immobile. Quemadmodum enim in ipso oportet aliquid immobile esse, si et finis in hoc motu diversa definitione, magnitudine autem idem, sicut futurum sit moveri, sic adhuc magis extra animal oportet esse immobile, ad Bad. 356'H centrum. Et quod tale est in animali, est cor». quod appulsum movet quod movetur. Si enim cadit semper, puta muribus A 135,b I Ad cuius ampliorem intellectum I, quia A VERROESnon viderat dicta 25 quae in arena progrediuntur, non procedit ipsum animal si non terra I 179'b ARISTOTELISin libris de motu progressivo I et de causis motus animalium maneat, neque vo/atio aut natatio si non mare aut aer sistat.» Et ut dicit 0228" quia non habuit eos translatos, ut dicit in passu isto, sciendum quod in 00 De I motu progressivo animalium: «Semper permutatur quod I S 52" omni motu animalis ex se generale est id quod movetur et movet, ex se movetur, firmatum ad suppositum ipsi. I Propter quod, sive subtus feratur Zucc. 7' habere aliquid fixum immobile in quo figitur et sustentatur, et hoc tam hoc velocius quam ut firmari queat, quod facit I in ipso motu, sive totaliter, H 53'" intra se quam extra se. 30 neque unam habet resistentiam his quae moventur, nihil in ipso potest De eo enim quod tale debet esse intra se, dicit PHILOSOPHUS, D e movere se ipsum.» Et ut dicit De causis motus animalium: c a u s i s m o t u s a n i m a Ii u m in principio: «Omnis motus animalium 5 «Necessarium autem et hoc alterum esse a moto, et totum a toto, et partem nullam esse eius quod movetur». Et infra: «Talia omnino necesse et in ABCDHIS ABCDHIS 81 partes quaedam] i. m. man. eorr. A 84 et] om. D 84 fit] sit C 85 gyrati- 8 curvata] una(?) addo sed dei. eI exp. C IO sunt in lac. lI1an. eO/'I'. A ... dividitur] vus] «de cercle en cercle» (A. BLAISE, Lexieon Latinitatis medii ae I';, p. 431) 86 autem] 20. quiescit] quiescitur D 13 autem ... toto] 0111. (ham.) 13 scaleo] SCI'. sed C est addo sed exp. A 86 autem motus] inv. B 88 sinistram] sinistrum D spleto(?) I. m. man. COl'l'. C 14 infra] Semper autem necesse est in medio addo 89 anteriores] anterius sed in anteriores eorr. man. eorr. A 90 Et] om. B homoioceph. (ei lin. 15-16) sed exp. et dei. A 16 animal] om. C 16 principium ... 90 quiescens] acquiescens BCDHIS 93 gibbum] o fit addo sed o exp. et fit dei. C amborum] 0111.(holl1.) sed suppl. i. 111.H 24 movet] movetur BCDHIS 25 quae] 94 quod] quid D 95 sinistris] principium(?) et(?) primus(?) motus(?) quiescens(?) quo S 26 maneat] moveat sed in maneat COl'l'. S 26 neque] nec I 26 aUf 2J ei addo sed exp. A 96 sicut] sunt S 97 animali vel alter C 98 quia] quod B addo D 28 feratur] h(?) addo C 30 neque] nec I 31 Et ut] Aut S 83-91 Ibid. (ed. St. CRA WFORD, p.525, I. 20-p. 526, 1.33; lunt., Suppl. f. 196D-E). 14-15 Op. cit., c.8 (Iun!., VI, 2, f.4IM; 702a 31-32). 15-17 Op. cit., c.9 (Iun!., VI, 2, 93-95 Ibid. (ed. St. CRAWFORD, p. 526, I. 44-46; lunt., Suppl. II, f.196E). Ibid., 95-97 f.42C; 702b 15-17). 19-21 Op. cit., c.1 (Iun!., VI,2 f.38G-H; 698b4-7). (ed. St. CRA WFORD, p. 526, I. 55-59; Iunt., Suppl. II, f. 196F). 00 Cf. A VERROES, De an. 21-26 Op. cit., c.2 (Iun!., VI, 2, f. 38H-I; 698b 12-18). 26-31 ARIST., De animalium 11/ Comm. 54 (ed. St.CRAWFORD, p.524, 1.59-61; lunt., Suppl. II, f.196B). incessu, C. 3 (Iunt., VI, I, 204K; 705a 7-12). 31-33 ID., De motu animalium, C. 2 (Iun!., 4-14 ARIST., De motu animalium, c. I (Iun!., VI, 2, f. 38E-G; 698a 15-b 4). VI, 2, f.381; 698b 18-20). 33-37 Op. cit., c.4 (lunt., VI,2, f. 39M-40A; 700a 18-23). 104 QUODLIBET IX QUAESTIO 5 105 ipsis habere quiescens, et extra ad quod propulsentur. Quae», ut dicit motu alterationis duplicis, statim impetuose movet membrum orga- ibidem, «non solum necessaria sunt in motis ex se secundum locum, sed in 35 Inicum motu locali duplici attractionis et expulsionis, ut iam videbitur, A 136' Bad. 357'H motis secundum inspirationem et respirationem, I et aliis motibus ex tamquam id quod movet alia motu consimili. Secundum enim quod dicit se.» 65 PIHLOSOPHUS finem D e m o t i b u s a n i m a Ii um: «Alterato prop- ante Ad sciendum autem specialiter modum motus progressivi animalium, ter sensum loco qui circa principium, aut permutato secundum caliditatem qui tactus est in argumento, dicit in De motu progressivo: et frigiditatem aut secundum aliquam aliam talem passionem, cum fiat «Semper quod movetur, duabus utitur organicis partibus quibus facit 40 altera tio circa cor, habitae simul permutantur extensae et conductae motum», et hoc distinctis in eodem secundum dextrum et sinistrum.» partes, ut ex' necessitate propter hoc fiat motus in animalibus. Et multam Secundum quod post pauca subdit dicens: «Unum corporis secundum 70 (acit corporis differentiam in ruboribus et palloribus et timoribus et locum mutationis principium natura: hoc quidem dextrum; oppositum tremoribus, et his contrariis». Intellectus autem operabili cognito alterat S 52'b autem, quod natum est sequi, sinistrum.» Et ut dicit D e m o t i b u s passione quadam I spiritualis affectionis vo-Iluntatem, ut iam infra Zucc. I a n i m a I i um: «Amborum necesse est in medio esse principium animae 45 videbitur. Ad quam sequitur alteratio secundum appetitum, quando de moventis, sed movens ambo necesse est unum esse. Hoc autem est anima, non volente fit volens. Et tunc imperio suo mo-Ivet organa motu locali, H 53'b alterum existens a magnitudine tali, his quidem in corde, his autem in 75 quemadmodum movet appetitus sensitivus, ut dictum est. proportionali. » Unde tertium movens motum, et eodem motu movens quo movet, Et secundum quod determinat in Ill° D e a n i m a, hic oportet scilicet motu Iocali, et est mem-Ibrum, quod est organum virtutis C 44,b quattuor considerare per ordinem se habentia. 50 appetitivae et motivae in corde vel in proportionali. Quod, secundum Quorum primum est movens non motum, quod est bonum appetibile quod iam dicetur, movetur a vi appetitiva animae attractione et expulsio- cognitum. 80 ne, et motum I movet alias partes habitas et consequenter se habentes ad I 179" Secundum est movens motum, sed alio motum quam movet, quod est se, sed vicissim tali motu modo existente in dextra parte, modo in vis animae appetitiva mota ab appetibili cognito motu alterationis sinistra, et non simul in utraque, quia una nota necesse est alteram duplicis, et hoc tam in appetitu rationali quam sensitivo. Bonum enim 55 quiescere, ut dictum est et iam amplius declarabitur. appetibile et malum fugibile alterando causant sensus, phantasias et Quartum vero est motum non movens, et sunt partes habitae et intellectus. Phantasiae autem et intellectus ha-Ibentes virtutes rerum 85 membra animalis exteriora. Alio tamen et alio modo movetur organum ingerunt passiones potentiis appetitivis. Phantasiae enim appetitivas illud secundum partes, dextram scilicet et sinistram, a vi appetitiva virtutes sensitivas secundum calidum et frigidum in suis organis aIterant attractione et expulsione, quam ab ipso eodem motu moventur partes primo, et statim atque continuo alterant eas motu appetitus, ut de non 60 habitae, ut iam dicetur. appetente fiat appetens. Cumque appetitus sensitivus sic motus fuerit Praedicta autem quattuor PHILOSOPHUS fine Illi D e a n i m a reducit in ABCDHIS ABCDHIS 34 et] om. I om. BCDH (sed i. m. ante dicit?) IS 35 ibidem] 39 in] ser. sed dei. 64 movet] monet H i. m. I 66 permutato] per- sup. lin. A 69 Et] conI H eI exp. C sed in esse CO/T. ai. man. C 45 esse] ecce 47 quidem] quidam C 72 affectionis] affectionem sed in affectionis CO''I'. S 73 quam] quem S 73 sequi- 52 cognitum] Tertium addo sed dei. et exp. C 53 motum] motu C 53 movet] tur] i. m. man. CO''I'. A 78 Quod] om. S 80 habitas] habitus B 81 sed] ad B monet H monet(?) I (sed in movens mut.) 55 et] in B 57 Phantasiae ... 82 est] om. C (sed inser. ai. man. 7) intellectus] om. (I1Om.) B 58 passiones] om. B 58-59 appetitivas virtutes] inv. S 63 Cf. infra p. 126,64- 127,93. 64-71 ID., De motu animalium, C. 9 (Iunl., VI, 2, f.42C- 39-41 ARtST., De animalium incessu, c. 3 (Iunl., VI, 1, f. 204L; 705a 19-21). 42-44 Op. D; 702b21-25). 66-69 Op. cit., c.7 (lunl., VI, 2, r. 42F; 701b28-29). 69-71 Ibit!. cit., C. 4 (lunl., VI, I, f. 205D-E; 705b 18-21). 45-46 ID., De motu animalium, C. 9 (lunl., (lunl., VI, 2, f.4If-G; 70Ib30-32). 72-73 Cf. infra, p.126,64-127,93. 75 Cr. VI, 2, f. 42C; 702b 16-17). 46-47 Ibid. (lunl., VI, 2, f.42F; 703a 1-3). 47-48 Op. supra, p.104,61-105,64. 83 Cr. supra, p.IOI, 76-102,97. 83 Cr. infra, p.113, 1- cir., c.1O (Iunl., VI,2, f.42G; 703a 14-15). 49 ARtST., De an., III, cf. c.1O (in ALB. 115,65. 89-92 De an., III, c. 12 (in ALB. MAGNI Comm., ed. CI. STROICK, ARIST., MAGNI Comm., ed. CI. STROICK, p. 236, I. 87-91; in AVERROIS Comm., ed. SI. CRAWFORD, p.245, I. 81-83; in A VERROIS Comm., ed. SI. CRA WFORD, p.538, I. 6-10: lunl., Suppl. II, p.522, l.5-p. 523, I. 15; lunl., Suppl. II, f. 195C-D; 433b 13-19). r. 201 E; 434b 32-435" 1). 106 QUODLIBET IX QUAESTIO 5 107 ad tria dicens sic: «et primum quidem movens depellit et non depellitur .. 'iO moventis. Amborum enim extremorum medium ultimum.» Et sicut hoc ultimum autem solum depellitur non depellens .. medium autem utraque. medium est principium motus inter I dextrum I et sinistrum, similiter et S 53'" H 53'" Multa autem media.» Et sic movens et motum reducit ad unum. Multum inter partes secundum alias differentias positionis. Unde continuo tamen ad propositum valet videre distinctionem eorum secundum 20 subdit: «Similiter autem ha-Ibet et ad alios motus hoc, et ad eos qui de Bad. 35 differentem modum movendi, ut iam patebit. Et sic, ut dicit ibi sursum et deorsum, puta eos qui a capite ad eos qui a spina.» Nullo igitur COMMENTATOR, «motio in talibus componitur ex tribus, scilicet primo 95 modo est hic motus reciprocus existens, quod est terminus communis B 372" motore, medio et I postremo moto. Medium autem potest esse unum et plus amborum, nisi quoad hoc quod, ut dictum est, medium illud est terminus uno.» utriusque existens in utroque et movens utrumque, sed dextrum ut Illud autem organum de quo iam habitus est sermo, est circa princi- 25 quiescit in sinistro et sinistrum ut quiescit in dextro, secundum quod iam D 228'b pium, quod est I medium cordis vel proportionalis, in quo principaliter declarabitur, ut secundum hoc quoquo modo dextrum I possit dici A 136'b est vis animae appetitiva et motiva, ut in signo indivisibili quod ambitur ()() moveri a sinistro, et e converso. I Unde, quia istae partes habent moveri Bad. 35 ab ipso organo secundum partes suas distinctas penes dextrum, sinis- et quiescere vicissim ab anima, et per illas aliae partes animalis exteriores, trum, ante, retro, superius, inferius, principaliter tamen penes dextrum et ideo dicit circa finem D e m o t i b u s a n im a I i u m «quod necesse est sinistrum. Et est ipsum organum totum potentia quidem unum, operatio- 30 illud organum non esse punctum, sed magnitudinem aliquam», et hoc ne autem duo, quia altero quiescente in eo, puta sinistro, alterum divisam in dextrum et sinistrum. movetur, puta dextrum, sed hoc vicissim, secundum quod haec omnia 5 Ut secundum hoc in animal i secundum omnem motum quo movetur, colliguntur sparsim ex D e m o t i b u s a n i m a I iu m. Quae omisit ex se intelligamus ista tria. declaranda in libro D e a n i m a, promittendo ibidem horum declaratio- Primo signum unum indivisibile in medio dicti organi inter sex nem in hoc libello. Et licet, ut dictum est, vicissim altero dictorum 35 differentias positionis quae sunt dextrum, sinistrum, I ante, retro, quiescente, alterum movetur, neutrum tamen eorum ab altero movetur, sursum, deorsum, licet principaliter inter dextrum et sinistrum, secun- sed ambo a tertio immobili quod est anima, quia, ut dicitur VIIIo IO dum quod principaliter illud organum distinguitur, dicente PHlLOSOPHO P h y s i c o r u m, «non contingit ipsum se ipsum movere sic quod utraque in D e m o t u p r o g r e s s i vo: «Oportet esse commune secundum quod Zucc. 80" pars moveatur ab utraque», ita quod sit motus reciprocus. I Et ut dicit continua haec sunt ad invicem, et hic existere principium motus utrarumque ante finem D e m o t i b u s a n i m a I i u m loquens de dextro et sinistro: 40 partium, similiter et stationis, secundum eam quae dictarum partium, «Et in organo dicto contrariis moventur, ut non sit in quiescendo super copulationem. Dico autem, dextrorum I et sinistrorum, et eorum quae C 44" dextrum moveri sinistrum, neque in eo quod hoc illud. Semper autem in 15 superius et inferius, quae posterius et anterius.» Quod signum necessario superiori amborum principium, et necesse in medio esse principium animae est quiescens, quia in omnibus permutationibus fieri oportet in flexionem, rectificationem et principium esse et finem, ut propterea modicus motus AIlCDHIS ABCDHIS 91 soluml sol non B 92 Multa ... media] Multo autem medio sed in Multa ... media 17 sicut] sic D 22 reciprocus) quia, ut dicitur VIII" Physicorum; «sicut contingit cor,.. man. corr. A 92 ad] et D 92 Multum] MI? C 94 patebit] appetebit D ipsum se ipsum movere, sic quod utraque pars moveatur ab utraque, ita quod sit motus 00 ambitur] amabitur sed ambitur i. m. ai. man. C 3 sinistrum] ante addo sed exp. C reciprocus quod est anima» addo sed dei. et va- cat sup. lin. et i. m. A 22 existens) iter. 5 secundum] om. S 5 haec omnia] inI'. B 10-12 quod ... reciprocus] i. m. in! man. sed det. C 73 ut] sicut I 24 utriusque) vel utrumque? A utrumque addo HIS corr. A II contingit] convenit B 13 et sinistro] i. m. man. cor,.. A 15 neque] 24 movens] et vicissim(?) quiescens(?) in uno (/{id. sed dei. A 25 iam] apud(?) nec I 15 hoc] om. D 16 esse] etiam B utramque(?) partem(?) ipsam(?) relinquens(?) addo sed dei. A 27 moveri) iter. sed dei. A 28 et) om. D 30 organum) om. D 32 omnem communem I 35 differentias] differentia B 42 superius et] om. B 44 rectificationem] rectifica- 94-97 A VERROES, e an. III Comm. 65 (ed. St. CRAWFORD,p. 539, I. 31-33; Iunt., Suppl. II. D tionis sed in rectificationem corr. S 44 modicus] medicus sed in modicus corr.? C f.202C). 98 Cf. supra, p.lOl, 76-104,48 et 105,76-83. 6-8 Cf. ID., De an., III, c. 9 (in AL8ERTI MAGNI Comm., ed. CI. STROICK, p.228, I. 70; in A VERROISComm., ed. St.CRAWFORD, p.51l, 1.6-7; Iunt., Suppl. II, f. 190E; 432b Il-i). 10-12 ID., Phys., 20-21 Ibid. (Iunt., VI, 2, f.42G; 702b 17-19). 29-30 Ibid. (Iunt., VI, 2, f. 42D.E; VIII, c. 5 (Iunt., IV, f. 380F-G; 257b 13-15). 12-17 ID., De motu animalium, c.9 (lunt., 702b 31). 38·42 ARIST., De animalium incessu, c.6 (I unt., VI, I, f.206B- VI. 2, f. 428.C; 702b 13-17). C; 706b 18-28). 108 QUODLIBET IX QUAESTIO 5 109 in sensibili parte circa illud medium, sive secundum alterationem sive 45 contracta sive retracta brevior facta est. Alio vero modo est tractio partis secundum locum, secundum modum magnitudinis suae multum et absque eius contractione et ab brevia tione, quemadmodum si quis in magnum motum facit in ceteris partibus corporis, quoniam, ut dicit D e curvando genu attrahat sibi tibiam: ex hoc enim tibia nec contrahitur nec c a u s i s m o t us: «Modica permutatio facta in principio multas et magnas 80 rugescit aut brevior fit. facit differentias deinceps, veluti gubernaculo secundum aliquid modicum Similiter uno modo est pulsio partis per eius extensionem et prolonga- transposito, magna prorae fit transpositio.» 50 tionem, quemadmodum videmus in intestino terrae quod partem quam Secundo vero intelligimus partes organi quae sunt propinqua e signo et primo contraxit attrahendo, deinde in suo progressu extendit, quasi extra circumstantes illud per continuationem ad ipsum, quae principaliter se pellendo, alio vero modo est pulsio partis absque eius extensione et intelliguntur ad propositum esse dextra et sinistra, quarum quaelibet 85 prolongat io ne, quemadmodum si quis genu incurvatum rectificet et per habet in se ante et retro, sursum et deorsum. hoc pellat a se tibiam: ex hoc tibia in se non fit magis extensa nec longior. Tertio vero hic intelligimus ceteras partes habitas in animali, tam 55 Primis modis tractus et pulsus fiunt in partibus dextris et sinistris Zucc. 80'b interiores quam exteriores, cir-Icumstantes illud organum, quae simul organi quae propinquae sunt dicto principio, dicente PHILOSOPHO fine in moventur, moto organo, et hoc motu magno ad motum parvum in D e m o t i b u s a n i m a I i um: «Propter hoc et spiritus complantatus hic I A 136"' organo, et tanto maiore, quanto partes sunt exteriores et magis remotae a 90 l'idetur existens naturaliter ad hoc quod sit motus et exhibeat virtutem. medio et ab organo, quemadmodum in corpore orbiculari moto motu Opera autem motus pulsio et tractio, quare oportet organum augeri posse involutionis, maximum habent motum et vclocissimum partes quae sunt (,0 et breviario Talis autem est spiritus natura», qua utitur anima sicut H 53'h extra in superficie, minimum vero et tardissimum partes I quae circa instrumento in movendo organum illud. Aliis autem modis tractus et centrum, quemadmodum etiam si unico motu simul moveantur rotae, pulsus fiunt in partibus habitis, ita quod in partibus organi fiunt tractus I 179,b minor rota I in maiori, «minor enim rota», ut I dicit PHILOSOPHUS, quasi « 95 et pulsus sicut in sentiente et anima to, anima scilicet, ut est in una parte I Zucc. i S 53'b centrum est maioris». attrahente sibi aliam, licet principaliter attrahit ut est in signo medio Et non solum in hoc differunt motus organi et partium habitarum, (,5 quiescens. Propter quod organum hoc est movens motum, non tam quia quia tunc non esset essentialis distinctio in motu animalis inter organum per ipsam moventur partes habitae, sed quia per unam alia, quemadmo- illud et ceteras partes, ut organum dicatur movens et motum, ceterae dum contingit in motu partium intestini terrae. Hinc dicit ante finem D e autem partes motae tantum, sed differunt in modo tractus et pulsus, qui 00 causis motus: «Et rationabiliter accidit. etenim sensitivum I hoc C 44'b D 228" sunt principia motus localis. I In partibus enim dextris et sinistris dicimus esse, quare altera to propter sensum» etc., ut iam supra. dupliciter fiunt tractio et pulsio, et hoc principali ter, sed eisdem modis 70 In partibus vero habitis fiunt tractus et I pulsus non sicut in sentiente, Bad. 3' etiam in aliis secundum alias differentias positionum: uno modo in sed sicut in inanimato nihil operante I ad motum, quemadmodum H 54" Bad. 357'L partibus organi, I alio modo in partibus habitis. manus tenens baculum attracta, attrahit simul et baculum. Nec est Uno enim modo est tractio partis per eius contractionem et abbrevia- 5 differentia in hoc, propter quod pars habita est mota, non movens. Hinc B 372" tionem, quemadmodum I videmus in animali quod vocatur intestinum dicit PHILOSOPHUS, arum ante I verbum iam dictum: I «Quoniam autem p S 53" terrae, quod, cum partes anteriores aut posteriores contrahit ad medium 75 Bad.3: corporis sui extensi secundum longum, rugescit pars contracta, et ABCDHIS ABCDHIS 78 in] etiam? H 79 nec2] re-adcl. sed exp. H 80 aut] nec H 83 contraxit] contrahit sed in contraxit CO/T. man. CO/T. (I'el man. 3'( ?). ila III IecI io "era sil contrahit?) A 45 sive ... alterationem] i. m. C 51 propinquae] -quae in ras. C 52 quae] quod S 85-86 et ... hoc] om. B 90 naturaliter] habens ({{Id. sed dei. A 97 tam] tamen sed 55 partes] i. m. man. CO/T. A 62 rotae] SlIp. lin. man. ca,.,.. A 67 illud] anI. sed SlIp. exp. eI tamen SlIp. lin. A 98 alia] aliae S I alterato] alteratio I 2 et] om. C Iin.?H 68 partes motae] in". B 71 uno] unum D 76 rugescit]rugessitACDHIS 3 inanimato] animato BC 4 Nec] Neque I 6 ante] finem addo S rugissit B 89-92 Op. Cil., c.IO (lunL, VI,2, f.426G-I-I; 703a 15-22). 00-1 Op. eil., c.9 (Iunl., 48-50 ID., De molli animolillm, C. 7 (lunl., VI,2, f.41F; 70Ib 24-28). 63-64 Ibid. (lunl., VI,2, f.42C; 702b20-22): cf. SI/pra , p.105,65-66. 6-14 Op. eil., c.8 (lunl.. VI,2, VI,2, 41C; 70Ib5-6). f.4IM-42A: 702a32-6). 110 QUODLIBET IX QUAESTIO 5 III contingit et ad manum habere aliquid inanimatorum, puta si moveat supra, et fiunt semper tractus I et pulsus in partibus habitis, manente in D 228 ,b baculum, manifestum quia non erit utique in neutro extremorum anima, eisdem eadem figura sicut et eadem magnitudine, quemadmodum contin- git in motu instrumen-ltorum sese impellentium et trahentium, in Zucc. 8( neque in extremis eius quod movetur, neque in altero principio. Etenim B 372,b lignum habet principium et finem ad manum, itaque etiam propter hoc, I IO partibus vero organis, mutata figura sicut et quantitate, dicente etsi non in baculo movens, ab anima principium inest. Neque in manu: 40 PHILOSOPHO D e c a u s i s m o t u s postmodum: «In automatis quidem et similiter enim habet et extremum manus ad carpon, et haec pars ad curribus non est alteratio, etiam sifiant minores quae intus rotae et circulo cubitum. Nihil enim differt, quae sunt adnata, ab his quae non. Fit enim moveantur. I In animalibus autem potest et maius et minus fieri, et figurae Bad. 351 quemadmodum auferibi!is pars baculus.» permutari augmentatis partIbus.» Et sic principium movens secundum locum, in quantum movens, nullo 15 Immo, licet in partibus habitis non transmutentur secundum I figuram I 180'" modo habet esse in partibus habitis, sed ut motum tantum, in partibus 45 aut secundum quantitatem, tamen in partibus organi necesse est ea vero organi habet esse ut motum et movens, in signo vero medio ut mutari utroque modo. Semper enim in eis contractio fit ad signum movens tantum et non motum, nisi per accidens, in quantum medium medium quiescens, non secundum lineam rectam, sed secundum curvam Bad. 358'P signum non habet esse nisi in extremis motis. I Hinc dicit PHlLOSOPHUS in partis illius quae I movetur, et haec partibus, in quantum moventur I H 54'b A 136'b fine D e c a u s i s m o tus.: «Existimandum autem constare animal 20 motu contractionis, motis ab anteriori et superiori versus pos-lterius et S 53'b quemadmodum civitatem bene legibus rectam. In civitate enim, quando 50 inferius I ad signum medium, manente parte quiescent e a motu progres- B 373" semel stabilitus fuerit ordo, nihil opus est separato monarcho quem oportet sus secundum lineam rectam per totum motum incurvationis partis adesse per singula eorum quae fiunt, sed ipsorum quidlibet facit quae alterius, sed linea illa recta, in quantum continuatur signo medio, ipsius, ut ordinatum est, et fit hoc post hoc propter consuetudinem. In inclinata ad posterius ab initio, licet quousque incipiat incurvari, semper animalibus autem idem hoc propter naturam fieri, et quia natum est 25 magis ac magis declinet ad anterius, ut idcirco, tam propter unius partis unumquodque sic constantium facere proprium opus, ut nihil opus sit in 55 incurvationem quam propter alterius rectitudinem, ipsum signum me- unoquoque esse animam, sed in quodam principio corporis existente, alia dium necesse sit tendere ad posteri us, et propterea versus posterius facere quidem vivere eo quod adnata sunt, facere autem proprium opus propter gibbum inter partes, ut concavum sit versus anterius. Ita quod, si simul naturam. » contrahantur pars dextra et sinistra, est quaedam I incurvatio ad anterius C 45" Quod quidem principium corporis, licet sit principali ter in cordis medio 30 inter arcus partis dextrae et sinistrae, et gibbus ad posterius, in quo est respectu totius corporis, cum totum corpus movetur de loco ad locum, est 60 signum medium quasi secundum figuram semicirculi, quod fit quodam tamen etiam quoquo modo in qualibet iunctura, cum manente toto modo in motu saltus. corpore in eodem loco, movetur pars eius aliqua in signo aliquo medio In motu enim a principio saltus existente signo medio inter dextrum et inter quiescens et motum respectu partis motae ad partem quiescentem. sinistrum quasi inter lineas rectas secundum figuram triangularem simul Quemadmodum enim centro utuntur animalia iuncturis, ut habitum est 35 fit motus et incurvatio secundum dextrum et sinistrum, et fit signum 65 medium in gibbo inter lineas curvas. Et cum iterato simul rectificantur, fit reversio ad triangulum. Et in ista contractione et directione habent ABCDHIS partes ab invicem fixionem et resistentiam inter se mutuo, praeter 9 neque'] nec 9 neque2] nec I IO etiam] et BCDHIS IO hoc] om. S Il Neque] Nec 1 12 carpon] (Cf. A. BLAISE,Lexicon latinitatis medii aevi ... , p. 151: ABCDHIS «carpo (carpio, carpa), carpe»). 14 auferibilis] in lac. man. corr. A 99-00 Hinc ... motus] om. (ham.) D 00 motus] animalium sup. /in. addo parvis /i{[eris 3'(?} man. A 24 fit] sic BDS sit CHI 25 autem] om. 1 22 ut nihil opus] om. (ham.) C 36 tractus] tactus D 39 organis] ser. sed in organicis mUI. [ 41 circulo] n addo sed 22 opus] fit addosed exp. C 26 in] om. D 30 sit] sic D 31 corporis] est tamen exp. H 48 quae] qua H 49 motis] motus B 52 recta] il€/". BC(sed dei.} HIS in qualibet iunctura ut in signo medio inter quiescens et motum addo sed dei. A 31 est 60 quodam] quodem (? quod') C 63 triangularem] ser. sed reser. i. m. ai. man. B tamen] i. m. man. corr. A 32 in ... iunctura] i. m. man. CO''I'. A 64 fit '] sit BDHIS 64 fit 2] sit CHS sic BI 65 iterato] iteratio sed in iterato ("orr. H 35-36 Cf. supra, p. 108,63-64. 40-43 Op. ei/., c.3 (lunt., VI,2, f.4ID; 70lb 10-15). 20-29 Op. cit., C. IO (Iunt., Vl, 2, f. 42I-L; 703a 29-b2). 112 QUODLIBET IX QUAESTIO 5 113 fixionem ad extra, per quam principium motivum existens in signo medio dus in hac est. Motis autem in anterius oportet pedem praecedentem levem utramque attrahit in contractio ne et repellit a se in pulsione, et movetur esse, continuo autem gressu facto, rursum in hoc pondus suscipere, et animal secundum totum simul In saltu. Hinc dicit PHlLOSOPHUS 70 In ()() procedere animal in anterius.» principio De motu progressivo: «Quod saltat, et ad ipsum firma- Quod autem secundum hunc modum, primo scilicet incipiendo motum mentum quod desuper, et ad id quod sub pedibus, facit saltum. Habent I a dextris, progrediantur animalia, secundum quod dicit in principio D e D 229" enim quandam contraresistentiam ad invicem partes in inj7exionlbus, et m o t u p r o g r e s s iv o, signum est ferre onera in sinistris. Sic enim universaliter fixum ad oppressum. Propter quod saltant plus habentes facilius contingit moveri quod fertur, libero eo quod debet moveri primo. saltarios lapides quam non habentes, et currentes velocius currunt quam 75 Propter quod etiam onus non in motivo, scilicet super signum medium, moventes manus. Fit enim quaedam contraresistentia ad manus et ad sicut nec in primo moto, sed solum in movendo, oportet imponi. I Si Bad. 3~ corpus.» Fit enim in motu saltus, quemadmodum si quis dorsum contra enim in I movente et principio motus imponatur, aut totaliter non A 137'" tenentes, moveant crura ad anterius. movebitur, aut difficilius. Sic ergo patet quomodo partes organi, quia Bad. 358'R I Si vero pars organi dextra et sinistra non simul contrahantur et mutantur in motu secundum quantitatem, et oportet secundum diversita- Zucc.81" extendantur, sed vicissim, cum una incurvatur, altera rectificatur, tunc 80 IO tem motuum mutari et secundum figuram. Partes vero habitae, quia non Bad. 358'R extensa ad anterius in parte inferiore, et ad posterius in parte superiore, I mutantur secundum quantitatem, ideo qualitercumque moveantur, continuatur signo communi secundum lineam rectam, et pars contracta quantum est ex se, non oportet mutari secundum figuram. Immo, quiescit super illam et coniungitur signo medio secundum lineam cur- quantum est ex se, respiciunt signum medium secundum lineam rectam vam, et figitur in sua elevatio ne et incurvatione super rectam, et habet - ex se enim rectae sunt -, et sic secundum figuram triangularem; si resistentiam in ipsa in sua extensione. Quod fit simpliciter in motu 85 15 vero respiciunt secundum figuram curvam, hoc accidit eis quia non ambulationis gressibilium, una parte premente et alia pressa, et quae continuantur illi signo nisi per lineas arcuales organi. H 54'" attolitur, praebet ferenti I onus. I Et sic ordinantur secundum figuram ex Et non I solum quae dicta sunt, contingunt in motu progressivo B 373'b una parte habente lineam rectam, ex altera vero curvam. Sed in tali gressibilium habentium dextrum et sinistrum patenter distincta, sed C 45'b progressu dextra pars naturaliter est principium motio nis, ut primo sit etiam in repentibus et aliis non habentibus ea patenter distincta, dicente nata contrahi super sinistram et in incurvatione super illam elevari, et 90 20 PHILOSOPHO ibidem, loquendo de dextro et sinistro: «Hoc autem dearti- S 54" post elevationem I et contractionem iterum extenditur, ut sic ex parte IcuIatum est alteris magis quam alteris. Quaecumque enim organicis Zucc. 8 dextrae incipiat motus, et praeponatur primo pes dexter ad anterius, et partibus utentia, puta pedibus aut alis, aut quocumque alio tali, dictam postea quiescente dextra contrahatur sinistrum et incurvatione sua permutationemfaciunt circa talia magis dearticulata; quaecumque autem elevetur super dextrum, et deinde extendatur et praeponatur pes sinis ter non talibus partibus, ipso autem corpore distinctiones facientia procedunt, dextro. Et ut dicit THEMISTIUSuper !IIm D e a n i m a, «contrahentia 95 s 25 quemadmodum quae sine pedibus, puta serpentes et quae vocantur intestina terrae.» Existit I quidem et his quod dictum est, non autem patet I 180'b et extendentia vicissim sinistra et dextra progrediuntur animalia». Ut enim dicit PHlLOSOPHUS motu progressivo, De «Stante unaquaque,pon- similiter. Unde et in saltu, ubi I quasi simul dextra et sinistra moventur, dextrum B 373" ABCDHIS ABCDHIS 68 ad] ab BCDHIS 68 per ... existens] om. I 69 utramque] utraque S 73 quan- dam] quandem (? quand') C 75 quam2] contra BH 76 Fit] Sit H 77 dorsum] 2 dicit] sup. lin. I 4 fertur] om. S 15 curvam] i. m. man. corr. A 16 arcuales] vel dorsam 1 H 77-78 contra tenentes] contratentes sed in contra tenentes corr. man. (cf. A. BLAISE, Lexicon latinitatis medii aevi ... , p. 67: < nulla est distinctio in ipsis secundum organa I sicut contingit in animal i- A 137'· quattuor, faciunt motum: oportet enim, quemadmodum in quattuor, 40 70 bus. Nullo modo possunt moveri ex se, ut determinat PHILOSOPHUS VIIIO quae deinceps posteriora, ad anteriora moveri secundum diametrum. P h y s i c o r u m, intellige, ut sint sibi principium inchoandi motum sine Palam autem in lente motis. Et sicut contingit in habentibus quattuor causa extrinseca, ut sit movens per principium quod, existens I in una D 229'· pedes aut plures, sic contingit in piscibus habentibus quattuor pennulas parte, movet vicissim alteram. «Hoc enim anima torum proprium est, et aut plures, 'et contingeret in avibus si haberent quattuor alas aut plures. aliter possent stare in medio motus ex se ipsis», ut dicit ibidem. Et quoad Et essent in omnibus tam pedum quam alarum quam pennarum motus 45 75 hoc dicit ibidem quod «quae non moventur a se ipsis, ut gravia et levia, ad latus, sicut est modo in habentibus duo vel plura illorum. moventur aut I a generante et faciente grave aut leve, aut ab impedientia et C 45" Speciale autem accidit in motu repenti um, ut patet in intestino terrae, prohibentia solvente: ab altero enim horum debent I habere quod H 55" quod, cum fuerit super terram contractum in toto corpore a medio, ubi incipiant moveri». Quod cum habuerint, ulterius moventur ex se prose- est proportionale cordi, primo extenduntur et prolongantur expulsione quendo motum, et quoad hoc moventur ex se per accidens, dicente partes anteriores, quae incipit a signo quod est in medio, licet primo 50 HO COMMENTATORE VIIlm Physicorum: «Ex gravi est principium recep- super apparet in parte priore, deinde secundo contrahuntur depressione, quae tionis ut moveatur ab extrinseco, non principium actionis nisi I per S 54" similiter incipit a dicto signo et primo apparet ibidem, et simul attractio- accidens.» Ex se enim moventur exsequendo motum, sed exsequi non ne ab eodem signo et apparente ibidem extenduntur partes posteriores. incipiunt nisi per aliud: vel per generans dans formam qua exsequuntur Et postquam fuerint extensae, tunc demum tertio contrahuntur ad idem ex se motum, vel per removens prohibens, per hoc ponendo ipsa in tali signum, et apparet primo in ipso, et est totum animal contractum sicut 55 85 statu in quo per formam iam habitam possunt exsequi motum. Et sic per prius, et tunc iterum incipit procedere ut prius. accidens moventur a se ipsis, non quia in exsecutione motus aliud sit quo Bad. 358'T I Sic ergo patet quomodo in isto motu animalium progressivo movens et motum non sunt distincta secundum totum et sese ab extra tangentia, ABCOHIS 59 contingit] convenit BC(sed iII contingit co,.,.. a!. /I1all.) OH 61 licet] 0/11. S ABCOHIS 66-67 ·quarto gradu] illI'. D 69 contingit] convenit BC (sed contingit i. m. 0(. mali.) OH 70 ut] COli! A vel cum? D 72 sit] sic B 72 extrinseca] intrinseca S 29 prius] simul sed dei. eI prius i. m. man. corr. A 29 contingit] 9it I convenit 72 ut(?)] l'el cu vel quod? A ut BCOHIS 72-73 ut ... alteram] i. /11. man. corI'. A BCOHS 30 natantibus] pennis addo sed dei. A 31 licet] om. D 33 habente] 78 habuerint] habuerant (hrant) B ut addo sed dei. C 79-82 dicente ... accidens] i. m. habentes sed in habente corI'. A 37-38 sinistrum ... posteriorem] om. I 42 contin- mali. corI'. A 81 principium] primum(?) sed iII principium corr.? A 81 actionis] git] convenit BCOH 45 motus] i. m. man. corr. A 46 latus] latum sed in latus tictionis S 82 enim] om. S 83 exsequuntur] exsequitur BO 86 motus] ser. sed corr.? A 47 intestino] testino sed in- sup. lin. A 49 expulsione] expulsiones D in modus corr.? B 52 simul] similiter H 54 extensae] extende(?) sed in extensione corr. ai. man.? A 55 in ipso] et in primo D 58 distincta] distinctum S 66-74 ARIST., Phys., VIII, c.4 (lunt., IV, f. 365L-366K; 255a2-7). 75-78 lbid. (Iunt., IV, f.3711-K; 255b 35-256a2). 79 AVERROES, Phys. Vlll Comm. 32 (Iunt .. IV, 34-38 Op. cil., c.14 (Iunt., VI,I, f.210K; 712a24-28). f. 372D). 80-82 lbid. (Iunt., IV, f. 3711). 116 QUODLIBET IX QUAESTIO 5 117 moveantur quam ipsa se ipsis, nec quod cessante impedimento alio quam 15 infrigidare, eo quod aufert choleram, quae prohibet naturam infrigidari .. se ipsis motum inchoant - immo quoad exsecutionem motus sunt per se natura igitur erit frigescens, sed cum remotum .fuerit quod prohibet, et causa motus, et generans atque removens prohibens sunt causae per scamonea erit causa remotionis choleme, non causa i1?li'igidationis quae accidens -, sed quia non incipiunt se movere postquam non moveban- 90 sequitur post remo tionem cholerae naturaliter.» tur prius, nisi quia non erant in dispositione qua possent moveri, vel Sicut ergo patet quod, sicut natura est causa per se infrigidans, et propter formae carentiam vel propter formae habitae impedimentum; 20 amotio cholerae non nisi per accidens, cuius amotionis per se < causa> et quoad hoc sunt causa motus sui per accidens, et generans atque est scamonea, et per accidens infrigidationis, sic in gravi causa per se removens prohibens per se, ita quod, si fuerint in locis propriis, nullo faciens descensum est ipsum grave per suam formam, I et amotio H 55'b modo ex eis moventur nisi per violentiam. 95 prohibent is sive ipsum amovens prohibens est causa descensus per Bad. 359'x I In quo differenter ex se moventur gravia et levia, et animalia, quae ex accidens, quod quidem amovens est causa amo tio nis prohibentis per se. se, sine alio movente nisi secundum rationem appetibiIiIis, inchoant 25 Propter quod post praedicta subdit A VERROES: «Potentia vero ad motum, motum postquam prius non movebantur, et cessant a motu se ipsis, quod quam accidit inveniri in corpore simplici, quando invenitur in tempore suae non possunt facere gravia et levia. Unde dicit A VERROES ibidem: generationis quod non movetur ad suum locum naturalem ab aliquo «Generans est illud quod dat corpori simplici generato formam suam, et 00 impedimento, quando generatur in loco extrinseco, aut quando exit a loco omnia accidentia contingentia formae, quorum unum est motus in loco.» suo naturali ab aliquo extrahente, non in-Idiget ad hoc quod exeat in actum, S 54,b B 374" Sed intellige: quod non per se et immediate dat motum, I sicut dat 30 motore extrinseco essentiali, cum sit in potentia accidentali. Et cum ita sit, formam, sed quod dando formam dat motum, quia forma non impedita I et illud quod movetur essentialiter, est illud in quo est potentia vera ad C 45'b est sufficiens in eis causa motus. Unde, cum perfectam habuerit formam motum, scilicet potentia receptionis motus, tunc illud quod movetur in rei extra suum locum naturalem ad absentiam generantis, si cesset pro hi- 5 veritate hoc motu, est materia ex qua generatur corpus simplex: verbi bens, statim se ipso absque omni alio movente movetur ad locum suum, gratia, quod aer, qui est in potentia ignis et superius, est illud quod movetur Zucc.81'b dicente ALGAZELIO Metaphysicae: «Causa dividitur in causam I 35 in rei veritate et essentialiter ad superius, quando .fit ignis.» Et hoc a essentialem et in causam accidentalem, sed causa accidentalis vocatur generante, ut dictum est, sed cum generatum est, et sit extra locum suum, causa improprie, eo quod causatum non pro venit ex ea sed ex alio, quod non absque omni alio per se movetur I in ipsum, dicente PHlLOSOPHO VlIIo D 229" in I 180" fit causa debita essendi causatum nisi cum illa. I Sicut qui removet IO P h y s ic o r um: «Contingit impeditum non sursum esse, sed si auferatur columnam sustinent em, tectum dicitur diruere, quod non est verum, eo quod impedimentum, agit et sursum .fit semper». causa ruinae tecti est eius ponderositas, sed retinetur interim propter 40 Et est per se movens scilicet forma I accidentalis gravis, per se vero B 374'b sustentationem columnae .. remotio igitur columnae aptavit illud ad casum, motum ipsum corpus gravis compositum ex materia et forma substantia- et ruit, quod erat ei, scilicet gravi, propria aciio. Vel sicut scamonea dicitur Ii. Quae non distinguuntur nec loco nec situ, sicut distinguuntur movens ABCDHIS ABCDHIS 88-99 immo ... accidens] i. m. man. corI'. A 89-94 sunt ... removens prohibens] om. I ham.) S 93-94 et quoad ... se] i. m. man. corr. A 94 locis propriis] inv. B 15 naturam] natura BCDHIS 19 Sicut] Sic S 21 scamonea] scamoneae ABClsed 97 inchoant] inchat D 00 est] et C 2 intelligc] intelligo sed in intellige COrI'.S in scamonea COIT.ai. man.) DHIS 26 invenitur] man. COIT.in/ac.? A 28 exit] om. S 2-3 sicut ... motum] om. I ham.) S 4 habuerit] habuit BCDH IS 6 absque . 30 sit] sint D 31 illud] id D 33 motu] motum BC I sed vel motu i. m. ai. man.) movente] om. S 6 movente] se ipso addo ABCDHI 7-(p.323,)26 dicente . 36 sit] sic BCDHIS 37 movetur] m-I?) sed vetur i. m. D 37-39 dicente ... est] et praedicta] propter quod sed dei. eI dicente ... praedicta i. m. man. COIT. 1\ 7 Algazel] vel est divisibile in duo, quorum unum est sed deI. eI dicente ... est i. m. man. corI'. A A verroe? A Augustino C I sed exp. eI Algazel i. m. ai. man.) D I sed in Algazel corr.?) I I sed 38 Physicorum] una(?) qual?) estl?) addo sed eras? A 38 impeditum] impedimen- exp. eI Algazel sup. lin. ai. man.) 8 vocatur] vocante D 9 causatum] tantum D tum D 38 auferatur] auferetur BCDHIS 40 gravis] aliud vero addo sed dei. eI 9 non] om. B 14 Vel] si quis scamnocal ?) addo sed dei. A exp. A 40 vero] sup. lin. A 99-1 Ibid. (Iun!., IV, f. 370G). 7-(p.117,)18 ALGAZEL, Melaph., I, trac!. I, c.IO (ed. 25-35 AVERROES, Phys. VIII Comm. 32 (Iun!., IV, f. 370G-H). 37-39 ARIST., Phys., J. MUCKLE, p. 39,22-35; ed. 1506, f. d2 va-b). VIII, c.4 (Iun!., IV, f.369E; 255b 19-21). 118 QUODLIBET IX QUAESTIO 5 119 et motum secundum partes in animali quoad motum localem, ut iam 70 successive movet se deorsum, et hoc vel velocius vel tardi us, secundum dictum est, et etiam quoad motum augmenti, sed tantummodo distin- dispositionem medii et gravis, quantum vero est ex parte moti vel mutati, guuntur sicut forma et subiectum existens in actu per formam, secundum 45 grave ex se mutatur deorsum, non per violentiam aut resistentiam quod PHILOSOPHUS assignans differentiam inter motum ex se, qui est in mutabilis sed per oboedientiam, I et hoc absque omni successione motus; A 137'" S 55" augmento, et motum gravium et levium, in hoc videlicet quod quoad sed quod moventur deorsum, hoc est ex se, sed non sine medio resistente, aliquid grave et leve magis habent in se principium motuum suorum 75 et SIC movet se grave accidentaliter. «Et cum ita sit,» ut dicit Zucc. 82" quam I quae augmentantur, dicit in IVO C a e 1i e t M u n d i: «Magis COMMENTATOR super IIIm C a e 1i e t M u n d i, «necesse est ut moveat se, Bad. 359'x autem leve et grave in se ipsis videntur habere prin-lcipium horum propter 50 quia movet essentialiter aliud a se. Verbi gratia, homo non movet se propinquissima esse substantiae eorum.» Quod COMMENTATOR exponens accidentaliter in nave, nisi quia movet navem essentialiter, et sic lapis non dicit ibidem: «Totum in gravi movet totum, sed in augmentabili pars una movet I essentialiter nisi aerem in quo est, et sic sequitur motum aeris, sicut B 374'" augmentat aliam distinctam ab ea loco». Et alibi super eundem Ivm dicit 80 est de homine et de nave». Et in fine capituli dicit: «Manifestum quod aer sic: «Causa quare grave movet se remo to impediente, est quia motus eius est necessarius in motu lapidis, et est illud quod promisimus et dec/aravi- consequitur formam gravis sicut proprium accidens, et ideo non indiget 55 mus in P h y s i c i s, sed iste locus est convenientior». extrinseco motore». De quo etiam dicit super III m eiusdem: Unde gravia et levia, postquam sunt generata in forma perfecta absque «Quemadmodum cetera accidentia existentia in re genera ta non existunt in impedimento, quodam modo magis ex se movent se transeundo ad sua ea nisi mediante forma generati, ita est de hoc motu». Et paulo post: ss loca naturalia, quam animalia moventur ex se ad loca m quibus «Propter hoc iste motus non est primus et essentialis a motore extrinseco, inveniuntur sua appetibilia, quia gravia et levia non requirunt quiescens, sed a forma moti, et ideo movetur ex se grave cum impediens quieverit .. et 00 nec intra se nec extra, dicente PHlLOSOPHO e c a u s i s m o t u s a n I- D secundum istum modum assimilatur ei quod movetur per se. Lapis enim m a Ii um: «De inanimatis autem, quaecumque moventur, dubitabit utique movet se in quantum est gravis in actu, et movetur in quantum est in aliquis, utrum in ipsis est quiescens I et movens et aliquid extrinsecorum Zucc. 82'~ potentia deorsum. Causa autem haec est, quia componitur ex materia et 90 quiescentium appellari necesse. Et hoc autem impossibile, puta I ignem et C 46" forma: forma enim eius movet in quantum est forma, et movetur secundum terram aut inanimatorum aliquid.» Et praeterea, si gravia et levia non quod est in materia.» Aliter enim non est in potentia inferius. 65 moverentur ex se, quia a generante et removente prohibens habent Bad. 359'Y I Est tamen hic advertendum quod circa grave differunt per successio- pnnClplUm, multo fortius nec animalia, qUIa non habent formam H 55'" nem I motus et mutatio subito, quoniam, quantum est ex parte moventis appetitus nisi ab appetibiIi, a quo habent principium motus, ut dictum et mutantis, grave se per se, hoc est per formam gravis, mutat subito 95 est, ut propterea nec libere moveant se bruta. faciendo se deorsum, si non sit medium resistens, et si sit medium resistens, I In eis quae sunt moventia et mota I in tertio gradu: scilicet in intellectu Bad. 359' 1 180,b in intelligendo. Cum enim intellectus motus fuerit ab intelligibili intellec- ABCDHIS ABCDHIS 43-(p. 119,)76 quoad ... inferius] ut dictum est, sed tantummodo distinguuntur sicut forma' et subiectum existens in actu. sed dei. eI quoad inferius. i. 111. inf l11an. carI'. A 44 et] sed sed exp. eI et sup. iiII. B 47-49 in hoc augmentantur] i. 111. dexlra suae addiliollis 73 mutabilisJ mutationis BCDHIS 73 obgedientiam] aut resistentiam mutationis addo l11argillalis addo l11all. COI'I'. A 49 quae] 0111.H 50 autem] lege(?) addo sed dei. A (cf iiII. 73) S 73 successione] mutatione successione S 74 sed non] sup. lin. l11an. 58 post] ppo addo sed exp. C 60 et] etiam add, D 66 Est] Et D 66 Est ... corr. A 75 accidentaliter] accidentali D 75-82 et sic ... convenientior] i. 111. nli/l1. advertendum] Advertendum tunc est hic I 67 subito] SCI'. sed in subito CO''I'.ai. l11an. C CO/'I'. A 76 moveat] moveatur BC(sed in moveat eras.)DHI 77 se] iler. B 68 gravis] se addo ABCDHIS 81 et] sup. lin. A 82 iste] ille I 83 gravia] graviora B 84 quodam modo] sup. lin. 111011. co/'/'. A 84 movent] movet BCD(sed in movent corr.?) HIS 84 tran- seundo] i, 111. l11an. corI'. A 3 nec'] neque I 89 extrinsecorum] extra sed exp. ei dei. 43-44 Cf. supra, p. 101,56-58. 49-51 ID., De caelo, IV, C. 3 (in ALBERTIMAGNI COI11I11., eI extrinsecorum i. 111. l11an. co/'/'. A 92 ex] a S 96 mota] scilicet {/l/d. BCDH IS ed. P. HOSSFELD,p. 259, I. 90-92; Iunl., V, f. 251 B; 31Ob 31-33). 51-52 A VERROES,De 97 in] sup. lin. A 97 intelligibili] intelligentia sed dei. eI intelligibili i. 111. l11an. co/'/'. A caelo IV COl11m. 24 (lunl., V, f.252B). 52-53 Cr. ibid. (Iunl., V, r.25IL-M). 54-56 Non inveni, sed cf op. eil, IV COl11m. 2,22-23, 25 (lunt., V, r. 234E-235A; 248D-250L; 253B-254G). 56-58 Op. cil., /1/ COI11I11. 8 (lunl., V, r.198H). 2 61-63 /bid. (lunl., 75-80 Ibid. (Iunt., V, r. 199A). 80-82 Ibid. (Iunl., V, r.199B). 87-91 ARIST., De V, r. 1981-K). 63-65 Ibid. (lunl., V, r. 198K-L). 1110lUanimalium, c.4 (lunl., VI,2, r. 39L-M; 700a 11-15). 120 QUODLIBET IX QUAESTIO 5 121 tione simplicis intelligentiae, virtute sua conversiva quam habet naturali- ita. Deus I enim, etsi omnia movet secundum generalem administratio- ter super se et suum actum et suum obiectum, opponit se sibi ut nem, et diversimode secundum diversitatem mobilium, ut gravia deor- intellectivum I quoddam natum moveri a se ipso, ut a memoria intellec- 00 20 sum, levia sursum, sic et voluntatem secundum eius conditionem. Non tuali informata ipsa notitia simplici circa obiectum: quae sunt unum tamen ex hoc motus omnium debent ei adscribi nisi ut causae universali, obiectum movens eundem intellectum sic conversum, informando ipsum et I praeter hanc sunt motuum diversorum investigandae diversae B 374,b notitia declarativa, secundum quod alibi declaravimus exquisitius. Et sic particulares causae, quarum effectus non sunt attribuendi Deo, etsi ab distinguitur idem intellectus in movens et motum. Est enim movens ut illo sunt vires, quemadmodum motus gravi um non debet attribui danti informatus est I notitia simplici, et motus ut nudus intellectus et in 25 formam gravis qua movetur. Quoad hoc enim dicit AUGUSTINUSuod q potentia ad notitiam declarativam, ita quod, licet non potuit se facere ad Deus sic res administrat, ut eas proprios motus suos agere sinat. primum actum, quia non erat nisi in pura potentia respectu actus Alii vero dicunt quod voluntas movetur a bono cognito sicut a suo intelligendi, potest tamen se facere ad secundum actum, quia aliquid proprio obiecto proprium passibile, quemadmodum a vero cognoscibili habet de actu quod fieri in materiali bus impedit materia, quemadmodum movetur intellectus, sed naturaliter, non violenter. exposuimus in Quaestionibus ordinariis. Et est in hoc inter IO 30 Quod non potest stare, quoniam tunc, sicut intellectus praesente movens et motum idcirco minor differentia quam in praecedentibus. intelligibili non potest non moveri ab ipso ad actum intelligendi, sic Bad. 359'A I Et sequitur movens et motum in secundo gradu, scilicet in voluntate in voluntas praesente bono cognito volibili non potest I non moveri ad Bad. 36( movendo se ipsum ad actum volendi, de quo est quaestio proposita. actum volendi. Et sic periret liberum arbitrium, et per consequens omnis Zuce. 82 Et dicunt aliqui, secundum quod determinat ANSELMUS videtur et ratio meriti et demeriti et suasionis ac deliberationis et consiliationis et sentire PHILOSOPHUS De bona in fortuna, quod primus motus 15 35 ceterorum huiusmodi, quae necessaria sunt ad virtutes. voluntatis non potest esse a se ipsa, sed a Deo. I Ideo dicunt alii quod forma intellectus est per se principium actionum Bad. 36( De quo in aliis Q u o d Ii b e t sufficienter declaravimus quod non est humanarum, et quod voluntas est appetitus qui non est nisi inclinatio quaedam sequens formam intellectus, sed quia forma intellecta est ABCDHIS universalis indeterminate se habens ad multa, similiter et inclinatio voluma- 40 tis, ut non necesse sit ipsam determinate inclinari ad unum, siCli! nec 99 suum] sua B 99 sibi] eis sed in sibi co,'/'. A 00 quoddam] i. m. n1 li-Iberae Zucc. 8 tio factiva per bonum, nisi sit de summo bono aperte viso, non necessano 75 voluntatis arbitrium in quodlibet aliud, et in illud idem non praesentiali- statim operatur, immo potest libere repellere propositum. ter visum nisi in universali, sicut in universali non potest homo non velle In secundo quoad secundum, quia quantumcumque proponatur pro- esse beatus. positio factiva per possibile, et minorem dicit sensus, phantasia aut Et convenit ei talis vis activa in se ipsam, quia eo quod est separata a intellectus non necessario tunc demum operatur, quia quantumcumque IO materia, super se est conversiva ad agendum in se, sicut et intellectus ad tale concl~sione demonstrativa voluntati determinetur, libere potest illud HO patiendum a se. I Multo etiam minus distant hic activum I et passivum B 377'b repellere, licet imponat ei onus quo inclinetur ad illud faciendum, quo quam ex parte intellectus, quia intellectus activus non potest esse nisi S 58" incipit voluntati informari conscientia quod illud debeat facere, quod primo patiatur, ita quod non agat aliquid in se nisi cum illa dispositione, tamen non obstante conscientia potest non facere. Nec potest voluntas secundum quod in Q u a e s t i o n i b u s o r d i n a r i i s exposuimus, volun- hoc onus repellere directe: postquam enim respectu ipsius natura.le 15 tas vero, etsi non fuerit primo passiva in dictum pondus recipiendo, passivum, semper respectu illius est passivum et non activum, neque In H5 tamen ad solam praesentiam boni cogniti in intellectu posset se ipsam onus tale augmentando, neque in directe repellendo. Ipsa tamen volun- movere secundum actum volendi illud. tas, quae est per huiusmodi onus receptum in se primo passiva, non ~Et~hOC quia non movet se ut principale volens, sed ut movendi I ratio. C 48'b oportet quod semper sit passiva respectu cuiuscumque et ?ul.lo m.o?o Is enim cuius potentiae sunt intellectus et voluntas, intelligit ipso activa; immo per hoc quod est passiva secundum huiusmodi d~spos~t~o- 20 intellectu ut aliquo sui, et similiter vult voluntate, et ideo intelligendo per nem, per eam efficacius fit activa ad generandum in se aliam dlSposltlO~ l}0 ( intellectum bonum, per voluntatem movet se ipsum in voluntate ad nem. Voluntas enim, et licet ex se posset movere secundum actum volendl volendum illud, ita quod, si intellectus et voluntas non essent potentiae in bonum cognitum absque illo onere inclinante, non tamen ita effica~i- ter est etiam secundo activa ad depulsionem illius oneris indirecte: qUia ABCDHIS eni'm illud onus ipsi impressum a ratione, ex eo quod via ratiocinationis 95 volendum] votandum sed exp. eI volendum i. 111. ai. l1/all. C 99-2 sed vellet] i. 11/. man. COIT. A I rationis] voluntatis S 3 Sic ... quaestionem] Ad ... sic I 4 movet] ABCDHIS movetur sed in movet COIT. 01. man. C 5 visum] et per addo i. 11/. ai. mali. C 5 et] am. BC(sed ct per i. m. 01. man.) DIS 6 idem] quod addo BCI om. sed quod addo S 67 ambulare bonum] inv. B 67 bonum] est addo H 68 ratiocinantes] -s sup. lin. A 9 ei talis] i. m. man. carI'. A 9 a] in B 18 ut '] sup. IiII. I 18 principale] movens 69 contingit] convenit BC 70 qui dicit] i. m. man. COIT. A .71. phantasia] addo sed exp. H 18 volens] ser. sed dei. eI movens i. 11/•.iI!t: ai. man. C 18-25 sed ... phantasiam H 74 proponatur] ponatur I 75 viso] vise(?) sed m VISO COIT. C principale volens] om. (ham.) S 19 Is] Sensus BCDI(sed Non(?) sup. lin.?) 79 tunc] tamen H 80 tale] tali I 81 imponat] ros. eI ponat sed in imponat COIT •. 01. 25 intelligensJ intellectus sed dei. eI intelligens sup. lin. mali. COIT. A man. C 85 neque] nec I 86 neque) nec I 90 eam] eandem S 90 efficaclUs] effectivas S 93 etiam] voluntas addo ABCDHIS 00-2 Cr. HENR. DE GAND., Quodl. /, q. 16 (ed. R. MACKEN, p. 100,33-37 ct 44-49, et p.113,17-23; ed. 1518. I, r.12vQ et 141rT; ed. 1613, I, p. 19vb-20ra et 2Iva). 12-14 Cr. 65-71 ARIST., De molu animalium, c.7 (Iun!., VI. 2, r. 40M-41A; 701 a 23-33). HENR. DE GAND., Quaesl. ordo (Summa), arI. 48, q. 2 (ed. 1520, II. r. 30vL). 138 QUODLIBET IX QUAESTIO 6 139 eiusdem nec in eadem substantia animae vel naturae in corpore fundatae, omnino simplex secundum rem, possit movere se ipsum, nullo modo valet Bad. 363<0 sed considerentur ut quaedam I diversa, quorum I unum sit per se et 55 dictum medium. Immo magis valet ad oppositum, quia si ex hoc grave et A 139" principale intelligens et alterum sit per se et principale volens, cum 25 leve et animalia movent se ipsa quia in ipsis est invenire diversa voluntatis non sit cognoscere, et non contingit velle nisi cognitum, nullo secundum rem, quibus distingui possunt movens et motum, ergo ex modo voluntas se ipsam moveret in actum volendi. opposito, cum talia diversa non possint inveniri in voluntate, sequitur quod nullo modo possit movere I se ipsam, et verum est tali motu quali Zucc. 85 60 illa movent se; et e converso, si voluntas, quia propter suam simplicita- tem est virtus ·conversiva super se, potest movere se ipsam ut movens et motum omnino sint secundum rem, sequitur quod gravia et levia et Bad. 363" I Quod ergo arguebatur primo, quod «voluntas non potest movere se animalia, quia sunt materialia, nullo modo possunt se movere ut movens ipsam, quia, cum sit simplex, tunc idem respectu eiusdem simul esset actu 30 et motum sint omnino idem secundum rem, ita I quod, si voluntas s 58,b et potentia», dicendum quod idem respectu eiusdem secundum omnem 65 haberet materiam et esset compositum ex materia et forma, sive ipsa sive modum impossibile est quod sit actu et potentia, aut movens et motum; id cuius est, ut anima vel angelus, vel ex quibuscumque aliis diversis I 182,b immo I semper inter illa oportet aliquam esse diversitatem, diversimode secundum rem, nullo modo posset movere se sicut modo movet. tamen secundum diversas rationes motuum et moventium ac motorum, ita quod non requiratur aequa diversitas inter movens et motum in 35 spiritualibus et corporalibus, sicut neque motus eiusdem rationis est in QUAESTIO 6 his et in illis. Unde, ut patet ex praedictis, in voluntate sufficiens est diversitas inter movens !:t motum tali motione quae est volitio, quamvis UTRUM IMPERARE SIT ACTUS VOLUNTATIS. AN RATIONIS sit simplex secundum rem. SIVE INTELLECTUS Bad. 363'S I Argumentum ad oppositum licet propter conclusionem concedendum 40 sit, tamen medium de motu gravis et levis ex se et animalium secundum I Circa tertium arguitur quod imperare sit actus rationis, non voluntatis, Zucc. 86 locum non valet ad propositum, I nisi quoad hoc quod in illis I non sunt 5 quia imperare nihil aliud est quam aliquid faciendum alteri intimare. Hoc penitus diversa et ab invicem separata movens et motum, sicut nec hic. Maxima tamen est diversitas, quia in illis re differunt id, ratione cuius ~;tem est rationis respectu voluntatis. Ergo etc. Contra. Imperare semper pertinet ad id quod est supremum et liberum, movens movet, et ratione cuius movetur. Grave enim movet se secundum 45 dominium maius habens. Tale non est nisi voluntas in toto regno animae. formam et movetur secundum materiam, non quod forma moveat et .( Ergo etc. materia moveatur, sed quod forma est quo totum moveat, et materia quo totum moveatur. Similiter in animali anima est quo movet ut forma, et IO quiddam corporis quod movet et movetur sicut organum, ut partes proximae principio formaliter motivo, et totum residuum motum est, 50 Zucc. 85" non I movens, ut patet ex dictis, hic autem movens et motum differunt I Dicendum quod, cum imperare sit actio alicui directa ad aliquid Bad. 36~ exsequendum, cuius sit actio ut imperantls, hoc oportet perscrutan . ex . Zucc. 86 sola ratione et ad plus intentione, et hoc non sicut diversae potentiae, sed B 378" sicut vires unius potentiae. Unde ad probandum quod tale quid, quod ABCDHIS ABCDHIS 55 et'] iler. I 58 possint] possunt BC 63 quia] quae S 65 ipsa] ipse BC 29 arguebaturJ arguitur H 33 aliquam esse] inI'. H 35 in] om. B 36 neque] (ipsae sed ·a· exp.) HIS 66 ut] in B 67 modo] SI/p. lin. A 2·3 Utrum ... nec I 36 motus] movens sed in motus COIT. S 44 differunt] loc. B diffiit C intellectus] (cf. supra. p.89.12·13) 4 Circa tertium ... ] signum Ilillea Ferlicalis sub 50 motivo] motus B tribus plll1Clis) in exlrema margine ad inilil/m hI/ius quaeslionis apposillllll eSI. }ime ad nMandum Iolam quaeslionem: anle signum apposilO ('sI li((e/"ll GI?) < odefridus a 29·31 Cr. supra, p.99,3-5. 40 Cf. supra, p. 99,9·11. Fontibus?>. A II Dicendum] Ad hoc dicendum{?) I 140 QUODLIBET IX QUAESTIO 6 141 tribus ad invicem comparatis, scilicet ex habitudine quam debet imperans «Imperans enim», ut dicunt, «ordinat eum CUi Imperat, ad aliquid habere ad illum cui dirigitur imperium, et ex conditione actus qui agendum, et hoc intimando et denun-Itiando, ut imperare nihil aliud sit Bad.3t H 59'" imperatur, et ex dispositione eius cui imperatur. I Quibus perscrutatis, 15 45 quam ordinare, sive actus rationis ordinantis aliquid ad agendum cum plane patebit quod actus imperandi debet attribui voluntati, et non quadam intimativa motione, non per modum consilii et suasionis ad opus intellectui. volendum, secundum quod intimatio exprimitur per verbum indicativi I S 58'" C 48"" Primo ergo, quod imperare sit actus voluntatis, I non intellectus, modi, dicendo: «Hoc est tibi faciendum», sed per modum praecepti et Zucc. 87'" considerat ur ex habitudine imperan-Itis ad illum cui imperium dirigitur. compulsionis ad opus exsequendum, secundum quod intimatio exprimi- Quia enim imperans ad eum cui imperium dirigitur, habitudinem 20 50 tur per verbum imperativi modi, I diCl!ndo: «Fac ho('), ita quod, quando D 232" superioris ad inferiorem debet habere quoad aliquem gradum - par perfecte imperat ratio voluntati ut velit, tunc iam vult, et quod aliquando enim in parem nullum habet imperium, et multo minus inferior in imperat et non velit, hoc est quia imperfecte imperat, utpote cum fluctuat superiorem -, cum igitur quaestio est de imperare in homine simpliciter, ratio inter duo. Et sic imperare rationis est», I ut dicunt, «quia ordinare Il 59,b A 139,b tam super ea I quae sunt intra se, secundum quod in ipso debet esse est proprius actus rationis, qui sicut non est in brutis, nec imperium, I 182" aliqua virtus quae ceteris imperat, quam secundum ea quae sunt extra se 25 55 quamvis primum movens ad exercitium huius actus sit voluntas, quemad- - si enim in homine sit virtus aliqua quae ceteris imperat quae sunt intra modum est primum movens in omnibus viribus animae ad exercitium actus se, illi etiam attribui debet imperium ad ea quae sunt extra se; talem earum, ut sic fiat in virtute voluntatis et praesuppositione actus eius, quia autem virtutem unam ceteris principantem oportet ponere in homine, secundum movens non movet nisi in virtute primi moventis, et virtus prioris dicente PIIlLOSOPHO, P o I i t i c a e: «Quaecumque ex pluribus constituta I° actus manet in actu sequente, et sic, quod ratio moveat, sit in virtute sunt et fiunt unum aliquod commune, sive ex coniunctis sive ex divisis, in 30 60 voluntatis, et imperare sit actus rationis, praesupposito actu voluntatis, in omnibus videtur principans et subiectum»; et hoc non nisi respectu alicuius cuius virtute ratio mo-I vet per imperium ad exerci/ium actus, licet non ad Zucc. i operis quod a principante debet imperari subiecto, propter quod praemi- ipsius actus imperandi determinationem.» Quemadmodum etiam dicunt B 378'b sit ibidem: «Ubi autem hoc quidem principatuI', I hoc quidem subicitur, est quod «ad exercitium actus quo voluntas vult aliquid, voluntas movet aliquod horum OPUS» ista ergo quaestio quoad hoc multum dependet -, intellectum, licet non ad illius actus determinationem, sed magis e ab illa qua quaeritur quae sit virtus sive potentia superior in homine. 35 65 converso. Ut secundum illum modum», secundum quod dicunt, «ratio Semper enim superiori et principaliori debet attribui principatus et ---------possit ordinare de actu voluntatis, et sicut potest iudicare quod bonum imperium sive dominium. Ut enim dicitur I° P o I i t i c a e, «nalura melius , sit aliquid velle, ita possit imperare quod ipsa velit illud, et sic actus est principans principato». voluntatis possit esse imperatus a ratione, et similiter actus suus proprius Quae autem potentia rum in homine sit superior et principalior, super ( possit esse imperatus sibi, quia ratio, eo quod supra se ipsam reflectitur, hoc non est dubitatio nisi de intellectu et voluntate. Propter quod 40 70 sicut potest imperando ordinare de actibus aliarum potentia rum, sic et de dicentes intellectum esse potentiam superiorem, dicunt quod intellectus actu suo.» est imperare et quod voluntatis est ei oboedire et imperium suscipere. I Supponendo autem ex aliis quaestionibus quod voluntas est potentia Bad.3, ABCDHIS ABCDHIS 15 et ... imperaturJ 0111.(holll.) S 20-23 Quia ... superiorem] hic passus signo (linea 43-44 aliquid agendum] alia (quod exp.) agendum aliquid S 44 et denuntiando] 0/11.C I'erlicali inter tria puncto supra eI tria punc/a infra) in /11argine ab aliquo nOlalUS esl A 46-48 et ... modi] 0/11. H 47 indicativi] metitivi? D 49 secundum quod] inI'. B 23 superiorum] inferiorem BCDS 25 quam] quae sunt intra se S 27 debet 54 est '], ut dicunt addo I 56 ad] quod D 58 movet] monet S 59 manet] sUI'. imperium] illi'. S 27 extra se] i. /11. C 27 se] si addo B 30 commune] 0111.S lin. 1lI{//1. COIT. A 69 sibi] 0/11. S 70 et] 0/11. D 30 divisis] diversis sed dei. et divisis i. /11. /11an. (,OIT. A 31 principans] imperans S 36 Semper] Super A 40 non est] 0111.B 43-64 THOMAS DE AQ., SU/11ll1a Theol., I' II", q.17, ar!. I, in corp. (ed. Leon., VI, 118b). 62-65 Cr. THOMAS DE AQ., SUII//11a Theol., I' II", q. 9, arto I, ad 3um (ed. Leon., 29-31 ARISTOT., POIiI., I, c.5 (TransI. Moerbeke, ed. F. SUSEMIHL, p. 17, I. 3-11; 1254a VI, p. 75a-b); cr. etiam supra, p. 122,51-53. 65-71 Cr. ibid., q. 17, ar!. I, in corp. (ed. 28-31). 32-34 Ibid. (TransI. Moerbeke, ed. F. SUSEMtHL, p. 17, I. 8-9; 1254a 25-28). Leon., VI, p. 118a). 72 Cr. HENR. DE GAND., Quodl. I, q. 14 (ed. R. MACKEN), p. 83,1- 37-38 Ibid. (TransI. Moerbeke, ed. F.SUSEMIHL, p. 19, I. 7-8; 125b 13-14). 90,50; ed. 1518, r.10vl-llrL; ed. 1613, I, r. 17ra-vb). ]42 QUODLIBET IX QUAESTIO6 143 superior quam intellectus, dico quod, quantum est ex parte superioritatis, gubernare et sub freno ducere, quod non est nisi principali ter imperantis, B 378" potius ponendum est quod voluntatis I est imperare, et intellectus et I intellectivae autem tribuit secundum rationem in suadendo iubere, sed ZlIcc.8 omnium aliarum potentiarum oboedire atque imperium voluntatis susci- 75 non impellendo ad actum sicut facit voluntas. Et secundum hunc modum pere. Voluntas enim et velle contra dictamen rationis potest, et ipsam 5 loquendi posset exponi illud quod de intelligentia speculativa dicit rationem cogere ut rece-Idat a suo iudicio, et per hoc ipsam ad PHILOSOPHUSIliO D e a n i m a: «Non iuhet (futem timere», quasi ad consentiendum sibi, et omnes alias potentias suo imperio constringere, intellectum practicum hoc pertineat, quod non est verum, quia, ut dicit quia ad actum imperii a voluntate praevium oportet esse actum intellec- ibidem THEMISTIUS: «Practicus intellectus non est dominus motus». tus, quia incognita velle non possumus, qui inclinando voluntatem modo 80 Dominus autem motus est ille cuius est principali ter iubere atque praedeterminato ad imperandum volitum voluntati determinet quasi IO praecipere, et sic intellectus non proprie dicit: « Fac hoc», nisi per intimativa motione, quae non est imperium sed ad imperium disponit. modum consilii, nec est ipsius ordinare principaliter nisi consulendo. Quod imperium vel iussio dici non potest, quia voluntas illi motioni per In exsequendo autem et imperando solius voluntatis est ordinare, sed intellectum astringi non potest, quod, ut iam videbitur, in eo cui fit intellectus subordinare, ut dicit I DAMASCENUS,et hoc secundum modum B 378,b imperium, necessario requiritur; quod si astringeretur vere, non esset 85 quo ei convenit iubere, ut dictum est. I Nec est voluntas solummodo in Bad. 36 aliud imperium quam rationis intimativa motio; quod non solum esset 15 imperando primum movens quoad exercitium actus exsequendi ab motio, sed ad oboediendum compulsio. intellectu, ut perveniat ad determinandum illud quod debet imperari, sed Et quia sic ratio disponit sua intimativa motione ad verum imperium proximum quoad impositionem actus illis viribus a quibus debet per voluntatis, ideo sua motio, sive compellat sive non, etsi imperium proprie imperium exsequi, licet hoc quodam modo fiat in virtute intellectus A 140" dici non potest, dicitur tamen iussio, quae I quandam rationem imperii 90 secundum dictum modum. Et secundum hoc nullo modo actus voluntatis habet, et tamen verum imperium soli voluntati tribuitur, iuxta illud 20 potest esse imperatus a ratione, sicut nec aliquis alius, sive suus proprius DAMASCENI, I De duabus naturis in una persona Christi: sive alterius, sed quidquid imperatur intus et extra, I a voluntate «Dicimus ipsum rationalem appetitum operationem, quia liber arbitrio imperatur, et hoc convenit ei, secundum iam dicta, ex ordine ad H 59" est, sub potestate habens irrationabiles passiones, et iudicans I et guber- intellectum et similiter ad omnes alias vires animae, quia superior nans et/rena ducens has: iram er concupiscenriam er sensum, er secundum 95 omnibus est. Et sic primo consideratur quod imperare sit actus voJunta- progressivum morum. Haec enim oboedientes et suasibiles ratione sunr ~non intellectus, ex ha-Ibitudine imperantis ad illum cui imperium Bad. 36· irrationabiles passiones: natae enim suaderi a ratione et subordinari. Et dirigitur. movet ur utique iubet ratio in his quae secundum naturam hominibus.» Et Secundo autem idem consideratur partim ex habitudine eius cuius est ( infra: «Coniungantur igitur inrellecriva er apperirus in homine, ut non imperare, ad illum cui dirigi debet imperium, partim ex conditione eius involuntarie patiamur quae irrationalium, rationales existentes.» Ecce (J() quod imperatur, quoniam imperans sic debet esse superior illi cui quod in homine distinguit appetitum et intellectivam, et appetitui tribuit 30 imperatur, quod compellere possit aliquo modo inferiorem ad exsequen- ABCDHIS ABCDHIS 74 voluntatis] voluntas D 79 praevium] primum S 80 modo] non H 81 praedeterminato] determinato S 86 aliud] ad sed ill aliud ('0/.,.. Illall. ('01.,.. A 3 intellectivaeJ intelligentiae BCDI·IIS 7 est] OllI. BC (sed .I'Up. /ill. 0/. /11011.) HI 87 motio] monitio sed in motio ('01.,.. A 93 liber] libero B 94 est] iter. D 7 est verum] iII\'. DS 12 sed] si D 14 Nec] Neque I 17 aClus] accidens D 94 irrationabiles] rationabiles H 94 iudicans] indicans BH 95 et I] 0/11. IS 21 a] 0111. D 28 condilione] (9dOne) A consideratione BCDH IS 99 intellectiva] intelligentia BCDH IS 00 involllntarie] voluntarie I 00 irrationa- lium] irrationabilillm H 1 intellectivam] intelligentiam BCDHIS 5-6 ARIST., De (//1., III, c.9 (lunt., Suppl. II, r. 191 F; in ALBERTl MAGNI COli/III .• ed. CI. STROICK, p. 230, I. 88; in A VERROIS COIIIII/., ed. S. CRA WFORD, p. 514, I. 9-10; 432b 31). 76-77 Cf. ibid., qq.16-17 (ed. R.MACKEN, p.94,1-150,94; ed. 1518, r.llvN-18rK; ed. 27-28 THEMIST., De an., VII (TransI. Moerbeke, ed. G. VERBEKE, p.263, 1.4-5); er. etiam 1613, f.19ra-26vb). 80-81 cr. op. eil., q.15 (ed. R. MACKEN, p. 90,1-93,73; ed. 1518, supra, p.278, I. 74-75). 12-14 Cr. IOANN. DAMASC., De/ille orlh., c.36 (11,22), n. 12 r.llvL-N; ed. 1613, I, f.18va-vb). 91-98 IOANN. DAMASC., De duabus ill Chrislo (ed. E. BUYTAERT, p.138, 1.105-113; PG94, 946C); 01'. eil., c.41 (11,27), n.1 (ed. vo/ulllatibus, c. 18 (PG 95, 147 A). 99-00 Op. ('it., c. 18 bis (PG 95, 147 B). E. BUYTAERT, p. 153, I. 22-26; PG 94,962 A); er. supra, p. 353,75-79; 354,81-82; 361,71-74). 144 QUODLIBETIX QUAESTIO6 145 dum imperatum, quia imperio in superiore respondet oboedientia in eum qui pudendi: movent enim apparente aliquo, non tamen iubente inferiore. Quae si non respondet naturaliter, non habet imperium intellectu moventur ..non voluntarios autem, ut puta somnum et vigiliam et naturali ordine super illud. respirationem, et quicumque alii tales sunt ..nullus enim dominus est horum Quae in inferiori non respondet quandoque quidem, quia non est in simpliciter,. n~que phan.tasia neque appetitus.» Nota quod non loquitur de C 49" sua potestate actus imperatus. Non enim intellectus I potest oboedire 35 65 motu cordIS 111 attractlOne et puJsione ad causandum motum progressi- voluntati si praecipiat ii1telligere quod est supra suam potestatem, ut vum, de quo habitum est supra - ille enim pure voluntarius est et cadit veritatem supernaturalem, vel si praecipiat ei dissentire conclusioni sub imperi? voluntatis et appetitus -, sed de illo qui fit in pulsu qui pure demonstrationis manifestae, licet eum suo imperio possit retrahere ne de ~st na~urahs, nec a phantasia motus aut appetitu, vel de illo qui fit praeter S 59" illa cogitet. Secundum quem I modum voluntas viribus I vegetativae nihil Imperium voluntatis sed praevenit ipsum naturaliter, de quo dicitur in H 59,b habet imperare, quia non sunt natae oboedire. 40 70 II!O D e a n i m a: «Multoties cogitat intellectus in aliquo timoroso aut in Quandoque vero non respondet oboedientia in inferiori perfecte, quia ahquo delectabili, sed non propter hoc erit timor aut delectatio; cor autem partim est in sua potestate et partim non, quemadmodum appetitus movetur.» De quo etiam dicit D e c a u s i s m o t u um: «Phantasia I 182'b sensitivus I partim dependet a dispositione organi, et sic non est in autem et intelligentia habent rerum virtutem» etc., ut in quaestione potestate illius oboedire imperio rationis - qui etiam ex hoc aliquando praecedent.e. Und~ et causam huiusmodi motuum post supradicta in non potest praeveniri a ratione -, partim vero dependet a vi animae, et 45 75 eodem ass.lgnat dIcens: «Causae autem motuum caliditas et .frigiditas, Zucc. 87'b sic, cum instat voluntas et suadet ra-Itio, necesse habet oboedire. Propter qua~ deforIS et .quae intus, existentes naturales, et praeter rationem utique quod dicit PHILOSOPHUS, Politicae, /" quod «ratio dominatur irascibili .facti motus d/ctarum partium, alteratione incidente fiunt. Et hoc vel et concupiscibili principatu politico, qui est patris ad liberos, sed membris pr~eter phan~asiam et intellectum praecedentes, vel excitatae a phantasia dominatur principatu despotico, qui est domini ad servos», in quo non et I/1tellec~u,111 quantum sunt .factiva passionum a.r(erendo species .factivo- habet locum contradictio, et hoc in quantum motus membrorum regula- 50 80 rum», ut 111 praecedente quaestione tactum est. tur a viribus sensitivis, sicut regula tur in motu secundum locum, ut patet I. Et ~t di~it recte in fine D e c a u s i s m o t u s, quod «Quandoque eadem H 60" ex dictis in praecedenti quaestione. ~elhgenflbus fit motus qui praeter rationem, in partibus, quandoque Bad. 364, intelligo «in arbitrio», id est in voluntate, I «in A 140" Unde, quod dicunt aliqui, quod «radix libertatis, sicut causa, est ratio ratione», id est in intellectu, ut possit consimiliter dici e converso: B 379'b sive intellectus, licet subiectum eius sit voluntas, I ut ex hoc solo voluntas «Rationabiliter enim in ratione et arbitrio movetur, id est in intellectu et D 232" libere possit ad diversa ferri, quia ratio potest habere diversos conceptiones 95 voluntate». Et similiter, cum subdit dicens: «Libere ergo arbitrio appetit, boni», absit hoc, quod alibi ostendimus non posse stare; immo voluntas 25 et libere arbitrio vult, et libere arbitrio inquirit, et libere I arbitrio H 60'b et eSt subiectum libertatis et radix prima, a qua per participationem ad scrutatur, et libere arbitrio iudicat, et libere arbitrio disponit, et libere imperium et impressionem eius invenitur in actibus rationis et aliarum arbitrio eligit, et libere arbitrio impetum .facit, et libere arbitrio agit et virium, sicut et virtutes, prout alibi declaravimus. Unde, quando intellec- operatur semper in his quae secundum naturam suno>, in his propter tus sua actione praevenit voluntatem, actio voluntatis habet ab intellectu 00 liberum arbitrium adiunctum aliquae actiones propriae voluntati attri- quod sit rationalis, non quod libera arbitrio, quando vero e converso 30 buuntur rationi, ita etiam quod, si intelligamus aliquas illarum esse actio voluntatis praecedit intellectum, actio intellectus habet a voluntate voluntatis et alias intellectus, illis quae sunt voluntatis, intelligemus quod sit libera arbitrio, non autem quod sit rationalis. Et quia intellectus attribui liberum arbitrium I essentialiter, et illis quae sunt rationis, per so- S 59" naturaliter prior est, sicut et operatur, quia non possumus velle nisi lIam participationem; et consimiliter e converso: si dicamus e converso Zucc. 88 cognita, ideo rationale quod est proprietas intellectus, naturaliter prius 5 sic: «Intellectus est liber arbitrio, et rationaliter naturalis sensus. est quam liberum arbitrium quod est proprietas voluntatis, et naturaliter 35 Rationabiliter enim in ratione et libero arbitrio movetur; rationabiliter prius habet voluntas ab intellectu quod sit rationalis, quam intellectus ergo appetit, et rationabiliter vult, et rationabiliter inquirit, et rationabili- Bad. 364'A quod sit liber arbitrio, I propterea, quamvis omne rationale est liberum er scrutatur, et rationabiliter iudicat, et rationabiliter disponit, et arbitrio et e converso, et omne intelligens est volens et e converso, rationabiliter eligit, et rationabiliter impetum facit, I et rationabiliter agit B 379'" secundum DAMASCENUM tamen, ut dicit libro I°, cap.o 29°, in principio: IO et operatur in his quae secundum naturam». «In quibus est rationale, confestim concomitatur liberum arbitrium», est 40 Et secundum hoc tam theologi quam philosophi frequenter confun- igitur rationale praecedens, liberum arbitrium concomitans, et non e dunt insim uI I intellectum et voluntatem et eorum operationes et modos I 183" converso. operandi, sed diligens lector debet singula distinguere. Unde, cum dicit Et ser::undum hoc, ubi libertas arbitrii attribuitur actionibus voluntatis DAMASCENUS, D e d u a b u s n a t u r i s e t u n a p e r s o n a C h r i s t i: Bad. 364vA et rationis, per se debet intelligi in actio-Inibus voluntatis, per participa- 15 «Irrationabilia non libere arbitrio moventur ad appetitum: naturaliter 45 enim moto in ipsis appetitu, non habentia imperantem, ducuntur a natura, ABCDHIS ABCDHIS 87 alia omnia] i/ll'. I 88 voluntati] "ei voluntatis? A 88 nisi] sed S 94 ut ex hoc] iter. S 00 voluntatem] volentem sed dei. eI voluntatem i. m. man. cor/". A 3 libera arbitrio] li. ar. A 3 libera arbitrio] liberi arbitrii S 4 prior] praecedo D 20 liber arbitrio] li. ar. BC lib' ar. H 20 naturalis ... arbitrio] 11111. (hlll11.) S 5 rationale] rationabile S 8 liber] libero B li CS 8 arbitrio] ar. S 9 intelli- 26-27 et' ." eligit] 0111. S 27 arbitrioJ] i. 111. BC 73 voluntati] intellectu i gens] intellectus BCH 17-18 et ... voluntatis] om. (ham.) B 15-16 parti- ABCDHIS 33 si] sic BCDHIS 40 secundum] materiam addo sed exp. et dei. A cipationemJ princi pa tionem sed participationem i. m. lii. mlln. C 40-41 confundunt] confunduntur sed -ur eras. A 45 ducuntur] dicuntur sed in ducuntur cor/". A 93-96 THOMAS DE AQ., Summll Theal., I' II", q.17, arI. I, ad 2um (ed. Leon., VI, f.118b). 96-99 Cf. HENR. DE GAND., Quodl. I, q.16 (ed. R. MACKEN, p. 98,90-101,57; 19-21 Op. eil., c.36 (11,22), n.12 (ed. E.BuYTAERT, p. [38,1.105-[08; PG94, 946C). ed. 1518, f.12rQ-vR; ed. 1613, I, f.19va-20ra). IO-II [OANN. DAMASC., Defide or/h., 24-28 Ibid. (ed. E. BUYTAERT, p. 138, I. /09-113; PG94, 946C). 44-49 Cf. IOANN. c.41 (11,27), n.2 (ed. E.BuYTAERT, p.152, 1.3-4; PG94, 959B). DAMASC.. De duabus in Chrislo \'oluntatibus, c.19 (PG95, 150 A-C). 148 QUODLJBET IX QUAESTIO7 149 huiusmodi appetitu victa, unde confestim moventur ad actionem nisi ab secundum ipsos non causa tur ab ipsa voluntate se ipsam movente, sed altero prohibeantur; propter quod non sunt libera arbitrio, sed sub potius ab intellectu et a bono cognito secundum eos, et ideo voluntati potestate», procul dubio, cum dicit «non habentia rationem imperan- 75 imperari non potest, nisi communiter sumendo I imperium quemadmo- Zuee. 88' tem», confundit sub ratione intellectum et voluntatem. Quae expresse dum fit membris corporis principatu despotico, nullo ergo modo ponen- continuo distinguit dicens: «Rationabilis autem natura potestatem habet 50 dum est quod intellectus habet imperare voluntati, sed alterum I eorum B 379'b succumbere naturali appetitui, et non succumbere sed vincere.» Et necessario habet alteri I imperare, cuius est imperare simpliciter. Zuee. 88' ostendit vitae desiderium naturale et existens et succumbens rationi Simpliciter est ergo voluntatis imperare, non autem intellectus. «Multi enim duce ratione utentes voluntarie processerunt ad mortem et a C 49" cibo appetitum retraxerunt, et somno et reliquis, I ducentes naturam libero arbitrio». Ecce quomodo distinguit, primo dicens «duce ratione», 55 80 scilicet in consulendo, deinde dicens «ducentes naturam», scilicet in appetitibus naturalibus, «libero arbitrio», scilicet imperando viribus Per dicta patent I obiecta utriusque partis. inferioribus et eas subtrahendo ab eis quae appetierunt. Sic igitur, sicut subdit DAMASCENUS post aliqua interposita: «Rationalis, omnis irrationa- lis creaturae rex, conditus est homo, et rationalis et intellectualis existens, 60 QUAESTIO 7 appetitive intel!igit et ratiocinatur, et rationabilis et intellectivus libere arbitrio appetit.» UTRUM AEVUMSITSUBSTANTIA VELACCIDENS Bad. 364'· I Tertio apparet quod imperare sit actus voluntatis, specialiter ex conditione eius quod imperatur ei cui ab imperante dirigitur imperium. Sequitur unum quod pertinet ad naturam angelicam secundum se, et Zuee. 89' Id enim quod imperatur, est aliquis actus exsequendus ab illo cui 65 erat utrum aevum sit substantia vel accidens. imperatur. Unde nulli habet fieri imperium de dispositione quae non 5 Et arguitur quod sit substantia, quia «mensura est unigenea suo D 232'b habet causari ab ipso, sed tantum habet fieri ab alio I in ipso. Quare, cum /_mensurato» secundum PHI.LOSOPHU~, XO M e t ~ P h y s i c a e. Aevum H 60" I voluntas non habet velle nisi ea quae pertinent ad exerciti um aliarum autem est mensura substantIae angelI, et substantIae non est unigenium potentiarum, ut quod vult intellectum considerare, consiliari ct huius- nisi substantia. Ergo etc. modi, aut quae determinat sibi intellectus secundum dictum quorundam, 70 Contra. Proprium est solius Dei quod sua substantia est sua mensura. et primum velle nullo modo imperatur voluntati a ratione, sed potius per ( IO Cum ergo aevum sit I mensura substantiae angeli, non ergo est substantia A 140,b ipsum voluntas imperat rationi, ut ipsi concedunt, secundum etiam velle eius. Ergo etc. ABCOHIS 48 cum] v(?) I 48 non ha.bentia] non habentem ABCDI voluntatem addo H 48 rationem] "el rationi? H 51 naturali ... succumbere] om. (ham.) eI suppl. i. m. ai. man. C 53 processerunt] promiserunt S 56-57 in ... scilicet] om. (ham.) C 58 appetieruntJapparuerunt sed in appetierunt COIT. S 59 irrationalis] irrationabilis S 60 et'J om. S 60 existens] ens sed in existens CO'T. B 61 et '] om. BCD 61 rationabilis]rationalis S 64 cui] imperatur addo sed dei. eI exp. A 69 consider- ABCOHIS are] considerari BCOHIS 71 imperatur] ,'ei imperantur? A imperantur BC (sed eras.?) 72 secundum] ipsum sed dei. e/ exp. et ipsum i. m. B 75 ergo] igitur CHI 2 Utrum ... aeeidens] (ef. inji-a, lin. 3-4). 5 unigeneaJ (ef. A. BLAlSE, exicon La/inita/is medii aevi ... , p.933: «unigeneus, de la meme espece: L 49-52 Cf. ibid., (PG95, 150 C-D). 53-55 Cf. op. ei/., c.7, 16, 18,35 (PG95, 135B, seo!.») 7 unigenium] (ef. l.A. BAXTER-Ch.loHNSON, Medievalla/in ll'ord-/ist ... , 143D-146A, 146B-147A, 17IB-174B). 59-62 Op. eil., c.18bis (PG95, 147C). p.444: «unigenius»: of onc kind 1267») II etc.] Ad hoc addo I 72 Cf. THOMAS EAQ., Quaest. disp. de malo, q.6 (ed. P.-M. GILS,p.149,392-417); ed. D Parma, VIII, p. 311a; ed. Torino-Roma, p. 559b). 5-6 ARIST.,Me/aph., X, C. I (lunl., VIII, f. 253H: 1053a24-25). QUAESTIO 7 151 150 QUODLIBET IX < SOLUTIO> 45 multiplicata, sic accidit substantiis materialibus numerus. Nec adhuc de natura talium mensurarum est aevum. Dicendum quod, cum aevum non est nisi mensura quaedam, oportet Et sic nihil est omnino in re pertinens per se ad essent iam rei ratione videre modos mensurarum, et per hoc ex comparatione aevi ad alias ipsius essentiae, sed solummodo est de ratione mensurarum rei ratione 15 sui esse, cuius mensura est dura tio in esse et diversatur secundum patebit in parte, cuiusmodi mensura sit. Bad. 364'C I Est igitur sciendum quod in qualibet re existente in actu duo est 50 diversum modum durandi in esse. considerare, unum scilicet eius essentiam, et eius existentiam, et secun- Et est in triplici genere. I Bad. 36: Est enim quaedam dura tio absque omni variatione et variabilitate, et dum utrumque eorum respondet ei mensura. Ex parte enim essentiae mensura Dei est sua immensitas, quae sola est solius Dei, quae dicitur aeternitas et differt sola ratione ab esse et 20 essentia Dei. ratione differt a sua essentia, In essentia autem creaturae est duplex ratio mensurae: una secundum 55 Quaedam vero est variabilis secundum contrarias dispositiones et quod est essentia simpliciter, alio modo secundum quod est extensa vel dicitur tempus, quae est per se mensura motus et non alterius, in quantum mutabile est secundum contrarias dispositiones in esse; de multiplicata secundum partes. Primo modo quaelibet creatura duplicem habet mensuram. Unam cuius natura non est aevum. intra, quae est limitatio in gradu naturae et essentiae. Aliam extra: id 25 I Est vero quaedam alia quae est variabilis secundum contradictorias S 60'" quod est primum et dignissimum et verissimum ens in suo genere, et 60 dispositiones tantum. Et est dupliciter. universaliter quoad res omnium generum id quod est primum ens Quaedam transiens, quae non est nisi mensura eius quod est medium simpliciter, quod est divina substantia, quae est per se mensura omnium inter terminos variationis, cuiusmodi est instans, quod est per se mensura Bad.365«= secundum quod est ex se quid absolu-Itum et non habet, in quantum mutationis subitae; et mutabilis secundum quod est subiectum talis huiusmodi, respectum ad creaturam nisi quia ipsa habet respectum ad 30 mutationis. illam. Ut ex hoc quod creatura habeat respectum ad Deum, rationes 65 Quaedam vero manens, quae est mensura esse rei manentis in esse post perfectionales considerentur in Deo, quemadmodum aliqui ponunt quod ~on esse, in quantum manens, possibilis tamen cadere in non esse, quod rationes attributales non ponantur in Deo nisi quia per intellectum / est simpliciter mensura fixa et stans absque innovatione et successione, creaturae secundum correspondentiam eis quae Deo attribuuntur, per sicut et esse cuius I est, ratione cuius est mensura substantiae cui convenit I 183,b intellectum referuntur ad Deum, ut in hoc contrario modo considerentur 35 esse. Et est quid absolutum simplex, stans absque fluxu, proportionale ( 70 instanti respectu mutationis, praeter hoc quod utrum istorum non habet rationes ideales et perfectionales: ideales enim considerantur in Deo non ex hoc quod creaturarum essentiae habent referri ad Deum, sed e esse nisi transiens et quoad hoc est minus cognitum quam sit aevum, converso magis. Et in iam dictis modis mensurarum nulla cadit acciden- quod est manens. Sed e converso est magis cognitum instans quia est talitas, et nullo horum modorum aevum est mensura. H 60,b Considerando autem mensuram I essentiae secundum quod est exten- 40 sa, sic est mensura eius quantitas continua, sub cuius partibus partes ABCDHIS substantiae materialis sunt extensae. Et per istam quantitatem accidenta- Zucc. 89'b lem intrinsecam convenit quantitas dimen-Isionalis I extrinseca quae 45 substantiis] substantialis sed dei. eI substantiis i. m. man. COIT. A 48 ipsius] ipsis H C 49,b dicitur locus, quae similiter accidens est; secundum vero quod est 55 contrarias dispositiones] dictas (quod exp.) dispositiones contrarias I 58 aevum] B 380'" est addo S 60 dupliciter] duplex BCDHIS 62 terminos] eius addo sed dei. A 62 variationis, cuiusmodi] inv. D 63 mutationis] mutabilis -tionis S 65 esse rei] ABCDHIS im'. B 66 possibilis] possibiles H 66 cadere] videre cadere B 66 non] sup. lin. A 68-69 ratione ... est] om. (ham.) IS 68 cuius] cuiusmodi H 70 utrum] utrumque 14 modos] mensurae vel addo I 16 duo est] im'. I 28-29 mensura ... se] om. ABCDHIS 71 et ... hoc] quod sed dei. eI et ... hoc i. m. man. corr. A (ham.) I 33 quia] om. B 34 attribuuntur] attribuitur I 38 mensura rum] 71 cognitum] esse et minus cognosci bi le addo sed dei. A 72 quod ... cognitum] nisi sed mensura I 39 nulla] illa I 39-40 accidentalitasJ accidentalis I 44 secundum] exp. eI quod ... cognitum i. m. man. COIT. A 72 converso] instans addo ABCDHIS 72 est] habet esse sed dei. eI exp. eI est i. m. man. COIT. A scandum sed in secundum{?) corr. ai. man. C Secundo BS QUAESTIO 8 153 152 QUODLIBET IX virgmls; quaerebatur etiam unum pertinens ad sepulturam corporis et aliquid com positi, ut temporis, et hoc vel a quo fluit, vel in quod, quod 15 cordis cuiusdam nobilissimi principis. D 233" per motum cognoscitur: qui motus est quiddam compositum et sensibile I Quorum primum erat de sacramento corporis Christi ex parte eius in per se, licet commune, et per hoc nobis magis cognitum, .et per .motum 75 quod fiat conversio panis; utrum scilicet dicendo «Hoc est corpus tempus, consimilem habens compositionem, et per tempus Ipsum I~sta?s. meum» tenet ecclesia secundum usum et dicta sanctorum, quod fiat Est ergo aevum accidens absolutum reducendum ad genus quantltatls. conversio in substantiam animae rationalis secundum quod dat esse 20 corporeum, vel in solam materiam ut habet partes suas ex tens as sub partibus dimensionum, an in aliquod compositum ex materia et forma alia praeter animam intellectivam. Secundum erat de sacramento eodem ex parte eius quod convertitur: utrum materia panis maneat post Bad. 365'E I Ad argumentum in oppositum, quod «mensura est unigenea mensur~- to», hoc solum intelligitur dictum de mensura extrinseca, quae convellit 80 conversionem. Tertium erat de sacramento sanguinis quoad formam rei ratione suae essentiae simpliciter. Quod enim sic est mensura 25 verborum quibus fit conversio vini in sanguinem: utrum sit haec: «Hic substantiae, substantia aliqua est, et est secundum artem PHILOSOPHIin est calix I sanguinis mei». Quartum erat: utrum cum voto virginitatis S 60,b quolibet genere reperire tale quod est mensura omnium illius gene~is. simpliciter stet verum et perfectum matrimonium. Quintum: utrum qui Unde non valet ad propositum de aevo, quod est mensura alterIUS sepelivit in sua ecclesia partem corporis illius I qui elegit alibi sepulturam C 50" 85 corporis sui simpliciter, teneatur partem illam restituere, et illi apud quos rationis, ut patet ex dictis. 30 fuit sepultura pro corpore simpliciter, etiam (?) teneantur illam repetere. Circa primum istorum arguitur quod convenienter ponitur ecclesiam QUAESTIO 8 tenere conversionem panis fieri in animam Christi rationalem secundum quod dat esse corporeum, quia, cum tenet quod conversio fit in corpus UTRUM DICENDO:«HOCESTCORPUSMEUM»TENETECCLESIA Christi, tenet quod fiat in id quod dat esse corporeum, sed convenienter SECUNDUM USUMET DICTASANCTORUMQUODFIATCONVERSIO /35---ponitur quod una sola forma sit in homine, quae homini I dat quod sit Zucc. 90' INSUBSTANTIAMANIMAERATIONALISECUNDUM S QUODDATESSECORPOREUM. / corpus sive esse corporeum, sicut et esse vivum, sensibile et rationale. VEL IN SOLAM MATERIAMUT HABET PARTES EXTENSAS,VEL IN ALIQUOD Ergo etc. COMPOSITUM Quod convenienter ponatur tenere ecclesiam conversionem fieri in ( materiam secundum quod habet partem extra partem sub quantitate, Zucc. 90" I Sequuntur quaesita pertinentia ad humanam naturam specialiter. Et 40 arguitur, quia, ut prius, cum tenet ecclesia quod conversio fiat in corpus, A 141" quaerebantur ibi quaedam pertinentia ad quasdam personas ~umanas convenienter tenet quod fiat in id quod vere potest dici esse corpus. Sed H 61" praerogativas specialiter, et quaedam alia pertinentia ad hommes I et materia etiam absque forma substantiali vere potest dici corpus, quia B 380'b humanam naturam generaliter. 10 bruta ex se moventur, et ideo secundum PHILOSOPHUM, VIlIa Circa primum quaerebantur tria pertinentia ad corpus Christi et p h y s i c Or u m, sunt divisibilia necessario in per se movens et in per se sanguinem, duo ex parte corporis et unum ex parte sanguinis; quaereba- tur et unum pertinens ad matrimonium et votum virginitatis gloriosae ABCDHIS ABCDHIS 14 etiam unum] inI'. B 16 in] ita B 17 fiat] fuit D 19 quod] om. BC (sed sup. lin. ai. man.) DHI (sed sup. lin.) S 20 ut] non B 23 utrum] i. 111. ai. man. C 73 ut temporis] sup. lin. man. corr. A 73 temporis] tempusBC (sed temporis i.. ai. m. 30 etiam(?)] elia BCDHJS 33-34 quia ... corporeum] 0111.(hol11.) sed suppl. i. 111. man.) DHIS 73 quod'] cuiusmodi est(?) tempus addo sed delo A 80 extnnseca] sup. C 33 fit]sit BCDHJS 36 et] vel etiam? H 40 prius] primum BC (sed vel ser. sed in intrinseca mut. ai. man. C 85 ex dictis] i. m. I 2-6 Utrum prius i. 111. ai. l11an.) DHIS compositum](cf. infra, p.152,17-22) 8 ibi] sibi BC 9 homines] hominem B 43-45 Cf. ID., Phys., VIII, c.4 (Iunt., IV, f. 363M-364A; 234b 12-30). 79-80 Cf. supra, p. 149,5-6. 154 QUODLIBET IX QUAESTIO 8 155 motum. Per se autem movens est anima, ut dicit in D e m o t u 45 rationis super hoc ex se non est certum et notum, ideo proposita est p r o g r e s s i v o, praeter quam non est nisi sola materia in bruto, quam quaestio de usu ecclesiae et I dictis sanctorum super hoc, ex quibus S 60'" Bad. 365'E oportet esse per se motum. Quod autem est per se I motum, non est nisi 75 tamquam ex auctoritatibus I illud magis certum nobis esse potest quam A 141'" corpus. Ergo etc. argumentis secundum rationem formatis, quae frequenter apparentia I D 233'" Quod vero teneat conversionem fieri in aliam formam, arguitur, quia sunt, ubi vera esse creduntur, et ideo magis est nobis securum in hoc, et cum, ut prius, tenet quod fiat conversio in corpus, non tenet quod fiat in 50 universaliter in eis quae sunt fidei, auctori tati inhaerere quam rationi, aliud quam in id quod vere possit dici corpus et quod vere est corpus. Sed dicente AUGUSTINO principio De moribus in ecclesiae: «Quia B 380" non est vere corpus a sola I materia, quia verum corpus in quod fit 80 caligantes hominum mentes perspicuitati sinceritatique rationis aspectum conversio, est corpus quod est substantia: non enim fit conversio in ipsas idoneum intendere nequeul1l, saluberrime comparatum est uI in lucem dimensiones panis, quia manent et constituunt corpus quod est quanti- veritatis aciem titubantem inducat auctoritas.» Et infra: «Confugiendum tas. Corpus autem quod est substantia, cum sit aliquid, ut species, in 55 est igitur ad eorum praecepta, quos sapientes fi/isse probabile est». genere substantiae, non est nisi ab aliqua forma substantiali, quam non I Ex dictis ergo illorum quos probabile est fuisse sapientes, quid de hoc Bad. 365 tenet ecclesiae usus quod sit anima rationalis, quia ipsa ponitur ibi esse 85 tenendum sit, ad praesens investigandum est. I IIlis enim adhaerendum 11183'" per concomitantiam, sicut et deitas Christi, non autem esset conversio in est. Quod si ex dictis illorum clarescere non possit perspicue, quousque verum corpus, nisi esset in id quod substantialiter dat esse corporeum. ecclesiae auctoritate super hoc aliquid certi definitum fuerit vel doctorum Ergo etc. 60 discussionibus investigat um, in quodam generali et indistincto standum est, quod scilicet conversio fiat in id quod est verum corpus Christi, 90 quodcumque sit illud, sive a forma, sive non, sive a qua forma. Definire enim in eis quae sunt fidei, ubi nec ecclesiae nec sapientum auctoritas, nec ratio perspicua definivi t, periculosum est, quia, si falsum esset definitum H 61'b I I Quin conversio substantiae panis secundum materiam et formam suam Bad. 365'F /et-pertinaciter I defensum, haereticum esset. B 380,b substantialem fiat, ut et materia et forma eius substantia lis convertantur, Sed tale periculum maxime contingit appropinquante tempore de hoc nulla est dubitatio, quia omnes tenent et semper in sancta ecclesia ~5 Antichristi, quando non dicetur expresse christiano: «Nega Christum», tenuerunt. Sed dubitatio est ex parte eius in quod debet fieri conversio, et 65 sicut dictum fuit ei tempore martyrum, sed inducetur ad credendum hoc quemadmodum quaestio proposita est: non utrum fiat conversio in ( aliquid circa Christum, in quo quasi non recedendo a Christo, implicite unum dictorum trium, quod est quaestio quasi iuris, sed quid tenet negat Christum. Ut enim dicit I LEO papa in sermone 6° D e C 50'b secundum usum suum et dicta sanctorum super hoc ecclesia, quod est E P i p h a n ia: «Adversarius, qui in apertis persecutionibus inefficax fuit, Zucc. 90'b quaestio facti. Sed in idem redit, quia, cum I Ecclesia non erret in eo quod tenet, tenet quod in id fit conversio, in quod fit secundum rei veritatem, 70 ABCDHIS et in tale quid quod secundum veritatem est, et quod debet dici, et quod recta ratio debet iudicare esse verum corpus. Sed quia iudicium rectae 75 ex ... lamquam] om. S 77 in] et 1 79 moribus] motibus sed in moribus corr. ai. man. C 84 probabile ... sapientes] om. B 00 quos] quod I 87 hoc] sup. lin. ABCDHIS man. corr. pertinaciterJ de- addo B 94 maxime] con! B 95 expresse] nega- addo sed dei. H 97 Christum] ipsum D 98 Leo] ideo sed dei. eI Deo sup. lin. ai. mali. C 47 Quod ... motum] om. S 50 non] om. S 55 aliquid] aliquod D 55 ut] in sed 99 Adversarius ... ] iII inilio huius passus al/egali Nota i. m. A 99 Epiphania] (eph'ia) AB prophetia (ph'ia) DH ut sup. lin. I 55 species] ser. (vel spiritus ser.?) sed claritatis causa -s alia forma addo sup. lin.? A 56 forma] i. m. 01. man. C 58 deitas] divinitas A 58 non] i. m. ai. man. C 58 esset] esse D 63 et 1] a sed exp. I 63 substantia lis] COli! I 97-82 AUGUST., De mor. eccl. I, c.2, n.3 (ed B. ROLANO-GoSSELlN,p.140; PL 32, 1311- 63 convertantur] convertuntur D 70 fit] sit BCH 71 et ... veritatem] om. (ham.) 1312); cf. etiam P. BAYERSCHMIOT, Seills- und Formmeraphysik des Heinrich VOII en! in Die G sed sup. lin. man. corr. C 71 quid] om. S ihrer Anwendung auf die Chrislologie (Beilriige zur Geschichle der Philosophie und Theologie des Millelallers, XXXVI, 3-4, Miinster i. W., 1941, p.236. 82-83 Op. eil., I, C. 7, n. II 45-46 Io., De animalium incessu: non inveni, sed cf. ID., De mOlu animalium, C. IO (Iun!., (ed. B. ROLANO-GoSSELlN,p. 152; PL 32, 1315); cr. etiam P. BAYERSCHMIDT. Seins- ulld Die VI,2, f. 42G-H; 703a 6-22). Formmelaphysik, p. 236. 99-(p. 156,)2 LEO I, Sermo 36 (aI. 35), C. 3 (PL 54, 255 C). 156 QUODLIBET IX QUAESTIO 8 157 tecta nocendi arte desaevit. Sed quia prior tempestas turbinum conquievit, 00 scilicet in argumentis. Utinam non etiam periculosae quoad aliquas et quaedem videtur arridere tranquillitas, vigilanter cavenda sunt illa illarum! Quarum duae dicunt quod de integritate hominis non sunt nisi discrimina quae de otio ipsius pacis oriuntur.» Et hoc nostris temporibus, 30 duae naturae, scilicet materia et humana anima, licet inter se diversantur dicente AUGUSTJNO in originali s u p e r P s a I m u m 39 m in principio: in hoc quod una dicit hominem non dici I corpus ex aliqua forma B 381" «Sparsus est sanguis iustus ..consequens est tempus simulationis. Hostis ille substantiali, alia vero dicit quod ex anima humana dicatur quidquid tunc leo fuit, cum aperte saeviebat, modo draco est cum occulte insidiatur .. 5 dicitur in esse I formali; tertia vero dicit quod de integritate hominis sunt A 141" H 61'" et magis metuendus est cum/allit I quam cum saevit. Illo tempore cogebat tres naturae, scilicet materia et forma substantialis corporeitatis educta christianos negare Christum .. isto autem tempore docet christianos negare 35 de potentia materiae opere naturae, et anima rationalis ab extrinseco Christum. Videbatur tunc fremens .. lubricus nunc: difficile videtur docens adveniens. negare Christum, quasi non videatur recedere a Christo.» Re vera post In quo timendum est ne illi minus aliquid quam oportet, aut isti plus tempora martyrum nulli dictum est: «Nega Christum», sed dictum est IO Christi attribuant quam ad integritatem humanae naturae pertineat. I In Bad. 361 Zucc. 90·b ab aliquibus: «Dic Christum non esse nisi Verbum I et carnem, praeter quibus aliquod existit periculum consimile quoquo mo-Ida eis quae tacta Bad. 361 animam omnino vel praeter intelligentiam, dicente AUGUSTINO sup er 40 sunt in dictis erroribus. Una enim pars vel altera, etsi neutra dicat «Nega p s a I m u m 29 m: «Apollinaristae dixerunt hominem, quem suscepit sa- Christum» aperte vel cogit ut neget ur simpliciter et absolute et dicatur pie/llia Dei, non habuisse mentem humanam, sed tantum animam sine quod ille homo quem adorat ecclesia, non sit Christus promissus in lege, intelligentia humana, sed ipsum Verbum Dei erat in illo homine pro mente; 15 altera tamen earum docet negare Christum, quando suadet ut credatur S 60·b exclusi sunt I isti. Non defuerunt alii qui dicerent illum hominem non Christo quem colit ecclesia, vel inesse quod non inest, vel non inesse habuisse nec animam, sed tantum dixerunt: «Verbum et caro erat, et 45 quod inest; quod re vera nihil aliud est quam dicere negando quod anima ibi non erat»; et ecclesia catholica expellit eos. Confirmatum est in Christus quem colit ecclesia, non est Christus in lege promissus. Propter catholica fide hominem illum, quem suscepit sapientia Dei, nihil minus quod, ne periculum tale incurratur, I neutra partium pertinaciter defen- D 233" habuisse quam ceteri homines quantum pertinet ad integritatem natu- 20 /~ quousque super hoc ecclesia aliquid duxerit definiendum, vel rae.» Per quod AUGUSTINUS aperte exprimit quod istos ecclesia repulit, aliquid evidentissima ratione aut expressa auctoritate fuerit I declaratum, H 61'b quia Christum aliquid minus quam ceteri homines, quantum pertinet ad 50 sed singula praedicta in Christo homine fore simpliciter confitendum, integritatem naturae humanae, habuisse dixerunt, in hoc consentiendo, ( sive secundum duas naturas sive secundum tres, et per consequens de quod singula horum Christo inesse putanda sunt secundum humanita- conversione similiter, quod scilicet simpliciter sit in verum corpus Christi, tem, scilicet caro et anima habens intelligentiam, in quo per Dei gratiam 25 quodcumque sit illud, sive materia sola, sive materia cum forma alia ab nunc omnes consentiunt. anima rationali, sive materia cum anima rationali in quantum dat esse Bad. 365'H I Sed ulteriores opiniones nostris temporibus ortae sunt, praetactae 55 corporeum, licet non in quantum dat esse animatum. I Sed in hoc tertio Bad. 361 erat specialiter duplex sententia. Una, quod non esset conversio in Zucc. 91 ABCDHIS substantiam animae, licet in materiam secundum rationem esse corporei 00 nocendi] docendi D 00 desaevit] desinit sed in desaevit corI'. desenit BC 4 «Sparsus ... ] in initio huius passus allegati Nota i. m. A 6 metuendus] metuendum B ABCDHIS 7 Christum] ipsum D 18 catholica] ibi addo C 27 temporibus] partibus tempori- bus S 27 praetactae] vel positae? I 29 duae] quae D 30 humana anima] inI'. BCDHIS 30 diversantur] (cf. l.F. NJERMEYER, Mediae latinitatis lexicon minlls "., p. 315: «diverso -are: tourner 4-5 AUGUST., Enarr. in Ps., Ps. 39, c.1 (CC lat.38, p.423, 1.15-20; PL36, 431). retourner».) 33 in] anima addo sed exp. C 33 esse] eo? D 37 oportet] aut isti 6-9 Op. cit., c.1 (CC lat. 38, 423, I. 35-45; PL36,432). 13-14 ID., Enarr. in Ps., Ps. 29, quam oportet addo I 38 humanae naturae] inI'. D 39 consimile ". modo] non sed en. 2, c. 2 (CC lat. 38, 175,1.3-4; PL36, 217). 15-16 Op. cit., en. 2, C.2 (CC lal.38, 175, dei. ~t ex~ ..el consimile ". modo i. m. man. cOrI'.A 40 Nega] Negat sed in Nega co/'/'. A 1.32-33; PL36,217). 15-16/bid. (CC lal.38, 176, 1.49-50; PL36,218); cf. etiam 41 SimpliCIter et absolute] i. m. man. COrI'. A 43 earum] i. m. man. corI'. A P. BAYERSCHMIDT, Seins- und Fermmetaphysik "., p. 236. Die 16-20 Op. cit., en. 2, C. 3 43 credatur] creda S 44 Christo] ipso D 44 inest] est D 45 inest] Christo (CC lat. 38, 176, I. 1-9; PL36,218). 27-36 Cr. P.BAYERSCHMIDT, Die Seins- und promisso in lege addo sed dei. A 49 fuerit] fuit S 50 Christo] ipso B 50 fore] Formmelaphysik "., p.236. forte S 53 sive materia] om. D 53-54 sive' ". rationali] om. (ham.) HS 158 QUODLIBET IX QUAESTIO 8 159 quod habet ab anima; quae dicit quod in sacramento altaris non erat sensibilis et quaedam intelligibi!is. Sensibilis, ut cuprum et lignum. substantia animae nisi per quandam realem concomitantiam, sicut nec lntelligibilis, ut illud quod est in sensibilibus, non secundum quod sunt deitas Christi. Alia vero, quod esset conversio in substantiam animae 60 sensibilia, ut mathematica.» Et sicut numquam fuit usus appellare nudam S 61" sicut et in materiam, licet non nisi secundum rationem qua dat I esse materiam corpus, quantumcumque intelligatur habere partem extra C 50" corporeum, ita quod secundum rationem I qua dat esse animatum, non 95 partem, sic nec (credo) in aliquo dicto authentico ipsa sic appellata est habeat anima esse in sacramento nisi per quandam realem concomitan- corpus. Aliquam tamen apparentiam dedit illa imaginatio partis mate- tiam. riae extra partem ad vocandum materiam nudam corpus quoquo modo, Quid ergo de praedictis consuevit communius tenere ecclesia, et quid 65 secundum quod pertracta vimus in prima disputatione nostra de evidentius de hoc in dictis sanctorum continetur, investigandum est Q u o Ii b e t, quando positio illa recens erat, non tantum percrutata secundum quod quaerit quaestio, et illi re vera magis adhaerendum est, 00 quantum modo, propter quod nec eam ibi reprehendimus, sed eam etiam licet non pertinaciter defendendum esset, eo quod non plene solummodo cum aliis exposuimus, nihil definiendo. clarum esset quid de hoc consuevit tenere ecclesia et quid sentiant sancti Similiter quod materia I habens esse I corporeum, exclusa substantia Zucc. 91 A 141'· doctores. 70 animae sic I quod non includatur in ratione corporeitatis, umquam fuerit H 62'" Bad. 366'L I Quid ergo de hoc hactenus tenuit ecclesia, quantum potest patere ex appellata corpus nisi nostris temporibus, non credo, quia talis corporei- usu communi et dictis sanctorum, primo inquirendum est ex parte tas sine substantia animae non includit nisi puram intentionem et corporis Christi, secundo ex parte conversionis in ipsum. rationem considerat io nis, quae non constituit aliquid ut speciem de Ex parte corporis Christi, quid scilicet debeamus intelligere nomine praedicamento substantiae, quale debet poni corpus hominis secundum B 381'· corporis: aut materiam solam, ut solummodo I habet partem extra 75 quod corpus est. Unde nec in dicto aliquo authentico antiquo tale quid I 183'· partem sub quantitate, aut materiam I talem cum esse corporeo, non appellatum est esse corpus, licet ponentes animam esse in sacramento per /"_~~:;,:~\~;,~~:~~::~S;:"~~!::~ includendo in ratione corporis ipsam substantiam animae, vel materiam cum ipsa substantia animae ut dat esse corporeum, inclusa in ratione corporis, vel materiam cum aliqua forma substantiali corporea alia a S 61'· forma quae est anima. HO ( est materia informata anima, inclusa in ratione corporis quoad eius Si autem aspiciam us ad usum, non credo quod umquam, nisi noviter, substantiam, in quantum dat esse corporeum, per quod in aliquo fuit auditum loqui de pluribus modis corporis quam de mathematico et 15 corrigitur dictum immediate praecedens. I Bad. 36t de naturali, et quod corpus mathematicum non est dictum nisi materia ut Sed nec dici corpus in homine ab anima rationali absque alia forma est sub forma corporeitatis et dimensionibus quantitatis abstractis a inter ipsam et I materiam usita tum est diu, nec recolo quod hoc umquam D 233'· qualitatibus sensibilibus, naturale vero non est dictum nisi materia cum 85 viderim in aliquo scripto antiquo. Nec hoc ponere est secundum forma naturali, ut est sub dimensionibus existentibus cum qualitatibus I philosophiam ARISTOTELlS,qui animam intellectivam, quam isti solam B 381" sensibilibus. De materia autem secundum se, quod diceretur esse corpus 20 ponunt esse in homine, non posuit esse formam et actum materiae, cum in habendo partem extra partem, auditum non est. Unde PHILOSOPHUS, ABCDHIS VIlla M e t a p h y s i c a e, non distinguit nisi dictos duos modos materiae, ubi dicit: «Materia per se non cognoscitur»; et: «Quaedam materia est 90 92 sensibilibus] sensibus S I nihil] i. 111. post deliniendo B 2 Similiter] Simplici- ter BIS 2 corporeum] est addo C (sed exp.) S 3 animae] i. m. ai. lIIan. C ABCDHIS 8 necI neque I 8 antiquo] ser. sed dei. C 13 ratione corporis] illi'. I 18 viderim] iter. sed dei. C 22 artistaeJ (cr. l.F. NIERMEYER,Mediae latinitatis lexicolJ 60 deitas] divinitas D 61 esse] anima tum addo H 63-64 concomitantiam] i. m . minus, p. 62: «artista (masc.): I. etudiant ou gradue des arts liberaux».) 22 posuerunt man. corr. A 68 etiam] et S 68 plene] bene S plane D 74 Christi] om. CHS ... philosophiam] 0111. D 19 animam] om. S 79 alia] om. S 79 a] SUI'. lin. B 81 nisi noviter] om. S 82 fuit] fuerit S 89 nisi i. m. man. corr. A hic C (sed nisi i. m. ai. man.) H 98-99 Cr. HENR. DE GAND., Quodl. I, q.4 (ed. R. MACKEN, p. 13,1-22.46; ed. 1518, f. 2rE-3rM; ed. 1613. I p. 4ra-5vb); et P. BAYERSCHMIDT, ie SeilJs- u/l{1 Forlllmetaphysik D 90-93 ARIST., Metaph., VI, C. IO (Iun!., VIII, r. 185K: I036a 8-12). ...• p. 237). 16-27 Cf. P. BAYERSCHMIDT. Die Seills- "lId Farmmelaphysik ...• p. 238. 160 QUODLIBET IX QUAESTIO 8 161 posuit unam esse in omnibus, secundum quod de hoc infra dicetur. Unde invisibili natura condidit hominem: I ex terra quidem corpus plasmans, H 62'· nec artistae posuerunt umquam quod secundum philosophiam animam autem rationalem per insujjlationem.» Si corpus ex terra plasma- ARISTOTELlS homo reponeretur in specie animalis, distinctus a brutis per tum, non ergo ab anima est corpus, quia tunc quod esset corpus, potius animam intellectivam, sed per aliquam sensitivam nobiliorem eductam esset inflatum quam plasmatum. Non enim est plasmatio sumere de terra de potentia materiae, quae secundum non ponentes gradus formarum in 25 55 nudam materiam, cui anima esset coniungenda dans esse corporeum. formis eductis de potentia materiae etiam dat esse corporeum et secun- Unde subdit, cap.o 14°: «Communicat enim inanimatis quidem secundum dum suam substantiam est aliquid corporis. corpus et contractionem, quae est ex quattuor elementis.» C 50'b Unde, quantum mihi videtur, usus antiquus obtinuit, maxime I apud Constat autem quod, si anima da-Iret esse corporis, non esset ibi aliqua s 61" theologos, corpus hominis dici corpus ab aliqua forma naturali educta de forma mixti ex elementis, nec esset alterius naturae in homine alia forma potentia materiae, alia ab anima intellectiva quae est ab extrinseco, licet 30 60 qua est I corpus, a forma animae, cui contradicit DAMASCENUS, libro Ill°, B 381 ,b illi formae naturali non attribuant vires animae vegetabilis aut sensibilis, cap.o 3°: «Impossibile est», inquit, «unius naturae dicere animam et corpus Bad. 366'M I eo quod ponunt animam rationalem cum illa esse actum et formam ad invicem comparata». Unde propter istam diversitatem dicit cap. 6°: corporis, sicut ei attribuerunt has vires sequentes philosophum «Unitum est carni per medium intellectum Dei Verbum», Quam diversita- ARISTOTELEM, quod ipse non posuit animam rationalem cum illa eo tem magis explicat cap.o 16° dicens: «Singularis I homo ex duabus naturis I 184" forma corporeitatis esse actum et formam corporis, sed posuit separatam 35 65 compositus est: anima et corpore. Servat enim alterutra et post unionem secundum rationem actus, et solum coniunctam nobis per nostrum naturalem proprietatem.» Et infra: «Quare necesse est hominem dicere ad phantasticum secundum rationem motoris, secundum quod exponit minus ex quinque compositum esse naturis, id est ex quattuor elementis et ipsum COMMENTATOR super IlIO D e a n i m a. Ex eo enim quod theologi wlima. » posuerunt quod anima rationalis esset actus corporis, et quod singulo- InteIligo: ex quattuor elementis non manentibus quattuor nisi virtute rum corporum essent singulae animae, potuerunt ponere quod forma 40 70 tantum, scilicet in forma mixti, ut vere non dicatur compositus nisi ex corporeitatis educta de potentia materiae non haberet vires animae, quia duplici natura, scilicet ex mixto et anima, I vel ex triplici, scilicet ex A 142" convenienter ipsi animae rationali possunt at tribui, ut ipsa ex se habeat materia et duplici forma, quarum una est forma mixti, alia anima aliquid quo convenimus cum brutis, et aliquid quo differimus ab eisdem, rationalis, quoniam secundum quod subdit: «Omnis compositio ex his sed in eadem substantia, licet ex se non habeat quo conveniamus cum quae proxime composuerunt, composita dicitur esse. Ita eI in domino Iesu corporalibus inanimatis: hoc enim est contrarium suae naturae, cum sit 45 75 Christo non partes partium intuemur, sed quae proxime componunt, id est quid incorporeum, quia, sicut contrarium non potest esse ratio formalis deitatem et humanitatem. Amplius hominem duarum naturarum dicentes, sui contrarii, sic nec incorporeum potest esse ratio formalis corporei Zucc. 91" dando es-Ise corporeum in cuius ratione ipsa realiter incIudatur. ABCDHIS Rad. 366'N I Quod re vera videntur sentire tractatores catholici, dicente DAMASCENO, libro 11° S e n t e n t i a r u m, 13° cap.o : «Deus ex visibili et 50 53 ab] ad D 57 contractionem] conclusionem ( ?) sed deI. ei contrectionem i. m. man. eOI"'.A contractionem H correctionem B concretionem CI 59 ex elementis] i. m. man. ABCDH[S eorr. A 61 dicere] differentiae (drie) B 65 corpore] dicere (? {((Id. sed deI) A 66 Et] ita addo sed deI. ei exp. A 68 compositum] expositum D 69 virtute] virtutis S 24 nobiliorem] (nobili'em) A nobilem BCDI-I[S 35 esse] ipsum sed esse pOSI corporis 73 quoniam] quod D add., quod lamen exp. B 41 quia] quod D 45 corporalibus] corporalium(?) sed in corpora\ibus COI.,.. 1. man. C 0 46 quia] quod D 94 contrarii] formalis S 47 sic] 56-57 Op. eil., c.26 (11,12), n.IO (ed. E.BuYTAERT, p.116-117, 1.84-85; PG94, om. D 47 nec] neque 1 48 dando esse] im'. B 48 esse] ratione S 926C). 61-62 Op. eit., c.47 (III, 3), n.5 (ed. E.BUYTAERT, p.176, 1.51-52; PG94, 991 A). 63 Op. eit., c.50 (III, 6), n.3 (ed. E. BUYTAERT, p.139, I. 47-48; PG 94, 21 Cr. in/i'a, I. 28-48 et 172,70-174,22. 28-48 Cf. P. BAYERSCHMIDT,Die Seins- und 1006B). 64-66 Op. eil., c.60 (11I,16), n.1 (ed. E. BUYTAERT,p.244, 1.5-8; PG94, Formmetaphysik ... , p. 238-239. 36-38 Cr. AVERROES, De an. IU eomm. 54 (ed. 1063A). 66-68 Op. eit., c.60 (III, 16), n.5 (ed. E. BUYTAERT,p.247, 1.55-57; PG94, St. CRAWFORD,p. 513, I. 18-25; Iunt., r. 195F). 50-52 IOANN.DAMASC.. De fide orlh., 1067 A). 73-76 Op. eil., c.60 (11I,16), n.5 (ed. E. BUYTAERT,p.247, I. 53-54, 57-59; c. 26 ([1.12). n. 2 (ed. E. BUYTAERT, . 112, I. 19-22; PG 94, 919 B); er. etiam op. cil., c. 25 (Il. p PG 94, 1066 8-1067 A). 76-77 Op. eit., c.60 (III, 16), n.6 (ed. E. BUYTAERT,p.247, II), n. I (ed. E. BUYTAERT, . 106, I. 3-4; PG 94,912 A). p 1.60-1; PG94, 1067 A). 162 QUODLIBETX I QUAESTIO 8 163 tres in Christo dicere cogemur.» Propter quod in S y m b o IoA TIIANASII novellae olivarum», dicit AUGUSTINUS:«Generavit te pater communicando dicitur: «Sicut anima rationalis et caro unus est homo, ita Deus et homo carnem suam, creavit te Deus adhibendo potentiam suam». unus est Christus». Et constat quod in Christo duae naturae sunt unius Aliter enim non esset propagatio, nec parentes aliquid agerent in suppositi: Deus et homo. Ergo et in homine anima et caro, aut nihil 80 propagatione unde vere parentes dici possent; nec Maria vera mater esset quod dicunt de hoc. Hinc dicitur D e s p i r i t u e t a n i m a, cap.o IO Christi posset dici si non vere secundum carnis substantiam eum 13°: «Mira societas carnis et animae, spiritus vitae et limi terrae, sicut procreasset. Hinc AUGUSTINUS, S u p e r Ioa n n e m, parte 1', sermone scriptum est: « Fecit Deus hominem de limo terrae et inspiravit in faciem 8°, contra quosdam qui Mariam veram matrem Christi esse negabant, eius spiraculum vitae », dans ei sensum et intellectum, ut per sensum limum dicit: « Mater erat carnis, mater humanitatis». Unde DAMASCENUS,ibro l sibi sociatum vivificaret et per intellectum regeret.» Et infra: «Plenum fuit 85 IlIO, cap.o 5, loquens de Christo dicit: « Confinxit sihi ex eastis et miraculo quod tam diversa et tam divisa ab invicem, ad invicem potuerunt 15 purissimis < sanguinibus> carnem puram»; et cap.o 12°: I «Existentia 8ad. 367' coniungi, nec minus fuit mirabile quod limo nostro Deus se ipsum coniunxit, vero carnis in ipso Verbo per Dei genitricem.» Et libro IVo, cap.o 5°: Zucc. 91,b UI sibi invicem unirentur Deus et limus, tanta subli-Imitas et tanta vilitas.» «Virginis puros et immaculatos sanguines sibi ipsi visceraliter carnem Item D e s p i r i t u e t a n i m a, capo penu]timo, dicitur: «Dicimus corpus substituit: corpus enim unitum est divinitati, quod ex virgine corpus». De per coniugii copulam seminari, Dei vero iudicio coagulari in vulva et 90 quo generalius loquens BOETHIUS dicit, D e d u a b u s n a t u r i s, cap.o 6°: C 51" compingi atque formari, acformato iam I corpore animam creari et infundi, 20 «Post primum hominem caro omnis humana ex humana carne deducitur». 0234" UI vivat ex utero homo ex anima constans et corpore. Non duas animas I Unde differentem modum productionis hominis primi secundum H 62" credimus esse in homine, unam animalem qua animat corpus, et alteram I corpus et secundum animam explicat scriptura, cum dicit, G e n e s i, I°: spiritalem qua rationem ministret, sed dicimus eandem esse animam in ~ormavit hominem de limo terrae», hoc quoad corpus, «et inspiravit in homine, quae et corpus sua societate vivificet, et semetipsam sua ratione 95 faciem eius spiraculum vitae», hoc quoad animam. I Quod exponens Bad. 367' disponat.» Ecce quid clarius quam dicere iam formato corpore animam 25 AMBROSIUS, super illud «Beati immaculati», «Manus tuae, Domine, B 382" creari et infundi? Non autem I formatum est nisi aliqua forma. Hinc fecerunt me et plasmaverunt me», dicit: «Hic ergo homo geminae substan- etiam dicit RICARDUSDESANCTOVICTORE,IVOD e T r i n i t a t e, cap.o 16°: ( tiae est. Alia enim est facta substantia, alia .figurata». Et ut dicit S 61,b «Proprium est hominis habere substantiale esse ex propa-Igatione simul et procreatione. Nam anima procreat ur, corpus p ropaga tur. Proprium est 00 ABCDHIS brutorum habere substantiale esse ex propagatione sola. Proprium est angelorum habere substantiale esse ex sola procreatione.» 6 Augustinus] autem BC (sed Augustinus(?) i. m. 01. man.) DHS 6 communicando] Si autem propagatur secundum corpus, propagatio autem non est continendo sed in communicando eO'T. 01. man. C commendando 8DH (9mdo) IS solius materiae ministratione, sed alicuius formae ex materia productio- IO eum] esset sed exp. et eum i. m. 01. man. C 12 8°] «Mater erat carnis, mater humanitatis» (cl infra, lin. 13) addo sed exp. et va- eat sup. lin. et contra subsequens addo i. Bad. 366,0 ne, quod propagatio dicitur. I Unde super illud Psalmi: «Filii tui sicut m. et cum quosdam etc. subsequellli prosequitllr lineam A 13-20 Unde ... deducitur] i. m. man. corr. A 14 cap.O] om. D 15 purissimis] sanguinibus addo i. m. C ABCDHIS 16 ipso] Christo H 17 sibi] si BS 17 visceraliter] inscientialiter (I sual') CDHI (Iscialiter) S om. B 18 corpus' ... corpus2] i. m. suae additionis margil1alis add, 81 esset] -t sup. lin. A 86 potuerunt] poterunt BO 94 esse animam] inv. S man. corr. A 21 modum] sup. lin. man. corr. A 21 primi] sup. lin. man. corr. A 97 non] lac. H ut D 3 propagatio] autem addo ABCDHIS 4 alicuius formae] solius 26-27 substantia] substantiata sed in substantia CO'T. C (quod exp.) forma alicuius I 5-7 Unde ... suam] i. m. man. corr. A 5-6 Filii ... olivarum] subi. D 6-7 AUGUST., Enarr. in Ps., Ps.l27 (CC lal.40, 1876, 1.27-28; PL37, 1685). 13 AUGUST., In Ioannis Evangelium, tracl. 8, c.9 (CC lat. 36, I. 5; PL 35, 1455). 78-79 8ymbolum «Quicumque» (quod vocatur «Athanasianum») (ed. H. DENZINGER,p. 18, 14-15 IOANNESDAMASC.,Defide orth.,c. 46 (III, 2), n. 2 (ed. E. BUYTAERT, . 171, I. 24-25; p n. 40; PG 28, la formula, 1583 B; 4a formula, 1591 A 82-85 ANON., Liber de spiritll PG94,986B). 15-16 Op. cit., c.56 (III, 12), n.5 (ed. E.BUYTAERT, p.212, 1.77-78; et anima, C. 14 (PL 40, 790). 83-84 Gen., 11,7. 85-88 ANON., Liber de spiritu et PG 94, 1031 C). 17-18 Cr. op. cit., C. 46 (III, 2), n. 2 (ed. E. BUYTAERT, . 172-173. I. 30- p anima, c.14 (PL40, 790). 89-96 Op. cit., c.48 (PL40,814). 99-2 RICARDUSDE 46; PG 94, 985-988). 20 BoETHIUS, De persona et duabus naturis, C. 5 (PL 64, 1348 C). S.VICTORE, De Trin., IV. c.16 (ed. J.RIBAILLlER, p.I78, 1.5-10; PLJ96, 940A). 23-24 Gen., II, 7. 25-26 Ps. 118, I et 73; Iob, X, 8. 26-27 AMBROS., In Ps. 11811I11 5-6 Ps. 127,3. expositio, sermo IO, C. 18 (CSEL 62, 214, I. 9-10; PL 15, 1336C). ]64 QUODLIBET IX QUAESTIO 8 165 AUGUSTINUS, libro S u p e r G e n e s i m a d Ii t t e r a m: « Visibiliter in VIo AUGUSTINUS etiam de I anima rationali, ubi dixit in fine D e i m m o r t a - C 51,b corpore, invisibiliter in anima, constans ex anima et corpore», I i t a t e a n i m a e: «Anima non localiter iungitur summis illis aeternis Unde et Ezechiel propheta, XXXVIIo, «loquens de corporum repara- 30 55 rationibus prior quam corpus, quanto etiam corpore melior. Nam ista tione in gloriosa resurrectione», ut dicit G los s a, dicit: «Accesserunt propinquitas non loco, sed naturae ordine dicta sit. Hoc autem ordine Zucc. 92" ossa ad lassa, unumquodque ad iuncturam suam. Et ecce super ea nervi et intelligitur a summa essentia species corpori per animam tribui, qua est in carnes ascenderunt et extensa est in eis cutis desuper, et spiritum non quantumcumque est. Per animam ergo corpus subsistit, et eo ipso est, quo habebant.» Glossa: «Iacebant tantum humana corpora non habentia anima tum, sive universali/er ut mundus sive particulari/er unumquodque spiritum». Et super illud quod sequitur: «Et ingressus est in ea spiritus, et 35 60 animal intra mundum.» Et infra: «Manen/e quippe anima, corpus per illam B 382'b vixerunt», G los Sa: «U/ quomodo in prima I productione hominis subsistil dantem speciem, non adimentem». Et infra: «Tradit enim speciem H 62" sufflavit I Deus in faciem eius, et «factus est homo in animam viventem», anima corpori ut sit corpus, in quantum est». Et infra: «Quia non nisi sic et secunda condit io, id est resurrectio mortuorum: «Insufflante spiritu traditione specieifit corpus per animam». Et infra: «Corpus enim nullum viv(ficetur ». «Exercitus grandis», id est «congregatio mortuorum.» Ecce .fit nisi accipiendo per animam speciem». quod est in primi hominis creatione, et in ultima omnium reparatione 40 65 Quod totum plene retractat, explicando quod non erat de intentione describat scriptura, aliam corporum formationem quam per animarum sua esse corporeum in homine esse ab anima, licet aliquando hoc ei coniunctionem. De quo AMBROSIUS, super illud «Manus tuae, Domine, visum fuerit. Sic enim I dicit in libro R e c t r a c t a I i o n u m retractando D 234,b A 142'· .fecerunt me»: «Accepit Deus pulverem de terra et plasmavit I hominem. iam dicta a se in libro D e i m m o r t a I i t a t e a n i m a e: «Illud temere Ubi pulvis, ibi plasmatio? Quod de limo est, ressuscitatur. Terra enim in dictum est: «a summa essentia speciem corpori per animam tribui, qua est terram redit.» 45 7O~;antum est. Per animam ergo corpus subsistit, et eo ipso est, quo S 62" Sed forte dicet aliquis quod homo est ex I corpore et anima, non quod an~mat~r, sive universaliter ut mundus, sive particulariter ut unumquodque corpus sit aliquid seorsum ab anima, nisi ratione materiae, sed quod ammall11tra mundum». Hoc totum prorsus temere dic/um est». I Quod si Bad.367 I 184,b corpus sit aliquid ratione eius quod est forma, qua est corpus, I et hoc ( sic, ergo contrarium diserte dictum est: corpori speciem non per animam non nisi ab anima. Per hunc enim modum asinus dici potest esse tribui, qua est in quantum est, et quod non per animam sub-Isistit in Zucc. 92 compositus ex anima et corpore, quia etiam de anima bruti dicitur in IIo 50 75 quantumcumque corpus, et quod non eo est in quantum corpus, quo D e a n i m a quod ipsa est actus corporis. Constat autem quod ipsum est animatur, et cetera huiusmodi. Et hoc intellexit AUGUSTINUS procul dubio Bad. 367cQ compositum ex actu et eo cuius est actus. I Quod videtur sensisse retractando hoc generaliter, tam de anima mundi quam posuit PLATO,I B 382" quam de anima hominis, sed de anima hominis solummodo quoad hoc quod dicit eam corpori dare esse corporeum. ABCDHIS ABCDHIS 29 constans] constat(?) sed in constans corr. D 38 id ... resurrectio] XlI"(?) sed deI. et id est resurrectio i. m. aI. man. C 41 describat] -at sup. lin. A 42 illud] Psalmi 58 est] sup. lin. A 58 et] om. S 60 per] i. m. aI. man. C 62 siti secundum addo addo B 43 me] et plasmaverunt addo S 46 dicet] dicit S 46 anima] animam sed deI. et exp. A 63 fit] sit BCDHIS 67 fuerit] fuit BCDHIS 72 est] sup.lin. B 49 dici potest] potest dici BHS man. COIT.A 73 diserte] vel discrete? H differet C diferet D differre BI (sed in dicente COIT.?) S 74 quod non] quantum B 75 et ... corpus] om. (ham.) S 28-29 AUGUST., De Gen. ad iiII., VI, c.II (CSEL 28', 185. 1.7-8; PL34, 347). 76-(p. 166,)2 Et ... aspicient i] i. m. man. COIT. A 76 Et] om. I 76 hoc] Om. BC 31-34 Ez., XXXVlI, 7-8. 34-35 Glossa ordo interlin. in E~., XXXVlI, 7-8 (ed. 76 intellexit] intelligit? D 76 Augustinus ... dubio] procul dubio Augustinus S Antverpiae, 1634, IV, col. 1341-42). 35-36 Ez., XXXVII, IO. 36-39 Glossa ordo in 77 tam] om. I 78 hominis] sup. lin. man. COIT. A 79 dare] dari BDHIS E=. XXXVlI, IO (ed. 1634. IV, co1.1341-42 (= HIERON., Comm. in E=., Il). 39 Ez., 80 idem] a(?) addo sed exp. A XXXVII, IO. 39 Glossa interlin. in Ez., XXXVlI, IO (ed. 1634. IV, 1341-42). 42- 43 Ps. 118,73. 43 Gen., Il, 7. 43-44 AMBROS.,ln Ps. /18"'" expositio, sermo 10, C. 15 54-60 AUGUST., De immortalitate animae, c.15, n.24 (PL32, 1033). 60-61 [bid. (CSEL 62, p.212, 1.17-19; PL 15, 1335B). 44-45 Op. cit., sermo IO, c.18 (CSEL62, (PL32, 1033). 61-62 [bid. (PL32, 1033). Jbid. (PL32, 62-63 1033). 63- p. 614, I. 11-12; PL 15, 1336C). 50 ARIST., De an., Il, C. I (in ALBERTI MAGNI Comm., 64 Op. rit., C. 16, n.25 (PL 32, 1034). 68-72 AUGUST., Retracta/iones, I, c.5, n.3 ed. CI.STROICK, p.67, 1.66; in AVERROIS Comm .. ed. St.CRAWFORD, p.138, 1.2-3; lunt., (CSEL 36, 27, I. 5-10; PL32, 591). 69-72 ID., De immor/alitate animae, C. 15, n.24 Suppl. II. f. 51 E; 412b 5-6); etiam citatur in Aucl. Arist. (ed. J. HAM ESSE, 6, 41). (PL32, 1033); cf. etiam supra, lin. 56-60. 77 Cf. PLATO, Tim., 30b. 166 QUODLIBET IX QUAESTIO8 167 De anima vero mundi quoad hoc idem, et quoad hoc quod videtur 80 intelligentias dare formas, quia, ut patet inspicienti, intendit probare asserere quod mundus habet animam, sed hoc non quia sentiret hoc esse quod anima non potest converti in corpus proprium, de quo magis falsum, sed quia non certitudinaliter novit hoc esse verum secundum videretur per hoc scilicet medium, quod dat ei formam se ipsa, quae nullo quod retractationem hanc quoad illam c1ausulam «sive universaliter ut modo per corpus potest ei adimi, ex quo dat eam illi. Unde etiam mundus», exponit in libro Retractationl.!m, retractando quaedam expresse dicit: «Quo corpus est, est ipsa anima qua animatun>. Quod non H 63" dicta I in libro M u s i c a e dicit sic: «Animal esse istum mundum, sicut 85 IO est nisi dando formam qua ipsa est, ut secundum mentem AUGUSTINI PLATO sensit aliique philosophi plurimi, non ratione certa indagare, nec idem sit hic animam dare et formam corpori, et ipsam se ipsa esse divinarum scripturarum auctoritate persuaderi posse cognovi. Unde tale formam corpori. Aliter enim esset aliqua alia forma media inter animam aliquid a me dictum quo id accipi possit, etiam in libro D e i m m o r t a I i- et corpus, qua ipsum corpus informaretur actione animae sumentis illam t a t e a n i m a e temere dictum notavi, non quia hoc falsum esse confirmo, et imprimentis eam corpori, quod expresse negat subdens post verba sed quia nec verum esse comprehendo quod sit animal mundus.» Unde, 90 15 praeposita: I «Nec invenitur aliquid inter summam vitam quae substantia Zucc. 92' quia dictae c1ausulae retractationem factam in libro D e i m m o r t a Ii - et veritas est incommutabilis, et id quod ultimum I viv(ficatur, id est corpus, C 51" S 62'· t a t e I a n i m a e exposuit, alia autem retractata ibidem de eo quod dixit nisi viv(ficans anima». Ex quo concludit intentum subdens: «Quod si animam humanam dare esse corporeum, omnino non exposuit nec super tradit I speciem anima corpori ut sit corpus in quantum est, 110nutique B 382'. eam reversus est, cum tamen aeque occasionem habuit revertendi super speciem tradendo adimit, adimit autem anima in corpus transmutando. Non unum sicut supra alterum, ut patet ex eis quae de proximo praecedunt 95 20 igitur anima sive per se ipsam corpus .fit, quia non nisi numente anima iam dicta, clarum est et dilucidum quod retractationem illam quoad dicta /eorpusper eam fit, sive per aliam, quia nonnisi traditione specieifit corpus de anima hominis omnino ratam habuit, nec eam in aliquo exponendam per animam, et ademptione speciei anima iII corpus converteretur». Quod Bad. 367'S putavit. Quod dico propter aliquos illud dictum iam I (non quia hoc nullo modo sequitur, nisi anima corpus informare se ipsa intelligatur, falsum confirmo) volentes retorquere etiam ad retractationem dictam de quod re vera tamquam temerarie dictum retractavit, ut dictum est. Bad. 367'S anima hominis, quod I nequaquam possunt, quia expresse li 'hoc' 00 25 I Quia vero AUGUSTINUS interponit: «sive universaliter ut mundus, sive Bad. 367' praecise demonstrat id quod notavit, temere dictum quoad illam c1ausu- particulariter I ut unumquodque animal intra mundum», volunt aliqui H 63'· Iam «sive universaliter ut mundus», ut patet aspicienti. concludere quod esset contra AUGUSTINUMbruta habere formas, quibus Nec potest aliquis dicere quod AUGUSTINUS intelligit animam dare sunt corpora a suis animabus. Sed manifestum est quod ibi non loquitur speciem corpori, de dare speciem quemadmodum A VICENNA posuit nisi de anima rationali, unde animal non potest ibi supponere nisi pro 30 animali rationali. Nullo enim modo est intenti o sua de probando ABCDHIS animam irrationalem non posse converti in corpus, et per hoc ipsam esse 80 quoad ... videtur] -dentur sed dei. eI quoad ... videtur suppl. i. m. ai. man. C ABCDHIS 81 sentiret] con! A 82 falsum] falsam sed in falsum corI'. A falsam BC (sed in falsum CO/T'; DHIS 83 c1ausulamJclaram S 84 libro] De ( 1) aevo( 1) addo sed dei. A 7 videretur] videtur IS 7 scilicetmedium] sup. lin. man. COIT.A 7 se ipsa] sup. lin. 86 plurimi] pluri sed in plurimi corr. 01. man. C 88 a] animae sed in anima corr.1 A man. corr. A 9 est '] eo sed dei. eI est sup. lin. man. cO/"/".A 9 animatur] ab ea addo 88 accipi] accepi sed in accipi corI'. S 89 hoc falsum esse]falsum esse hoc C falsum hoc sed dei. A IO est] sup. lin. H 10 qua] quae B 10-24 ut ... est] i. m. inI esse BDHIS 91 c1ausulae]culpae H talem C 91 retractationem factam] retracta- man. corr. A II idem] con! I II et'] Om. BCDHIS II corpori] cor H tione facta S 96 dilucidum] dilucidam ABC (sed in dilucidum corr.) DIS 11-12 corpori ... formam] om. (hom.) D 18 speciem anima] inI'. S 18 non] unde 97 exponendam] exponandam sed in exponendam corr. S 98 illud] I'el illius1 I l'eI unum (1 uii) ABDHIS ras. in qua aliquid eras. sed non sup. lin. ai. man. C 98 quia] quod D 00 li hoc] ser. (Iih') sed reser. i. m. C 1-2 c1ausulam]culpam H 20 anima] animam sed iII anima COI"/". mali. A ai. 27 esset] esse sed -t sup. IiII. et esset i. 2 sive]similiter BCDHIS 2 utI om. CIS 3-4 animam ... corpori] i. m. man. COIT.A m. ai. mali. C 27 quibus] quo ABCDHI quae S 28 sunt] essent S 29 anima rationali] animabus rationalibus S 31-36 et ... libri] i. m. illf man. corr. A 86-90 AUGUST.,Re/ractatiolles, I, C. IO, n.4 (CSEL 36,55, I.4-10; PL 32, C. II, n.4, col. 602). 85-86 Cf. PLATO,Tim., 30c. 88-89 cr. AUGUST.,De immortalitate 9 AUGUST., e immortalitate animae, C. 15, n.24 (PL 32, 1033). D 15-17 Ibid. (PL 32, allimae, C. 15, n.24 (PL 32. 1033). 3-(p. 167,)24 cr. P. BA YERSCHMIDT, Seins- ulld Die 1033). 17-22Ibid. (PL 32,1033). 25-26 Cf. supra, p.I65,59,60 et 71-72. Formme/aphysik ... , p.240. 26-28 cr. AEGID.ROM., Theoremata de corpore Christi, prop. 31 (ed. 1502, r. 102va-b). 168 QUODLIBET IX QUAESTIO 8 169 immortalem. Ad quod tamen probandum hoc inducit interimendo per 60 sanctae ipsius animae operationes. Vidit enim» etc. Et infra: «Non enim I 184" hoc unum membrum divisionis, I cuius membra interimit ex hoc vidit omnino secundum ipsius corpus corruptionem, sed descisionem et concludendo quod anima omnino est immortalis, a quo intitulavit totum fluxum naturaliter sustinuit. Corruptio enim in ea ex quibus corpus, S 62" librum dando ei nomen D e i m m o r t a I i t a t e animae, I secundum 35 resolutio. Et ante omnia ipsa vita, quae est animalis operatio prima, ex quod haec patent inspicienti progressum libri. Unde et adiungit proba- anima. tradita corpori est.» Ecce quia Christus corpus habuit non D 234" tionem ex abundanti quod nec anima I rationalis possit converti in 65 corrumpendum, quod nec separata anima vidit corruptionem, cui prae- animam irrationalem, cum dicit: «Hoc ei de irralionali anima» etc. sentia animae vitam tribuit, quod non esset si corpus illud ab anima Quare, cum non potest esse corporeum quod ponit hominem in specie corpus esset. Illud enim corpus cuius anima esset ut pars essentialis, et substantiae subalterna, nisi ab aliqua forma, relinquitur ergo de mente 40 quod esse corporeum haberet ab anima, necessario corruptum esset AUGUSTINI fuisse in homine esse aliam formam praeter animam rationa- quoad rationem corporis, licet maneret secundum rationem materiae, lem, quae dat esse corpori secundum quod est corpus simpliciter, quod 70 anima I separata. Propter quod diximus in nostro I° Q u o I i b e t quod H 63" ab anima sumit esse vivi anima ti, dicente eodem A UGUSTINO e ver b i s D magis consonum est fidei, quae ponit per PROPHETAM dicendum corpus A p o s t o Ii, sermone 16°: «Si dominus nosler Iesus Christus lalllummodo Christi non corrumpendum, ponere quod corpus dicitur in homine a animam humanam susciperel, membra eius non esse11lnisi animae noslrae. 45 partibus materiae, quam ponere quod dicitur corpus a forma corporeita- Quia vero et corpus suscepit, profecto illius membra SU11let corpora tis alia ab anima, quae est putredinis, de novo introducta, et etiam quam nostra.» Et infra: «Praese11liaanimae tuae caro vivit. Est enim anima vila 75 ponere quod dicitur corpus a forma corporeitatis quae manet in ea, quaedam qua vivit caro.» Et infra: «Spiritus Dei habitat in anima, et per anima separata, si ponatur ire in corruptionem sicut forma putredinis. animam in corpus, ut et corpora nostra templum sint Spiritus Sancti». Id~ enim inconveniens sequitur utrumque modum ponendi, scilicet Quia ergo ad integritatem naturae humanae pertinent ut aliqua duo 50 quod contra dictum PROPHETAE corpus Christi videret corruptionem, secundum formam, corpus scilicet et anima, ideo Christus ambo accepit, quod non sequitur ponentem corpus dici a partibus I materiae. C 51'b numquam alterum eorum dimissurus, dicente DAMASCENO, e d u a - D 80 Sed postquam ponimus illam formam corporeitatis manentem, separa- b u s n a t u r i s i n C h r i s t o: «Quod quidem animam humanam habuit, ta anima rationali, sed divino miraculo detineri, I secundum quod S 62,b ait ipse: «POlestatem habeo ponendi animam meam». Quod autem corpus postmodum in aliis Q u o d I i b e t declaravimus, ad hoc non sequitur ullo A 142" habet, testis loseph qui petiil I corpus ipsius.» 55 modo dictum inconveniens, quia manet in eadem dispositione qua erat Et ne credatur secundum communem usum loquendi, sicut dicitur de B 383" aliis mortuis corporibus, corpus illud mortuum I dici corpus I Iesu, ABCDHIS Zucc. 92'b Bad. 367'v subdit: I «Quoniam autem et ab anima animales operationes et passiones assumpsit, testis sunt quae per corpus non corrumpendum omnino 61 sed] et sed i. m. ai. 111011.S 61 descisionem] deisionem sed -se- suI'. IiII. A deseiseionem H 65 separata anima] illI'. S 67 Illud] "el Id? D 71 Prophetam] Prophetiam B 72 Christi] om. D 72 non] om. S 74 quae ... introdueta] i. 111. mali. co,"/'. A 79 materiae] om. S 80 postquam] non mld. sed dei. et exI'. A ABCDHIS 80 manentem om. D 82 Quodlibet] Quolibet S 82 declaravimus] declarabimus S 82 ad hoc] adhuc H 82 hoc] penitus] addo sed dei. et exI'. A 82 ullo] nullo B nullo 36 Unde] et D 37 nec] neque I 38 et] om. BCDHIS 40 substantiae] specie D (? ull'o) C 82-83 ullo modo] i. m. IIUII1. cO/"/'. A 43 eodem] i. m. man. co,"/'. A 44 sermone] s. sed -ermone i. m. mali. co,"/'. C 47-48 Est ... vivit] om. (ham.) S 52 eorum] om. S 55 testis] testatur S 60 Cr. Luc .. XIX, 41. 60-64 IOANN.DAMASC.,De duabus iII Christo l'olulI/atibus, e. 36 57 mortuis] motuis S 59 eorrumpendum] corrumpendo S (PG 95, 175 C). 70-79 cr. HENR. DE GAND.. Quodl. I. q. 4 (ed. R. MACKEN,p. 16.74-81 ; p.17,91-98); et P. BAYERSCHMIDT, Die Seins- IIl1d Fermme/{Jph)"sik .... p.240. 38 AUGUST.,De immortalitate allimae, e. 16, n. 25 (PL 32, 1034). 44-47 ID., Sermones, 80-82 ID., Quodl. Il, q. 2 (ed. R. WIElOCKX, p. 16-18; ed. 1518, r. 30rG-H; ed. 1613. I, 161, e.l, n.1 (PL38. 878). 47-47 Op. eit., e.5. n.6 (PU8, 880). 47-48 Op. ei/., r.47va-49rb); er. etiam ibid. (ed. 1518. f. 29rC-30vO; ed.1613, l,p.50ra-vb); op. eit., q.4 c.6. n.6 (PU8. 880). 48-49 tbid. (PU8. 881). 53-54 IOANNESDAMASC., De (ed. 1518, r. 3IvS-V; ed. 1613, I. p. 5Ira-rb); ID., Qllodl. III, q.2 ed.1518. r. 49rA-50rH; ed. duabus in Christo votuntatibus. c.36 (PG 95, 174 B-C). 44 loanll., X, 18. 45 Cf. 1613, I, p.80ra-8Irb); ID., Quodl.IV, q.13 (ed. 1518, f.104vB-I 15rO; ed. 1613, I, p.162ra- Mallh. XXVII. 57. 53-55 IOANNESDAMASC..De duabus iII Christo voluntatibus. e. 36 173rb); et P. BAYERSCIIMIDT, ie Seills- IIl1d Formme/{Jph)"sik ... , p.76-80, 203-216, 219- D (PG95,175A). 223, 235. 170 QUODLIBET IX QUAESTIO 8 171 sub anima, propter quod et eandem operationem habet quam habebat homo Christus, sicut et ceteri, est ex corpore et anima, corpore existente sub anima. Habet enim esse in materia virtute miraculi dans ei esse X5 seorsum aliquid ab anima, non ratione materiae tantum et partium eius I H 63'" substantiale corporeum et conservans eam atque compositum ex ipsa et existentium extra partes, sed etiam ratione formae substantialis corporei- Bad. 168'v materia, nullo autem modo disponens ad putre-Ifactionem aut ultimatam tatis, alterius a forma quae est anima. Quali modo non potest I dici I 184'" corruptionem, neque dispositionem ad quam statim sequitur necessario 15 asinus compositus ex corpore et anima, quia in ipso non est corpus actus putrefactionis, aut aptus est sequi. Et sic ponere quod talis forma aliquid seorsum ab anima nisi ratione materiae, sed quod est corpus hoc, sic ponitur conservari, nullo modo est ponere quod talis forma aliqua <)0 non est nisi a forma, quae est ipsa anima bruti. ponatur in suo proprio passibili sine propria operatione. Quod necessa- Unde, quemadmodum materia nuda se habet ad animam bruti, sic rio sequeretur si praedicta forma putredinis superinducta poneretur, quia materia sub forma corporeitatis sive ipsum corpus simpliciter, ad illa forma non est nata dare esse materiae, neque conservare eam aut 20 animam hominis. Est enim utrumque eorum potentia vitam habens compositum ex ipsa et materia, nisi ut est in via ad putrefactionem et abiciens animam, sive a quo anima dans esse est ablata per intellectum. ultimatam corruptionem, quam statim et necessario consequitur actus. <)5 Dicuntur enim ambo potentia vitam habentia, quemadmodum semen Et sic ponendo quod corpus est homo a dicta forma, salvatur quod habet potentiam ut vivat, corpus autem organicum in utrisque eodem B 383'b idem corpus Christi erat I vivum et mortuum, manens omnino idem et modo se habet ad I animam utramque. Est enim in utrisque quod A 142,b incorruptum. Idem dico, non solum secundum rationem divini suppositi, 25 organicum est, potentia vitam habens non abiciens animam. Dicitur Zucc. 93" sed secundum rationem formae naturalis. I Quod non potest salvari enim in utrisque quod organicum est, potentia vitam habens, quia habet ponendo quod homo dicatur corpus ab anima rationali, quia hoc ponere 00 iam animam qua agat et patiatur, sed in illo tempore quo dicitur potentia non potest salvare corpus Christi non fuisse corruptum secundum veram i~am habens, nec agit nec patitur, sed est sicut animal dormiens. Et rationem corporis. In quo illam positionem quod corpus in homine diCitur in potentia in tempore in quo non agit, cui respondet actus dicatur a partibus materiae extra partes, commendavi comparative 30 secundus egrediens ab actu primo qui est anima, ut non sit hoc modo respectu alterius positionis, quae dicit quod corpus in homine dicitur ab aliquid habens vitam in potentia, nisi actu anima tum anima, quae est anima rationali, et hoc quoad articulum de corporis Christi incorrup- principium secundorum actu um I vitae, quos respicit illa potentia. S 63" tione. Cui non est contrarium illum eundem articulum postmodum Et est differentia in essendo animam actum corporis organici in bruto improbare simpliciter, maxime quia in illa quaestione nullam dictarum et in homine quoad duo. trium positionum commendavi nisi comparati ve, sed nullam earum 35 Primo quia anima bruti non solum est forma et actus corporis organici D 234'b absolute tenui I aut sustinui, sicut patet inspicienti. secundum quod est organicum, dans organico in quantum est organi- Bad. 368'x I Sic igitur, ut mihi videtur, clarum est quod secundum dicta sanctorum IO cum, esse organicum, includendo substantiam animae in ratione organici corporis, sed etiam forma et actus corporis simpliciter secundum quod ABCDHIS est mixtum absolute, sed secundum aliam et aliam intentionem, quia est 40 forma et actus corporis simpliciter I ut est mixtum, ratione qua est forma B 383" 84 habet] habeat B 88 dispositionem] -m sup. lin. A 89 sequi] sequitur C (sed in simpliciter habens vim formae mixti, immo vere I existens forma mixti. C 52" sequi corr. 0/. man.) D 89 talis] om. CDHI 91 passibili] possibili BCDHIS 91 propria] proprio B 91 operatione] comparatione B 95 ultimatamJ ultimam S 98 suppositi] compositi sed in suppositi corr. S 3 commendavi] commenda sed -vi sup. ABCDHIS lin. 0/. man. C 5 hoc] om. C 10 sanctorum) quod addo sed delo A 2-6 Cr. HENR. OE GANO., Quod/. /, q.4 (ed. R. MACKEN, p.14,43-22,46; ed 1518, 11-14 corpore ... anima] i. 111. 111011. O''I'. A C 13 etiam) vel in{? I) A in BCDHIS 13 substantialis] substantialitatis{?) sed in substantialis corI'. A 21 esse] i. 111. 1Il{1Il. f. 2rF-3rM; ed. 1613, I, p. 4rb-5vb). 5-6 Cr. Ps. XV,9-10, citatus in HENR. OE GANO., Quod/. /, q.4 (ed. R.MACKEN, p.16,81-86; ed. 1518, f.2vG; ed. 1613, I, p.4va). corI'. A 28 nec] neque I 29 agit] anima addo sed exp. A 34 homine] in addo sed exp. H 37 includendo] includenda{?) sed in -do(?) corI'. A 38 sed ... corporis] 1O-(p.171,)17 Cf. P.BAYERSCHMIDT, Die Seins- und Formmelaphysik ... , p.241. om. (ham.) S 41 formae] in addo sed exp. H 6-7 Cf. HENR. OEGANO., Quod/. 1/, q. 2 (ed. 1518, f. 29vD-30rH; ed. 1613, I, p. 47va-49ra). 8-10 Cr. Io., Quod/. /, q. 4 (ed. R. MACKEN,p. 18,41-19,69; ed. 1518, f. 2vH-3rH; ed. 1613, I, p.4vb-5ra). 18-32 Cf. P. BAYERSCIIMIDT, ie Seills- ulld FO/'l11l11elaphysik ... , p.242. D 172 QUODLIBET IX QUAESTIO 8 173 Est vero forma et actus corporis organici ratione qua est forma, quae est rationem vegetabilis et sensibilis. Licet enim ista educta est de potentia anima. Et est illa intentio prior et imperfectior, ista vero posterior et i' materiae et substantialiter extensa secundum eius extensionem, illa vero Zucc. 93'b perfectior, unde et includit illam in eodem simplici secundum I rem. Sed 75 nequaquam, hoc non refert ad rationem actus: secundum enim omnem illa perfectior distinguitur in duas, quia secundum intentionem vegetabi- 45 eundem modum et eandem rationem anima hominis et anima bruti lis est perfectio organici nutritivi in quantum nutritivum est, secundum perficiunt corpus organicum secundum rationem vegetabilis et sensibilis, vero intentionem sensitivi est perfectio organici sensitivi, nec habet I ita quod non aliter anima perficit modo secundum has rationes, quam si Bad. 368 Bad. 368'Y ulteriorem intentionem. I Et secundum hoc habet anima talis tres esset educta de potentia materiae. intentiones, quarum ultima includit alias in eodem et habet eas secundum 80 In quantum vero anima hominis perficit secundum rationem rationalis idem simplex in re, sed aliae duae stant in planta sine tertia, et prima stat 50 I I sive intelIectualis, licet quantum ad naturam substantiae animae S 63'b in lapide sine aliis. j, univoce perficit semper, quantum tamen ad rationem ipsius potentiae Anima vero hominis non est forma et actus corporis simpliciter I rationalis pure aequivoce I perficit cum aliis I potentiis. Et ideo dicit D 235" secundum quod est mixtum, sed tale est ab alia forma secundum COMMENTATOR post principium super lIum D e a n i m a: «Si possibile est B 383'b praedicta, in qua convenit cum lapidibus, sed est solum forma et actus 85 definiri animam definitione in universali, nulla definitio est magis universa- corporis organici secundum quod est organicum, dans ei esse organicum, 55 j lis quam ista, nec magis conveniens substantiae animae. Et induxit hunc includendo substantiam animae in ratione corporis organici, sed secun- sermonem sub forma dubitationis, cum dixit: « Si igitur aliquod universale dum duas intentiones, quia secundum rationem sive intentionem vegeta- ,, dicendum est in omni anima, dicemus quod est prima pelfectio corporis I,!, bilis est perfectio organici nutritivi in quantum nutritivum est, in quo ~t.~~liS or~~ni~i», excusa~do s~ a~ aeq~ivocatione accidente in partibus convenit homo cum plantis, secundum vero intentionem sensitivi est 90 hu~us 4efinltl~n~s. I PelfectlO .emm ~namma r~tionali et. i~ ~liis ~irtutibus Zucc. 93 perfectio organici sensitivi, et hoc non solum secundum substantiam 60 ammae fere dicitur pura aeqUlvocatlOne, quomam», ut diCit mfertus, «non H 64" animae, sed secundum potentias organicas consimiles I in hoc potentiis !, latet, sed manifestum est ex hac definitione, quod impossibile sit quod organicis brutorum. anima sit abstracta a corpore, aut secundum omnes I partes aut secundum A 143" Sed habet ulteriorem intentionem, scilicet rationabilem sive intellec- aliquam eius. Apparet enim quod quaedam eius virtutes sunt perfectiones 95 partium corporis, secundum quod formae naturales perficiuntur I per I 185" tualem, secundum quam est perfectio hominis in quantum homo est, et corporis organici ut hominis est, et hoc secundum substantiam, sed non 65 materiam, et tale impossibile est ut sit abstractum ab eo per quod perficitur. secundum eius potentiam, quia potentia ista separata est, non organica, Sed hoc non est manifestum in omnibus partibus eius, cum sit possibile ut quia habet operationem intelligendi, non ut in organo existens, quod aliquis dicat quod quaedam pars eius non est perfectio alicuius membri perficiat potentia illa quemadmodum potentia visiva perficiat oculum, corporis». Et in hoc solo restat quod definitio praedicta sit pure ()() aequivoca, propter quod dixit: «Fere». c 52'b liceat indigeat organis sensitivis et eorum operibus ad suam operationem. Unde quoad rationem vegetabilis et sensi bi lis definitio illa «Anima est 70 actus corporis organici potentia vitam habentis» omnino univoce convenit ABCDHIS animae hominis et bruti, in quantum anima hominis perficit secundum 73 ista] illa I 80 perficit] hominem addo S 81 animae] om. I 82 perficit] vel ABCDHIS perficitur? A 84 Si possibile] Simpliciter D 85 in universali] naturaliter S 85-86 universalis] vel naturalis? S 86 istal illa I 86 nec] neque I 94 eius 42 anima) quae addo D 47 est ... sensitivi] am. (ham.} I 51 lapide] lapidem D virtutes] inI'. S 96 per] sup. Iill. D 97 hoc] om. I 00 aequivoca] aequivoce 53 alia] anima S 57 quia] quod S 59·60 est ... sensitivi] om. (ham.) H ABCDHIS 64 perfectio]imperfectiosed in perfectio corr. C 64 homo est] im>. A 69 sensitivis] sensativisS 71 omnino] ideo I 72 animae hominis] inI'. H 84-91 AVERROES, 011. Il Comm. (ed. St.CRAWFORD. De p.138, 1.11-115et 16-19; Iunt., Suppl. II, r. 51F-52A). 87-89 Cr. ARIST.,De an., II, C. I (in ALB.MAGNI omm., ed. C 70-71 ARIST De an .. II, C. I (in ALB.MAGNIComm., ed. CI.STROICK, .. p.66, I.91; in CI.STROICK, p.67, 1.65-66; in AVERROIS Comm., ed. St.CRAWFORD. p.138, 1.1-3; lunt., AVERROIS Comm., ed. St. CRAWFORD, 136,I.2-3; lunt., Suppl. II. f. 51B; 412a27-28); in p. Suppl. II, r. 51E; 412b4-5). 91-99AVERROES. an, Il Comm. II (ed. St. CRAWFORD De ANON., ucl. Arisl. (ed. J. HAMESSE, A 6,41). p. 147, I. l3-p. 148.1.25; lunt. Suppl. II, r. 54F-55A). 00 Cf. supra, lin. 91 . 174 QUODLIBET IX QUAESTIO8 175 Bad. 368'z I Nos autem qui ponimus quod anima secundum suam substantiam est respiciendo ad illud quod dixit: «in quantumcumque est», quo procul forma et actus corporis, multo maiorem habemus necessitatem ponere dubio implicavit quod anima homini dat speciem et esse corpori univocationem quam posuit A VERROES.Et licet in homine sint duae secundum quamcumque rationem in esse corpo-Iris consideratur. Quod Zucc. 9 formae secundum praedeterminatum modum, quia tamen una perficit 35 non est verum, ut dictum est, propter quod illud bene indiguit retracta- secundum rationem corporis simpliciter, alia secundum rationem organi- tione. ci, et sic perfectio ab una materialis est respectu perfectionis ab alia, ideo I Ex quibus solvitur argumenta tio aliquorum dicentium quod, si anima Bad. 36 verum unum naturale compositum est homo ex corpore organico, ut est hominis non perficeret hominem secundum quod est corpus simpliciter, brutum, in quo non est forma nisi unica, et hoc ab unitate formae sed alia forma quae non est anima educta de potentia materiae, duplex ultimae, quia compositum ex materia et forma praecedens non est aliquid 40 inco~?eriiens et impossibile sequitur. in actu perfecto respectu formae ultimae, sed solum in potentia sicut IO num, quod tunc corpus simpliciter in homine non possit nutriri aut H 64" materia. Aliter enim compositum non diceretur I unum, sicut non au eri, quia nutritum et augmentatum agit in nutrimentum sua forma, diceretur unum compositum ex materia et unica forma, si materia esset ip um in se convertendo, in fine faciendo simile quod in principio est aliquid in actu in composito, nisi sicut dicuntur unum illa quae sunt co trarium, secundum PHILOSOPHUM11° D e a n i m a et I° D e g e n e r a- unum per contactum et ligamen. Nunc autem, quia quod est materia 45 t i ~ e. Forma autem dicta: puta caro, unde caro, cum non est anima sed o respectu animae in homine, licet in se sit compositum, non comparatione 15 mixti simpliciter, ista nullo modo habet agere actiones nutritionis et ad ipsam nisi sicut materia ad formam, ideo compositum quod est homo, augmenti, quia non sunt actiones formae nisi quae est anima, secundum non dicitur unum nisi quia sua forma ultima est una. Propter quod non PHILOSOPHUM,11° D e a n i m a. est proprie dicendum quod homo est corpus et anima, nec quod est Aliud vero, quod cum omnis forma quae est anima, nobilior est quam anima utens corpore, sed quod est vere compositum naturale ex corpore 50 illa quae non est anima, sicut et vivens non vivente, et forma qua brutum et anima, ut ex materia et forma, quae, licet non dat esse corporis 20 est corpus simpliciter et mixtum, est anima si in bruto insit ponere gradus secundum quod est corpus simpliciter, dat tamen esse corporis secundum formarum, forma vero qua homo est corpus simpliciter et mixtum, non quod est organicum, ut patet ex determinatis. est anima nec dans vitam, nobilius ergo mixtum est corpus bruti quam B 384" Unde AUGUSTINUS, quando dixit in libro D e i m m o r t a I i t a t e I hominis. a n im a e «speciem corpori per animam tribui, qua est in quantumcumque 55 I Et est dicendum ad primum quod, sicut in bruto materia in nutritione Bad. 361 est .. per animam ergo subsistit, et eo ipso est quo animatur», etc. 25 et augmento non agit neque ratione sui neque ratione formae bruti huiusmodi, procul dubio verum dicit loquendo de corpore sub ratione secundum quod dat esse mixti, licet nutritio non habet esse in ipso, aut qua est organicum, quia ipsa anima dat esse organicum, nec ipsum est abiciens animam, ut dictum est, falsum autem est loquendo de corpore ABCDH1S sub ratione qua est corpus simpliciter, ut patet ex dictis. Et quia s 63" AUGUSTINUSsuper hoc nihil distinxerat in libro D e I i m m o r t a Ii t a t e 30 35 nonI vero D 51 est I] sup. /in. ai. l11an. C 53 nec] neque I 55 Et ... primum] Ad primum est dicendum I 26 neque 2] nec I a n i m a e, ideo retractando dixit totum illud temere esse dictum, maxime 37-54 Cr. AEGID.ROM.,Theorel11ala de corpore Chrisli, prop. 34 (ed. 1502,f. I04vb-105ra) ABCDHIS (secundum K. PLOTNIK. Hen'aeus Nala/is OP and Ihe Conrroversies ol'er Ihe Rea! Presence and Transsubstanrialion (Veroffenl!ichungen des Grabl11ann-lnslilules. IO),Miinchen, 1970, p.31). 41-44 Cr. ARIST., De an., II, c.4 (in ALB. MAGNICOI11I11., CI.STROICK, ed. 2 habemus necessitatem] inI'. BCDHIS 2 necessitatem) necesse BC (sed in necessi- p. 88, I.72-8!; in AVERROIS Comm., ed. St. CRA WFORD, 195,I. I-(p. 199,)15; Iunt., Suppl. p. tatem corr. aI. man.) DHIS (id.) 6 materialis ... alia] om. I 16 ideo] idem H II, f. 72B-73C; 416a 18-b9); in ANON.,Aucl. Arisl. (ed. J. HAMESSE, 88). 6, 44-49 ID., 18 dicendum] om. B 27 quia ... organicum] om. (ham.) S 35 Et] sup. /in. B De gen. eI con., I, c. 7 (lunt., V, f. 362K-L; 324a2-8); cf. etiam HENR. EGAND.,Quod!. I, D q.4 (ed. R. MACKEN, 20, I.77-79; ed. 1518,f.3rK). p. 45-48 ID., De an., II, c. 4 (in ALB. 24-25 AUGUST., immo,.,. an., c.15, n.24 (PL32, 1033); cf. etiam supra, p. 165,56-58et De MAGNIComm., ed. CI.STROICK, .88, 1.81-83; in AVERROISomm., ed. St.CRAWFORD, p C 69-71. 31-32 Cr. AUGUST., elractaliones, I, c.5, n.3 (CSEL 36, 27, I.5-10; PL32, R p. 201, I. 1-4; Iun!., V, r. 74A; 416b 9-11); cf. etiam TUOMAE AQ., Comm., II, DE 591); cf. etiam supra, p. 165,57-58et 69-70). lectio 9 (ed. Parma, XX, p. 62a; ed. Torino-Roma, n. 340, p.89b). / 176 QUODLIBETX I QUAESTIO 8 177 augmentatio, nISI per conversionem I in ipsam principaliter secundum per instrumenta determinata, sed universaliter non agit nisi per calorem qui quod est aliquid in forma mixti, sed principaliter agit organicum forma 90 est in semine». Semina ergo quae descinduntur ab homine et brutis et H 64'" sua secundum rationem vegetabilis, quae secundum substantiam I et 60 plantis in calore naturali, habent impressas virtutes formarum perfecta- secundum potentiam vegetabilis est actus totius mixti, quod secundum rum illorum a quibus descinduntur, et in virtute illarum semen, secun- B 384'" quod mixtum in potentia est ad vegetabile in planta I et in bruto, licet dum PHlLOSOPHUM, 1° P h Ys i c o r u m et VO M e t a p h Ys i c a e, activum 1 non secundum aliam formam, secundum rationem tamen alterius inten- est et movet ad generationem similis secundum formam. Ita quod, si in tionis et potentiae perfectibilis ab eadem forma, et per hoc nutritionem et 95 materia seminis tota forma eius, a quo semen descinditur, est in potentia, A 143'" augmentum recipit corpus, ut mixtum est, I in planta et in bruto, non 1>5 ipsam perfecte totam educit de potentia in actum et generat simile in tamen agendo forma mixti secundum quod praecise est mixti, sic dico in specie et forma perfecta, ut plantam ex semine plantae et brutum ex proposito quod, licet in homine in nutritione et augmentatione non agit semine bruti. Si vero in materia seminis non fuerit in potentia tota forma forma mixti educta de potentia materiae, quamvis in ipsum principaliter eius a quo descinditur secundum aliquid eius, agit I tamen transmutando B 384'" C 52'" habet fieri conversio nutrimenti, I quo fit nutritio et augmentum, quia 00 ac si totam posset educere de potentia materiae in actum. Et quia totam tamen forma hominis quae anima est, secundum suam substantiam et 70 non potest, producit quod ex materia est producibile secundum eandem Bad. 369'" potentiam sive intentionem vegetabilis est per-I fectio illius mixti in perfectionem formae, qua nata est esse in eo a quo semen descinditur, et quantum organicum est secundum iam dicta, forma sua in quantum quoad illud perfecte assimilat. organicum est, agit mixtum illud in nutrimentum et convertit ipsum Quamvis ergo forma bruti, ratione qua est anima, scilicet ratione assimilando formae mixti. Licet enim sit secundum rem alia forma quae vegetabilis aut sensi bi lis I intentionis, nobilior sit forma mixti in homine, H 64,b est anima, et alia quae est mixti, in homine, et non in bruto, tantumdem 75 ut mixti est, quemadmodum quoad hoc forma inferioris vermis nobilior tamen anima ratione suae potentiae vegetat ivae vim habet assimilandi I est forma caeli, si non est subsistens per animam et vivens, ratione tamen nutrimentum mixto, nutriendo et augmentando secundum quod mixtum qua est forma mixti simpliciter, multo nobilior est illa forma mixti est, quantum habet forma bruti potentia et intentione vegetabilis: non generanda in homine de potentia materiae. Et est multo nobilior mixtio refert ad propositum, sive vis illa vegetativa sit in eadem forma re cum IO quam in quocumque alio, quanto nobilior est vis generativa animae forma mixti, sive non. XO hominis imprimentis virtutem in semine, qua semen est activum, quam Zucc. 94" I Per idem patet in parte ad secundum. Dicendum est enim quod vis generati va cuiuscumque alterius creaturae, dicente ALGAZEL, VO secundum COMMENTATOREM super VIIm M e t a p h y s i c a e, «semina sunt M e t a p h y s ic a e: «Ex omnibus commixtionibus illa est pe~rectior quafit illa quae dant formas rerum generatarum ex seminibus, per formas quas sperma hominis, quod habet aptitudinem recipiendi formam humanam». dederunt semina generant ia, quae sunt virtutes natura/es divinae generantes 15 Licet enim hoc non exprimat, exprimit tamen A VICENNA, uius expositor c sibi similia, secundum quod artes generant artificiata. Et ideo dixit S5 fuit, ut dicetur iam. A RISTOTELES in libro D e a n i m a / i b u s quod istae virllltes assimilantur I ABCDHIS intellectui, quia agunt actione intellectus, non per instrumentum corpora/e, et in hoc differunt a virtutibus naturalibus, quae in corpore animalis agunt 90 et '] a I 98 non] i. m. S 99 secundum] sed C 99 tamen] non S 13-16 Vo ... iam] "Cum permixtio elementorum fuerit pulchrioris et perfeclioris aequali ta- ABCDHIS iis, qua nihil possit inveniri subtilius et pulchrius, tunc fiet apta ad recipiendum a datore formarum formam pulchriorem formis aliis, quae est anima hominis». Ecce plane positum 59 sed] licet BC (sed in sed ("mT.) HIS 61 quod] vel D 67 in '] et ( 67 non] i. hominis formam mixti nobiliorem praecedere animam, et ideo esse aliam formam ab m. S 72-73 secundum ... organicum est] om. (ham.) B 4 et] sup. lin. 01. man. ( anima, et congruentem nobilitati animae. sed primum et duo ultima verbo deI. et va- cat i. m. 73 ipsum] a( 1) ser 1) addo sed exp. A 75 et non] om. C 76 tamen] tantum sed in et vo ... humana m i. m. man. mlT. ad initium huius passus et Licet ... iam i. m. man. ("mT. ad tantum corr.( 1) A 76 vegetativae] negativae B 82 Metaphysicae] quod addo finem eiusdem passus A 15 hoc] om. BCDH IS 16 ut] infra addo sed deI. et exp. A ABCDHIS 93 Cf. ARIST., Phys., II, c.3 (Iun!., IV, f.60M; 195a21-24). 93 Cr. ID., Metaph., V, 82-(p.I77.)90 Melaph. VII Comm. 31 (Iun!.. VIII, f. ISID-F) .. AVERROES, 86 Cr. c.2 (ed. PONZALLI, p. 72, I. 86-87; Iun!., VIII, f. I 02K; IO 13b 23-25). 13-14 ALGAZEL, ARIST .• De generatione animalium; V, c.1 (Iun!., V. r. 130A-D; 778a 30-b 19). Metaph., I, trac!. 5, C. un. (ed. J. MUCKLE. p. 124, I. 14-17; ed. 1506, r. 6vb). ] 78 QUODLIBET [X QUAESTIO 8 179 A quo etiam numquam discordabat aliquis philosophorum. meliorem formam, quousque habititata sit habilitate ultima, sive organiza- Qui enim ponebant quod intellectus esset unus in omnibus, et non 45 tione ad receptionem animae». forma sed mo tor corporis tantum, plane ponebant quod homo non erat Et secundum hoc alias determinavimus quod simul in eodem instanti in genere entium absque aliqua forma praeter animam. 20 ista forma mixti generatur et anima creatur, et dat illa forma mixta esse Qui etiam ponebant quod in diversis essent diversi, etiam ponebant corporeum, ut sit compositum ex hyle et materia, quod est pars una S 64" corpora propagari et praeparari a generante I naturali, et tunc animam a hominis, et anima est pars alia, dicente A VICE N NA, Vo M e t a p h y s i c a e: creatore infundi. Dicit enim A VICENNA IVo M e t a p h Ys i c a e suae: 50 «Dicimus quod corpus dicitur genus hominis et dicitur materia hominis. Zucc. 94'b «Non potest esse ut ei quod perma-Ineat existens per se, non in subiecta nec Cum autem fuerit materia hominis, sine dubio est pars eius. Impossibile est A 143" de subiecta, ullo modo sit esse post non esse, sed oportet ut I pendeat aliquo 25 autem I partem praedicari de toto.» H 65" modo a subiecta ad hoc ut sit. Cum autem fuerit, non est res quae est Quod nullo modo esset verum, si corporeitas esset a substantia animae existens per se, sed est ex aliquo, vel cum. Primum vero est sicut corpus rationalis: tunc enim corporeitas non esset nisi intentio in qua fundatur quod est ex hyle et forma .. secundum est sicut animae rationales cum 55 ratio generis, quod ut confusum et indeterminatum praedicatur de eo generatione corporum. Et tunc possibilitas sui esse pendebit ex illo.» Et cuius est, ut de determinat o, nec esset assignare differentiam inter corpus infra: «Igitur cum sit corpus, verbi gratia sicut ignis, non est possibilitas sui 30 quod est pars, et inter corpus quod est genus, plus in homine quam in D 235" esse nisi ut .fiat ex materia et forma .. I igitur possibilitas sui esse habet brutis. In bruto enim secundum ponentes unam formam in ipso, praeter subiectum, et hoc est materia. Igitur res ex qua fit primum, est forma quae hyle non est accipere partes nisi secundum intentionem generis et fit in materia, et .fit corpus ex coniunctione eorum. Anima quoque non 60 differentiae, ut in bruto nec secundum rationem differant corpus ut est pro venit nisi per esse subiecti corporalis, et possibilitas sui esse in illo est pars, et I ut est genus. Bad. 369'( existens per illud propter hoc quod illa materia appropriatur sibi. Et quia 35 In homine autem corpus, ut accipitur sicut quid determinatum in anima non habet esse post non esse nisi cum fuerit esse corporeum forma naturali corporeitatis differentis a corporeitatibus existentibus in secundum modum commixtionis, per quam adaptatur .fieri instrumentum aliis, cui advenit forma alia praeter corporeitatem addita illi et in ea C 52'b eius, per I quam discernatur certitudo I suae novae inceptionis - non quod sustentata, sic est pars; ut vero accipitur sicut quid indeterminatum in B 384'b certitudo eius sit in illa tunc cum fuerit in illis corporibus possibi/itas huius 65 corporeitate, quae in bruto differentia propriae corporeitatis aliqua commixtionis -, tunc erit possibilitas essendi animam.» 40 determinatur, et in hoc aliqua alia nobiliori differentia corporeitatis Bad. 369'c Hoc etiam re vera senserunt antiqui doctores. I Unde dicit magister determinatur, I differenti bus solum inter se determinato et indeterminato Zucc. 94" WILHELMUS ALTISSIODORENSIS in S u m m a sua: «In generatione hominis sicut intentiones, non sicut res diversae, sic corpus est genus hominis primo est materia sub vili forma, scilicet forma seminis, postea recipit sicut bruti, quod descendit in homine per nobiliorem differentiam 70 corporeitatis. ABCDHIS Et est illud compositum secundum rationem ex I intentione generis et I 185" differentiae, includens in se materiam, corpus, quod est pars hominis: illi S 64'b [7 etiam] sup. lin. man. cotr. A 19 plane] Plato S 19 ponebant] ponebat BC (sed enim advenit anima rationalis ut differentia qua constituitur in specie in ponebant corr.) S 19-21 homo ... ponebant] am. (ham.) B 20 aliqua] alia D 24 nec] neque I 29 Et] om. D 29 possibilitas] (pl 'itas) A BCH (sed possibilitas specialissima, et in qua habet trium I differentiarum intentiones, quibus B 385" i. m. 01. man.) S 31 nisi ... esse] om. (ham.) S 31 possibilitas] (pl 'itas) ABC(sed in 75 distinguitur a vegetabilibus et brutis et angelis, ut differentia propriae possibilitas COtr.01. man.) DHIS 32 fit] sit D 37 commixtionis] coniunctionis sed exp. eI dei. eI commixtionis i. m. man. COtr., sed eliam pOSI hoc verbum eI graphide(?) eI ABCDHIS forleal. mali. ( ?) coniunctionis A 41 senserunt] cani D senuerunt ve/senerunt BC (sed in senserunt corr.) I saevierunt DHS 4[-44 Hoc ... animae] i. m. man. COtr. A 47 creatur] creata sed in creatur corr. ai. man. I creatura B 49 Metaphysicae] om. I 41 magister] om. B 51 sine] sive B 53-54 animae rationalis] illv. S 54 tunc enim corporeitas] i. m. S 56 de] om. BC (sed sup. lin. ai. man.) D 56 nec] neque I 61 dilTerentis] differentes B 24-29 AVICENNA,Me/aph., IV, c.2 (ed. S. VAN RIET, p.204, I. 70-77; ed. 1508, f.85rb). 66 hoc] vel homine A 66 nobiliori] nobilior S 30-40 Jbid. (ed. S. VANRIET, p. 204, I. 80-(205,)93; ed. 1508, f.85rb). 42-44 GULlELMUS ALTISS., Summa, IV, tracl. 5, q.2 (ed. 1500, r. 258ra). 50-52 AVICENNA,Metaph., V, c. 3 (ed. S. VAN RIET, p. 247,15-17; ed. 1508, r. 88ra). 180 QUODLIBET IX QUAESTIO 8 181 corporeitatis proprie differat ab inanimatis, differentia propriae vegeta- secundum materiam et secundum formam, ponenda est converti, quia bilitatis a plantis, differentia propriae sensibilitatis a brutis, differentia supponendum est quod nihil substantiae eius permaneat completa Bad. 369'D rationabilitatis ab angelis. I Est enim confinium homo corporalium et conversione, quia, cum verum corpus Christi conversione perfecta incorporalium creaturarum, differens suo rationali a brutis sicut ab ponendum est ibi esse et vere esse, licet non ut in loco vel sicut subiectum irrationabilibus. Hinc dicit A VICENNA de corpore quod est genus: 80 IO sub accidentibus, quod propriis accidentibus commensuratur loco, nec «Praedicatur de composito ex corporeitate quae est sicut materia, et ex sicut in signo tantum, sed quodam modo huic sacramento proprio, et anima. Col/ectio enim horum substantia est, quamvis sit coniunctio ex non est ibi per aliquam loci mutationem, quia tunc descen-Idens de caelo Zucc. 94' multis.» non maneret in caelo - secundum enim quod dicit magister WILHELMUS Unde, si vegetativum in homine esset forma corporeitatis educta de AL TISSIODORENSIS in S u m m a sua, «sine aliquo descensu I et motu est B 385'. potentia materiae sicut in brutis, et anima rationalis cum sola potentia 85 15 corpus Christi in altari, et sine aliquo ascensu, forma panis desinente esse, rationali sive intellectuali esset ab extrinseco, tunc consimili modo est corpus Christi in caelo», unde simul est in altari et in caelo; corpus animal uno modo esset genus hominis, alio modo pars, et esset homo autem unum non potest localiter esse in diversis locis, ut infra videbitur compositus ex animali et anima rationali, dicente A VICENNA: «Si accipia- -, aut ergo non erit ibi secundum modum proprium huic sacramento, tur animal tali condit ione ut non sit in sua substantialitate nisi corporeitas aut erit ibi per I conversionem alterius in ipsum, illo non manente quod S 64" et vegetabilitas et sensualitas, et ut id quod est praeter hoc, sit praeter 90 20 conversum est, licet non adnihilato. Si enim aliquid quod erat, aliud ipsum, tunc non erit longe quin sit materia homini et subiectum, cuiusforma fuerit effectum, non utique omnino non erit: si enim omnino non esset est anima rationalis.» Ex quo claret multum quomodo brutum nullo per adnihilationem, vel omnino esset manendo id quod prius, non esset modo potest dici compositum ex corpore et anima sicut homo. conversio, neque per illam transsubstantiationem esset ibi aliquid quod Patet ergo revertendo ad propositum quod, licet secundum rationem prius ibi non erat. vitae vermis nobilior est caelo, secundum tamen aliam rationem formae 95 25 Et dependet pars ista omnino a parte praecedente. In id enim quod A 143,b suae, qua scilicet est generativa I formae vermis, est multo nobilior quam secundum usum ecclesiae et dicta sanctorum obtentu m est, appellari sit vermis aut aliquid inferiorum quae generari habent a caelo. Semper verum corpus Christi, tenendum est fieri conversionem potius. enim agens praestantius est patienti et producens producto in ordinatis Unde, sicut non est obtentum appellare corpus puram materiam H 65,b essentialiter, secundum quod ordinantur caelum et ista inferiora ab ipso I habentem partem extra partem, nec tenendum est quod in illam solam generata. 00 30 fiat conversio, maxime cum tenet usus, ut dictum est, quod tota Bad. 369'E I Sic ergo patet quid ex parte corporis Christi potius tenendum est substantia panis et secundum materiam et secundum formam converta- secundum usum hactenus observatum et secundum dicta sanctorum, tur, quia, si alterum manet, hoc fieret speciali miraculo, vel ponendo significari nomine corporis. materiam sine forma substantiali vel e converso, cum tamen hic non est C 53" Et sequitur inquirendum quid potius tenendum est I ex parte ipsius D 235'b conversionis I in corpus Christi, in quid scilicet tota substantia panis, et ABCDHIS ABCDHIS 9 esse.'] est ud dei. eI exp. eI esse i. m. man. eO'T. A 10 sub] vel S IO quod ... propriiS accldentlbus] om. (hom.) I 13-16 secundum ... caelo] i. m. man. COIT. A 85 sicut] sic ABC(sed in sicut eorr.?)DHI 86 esset] etiam addo sed dei. eI exp. A 13-14 Wilhelmus Altissiodorensis] (W· AI!.) AH 17 autem] enim sed dei. ei exp. ei 87 animal] anima sed in animal eO'T. ei exp. eI animal resa. i. m. man. corr. C autem sup. lin. man. eO'T. A 18 erit ... non] om. (ham.) B 22 id] sup. lin. man. 90 vegetatibilitas] (vege'aS) A 90 sensualitas] cani [ 91 cuius] cuiusmDdi BC corI'. A non BC(sed eras. ei id sup. lin. ai. man.)DHIS 23 neque] nec I 25 ista] 96 suae] sua I 98 praestanrius] praestantior S 98 patienti] patiente sed in patienti illa I 28 appellare] appellari BS 28 puram] purum I 33 forma] formam sed in corI'. S 99 ista] illa I I corporis] corpus sed in corporis corI'. ai. man. C forma eorr. ai. man. C 33 cum] cunctum D 5 conversionis] in addo D 14-16 GULlELMUS AL TISS, Summa, IV, trac!. 5, c.3 (ed. 1500, f.259va). 17 Cr. infra, 81-83 Ibid. (ed. S. V AN RI ET, p.248, 45-p. 249,47; ed. 1508, f. 88ra). 88-92 Ibid. (ed . p.183,66-184,90. 25-(p. 182,)48 Cr. P. BAYERSCHMIDT, Die Seins- und Formmelaphysik S. VAN RIET, p.249, 50-53; ed. 1508, f. 88ra). .... p. 242. 182 QUODLIBET IX QUAESTIO 8 183 consuetum poni nisi miraculum conversionis, er per illam corpus Christi sicut I contingit in brutis secundum negantes gradum formarum in ipsis, Zuee. 9: esse ubi prius non fuit, et accidentia per se subsistere. 35 diceret quod conversio fieret in formam illam quae esset anima sensibilis Bad. 369vF I Si autem et materia panis et forma eius substantialis converterentur in secundum quod dat esse corporeum, non autem secundum quod dat esse materiam, cum minus esse habeat materia quam forma substantialis, 65 animatum tali anima. tunc habens magis et verius esse converteretur actione divina in habens I Sed, si ita esset, tunc non esset conversio in corpus generatum de Bad. 37' minus esse. Quod est inconveniens, quia, sicut secundum AUGUSTINUM, virgine, quia anima rationalis secundum nullam rationem est generata. 83 q u a e s t i o n i b u s, «Deus non est causa tendendi in non esse», sic 40 Quod falsum est, dicente AMBROSIO: «Praeter naturae ordinem generavit nulli est causa tenden'di in minus esse, quia uterque modus est tendere in virgo, et hoc- quod conficimus, corpus, de virgine est». Quem sequens defectum. 70 WILHELMUS AL TISSIODORENSIS dicit: «/ntelligitur in hoc sacramento corpus Similiter, sicut non est obtentum appellare corpus materiam secun- Christi verum quod traxit de virgine». dum rationem esse corporei absque re ipsius formae inclusae in ratione Praeterea, I cum corpus non habet esse a forma I nisi secundum quod corporis, sic nec est obtentum quod fiat conversio in tale corpus, maxime 45 est in ea, quare, cum in triduo mortis anima non fuerit in corpore nec in cum tale esse absque re ipsius formae non est praeter materiam nisi ratio materia corporis Christi, non potuit dici quod corpus Christi fuit in seu intentio pura, et sic non esset conversio in corpus verum reale, sed 75 sepulcro nisi secundum materiam, quare nec in triduo potuisset facta rationis vel intentionis solum. fuisse consecratio nisi in nudam materiam, et non in corpus, quia deficit H 65" Similiter, sicut non est obtentum appellare corpus materiam I cum conversionis terminus, eo quod corpus, ut dicunt, non est corpus nisi ab anima rationali inclusa in ratione corporis, sic nec ab antiquo obtentum 50 anima in ratione corporis inclusa, ita quod, secundum quod dicunt, I in A 144" est communiter quod fiat conversio in tale corpus, ut materia panis illo triduo non fuit idem corpus mortuum quod prius vivum, nisi unitate convertatur in materiam Christi et forma panis in animam Christi, sicut 80 divini I suppositi, et sic pro eodem corpore, unitate corporeitatis D 236" Bad. 370'F neque quod in deitatem Christi; dico, non solum I non in animam ut est secundum se, non fuissent vera in triduo ista verba consecrationis «Hoc animans, sed nec in rem quae est anima rationalis. est corpus meum», pro quo erant vera ante triduum, immo nec omnino B 385" Sed hoc ponit quaedam positio novissima dicens I quod «anima est 55 erant vera in triduo, quia nec erat vere corpus, ut dictum est. forma corporis, dans ei totum esse perfecti, scilicet esse corporeum et esse Praeterea, si hostia consecrata ante mortem continens in se sacram en- animatum, et sic de aliis. Convertitur ergo» secundum istos <i: per violentiam corpori illatam in cruce separatur anima ab 5 Sed si subtilitatem istam intellexerint antiqui, Deus novit. Ad minus in Zucc. 95" eodem corpore Christi quod est I in pyxide. Cum autem conceditur ista docendo ecclesiam de Ipsa nullam penitus I faciebant mentionem, C 53" « Corpus Christi moritur in pyxide >i,non intelligitur aliqua nova proprietas quantum apparet ex scriptis antiquis. Immo potius faciebant mentionem advenire, sed is est sensus: anima Christi incipit non esse hic.» Et sic nec 40 de contrario. Dicit PRAEPOSlTINUS S u m m a sua, auctoritatem indu- in est ponendum quod maneat materia nuda sine forma, nec quod aliqua cens doctorum sui temporis: «Magistri nostri dicunt quod sub utraque forma cadaveris nova introducatur. IO specie tantum panis I transsubstantiatur in corpus et tantum vinum in Bad. 37C Et secundum hoc stat quod semper consuetum est poni: quod deitas et sanguinem. Quod dicitur ergo, utrumque esse sub specie pa-Inis, responde- H 66" anima Christi quoad rem quae ipsa est, non habent esse in sacramento ex tur quod ibi est corpus ct ibi est sanguis, quia corpus non habet esse sine vi consecrationis, sed solummodo ex reali concomitantia, ut scilicet 45 sanguine, alioquin esset inanimatum corpus, nam et anima est ibi. Non deitas, sicut semper erat coniuncta corpori Christi, sic semper fuit, est et tamen dicimus quod panis in animam transsubstantiatur.» Ecce quod erit in sacramento, et similiter anima quando fuit in corpore. Sed in 15 non ponit esse animam cum corpore per transsubstantiationem sicut triduo, quando anima fuit separata, si fuisset consecratum, non fuisset anima Christi sub sacramento, quemadmodum ut si sanguis Christi ABCDHIS fuisset omnino in triduo extra corpus Christi, tunc consecrato corpore 24 verbis] mu'.' D 26 quod'] sup. lin. man. COIT. A 27 quod] om. D S 65" solo non fuisset ibi I sanguis nisi per concomitantiam. Et si hostia prius 27 corporeum ... esse] 0111. (ham.) B 37 dicunt] dant S 29 ibi] ubi B consecrata, quando sanguis et anima fuerunt in corpore, fuisset conser- 20 30 debet ... ibi] om. I 33 si] sup.tin. A 39 quantum ... mentionem] om. (ham.) S 39-60 Immo ... inspicienti] i. m. illf. man. CO/T. A 44 habet] tantum sed dei. eI ABCDHIS habet mall. COIT. i. m. suae addiliollis marginalis A 45 ibi] enim sed ill est ibi CO/T. ai. man. C 46 animam] animatum H 47 animam] sanguinem sed dei. eI animam sub 00-10 sicut ... introducatur] et prius consecratum remansisset iler. sed dei. eI i. m. mall. lill. A 47 per] am. B Ca/T. A 3 ex] esse sed dei. eI ex sup. lill. ai. mall. C 4 est] sup. lill. ai. man. C 5 cruce] et addo i. m. ai. man. C 8 non] nunc S 19 nisi] om. BCDHIS 26-36 Cr. GoDEFR. DE FONT., Quodl. 11, q.7 (ed. M. DE WULF -A. PELZER, p. 133); et 20 quando] corpus addo sed exp. A P. BAYERSCHMIDT, Die Seills- und Formmelaphysik ... , p.271-272. 35-(p. 186,)60 cr. P. BAYERSCHMIDT, Die Seins- und Formmelaphysik ...• p.243. 41-46 PRAEPOSITINUS. 2-4 Op. eil., IV. tracl. 5, c. 5. q. 5 (ed. 1500, r. 262ra). 4-6Ibid .• sa\. (ed. 1500, r. 262ra). Summa. IV. De eucharislio, q.2 (ms. BRUGGE. Sladsbibl .• 237, r.8Iva-vb; PARIS, Nal.lal. 6-8 Ibid. (ed. 1500. r. 262rb). 14526. f.55va). 186 QUODLIBET IX QUAESTIO8 187 neque sanguinem, ambo tamen ibi esse cum est vivum, et quod ambo ter. Nunc autem conversio non fit in corpus secundum quod est organi- Zucc. 95" possunt abesse eidem cum fuerit mortuum. I Hinc etiam dicit magister cum - hoc enim non est nisi ab anima praesente in corpore -, sed WILHELMUS:«Quamvis panis transsubstantiatur in corpus Christi et vinum 50 solummodo secundum quod est corpus simpliciter, quod est ab alia in sanguinem, tamen sub utraque specie est Christus integer. Non enim 80 forma, I in quo, separata anima, non manent organa in quantum organa, A 144'b corpus Christi est sine sanguine et anima, nec sanguis sine corpore et sed figurae organorum tantum. anima. Sed non valet haec argumenta tio : « Sub forma panis est corpus Unde, «cum», ut dicit DAMASCENUS, D e d u a b u s n a t u r i s Christi et sanguis ex transsubstantiatione. Ergo aliquid est transsubstantia- C h r i s t i, «Christus habuerit instrumentalem formationem, testis quae D 236'b tum I in sanguinem.» Et patet instantia in anima Christi, quae ibi est ex 55 caput unguento et pedes rigavit lacrimis, et clavi qui fixi in palmis et plantis transsubstantiatione, nihil tamen transsubstantiatum est in ea < m > ». 85 pedum, lancea quae aperuit latus, et recumbens super pectus discipulus, Intelligo, sicut neque in sanguinem, quia aliter non esset instantia in lingua quae dixit: « Si quis sitit, veniat et bibat », os quod tradidit sanctum anima. Nec esset eodem modo per concomitantiam cum sanguine, et cum spiritum, dentes et guttur dividentes pascha, et stomacho transmittens hoc I 186" corpore, in quo tamen nullam differentiam insinuat, immo I convenien- et hepar in sanguinem convertens», et cetera huiusmodi, horum omnium tiam magis, ut patet inspicienti. 60 veram figuram retinuit verum corpus Christi manens idem numero in Mihi igitur ex iam declaratis magis videtur tenendum quod homo sit 90 triduo mortis, et hoc propter unitatem formae corporalis manentis, non corpus ab alia forma praeter animam, et quod in corpus ex materia et illa solum propter unitatem suppositi Verbi retinentis unionem cum corpore forma compositum fit conversio, ita quod semper in formam quae dat quam prius. Non tamen reti-Inuit in illis organorum rationem, quam non Zucc. 9 esse corporeum, terminatur conversio, ut ipsa habeat esse in sacramento dedit nisi praesens I anima in Christo, sicut neque in aliis hominibus. H 66'b ex vi consecrationis, et non per concomitantiam. Unde, cum in bruto non 65 Propter quod in triduo mortis organa et corpus, in quantum organicum S 65'b est forma dans esse corporeum nisi eius anima, si virtute divina I fieret 95 ex organis constitutum, aequivoce erant et in mortuo et vivo, et non B 386'b conversio alicuius in corpus bruti, dicendo: «Hoc est corpus bruti», erant idem numero nisi secundum materiam et formam mixti solum in anima bruti esset ibi vi verborum, et non per concomitantiam, quoad id Christo, et Verbi suppositum. Oculus enim, quando non potest in quod est secundum rem, licet quoad rationem vegetabilis et sensibilis, ut propriam operationem, et formam suam, quae est vis visiva, amiserit, de dictum est, aut non esset conversio in corpus sed tantum in materiam et 70 qua dicit PHILOSOPHUS11° D e a n i m a: «Si oculus omne animal, visus partes eius, quae corpus non appellatur, ut visum est. 00 esset eius anima», etiam in vivo homine «aequivoce oculus est», quamvis enim sit membrum vivens a substantia animae et vi nutritiva, non tamen est sentiens nec organum sensus. Et sic non est inconveniens idem manere aequivoce ratione formae amissae, et univoce ratione formae manentis, qua manet idem numero. Et sic huiusmodi partes organicae manent Bad. 370" I Ad primum, quod convenienter ponitur quod «sola anima sit in 5 eaedem numero, non solum secundum materiam remo-Itam, quae nihil C 53'b homine, quae dat esse corporeum. Ergo etc. }},patet responsio ex dictis, aliud est quam I materia, sed etiam secundum materiam propinquam, B 386" quomodo convenienter ponitur et quomodo non. Licet enim sola anima 75 dat esse corporeum organicum, non tamen dat esse corporeum simplici- ABCDHIS ABCDHIS 81 organorum] om. B 83 habuerit] habuit BCDHIS 86-87 sanctum spiritum] 48 neque]nec I 48 vivum]unum H cOl1f B 49 possunt] possint B (sed primum -s- B im'. 89 veram] om. B 90 et hoc]etsi I 90 corporalis] D 93 neque]nec I sup. lin.) CDHS 51 in2] et sed exp. et in sup. lin. I 63 compositum] expositum I 95 et] in addo DS 96-97 nisi ... Christo] i. m. mal1. CO/T. A 99 omne] vere sed il1 63 fit]sit BCDHIS 66 anima] i. m. man. corr. A 71 ut] ideo(?) sed dei. et ut sup. omne corr.? A 00 aequivoce oculus] illi'. H 4 huiusmodi] huius D lin. A 74 corporeum] incorporeum B 83-88 IOANN.DAMASC., e duabus il1 Christo voluntatibus, c.36 (PG 95, 174 C-D). D 50-56 GULlELMUSALTISS., Summa, IV, tract. 5, q. 2 (ed. 1500, f.258rb). 86 Ioann., VII, 37 99-00 ARIST.,De an., II, C. I (in ALBERTI AGNICamm .. ed. M 73-74 Cf. supra, p. 153,34-36;cf. etiam P. BAYERSCHMIDT, Seins- ul1d Formmetaphysik Die CI.STROICK, p.67, I.73; in AVERROIS omm., ed. St. CRAWFORD, 143, I.2-3; lunt., C p. ... , p.214. Suppl. II, f. 53C; 412b 18-1); in ANON.,Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 6,44). 188 QUODLIBET IX QUAESTIO 8 189 quae est simpliciter «constans ex carnibus, ossibus, musculis, nervis, et motum ratione materiae aeque per se et primo movetur secundum omnes ceteris huiusmodi homoeomeris, in quibus omnibus est una forma mixti, partes suas. Et hoc multo verius quam grave movetur per violentiam quae solummodo differunt secundum diversas passiones coagulationis sursum aequaliter secundum omnes suas partes. Proiciens enim grave ex calido et frigido», ut habetur ex fine IVi Meteororum. Propter IO principaliter pellit partem quam immediate tangit, et per continuationem quod omnia huiusmodi univoce et eadem numero ex sua forma 40 ad illam simul pellit alias. Forma autem gravis movens aequaliter movet S 65" erant manent ia in corpore Christi vivo et mortuo, - I et in ipsa fit in I qualibet parte gravis et materiae. Sed in motu animalis I secundum H 66" conversio. Unde sub specie panis totum verum corpus Christi constitu- locum anima ut existens in signo determinato et requiescens in una parte I 186'b tum ex carne, osse, nervis et huiusmodi continetur ex vi sacramenti. pellit a se aliam, ut requiescens in sinistra pellit I a se dextram versus A 144" Quod enim Christus sacramentum hoc potius exprimit nomine carnis, 15 anterius, et vicissim e converso requiescens in dextra secundum modum hoc non facit nisi aspiciendo ad usum sacramenti, Ioa n n. VIa: «Caro 45 supra expositum. Et sic, licet I per se movens sit anima, hoc non est B 386vb mea vere est cibus», quoniam homines potius solent manducare carnes anima secundum se, sed ut se tenet cum parte quiescente. Per se autem quam ossa. motum non est nisi pars altera, et hoc vicissim. Propter quod totum Bad. 370'K I Ad secundum, quod «convenienter ponitur vere dici corpus a sola I animal per se movetur secundum partes, sed per accidens secundum t materia», dicendum quod non est verum. Secundum enim praedicta non 20 totum, et sic est divisibile in duo, quorum unum est per se motum, ut est dicitur corpus substantia nisi ab aliqua forma substantiali, non a solis I 50 aliqua partium eius sub indifferentia, modo una, modo altera, et aliud partibus eius. Et quod assumitur: «Bruta quae ex se moventur, dividuntur in animam ut per se moventem et in materiam ut per se motam; et non est per se motum nisi corpus; ergo materia vere potest dici esse corpus», 25 I per se movens, ut est anima existens in signo quiescente in parte altera. Sed quia non movet nisi per alterius partis quietem, ut dictum est supra, potest dici quod per se movens sit anima cum parte quiescente, quae per se potest dici moveri ratione ammae moventis, ut In ea quiescit, dicendum secundum supra determinata de motu animalium, quod, licet 55 quemadmodum sacramenta novae legis dicuntur causa gratiae, quia in motu locali animalium per se movens sit anima, et hoc, secundum ibi Deus, ut in eis existit, confert gratiam, secundum quod alibi exposuimus, Bad. 371'K exposita, non nisi I ut habet esse in signo determinato I organi motus et e converso pars mota per se potest dici moveri ratione I materiae. Zucc. 9' D 236" Ut secundum hoc animal ex se motum dicatur dividi in duo, quorum localis, per se tamen motum non est materia. Nec similiter totum animal est motum per se ratione materiae, 30 unum est per se movens, sed hoc ratione alicuius I quod est in eo forma, S 65vb quemadmodum contingit in motu gravis et levis secundum praedetermi- 60 ut est altera partium eius, et alterum per se motum, sed ratione alicuius nata. Non enim animal motum localiter ex se movens ratione animae, quod est in eo materia, ut pars reliqua, et hoc vicissim. Non tamen ita aeque primo et per se movetur secundum omnes partes suas, quod principaliter motum dicitur moveri ratione materiae, sicut movens contingeret si ex se moveretur per se ratione materiae, sicut per se movet dicitur movere ratione formae: forma enim est, quae in quiescente Zucc. 96" ratione animae. Grave enim ex se movens se ratione formae et ex I se 35 existens, principaliter movet, non autem Ipsum qUlescens, ita quod 65 dicendum est partem quiescentem movere quia anima movet, et non e ABCDHIS converso. E converso autem materia existens in moto non principali ter 7-8 et. homoeomeris] om. B 8 homoeomeris] (er. A. BLAISE. Lexican Latinitatis ABCDHIS medii aevi, p.441; «homoeomerus» «(rorme de parties semblables, egales») lac. in qua omiomereis ser. man. ca'T. A omiomereis CHIS omiomeres D 9 quae] vel qui? D 38 omnes suos] inv. B 42 ut] et S 45 sit] sic D 46 secundum se] inv. B ) 3 sub] i. m. 01. man. C 20 est] corpus addo sed dei. et exp. C 23 quae] vel qui? D 46 sed ut se] om. (ham.) D 53 sit] sic B 54 dici] esse sed exp. et dici sup. lin. S 27 hoc, secundum] inv. B 28 ut] om. B 29-30 non ... motum] am. (ham.) D 54 moveri] movens(?) sed in moveri(?) CO'T. 01. man. C vel monere? I 56 alibi 30 totum] tota sed in totum con. S 31 contingit] 9it I convenit] BCDHIS exposuimus] iter. D 57 per se] i. m. S 60 eius] om. sed i. m.? B 66 E converso] 32 enim] animae? D 35 se'] sup. lin. 01. man. C om. (ham.) CS(sed E converso autem i. 111. 01. man.) 66 E ... autem] am. D 66 autem) sicut S 66 principaliter] am. C 7-10 Cr. ARIST., Meteorol.. IV, C. 12(Iunt.. V, r. 487B; in THOMAEDEAQ. Camm., ed. Leon., III. p.CXLlVb; 390b2-9). 16-17 laonn., VI, 56. 19-20 Cr. supra, p.153,41-42. 55-56 cr. HENR. DE GAND., Quaest. ordo (Summa), ar!. 8, q. 6 (ed. 1520, I, r. 69rY -Z; ed. 23-25 Cr. supra, p.153,43-154,45. 26-35 cr. supra. p.101.56-1 15,65. 1642-46, I, p. 17la-b); ar!. 9, q.1 (ed. 1520, I, r. 70C; ed. 1642-46, p. 175a). QUODLIBET QUAESTIO 9 191 190 IX sacramento tota substantia panis manet post consecrationem. Putabant movetur, sed pars in qua est, ita quod dicendum est partem totam per se 15 enim illud L u c a e XXII o «Hoc est corpus meum» spiritualiter esse moveri, et non materiam nisi quia est in parte et aliquid eius. Per se enim subiectum motus secundum locum non est nisi subiectum existens in actu intelligendum, et non esse sic dictum nisi ut in signo et figura, moti ex hoc dimensionatum; per se autem agens motum istum est ipse actus existens 70 quod, cum Christus dixisset Iudaeis, Ioa n n i s. VIa: «Nisi manducave- ritis carnem{ilii hominis et biberitis eius sanguinem» etc., et dictum est ei: in parte quiescente. Unde non dicitur pars quiescens movere per animam «Durus est hic sermo», respondit eis: «Spiritus est qui vivificat, caro non sicut per instrumentum quemadmodum dicitur ignis calefacere calore, 20 prodest quidquam», quasi diceret: «Quidquid de corpore meo et sanguine C 54" sed si comparemus animam ad totum animal ut est I movens et motum, dico, intelligatis spiritualiter». tunc ipsum animal simpliciter est per se movens ut agens principale, sed anima existente in parte quiescente ut instrumento naturali, licet non sit 75 Sed fide firma tenendum est in sacramento esse verum corpus, sicut per se motum sed solum per partem, ut dictum est. verba sonant quibus dicitur: «Hoc est corpus meum», ut non sit hic Tertium concedendum est et, ut arbitror, firmiter tenendum. veritas sicut in solo signo, sicut erat in sacramentis veteris legis. Unde 25 illud M a t t h a e i ultimo: «Vobiscum I sum usque ad consummationem D 236'b saeculi», intelligere debemus de veritate corporalis praesentiae in sacra- QUAESTIO 9 mento, ut corpus quod est uno modo essendi praesens solummodo in caelo, alio vero modo essendi praesens nobis est in sacramento, et hoc in UTRUMMATERIAANIS P MANEATOST P CONVERSIONEM veritate eadem eiusdem corporis essendo praesens ibi et hic, quod sola 30 fide deprehenditur. Secundum enim quod dicit AUGUSTINUS: «Sursum est B 387" I Circa secundum arguitur quod materia panis post conversionem dominus. Tamen hic I nobiscum est dominus. Corpus enim in quo resur- A 144'b Zucc. 96" Bad. 37 maneat, quia non habet aliquid cor rumpens, eo quod non habet Irexit, uno in loco esse oportet .. veritas autem eius ubique I diffunditur». S 66" contrarium. Et tale manet, eo quod est sym bol um quod in transmutatio- 5 Unde istud: «Hoc est corpus meum» nullam requirit spiritualem intellectum, sed illud: «Nisi manducaveritis» quodam modo litteralem, ne naturali manet, eo quod non habet contrarium corrumpens. Contra. Tunc non esset conversio aut transsubstantiatio. Quod falsum 35 quodam modo spiritualem requirit. Litteralem quoad id quod manduca- tur, quia secundum AMBROSIUM, e s a c r a m e n t i s: «Sicut verus est D est. Ergo etc. ABCDHIS Bad.371'L Dicendum quod aliud est quaerere utrum materia manet post conver- IO 16 et] om. I 16 in] om. BCDH 17 cum]sedsup.lin.pos/ChristusD 21 dico] pos/ hoc verbul1l in opertura folii lil/era folii sequentis appare/ A 22 tenendum] veritas sionem, et utrum aliquid manet absolute in hoc sacramento. sed dei. e/ tenendum i. m. man. COIT. A 22 esse corpus] et ita tenendum est in H 66,b Haeretici enim aliqui non ponentes aliquam conversionem I aut veritate: , subiecti, sicut dicitur in generatione quod aer potest esse ignis. Et eadem ratione non recipitur in istis praedicatio per 'de', dicendo: I Ad primum in oppositum, quod «substantia vel materia panis manet Bad. 372 «De pane fit corpus Christi», sicut recipitur illa: «De aere fit ignis», nec 30 quia non habet I contrarium corrumpens», dicendum quod verum esset si ~1I~~}8' similiter praedicatio de praeterito aut futuro, dicendo: «Corpus Christi ista conversio fieret actione naturae, quae non fit sine contrario corrum- B 388" fuit panis», vel «Panis erit corpus Christi», I sicut dicitur: «Aer fuit 60 pente quod non manet. Nunc autem, quia fit actione supernaturali, licet ignis» vel «erit ignis». Similiter nec per verbum 'fieri', dicendo: «Panis fit non sit proprie corruptio, tamen bene potest non manere in se, qUia corpus Christi» vel «factus est corpus Christi», licet propter accidentia ABCDHIS ABCDHIS 37-45 Magister ... diclum est] i. m. man. cO/'/'. A 38 liunt] sunI C 38 Iit] sit B 9-15 Differunt... · est] i. m. man. co/'/'. A 13-15 vel ... est] i. m. inf suae propriae 38 locutiones] locu- i. m. ai. man. et tiones ser. C 41 corpus Christi] inI'. D additionis margina!is man. corI'. A 13 veJ2]iter. B 14 quia] quod B 14 in2] 41 Christi] ipsi D 41 et] vel BCDH (sed dei. et unde i. m. ai. man.) IS 44 Iit]sit B sup. !in. B 15 non] nec BCH 21 omnem] causam B 24 conversionem] Unde 49 Iit] sit B 50 solet] solum sed in solet co,'/'. S 50 iiI]sit B 50 praepositione] addo sed exp. et dei. A 24 Quaecumque] enim addo sup. lin. A 24 connotans] ipsa positione BCD(sed prae- sup. lin.)HIS 52 quidam] quidem(? quid') C convocans BCDHS 25 manens] i. m. man. corI'. A 27 est] esse B (sed in est 52 istas] istos BC(sed in istas corr.)DHIS 61 manere] secundum id quod est prius corr.) D (sed dei. et exp. et est i. m.) 29 dicendo] dando (diido) BH 30 nec] addo sed dei. A i. m. man. corI'. A 37-43 GULlELMUS ALTISS., Summa, IV, tract. 5, q.2, sol. (ed. 1500, f.258ra). 20-28 Cf. THOMAS DE AQ., Summa Theol., IIl, q. 75, art. 8, sol. (ed. Leon., XII, p. 176b). 57-58 Cr. supra, p. 190,3-5. 200 QUODLIBET IX QUAESTIO IO 201 manet quoquo modo in opposito terminorum, quod in nulla alia conversa est, in quo manet quoad hoc quod non adnihilatur. Ex I hoc Bad. 37: transmutatio ne contingit. enim solo quod manet in illo quoquo modo, dicitur non adnihilari, et per Et quod assumitur: «Materia panis est symbolum commune pani et hoc demonstrat ipsum corpus Christi in quod facta est conversio, pro corpori Christi», dicendum quod in transmutatione naturali, quia fit per 1>5 quo et verificet locutionem, nulla tenus adnihilato aliquo quod prius erat contrarium, non fit alicuius corruptio nisi quatenus est contrarium. Nunc 95 de substantia panis, nec tamen aliquo eius permanente, sed totaliter in autem secundum PHILOSOPHUM, VO M e t a p h Ys i c a e, «contrarium est corpus Christi converso, et hoc potestate divina, cui in hoc oboediens est vel extremum extremo, ut calidum frigido, vel medium extremo». omnis creatura, ut in quamlibet converti possit pro libito suae voluntatis Quorum primum est per se contrarium formaliter, propter quod non absque omni adnihilatione, et cuiusquam permanentia conversi. cessat forma agentis quousque illud omnino corrumpat, secundum vero 70 Argumentum in oppositum concedendum est. non est contrarium nisi propter dispositionem intensi vel remissi in forma, propter quod cessat forma agentis a corrumpendo cum intensum vel remissum ad aequale et sibi proportionale perduxerit. Talium enim QUAESTIO IO C 55" neutrum ab altero natum est pati aut corrumpi, sed potius conservari. I B 388'b Non enim corrumpunt I nisi excellentiae. Quare, cum materia nulli habet 75 UTRUM FORMA VERBORUM QUIBUS FIT CONVERSIO VINI IN contrarietatem, nec primo modo nec secundo, oportet quod maneat in SANGUINEM. SIT HAEC: «HIC EST CALIX SANGUINIS MEI» s 67'· omni actione agentis naturalis, quale non est agens in ista I conversione, Zucc. 98,b sed supernaturale; qui potestatem habet super totam sub-Istantiam, I Circa tertium arguitur quod in his verbis «Hic est calix sanguinis mei» Zucc. 99 propter quod potest ipsam substantiam panis in substantiam corporis 5 consistit forma sanguinis, quia, nisi verbis istis prolatis iam facta esset Christi convertere, ne maneat id quod erat aut aliquid eius, non tamen 80 conversio et ibi esset sanguis, falsa esset ista prolatio. Consequens falsum adnihiletur, quia tunc non converteretur, nec per eius adnihilationem est. Ergo etc. inciperet esse corpus Christi ubi prius non erat. Et quia non adnihilatur, Contra. L u c a e XXII o dicitur: «Hic est calix novi testamenti in meo manet quoquo modo in eo in quod convertitur, ut propterea videtur sanguine», ubi aliquid interponitur. Nec magis determinatum est de dicto posse dici, quod tamen non assero, quod li hoc, dicendo: «Hoc est IO unius evangelistae quam alterius, in quo forma ver-Iborum consecrandi H 68'b corpus meum», non solum demonstrat quod est sub speciebus pro 85 consistat. Ergo etc. instanti finitae prolationis et conversionis factae, ut ipsum corpus Christi in quod facta est conversio, secundum quod alias exposuimus, sed quod pro toto tempore prolationis demonstrat substantiam panis pro ipsa, et A 145" in dicto instanti demonstrat eam ut iam conversa est I in corpus Christi, et sic non pro substantia panis, sed tantummodo pro eo in quod iam 90 Dicendum quod generaliter in illis quae pertinent ad fidelium obser- vantiam in quantum in facto consistit, maxime ubi simpliciter nihil certi Bad. 373 ABCDHIS 15 determinat, tenendus est usus ecclesiae quae ab apostolis derivatur, qui 69 contrarium formaliter] inI'. HS 76 nec] neque I 78 qui] quia I 79 propter ... panis] om. B 81 quia ... converteretur] om. H 83 quoquo i. m. man. modo] ABCDHIS eol'l. A 83 convertitur] essendo id quod illud addo sed exp. eI dei. A est 83-84 propterea ... hoc] i. m. man. COIT. D 83 videt~r] 0111. B. 86-87 ut ... 92 illo] om. DHS 93 demonstrat] sup. IiII. mali. corr. A 93 pro ... et] sup. lin. conversio] i. m. man. corr. A 87 facta est conversIO] conversIO facta est H man. eorr. A 94 aliquo] i. 111.man. COIT. A 98 permanentia] -nen- sup. lin. A 87 quod] sup. lin. A 88 pro ipsa] sub lin. man. eorr. A 89 demonstrat] sub lin. 2-3 Utrum ... mei] (cf. supra. p. 153,24-26) 7 Ergo etc.] lac. iII qua aliquod ems.? I man. eorr. A 90-92 Et sic ... adnihilari] i. m. man. eorr. A IO evangelistae] evangelicae(?) sed in evangelistae COIT. B II etc.] Ad hoc addo I 13 in] sup. lin. lI1an. COIT.A 15 quae] qui S 64-65 Cr. supra, p.190,5-6. 67-68 ARIST., Meraplt., V, c.IO (Iun!., VIII, f.119C; 1018b 3-8); er. etiam THOMAE DE AQ., Comm., V, lectio II, n. 912 (ed. Parma, XX, p. 405b; 99 Cf. supra, p.190,7-8. 4 Luc., XXII. 20. Cf. etiam MOllit .. XXV!, 28; Marc., ed. Torino-Roma, p. 245. XIV, 24. 8-9 Lue., XXII, 20. 202 QUODLIBET IX QUAESTIO 10 203 multa in observanti is dimiserunt ecclesiae, quae in scriptis authenticis consistat forma verborum, quibus complete dictis statim consecratum non redegerunt. Quare, cum forma verborum consecrationis in facto est, et hoc quia verba quae sunt de forma huius sacramenti, non tantum B 389" puro consistit I et ad observantiam pertinet eorum quae Christus fecit et 50 sunt significativa, sed et effectiva eius quod significant, et hoc per Zucc. 99'" facienda instituit, nec de illa aliquis apostolorum certum I quid expressit, assertionem quae exercetur in ipsis. eo quod verba in quibus consistit forma et per quae habet fieri conversio, 20 Quare, cum verba dicta non sunt assertiva eius quod pertinet ad a diversis evangelistis, quibus in hoc par exhibetur auctoritas, diversimo- veritatem huius sacramenti nisi quoad illa «Hic est calix sanguinis mei», de exprimuntur et in numero et in ordine et qualitate verborum, de forma totum autem residuum potius asserit conditionem sacramenti quoad eius igitur verborum consecrationis in hoc sacramento tenendus est firmiter 55 virtutem et efficaciam, in illis solis ergo verbis: «Hic est calix sanguinis I H 68'" usus ecclesiae super hoc, qui in missali conscriptus est, qui creditur mei», ut videtur, tota forma verborum consistit, et hoc non minus quam traditus ecclesiae ab apostolis, et hoc secundum formam < secundum> 25 in consecratione corporis forma verborum praecisa consistit in istis quam viderunt et audierunt Christum consecrasse. verbis: «Hoc est corpus meum», ut secundum hoc plena sit conformitas Sed cum plurima verba contineantur, ubi certum est contineri formam verborum consecrationis et corporis et sanguinis Christi. I Quod ego B 389" D 237'" verborum I super consecratione sanguinis quae connexa sunt, cum 00 potius arbitrarer, si in tanto mysterio I aliquid liceret arbitrari. A 145' dicitur, ut habetur in M i s s a I i: «Hic est calix sanguinis mei novi et aeterni I Sunt tamen aliqui qui dicunt quod «omnia quae sequuntur dicta verba Bad. 3 S 67" testamenti, mysterium fidei, qui pro vobis et pro multis effun-Idetur in 30 «Hic est calix sanguinis mei», scilicet illa «novi et aeterni» etc., sunt etiam remissionem peccatorum», certum tamen non est utrum omnia verba haec de substantia formae, ea videlicet ratione quod sunt quaedam determina- sint de forma, ut non nisi omnibus prolatis sub uno contextu fiat ti()nes sanguinis, et ideo pertinent ad integritatem locutionis et ad integri ta- consecratio, an aliqua illorum. Unde, quia in dubiis, secundum 05 tem consecrationis, licet per prima, «Hic est calix sanguinis mei >I, AUGUSTlNUM, semper tenendum est certum et dimittendum incertum, et significetur ipsa conversio vini in sanguinem, eo modo quo in forma Zucc. 99" hoc praecipue in I facto, quamquam propter aliquas persuasiones potius 35 consecrationis panis». I 187'" videatur verum minus certum, idcirco I in consecratione sanguinis cum Sed planum est quod illa ratio falsum supponit. Illi enim genitivi '/lavi C 55'" summa diligentia et intentione omnia I verba praedicta sub uno contextu et aeterni' non sunt adiectiva huius substantivi 'sanguinis', sed illius, sunt proferenda, quia certum est quod tunc consecratum est cum omnia 70 scilicet 'testamenti', ut patet ex verbis quae ponit Lucas, assumptis in dicta sunt, nec est super hoc tanta certitudo, parte aliqua verborum argumento contra. Quod etiam patet construenti et punctanti post illa illorum prolata. 40 verba 'novi et aeterni': tunc enim nullius sensus perfectionem importarent Aestimatur tamen ab aliquibus quod illud ultimum, «qui pro vobis» verba sequentia 'testamenti', 'mysterium' etc. Et construuntur ambo illi etc., potius pertineat ad effectum sacramenti iam consecrati per praece- genitivi 'sanguinis', 'testamenti', cum illo nominativo 'calix' transitive, dens, quam ad formam et necessitatem consecrationis. 75 subintellecta copula, et post li 'mei' et li 'mysterium' construuntur cum Ulterius arbitratur ab aliquibus quod pars illa «novi et aeterni illo nominativo 'ca-Ilix' specifice. Zucc. testamenti, mysterium fidei», potius exponit virtutem sacramenti, quam 45 Et quod addunt, quod per prima verba, «Hic est calix sanguinis mei», pertineat ad formam eius et ad consecrationis necessitatem. significatur conversio vini in san-Iguinem, eo modo quo in forma S 6r" Ut secundum hoc in solis verbis illis «Hic est calix sanguinis mei» ABCDHIS ABCDHIS 50 significativa] signativa S 50 et] sup. lin. 01. man. C 51 significant] (sign t) 17 redegerunt] redigerunt S 15 ab] sup. lin. 01. man. D 30 vobis] nobis H ABCDH 56 tota] om. D 57 istis] his S 58 hoc] sup. lin. D 59 Christi] 31 tamen] vero H 31 non] i. m. D ipsi? D 62 etc.] mysterium fidei S 62-63 etiam de substantia] om. D 63 quaedam] quidam S 64 ideo] non S 66 significatur] signat ur BCDHIS 29-31 Mallh., XXVI, 28: Luc., XXII, 20; etiam citatur in THOMAS DE AQ., Summa Theol., III', q. 78, arI. 3 (ed. Leon., XII, p. 209a); MisslIle Romanum (ed. Antverpiae 1627, p. 359). 50 cr. supra, p.202,30. 61-76 THOMAS DE AQ., Summa Theol., III", q. 78, arI. 3, sol. 41 Non inveni. (ed. Leon., XII, p. 209b). QUAESTIOII 205 204 QUODLIBET IX verba illa prima nihil significant vel asserunt perfecte usque ad prolatio- Bad.373'T consecrationis panis dicendo: «Hoc est I corpus meum», patet quod aperta est contradictio. Cum enim, ut dictum est, verba ista non solum 80 IO nem totius, et ideo nec prius aliquid effici unt. sunt significativa, sed et effectiva eius quod significant, si ergo per illa I Ad secundum, quod «Lucas aliquid apponit quod non posuit alius Bad. 3i verba: «Hic est calix sanguinis mei» significatur conversio vini in evangelista, qui ponit praecise illa verba «Hic est calix sanguinis mei>>>>, sanguinem, sicut per illa: «Hoc est corpus meum», significatur conversio dicendum quod, et si aliquid apposuit Lucas, hoc non facit ad exprimen- panis in corpus, ergo illa effici unt conversionem vini in sanguinem, sicut dum aliquid quod erat de forma, sed potius pertinens ad expositionem ista panis in corpus. Quod si sic, nullum ergo verborum sequentium est 85 15 veritatis et efficaciae sacramenti, ut dictum est. de forma, ut dictum est. QUAESTIO II UTRUM CUMVOTOVIRGINITATIS SIMPLICITERSTATVERUMET Bad. 373'T Argumentum pro et contra non habent efficaciam nisi probabilem. PERFECTUMMATRIMONIUM Maior tamen efficacia videtur esse in primo quam in secundo, quia procedit secundum pertracta tionem iam dictam, probando quod in illis 90 I Circa quartum arguitur quod cum voto virginitatis simpliciter non stat Zucc. I solis verbis «Hic est calix sanguinis mei» sit tota forma. Potest tamen 5 verum et perfectum matrimonium, quia tradens marito potestatem responderi ad medium, cum dicitur: «Nisi in his verbis forma consisteret, plenam sui corporis consentit in carnalem copulam, quia ad illam falsus esset sermo iste «Hic est calix sanguinis mei», quia in veritate non tradunt corpora sua in matrimonio mutuo inter < se > contrahentes. esset ibi sanguis ipsis prolatis.» Et est dicendum quod, secundum quod Hoc autem repugnat voto virginitatis simpliciter, I dicente HIERONYMO: I 187" alias dictum est et iam tactum est supra de forma verborum in 95 «Voventibus non solum nubere, sed velle nubere damnabile est». Sed sic consecratione corporis, li 'hoc' non demonstrat aliquid pro tempore suae IO tradit potestatem corporis sui marito contrahens verum et perfectum c 54" prolationis, sed pro termino prolationis totius sermonis, I et secundum matrimonium. Ergo etc. hoc veritatem habet ille sermo: «Hoc est corpus meum». Sic dico in Contrarium apparet in Maria, quae verum I et perfectum matrimo- A 146" proposito quod demonstrat li 'hic' non pro tempore in quo profertur, nec nium contraxit cum Ioseph et habuit votum virginitatis simpliciter. I S 68" H 68'" solum pro tempore in quo profertur illud I «Hic est calix sanguinis mei», 00 sed etiam pro tempore in quo profertur totum residuum, et similiter quod B 389" ille sermo «Hic est I calix sanguinis mei» non significat aut asserit aliquid pro tempore in quo ipse profertur praecise, sed pro toto tempore in quo D 238" ipse cum toto residuo profertur. Vel potest I dici quod li 'hic' non 15 Hic solet distingui de tempore emissi voti, quia aut emissum est ante Bad. 3; demonstrat nisi substantiam vini, ut est aliquid quod est in se usque ad 5 matrimonium contractum, aut post. prolationem totius, et toto prolato demonstrat sanguinem Christi et ABCDHIS vinum non nisi pro eo quod habet esse in illo, sicut iam supra dictum est de demonstratione li 'hoc' circa substantiam panis. Et secundum hoc I I secundum] dicendum addo sed exp. C 13 apposuit] apponit S 14 sed] licet sed in sed COIT. B 2-3 Utrum ... matrimonium] (cf. supra, p. 153,26-27) 8 simpliciter] et addo H ABCDHIS 11-12 Cf. supra, p.201,8-IJ. 9 HIERON.; non inveni, sed citatur in HUGO DE S. 85 ista] illa I 85 sequentium] consequentium BCDHIS 93 iste] ille I 97 pro VICTORE,Summa Sen/en/iarum, trac!. 7, C. IO (PL 176, 163A); cf. etiam AUGUST., De bono termino] i. m. man. COIT. A 97 termino] vero BCHS IV sed exp. e/ termino sup. lin. I vidui/a/is, C. 9, n.12 (CSEL 41, p. 318, I. 1-3; PL40, 437); etiam citatur in THOMASDE AQ., 7 habet] hic sed exp. e/ habet i. m. man. COIT. A Summa Theol., III, Suppl., q. 53, ar!. I, sol. (ed. Leon., XII, p. 10\); GRATIANUS,Decre/um, I, dis!. 27, C. 4 (ed. A. FRIEDBERG,I, p. 99; PL 187, I54B); op. cil., II, C. XVIl, q. \, C. 2 (ed. A. FRIEDBERG, I, 812; PL 187, 1058C). 90-91 Cf. supra, p.201,S-7. 206 QUODLIBET IX QUAESTIO II 207 Et dicunt quod si primo modo (ut dicunt aliqui) cum voto virginitatis 45 dicunt) vovis-I se virginitatem antequam desponsaretur Ioseph, licet eam C 55'b simpliciter emisso non stat verum matrimonium, nec post tale votum in desiderio habuit, quod tamen divino arbitrio committens, ut legis potest aliqua persona sine peccato consentire matrimonio, tum quia maledictum evaderet, se Ioseph matrimonio copulavit, secundum quod periculo, immo necessitati amittendi virginitatem se exponere vellet in 20 mores illius temporis I exigebant, sed postmodum simul cum eo votum Bad. 3; dando viro potestatem plenam corporis sui, tum quia per. hoc in virginitatis emisit. carnalem copulam et virginitatis amissionem quoquo modo consentiret, 50 Aliis vero videtur quod ante matrimonium vovit, sed tantummodo voto Zucc. 100,b ad minus impli-Icite. Sed cum voto virginitatis simpliciter et sollemni simplici expresso in corde, cum firmo proposito tenendi ipsum, et hoc emisso post matrimonium et ante copulam bene stat verum et perfectum non absolutum, sed sub condit ione nisi Deus aliter ordinaret. Et ideo matrimonium absque omni peccato et discrimine. Unde dicunt quod 25 divinitus cert((icata ex speciali Spiritus Sancti consilio quod loseph eN/t in Maria sciens utrumque bonum magnum, virginitatem scilicet et fecundi- simili proposito virginitatem suam Deo committens, Ioseph se matrimonio tatem, utrumque illorum amabat et desiderabat, sed virginitatem tam- 55 coniunxit et potestati eius tradidit, et consensit simpliciter et absolute in quam optimum et Deo acceptissimum praeferebat, dicente AUGUSTINO in copulam con iugalem, tradendo alteri corporis I sui potestatem, in quo S 68'b s e r m o n e quodam de nativitate beatae virginis: «Haec duo ipsa consensu consistit verum et pe/lectum matrimonium quantum est de prima iucundius amabat, virginitatem scilicet et fecunditatem. Virginitatem, 30 perfectione rei, quam attingit ex forma sibi essentiali et ex fine suo intra. B 389,b quia hanc Deo I per omnia placere intelligebat. Fecunditatem, quia sine Forma enim essentialis matrimonii non est nisi indivisibilis coniunctio hac maledictum legis, quae adhuc carnali ter custodiebatur, incurrere 00 animorum in traductione potestatis corporum, per quam coniuges sibi metuebat. Vicit tamen amor in ea servandae virginitatis. Virgo igitur mutuo fidem conser-Ivare tenentur. In copulam autem carnalem, ut D 238" H 69" totam intentionem suam, I totum amorem suum, totum studium suum ad dicunt, non consensit simpliciter et absolute, sed solummodo sub conditio- hoc intendit ut corpus suum et animam Deo virginitate perpetua 35 ne si Deo placeret, quod scilicet copularetur carnaliter. Quod et Deo non consecraret. Sciebat enim quia, quanto sanctius eam conservaret, tanto placuit, sed ut voveret, consensum viri obtinuit, qui in consimili desiderio 05 erat, et sic post contractum matrimonium cum ipso sollemne votum sublimius ei qui omnium castissimus, immo qui ipsa castitas est, appropinquaret.» Et, licet sic virginitatem praeferebat, et studium habuit virginitatis emisit. Et est opinio MAGISTRISENTENTIARUM. Libro IVo, atque desiderium ipsam consecrandi per votum, et sollemne votum, quia dist! 30', cap.o «Praemissis», dicit sic: «Sane credi potest non solum Mariam, sed etiam loseph I apud se disposuisse virginitatem servare nisi B 390" sciebat opera perfectionis esse perfectiora et magis laudabilia cum ex 40 Deus aliter iuberet, eosque sic consensisse in coniugalem societatem, ut voto celebrantur, verum, quia lex Moysi adhuc carnaliter observabatur, 70 uterque de altero revelante Spiritu Sancto intelligeret, quod virginitatem ut oporteret tam viros quam mulieres carnali generationi insistere per servare vellet nisi Deus aliter inspiraret. Sed illam voluntatem verbis non Zucc. 100" matrimonium, ideo-Ique ipsa maledictum legis, si non contraheret et expresserant, postea vero expresserunt et in I virginitate permanserunt. A 146' generationi prolis ex viro vacaret, metuebat incurrere, non creditur (ut Consensit ergo Maria in maritalem societatem, sed non in carnalem copulam, nisi de ea Spiritus Sanctus praeciperet, cuius consilio in marita- ABCDHIS ABCDHIS 17 aliqui] quod. addo ABCDHIS 18 nec] neque I 19 potest] post B 19 sine] sive B 19 tum] con! propler alramenli maculam I 23 simpliciter] i. m. S 28 et ... acceptissimum] om. I 29 beatae virginis] inI'. S 36 enim] om. BCDHIS 44 ex 46 ut] in B 47 se] sed I 51 ipsum] ipsam H 57 consensu] om. B 65 et] viro] om. B om. D 65 matrimonium] eral addo D 71 verbis] aliis sed det. eI verbis i. m. man. corr. A 72 expresserant] expresserunt S 72 in] sup. lin. S 80 extra] matrimo- nii sed dei. eI extra i. m. man. corr. A 25-28 Cc. BEDA, In Lucae Evang., I, c. I (ad Luc., 1,34) (CC lat. 120, 33. I. 550-551 ; PL 92, 318B); cc. etiam BONAV., Comm. in SenI., IV, dis\. 28. art. un., q. 6 (ed. Quar., 1889, IV, p. 695b-696a); IV, op. cil., dist.30, art. un., q.2 (ed. Quar., IV, p.709b). 29-38 Non 50-54 THOMAS DE AQ., Comm. in SenI., IV, dis\. 30, q.2, art. I (ed. Parma, 1858, VII, inveni, sed cr. AUGUST., Sermones, App. 194-195 (PL 39,2105-2110); op. cil., App. 208, n. 4 p.948b-949a). 57-58 ID., Summa, lII. q.29, art. 2 (ed. Leon., XI, p.312b). (PL 39, 2130-2131); cc. eliam HUGO DE S. VICTORE, De B. Mariae virginilale. C. I (PL 176, 72-74 Ibid. 67-(p.208,)75 PETRUS LOMBARDUS, Seni., IV, dist. 30, c. 2 (ed. Quaracchi, 857-870). IV, p. 705b; PL 192, 917). QUAESTIO) ) 209 208 QUODLIBET IX 00 prolem progenitam, tamen prolem habuit matrimonialiter a Maria et lem consensit copulam», etc. Quod confirmat ibidem auctoritate 75 Ioseph educandam, et idcirco simpliciter perfectionem matrimonii quoad AUGUSTINI. bonum prolis et finem eius, licet absque copula carnali, et ideo perfectius, H 69'· I Unde si prolem divinitus non concepisset, matrimonium illud non habuit. «Omne itaque», ut dicit AUGUSTINUS, I° D e n u p t i i s e t fuisset perfectum quantum est de perfectione rei secunda, quam attingit c o n c u p is c e n t ia, «nuptiarum bonum impletum est in illis parentibus exercendo opus debitum formae quo consequitur finem suum extra. 5 Christi: proles, .fides et sacramentum. Prolem cognoscimus: ipsum domi- Opus enim extra est carnalis copula, quo proles, quae est finis extra, HO num Iesum. Fidem: quia nul/um adulterium. Sacramentum: quia nul/um procreatur. Quae quidem copula quia non erat consecuta, quoad hoc divortium. Solus ibi nuptiarum concubitus non fuit, quia in carne peccati Bad. 374" non fuit perfectum matrimonium. I Sed quia in actu, qui est propria rei .fieri non poterat sine ul/a carnis concupiscentia.» operatio, non consistit rei perfectio nisi quia per ipsam assequitur finis, Unde et per talem prolem sic concepta m virgo maledictum legis evasit, ita quod, si absque omni operatione res aliqua finem suum consequitur, IO I dicente AUGUSTINO in s e r m o n e praedicto: «Dedit ergo ei, ut et virgo, C 56" Zucc. 100'· non est ex hoc imperfectior, immo multo per-Ifectior quam si operatione H5 quod magis optabat, permaneret, I et ut nemo illam a maledicto legis B 390'b nulla illam attingeret, dicente PHILOSOPHO in IIO C a e I i e t M u n d i, liberrimam dubitaret, fecunda fieret. Et unde fecunda? Fecunda Spiritu quod «quaedam sunt res imperfectae quae nulla operatione perfectionem sancto, qui omnia fecundat.» Ut secundum hoc edictum legis quantum I 187'b possunt attingere; quaedam vero pluribus operatio nibus suam I perfec- ad intentionem legislatoris de matrimonio contrahendo non erat nisi tionem attingit, quaedam vero paucioribus, aut una et modica, quae ideo 15 propter prolem habendam ex copula, ita quod, si posset ab aliqua haberi perfectior est; quaedam vero habet suam perfectionem absque omni 90 proles sine copula, casum istum intellexit Legislator exceptum, ut simul operatione, et illa est perfectissima», licet ergo matrimonium Mariae existens perfectus Legislator et epieices, ut talis mater intelligeretur cum Ioseph operatione copulae carnalis perfectionem non habuit, non excepta a legis maledicto et edicto, I si nec matrimonium contraxisset, H 69" minus tamen perfectum fuit, dicente AMBROSIO in libro D e v i r g i n i t a - sicut non copulam sustinuit. Unde in edicto legis et maledicto non erat t e, ut habetur XXVIP, q! 2a, cap.o «Cum initiatur»: «Dejloratio virginis 20 nisi sterilitas et subtractio partus voluntaria, D e u t e r o n o m i i VIOet non facit coniugium, sed pactioconiugalis: denique cum coniungitur viro, 95 VIIo: «Non erit apud vos sterilis utriusque sexus», propter quod causa coniugium est, non cum viri admixtione coniungitur». Super illud contrahendi Mariam matrimonium non fuit proles matrimonio generan- «pactio», G I o s s a: «scilicet consensus de praesenti». da, sed educanda, et ut suspicio tolleretur qua de incestu genuisse Sed hoc maxime in matrimonio Mariae, quia, licet matrimonium inter suspicaretur. S 68" ipsam et Ioseph ex matrimonio per carnalem I copulam non habuit ABCDHIS ABCDHIS 80 est finis] inI'. BCDHIS 83 assequi tur finis] inI'. C 86 attingeret] pertingeret S 00 tamen] om. B 5 fides] et addo BCDH IS 14 matrimonio] matrimonium BC (sed 89 attingit] attingunt S 95 viro) om. S 97 GlossaJ sup. lin. man. corr. sed con! A matrimonio i. m. 01. man.)DHIS 15-16 haberi proles] inI'. B 17 Legislator] est BCDHIS Legislatorum H 17 epieices] (epyeikes) ABCDHIS 18 excepta ... edicto] a legis maledicto et edicto excepta S 18 et edicto] om. C 18 contraxisset] contraxisse H 76 Cf. AUGUST., De nupt. et conc., I, C. 11-12 (CSEL 42, 224-226; PL 44, 420-422); ID., De 18 maledicto] edicto S 21 causa] tam sed exp. et causa i. m. ai. man. C sancta I'irginitate, c. 3-6 (CSEL 41, 237-240; PL40, 397-399); cr. etiam infra, p. 211 ,60-64. 23 tolleretur] tolletur BC(sed intolleretur corr.)HS 23 incestu] incensa H incessae B 77-82 Cr. THOMAS DEAQ., Summa, III, q. 29, ar!. 2 (ed. Leon., XI, p. 313a). 87-91 Cr. 24 suspicaretur] suspicarem B ARJST., De caelo, II, c. 12 (in THOMAEDEAQ. Comm., p. 190b; Iun!., V, r. 140M-14IA; 292a 30-b 13); etiam in ANON., Auct. Arisl. (ed. J. HAMESSE,3,66-67); cf. etiam THOMAEDEAQ., 3-8-(p. 584,) AUGUST., De nupl. et conc., I, e. 11-12, n. 13 (CSEL 42, p. 225, I. 25-p. 226, I. 2; Comm., II,lectio 18; p. 193a, n. 5 94 GRATJANUS,Decretum, II, c. XXVII, q. 2, c. 5 (ed. PL44, 421); etiam c;tatur in PETRUS loMBARDUS, Sem., IV, dis!. 30, c.3 (PLI92, 917); A. FRIEDBERG,I, 1064; PL 187, 1394A). 94-96 AMBROS., De institutione virginis, I, GRATJANUS,Decretum, II, e. XXVII, q. 2, C. IO (ed. A. FRIEDBERG, I, 1065; PL 187, c.6, n.41 (PL 16, 316C); etiam citatur in PETRUS loMBARDUS, Sent., IV, dis!. 27, c.4 1395A); Ivo CARNOTENSIS,Panormia, VI, c. 30 (PL 161, 1249C); THOMAS DE AQ., (PL 192,911); GRATJANUS,Decretum, II, c. XXVII, q. 2, e. 5 (ed. A. FRIEDBERG,1,1064; Summa Theol., III, q. 29, arI. 2 (ed. Leon., XI, p. 313a). 10-13 Non inveni, sed PL 187, 1394A-B); Ivo CARNOTENSJS, anormia, VI, e. 14 (PL 161, 1247A). P 96-97 ef. supra, p.206,29. 21 Deul., VII, 14. GRATJANUS,Decretum, una cum Glossis, II, e. XXVII, q. 2, e. 5 (ed. 1584, eol. 199Ia). 210 QUODLIBET IX QUAESTIO II 21 I Sic ergo dicunt quod, votum Mariae quia simplex fuit, verum matri- 25 voto, sive contrahens matrimonium sive non contrahens, peccasset, etsi monium contraxit, quia non votum simpliciter, sed sollemne impedit minus absque voto quam cum voto, et sine matrimonio quam cum Bad. 374'z matrimonium I contrahendum, et quia sub conditione fuit super qua matrimonio, quia si cum matrimonio, tunc cum hoc quod contrariaretur Zucc. 101" revelatione divina certificata erat, et in illa conditione con-Itinebatur 55 legi per voluntatem, periculo I contrario voto se exponeret. Propter quod B 390'" implicite dispositio Dei de eius consensu in matrimonialem copulam, dicitur, XXVI!', q. 23, in par.o «Sed quaerilur»: «quia numquam se o 238" ideo non peccavit, et licet non I consensit in carnalem copulam, quia talis 30 cognituram proposuerat. Si COl1lrasuum proposilllm postea consensit in huiusmodo non-consensus non fuit appositus et expressus, ideo matri- carnalem copulam, realacla est voti virginalis, mente, etsi non corpore, vi- monium non impedivit. Qui expressus impedivisset, quia scilicet est lola/i, quod de. ea sel1lire nelas est.» H 69'" contra bonum matrimonii, scilicet prolem procreandum, et omnis talis 60 Propter quod quasi respondendo inducit cap. m AUGUSTINUS: «Beata A 146" conditio I apposita omnino tollit matrimonium. Et sic nec implicite in Maria proposuit se servaturam virginitatem nisi Deus aliter revelaret. carnalem copulam consensit, quia nec super hoc consilium Spiritus 35 Committens ergo virginita/em suam divinae dispositioni consensit in carna- Sancti habuit. lem copulam, non illam appetendo sed divinae inspirationi in utroque Bad. 374'A I Quoad hoc ergo quod dicunt aliqui, « Mariam ante matrimonium oboediendo.» G los s a super illud «revelaret»: «Inde est quod licite affectasse et desiderium habuisse servandae virginitatis», bene verum est 65 potuit contrahere matrimonium, Deo revelmlle, etsi vovisset etiam sollem- quod, quia forte non continuo post habitam discretionem habuit delibe- niter, quia votum fuit sub conditione. Immo qual1lumcumque absolutum sit rationem de virginitate perpetuo conservanda, nisi statim habuisset 40 votum, semper intelligitur excepta auctoritas maioris, ut E x t r a va g a nt i revelationem Spiritus Sancti, quam forte non habuit - ex deliberatione de iureiurando « V e n i e nt e s». enim virginitatem se servaturam sine revelatione aut aliqua certificatione I Sic ergo, ut mihi videtur, beata virgo, et si ante matrimonium affectum Bad. 374' non disposuit - aut volun-Itate etiam absque voto firmavit, quoniam, si 70 et desiderium servandae virginitatis habuit, absque revelatione aut I I 188" absolute voluisset aut disposuisset custodire perpetuam virginitatem certificatione nihil super hoc I firmavit, sive voluntate simplici sive voto. C 56'b absque aliqua certificatione aut revelatione super hoc habita, et maxime 45 Si ergo necesse est ponere quod revelationem aut certifica-Itionem habuit Zucc. IO si voluntatem suam super hoc voto, etiam simplici, confirmasset, quam- de perseverantia in virginitate antequam super hoc aliquid voluntate vis sub conditione tali, nisi Deus aliter disponeret et inspiraret ei quod firmavit aut vovit, postquam autem talem certificationem habuit, aequa- eam vellet consentire in copulam, tamen, quantum est ex se, simpliciter 75 liter voluntate firmare et vovere, etiam sollemniter, quantum est ex se, copi.Jlam abnegavit: talis enim conditio de voluntate superioris pro non potuit. Qua.re, cum huiusmodi certificationem aequaliter potuit habuisse adiecta habetur. Et sic, quantum est de se, legi contrariaretur voluntate, 50 etsi non voto sollemni expresso verbis, et voluntate, etiam absque omni ABCOH IS ABCOH IS 54 contrariaretur] contrariatur B 55 exponeret] i. m. man. corI'. A 57 cognitu- ram] virum addo i. m. 01. man. C 57 Si] Sed B (sed in Si corr.) COHIS 25 fuit] fuisset sed in fuit corr. O 30 ideo ... copulam] om. (ham.) B 30 et] scr. sed 61 revelaret] revelare sed -t sup. lin. O 64 revelaret] subi. C 66 sub] i. m. man. il! sed mUI. O 31 non-consensus] dissensus sed dei. eI non-consensus i. m. man. corI'. A COT/'. A 67-68 de ." «Venientes»] subi. O 75 etiam] et S 76 Quare ... potuit] 31 non 2J scr. sed dei. C si sed non i. m. S 31 fuit] conditionaliter odd. sed dei. A om. (ham.) S 32 Qui] quia BCOHIS 32 impedivisset] -t sup. lin. O 36 habuit] i. m. O 39 quod] om. BCOHS 39 quia forte] i. m. man. corr. A 41 quam] sup. lin. man. 55-56 GRATIANUS, Decrelum, II, c. XXVII, q. 2, c. 2 (ed. A. FRIEDBERG,1,1063; PL 187, corI'. A 41 habuit] habens(?) I'el habuerat(?) sed in habuit corI'. A habuerat I 13920). 56-59 Ibid. (ed. A. FRIEDBERG, I. 1063; PL 187, 1393 A); etiam citatur in 42 se] i. m. 01. man. C 45 aut revelatione] om. H 46 etiam] et B 47-48 quod PETRUS loMBARDUS, Sem., IV, dist. 28, c.3 (PL 192, 915). 60-64 Cf. AUGUST., De ". tamen] i. m. man. corI'. A 48 est] ergo addo sed exp. A 50 adiecta] abiecta S nupl. eI conc., I, C. 11-12 (CSEL 42, 224-226; PL44, 420-422); ID., De sancla I'irginilale, C. 3- 50 contrariaretur] contrarietur H conservaretur B 51 voto] simplici addo sed exp. A 6 (CSEL 41,237-240; PL40, 397-399); etiam cita tur in PETRUSloMBARDUS, SenI., IV, dis t. 30, C. 2 (ed. Quar., IV, 1916, p. 687b; PL 192,917) et in GRATIANUS,Decretum, II, c. XXVII, 25-32 Cr. THOMASDE AQ., Comm. in SenI., IV, dist. 30, q.2, art. I (ed. Parma, VII, q. 2, C. 3 (ed. A. FRIEDBERG,1,1063; PL 187, 13938). 64-68 GRATIANUS, Decrelum, p.949a); ID., Summa, III, q.29, art.2 (ed. Leon., XI, p.312b-313a). 37-38 Cr. supra, una cum Glossis, II, C. XXVII, q. 2, C. 3 (ed. 1584, co!. I989C). 67-68 GREGOR. IX, p.206,26-28. Decretales, II, tit. 24, c. 19 (ed. A. FRIEDBERG. II, 366). QUAESTIO II 213 212 QUODLIBET IX ante matrimonium et post, aequaliter ergo ante et post potuit vovisse custodituro? I Quod eam novisse prius nullo modo erat opportunum, nisi Bad. 37 etiam sollemni ter, quantum erat ex se. priusquam sciret quod Christus de ea nasceretur, voveret libere absque Quod autem dicta opinio dicit, secundum praedictum modum, alterius consensu ante contractum matrimonium, ne iam contracto «Mariam primo se matrimonio Ioseph coniunxisse quam vovisse», non 80 5 matrimonio de eius consensu voveret, ut de cetero non haberet necessita- videtur mihi tenendum, quia AUGUSTINUS in principio D e s a n c t a tem serviendi ei in copula carnali, etiam si vellet, et in hoc exemplum v i r g i n i t a t e videtur significare eam primo vovisse, deinde contraxisse, esset virginum futurarum, ut scilicet ante matrimonium voverent, et sic et tertio Filium Dei concepisse. Dicit enim sic: «Priusquam conciperetur, gratiosior esset virginitas Mariae dependens ex absoluta electione I Bad. 37 iam Deo dicatam de qua nasceretur, e/egit. Hoc indicant verba quae sibi propria, non ex consensu viri et necessitate serviendi eidem, ut sic, fetum annuntianti ange/o Maria reddidit: «Quomodo», inquit, «fiet istud, 85 IO secundum ANSELMUM, «virgo tanta puritate polleret, qua maior sub Deo quoniam virum non cognosco». Quod profecto non diceret, nisi Deo se esse non posset». virginem ante vovisset.» Ecce quia ante vovit quam concepit. Unde et quod Filium Dei esset conceptura, non prius noverat quam Quod vero ante vovit quam nupsit, indicat quod immediate sequitur: ipsi iam in matrimonio existenti, hoc angelus nuntiavit. Hinc «sed quia hoc Israelitarum mores adhuc recusabant, desponsata est viro AUGUSTINUS continue post verba praedicta «quod ipsa iam noverat» iusto». Sed ne aliquis posset dicere: «Verum est, sed priusquam vovit», 90 15 subdit: «Quamquam etiam si hoc solum dixisset, scilicet «Quomodo fiet sequitur continue: I «Non violenter ab/atura, sed potius contra vio/entias istud?», nec addidisset «quoniam virum non cognosco», non quaesivisset S 69" custoditura, quod illa iam noverat». Non violenter ablatura, scilicet a viro utique pro-Imissum sibi filium quomodo femina paritura esset, si concubitu- Zucc. I volente eam violare, violaretur, ut Christus de ea virgine existente ra nupsisset. Poterat et nubere et virgo permanere, in qua Dei Filius conciperetur, secundum quod praemisit ante verbum praeassumptum formam servi congruenti miraculo acciperet, sed exemplum sanctis futura dicens: I «Ideoque I virginitas eius gratior et I acceptior, quia non eam 95 20 virginibus, ne putaretur sola virgo esse debuisse quae prolem etiam sine D 238'b A 146'b conceptus Christus viro vio/aturo, quam conservaret, praeripuit, sed prius- concubitu concipere meruisset, virginitatem Deo dicavit, cum adhuc quid B 390'b quam conciperetur» etc., ut iam supra. «Non praeripuit, voto castitatis esset conceptura, nesciret, ut in terreno mortalique corpore caelestis vitae post coniugium emisso, sed iam Deo dicatam, ante scilicet coniugium, imitatio voto fieret, non praecepto, amore eligendi, non necessitate servien- e/egit». Quod bene indicat AUGUSTINUS in eo quod addit, «quod iam illa di. Itaque Christus nascendo de virgine quae, antequam sciret quis de illa no-Iverat». Quid, inquam, noverat de praeterito, nisi quod propter 00 25 fuerat nasciturus, virgo statuerat permanere, virginitatem sanctam appro- H 70" Israelitarum mores desponsanda esset viro iusto non eam violaturo, sed bare maluit quam imperare, et sic etiam ut in ipsa femina in qua formam servi acciperet, virginitatem esse liberam voluit.» Unde, quia multo liberius est votum virginitatis non dependens ex ABCOHIS consensu viri I post matrimonium, et multo purior non consentiendo C 56" 30 simpliciter in copulam carnalem, quam sub quacumque conditione, 80 Ioseph] om. S 80 vovisse] novisse BC 81 tenendum] videndum sed exp. et tenendum i. m. ai. man. C 82 significare] signare (sigre) ABCOHIS 85 fetum] ser. etiam sub illa, si Deo placeret, quae semper intelligeretur etsi non sed exp. C 86 quoniam] om. B 87 vovisset] novisset BC 87 vovit] novit BC apponeretur, et sic, ut dupliciter esset exemplum futura sanctis virgini- 88 Quod ... quam] om. S 90 vovit] novit BC (sed in novit CO/T.) 91 violenter] bus, vovit ante conceptum partus caelestis, ne putaretur sola virgo esse violentes BC(sed in violenter CO/T. ai. man.) 92 custoditura] ser. sed in custoditura cor/".C 92 noverat] voverat B 92 scilicet] si D 93 virgine] virginitate BC (sed in virgine corr.) OHI om. S 00 noverat '] voverat sed in noverat CO/T. A voverat CS ABCOHIS 00 noverat 2] voverat S 2 novis se] vovisse C 5 voveret] noveret I 6-7 exemplum esset] im'. S 18 et '] 80 Cf. supra, p.207,45-48. 83-(p.592,)87 AUGUST., De sancta I'lrgmllate, I, c.4 sup. lin. at. man. C 32-33 sanctis virginibus] inv. S 33 vovit] novit BO (CSEL4I, 238, 1.1-5; PL40, 398). 85-86 Luc., I, 34. 89-90 AUGUST., De sancta virginitate, c.4 (CSEL 41,238,1.6-7; PL40, 398). 91-92 Ibid. (CSEL 41,238, I. 7-8; PL40, 398). 95-96 AUGUST., De sancta virginitate, c.4 (CSEL 41, 237, 20-238, I; IO-II ANSELMUS,De conceptu virginali, c. 18 (ed. F. SCHMITT,II, p. 17-18; PL 178, 45IA). PL40, 398). 96-99 Ibid. (CSEL 41, 238, 1.1-5; PL40, 398; cf. supra, lin. 82. 14 AUGUST., De sancta virginitate, c.4 (CSEL 41, 238, I. 8; PL40, 398). 15-27 Ibid. (CSEL 41, 1.8-23; PL40, 398). 00 Ibid. (CSEL 41, 238, I. 8; PL 40, 398). 214 QUODLIBET IX QUAESTIO II 215 debuisse quae prolem sine concubitu concipere meruisset, et etiam ante virginitatem si placet matri suae, illa tamen quae pendet omnino a B 392" contractum coniugium, ne putaretur consimili I ratione nulla virgo esse 35 voluntate divina, non impedit nec votum diminuit, quia subintelligitur debuisse quin prius coniugio copularetur. semper, etsi non apponatur. Bad. 375'0 I Sic ergo dicendum quod Maria ante matrimonium vovit, I sed non nisi 70 Unde, si qua alia sub lege vovisset sicut Maria vovit, non certificata, S 69'b certificata de perseverantia sua in virginitate. Quod etiam intellexit ipsa contra legem egisset et peccasset, nec votum valuisset. Si qua vero AUGUSTINUS per id quod dixit supra: «quod et ipsa iam novit». Propter modo, post edictum ecclesiae ne valeat matrimonium post sollemnitatem quam certificationem contraxit absque omni periculo de virginitate 40 voti quam instituit ecclesia, post votum tale contrahat matrimonium non amittenda, et non consensit in copulam carnalem, I nisi sub conditione consentiendo· in actum copulae sed in alia, et etiam in potentiam ad nisi Deus aliter ordinaret, quam apposuit, non quia dubitavit se virginem 75 copulam modo quo beata virgo consensit, I etsi forte matrimonium perseveraturam - secundum enim quod dicitur in par.o « S e d q u a e r i- contraheret verum, sicut et beata virgo contraxit, tamen, si non esset t u r», novit Maria se virginem perseveraturam, unde angelo ait: certificata de actu quod sic a domino provideretur sibi ne umquam « Quomodo fiet istud, quoniam virum non cognosco?» - sed illam 45 veniendi ad actum haberet necessitatem, ipsi sic velle nubere damnabile conditionem apposuit quia illam certitudinem a se ipsa non habuit. esset, quia contra edictum ecclesiae faceret et periculo faciendi contra Sed est intelligendum quod in carnalem copulam potest esse consensus xo votum se exponeret, et sic etiam implicite in copulam consentiret facto, dupliciter: vel quoad actum copulae vel quoad potentiam copulandi. Et licet explicite dissentiret animo. I Sed ubi est certitudo de voluntate Bad. 37: propter veritatem matrimonii secundum legem celebrandum, ut dictum divina, consensus in potentiam nullo modo ponit consensum in actum, I H 70'" S 69" est, consensit simpliciter in potentiam copulandi si maritus petere vellet, 50 nec implicite, quia tunc non dependet sic potentia a voluntate viri quod et hoc vel implicite vel explicite: implicite enim illa consentit quae nec possit reduci ad actum stante illa certificatione, quemadmodum praedes- omnino in contrahendo de copula cogitavit. Sed propter voti in- X5 tinatus licet absolute potest damnari, actum tamen impossibile est poni I ] 88'b tegritatem I non consensit in actum copulae carnalis nisi sub conditione stante praedestinatione. A 147" dicta, sciens quod numquam peteret, aut si peteret, quod, Deo disponen- Unde, quando consensus in potentiam propter certitudinem nullo te, numquam ad actus exsecutionem perveniret. Et propter simplicem 55 modo implicat obligationem ad actum, nullo modo derogat voto, quia consensum in potentiam et consensum in actum, licet sub tali conditione, votum non est nisi respectu actus et intentionis exercendi actum. E verum erat et perfectum matrimonium modo praedicto. 90 converso autem dissensus I in actum nullo modo derogat matrimonio, Bad. 37 Unde, qui per sponsalia promisit se contracturum matrimonium, si quia petere actum relinquitur voluntati contrahentium. Possunt enim ex Zucc. 1O]'b propter promissum implendum contra-Ihit de praesenti et nulla appona- consensu superveniente se obligare ad non petendum, quia, ut dicit tur conditio expressa, et non consentiat in actum copulae omnino, verum (,() AUGUSTINUS, «sanctiora sunt connubia pari I VOlO continentium», in contrahit matrimonium si tamen consentiat in potentiam, tradendo se e p i s t o I a a d E d i c i a m. Et similiter ex consensu praecedente eadem simpliciter potestati mulieris, licet cum firmo proposito sese statim 95 ratione, dum tamen sit in utroque potentia, ut actum non excludat D 239" subtrahendi propter ingressum religionis. Est tamen in proposito I perfectum votum circa actum, quia illa conditio votum non impedit, et ABCDHIS apponere eam necessarium non fuit. Licet enim conditio dependens a 65 voluntate humana apposita impedit votum simpliciter, ut si qua voveat 67 placet] placeat S 68 nec] neque I 70 vovitl novit C 73 votuml notum S 80-81 facto ". dissentiret] om. (hom.) I 83, dependet] Deus(?) "ed dei. eI dependet i. ABCDHIS m. man. corr. A 84 illa] certitudine addo sed exp. A 87 quando] ser. sed exp. C 88-89 nullo ". actum] om. (hom.) C 89 et ". actum] om. (hom.) sed suppl. i. m. D 36 debuissel quae addo et exp. A 39 novitl vovit H 43-44 quae] qua BCHIS 45 istud] illud S 51 nec] neque I 52 cogitavit] -vi- "up. /ill. A 55 exsecutio- 93 Cr. AUGUST., Episl. 262 (aI. 199) (ad Ecdiciam), c.3 (CSEL 57, 623, I. 7-14; PL 33, nem] consecutionem sed in exsecutionem corI'. A 56 licet] hoc B 56 tali condi- 1078); citatur in PETRUSloMBARDUS, Sell/., IV, dist. 30, c.2 (ed. Quaracchi, IV, p. 705b; tione] inv. B 60 copulae] compl'e B 66 actum] sup. lin. ai. man. D PL 192,9]7). Cr.etiam Ivo CARNOTENSIS,Decretum, VlII, c.136 (PL 161,614 A); ID., Panormia, VI, C. 80 (PL 161, 1260A); GRATIANUS, Decretum, II, c. XXXlII, q. 5, c. 4 39-44 Cf. supra, p.592,31. 45 Luc., I, 34. (ed. A. FRIEDBERG, I, 1251; PL 187, 1650A). 216 QUODLIBET IX QUAESTIO II 217 necessitas, sicut contingit in spadoni bus cum quibus non contrahitur Quod demum postquam Christum conceperat, una cum marito sol- matrimonium, sed voluntas, sicut contingit quando ambo sufficientes 25 lemi1izavit quantum potuit. Et de tali sollemnizatione voti loquitur essent ad copulam si vellent. AUGUSTINUS capitulo quod magister inducit pro se, et plane constat per in Sed quid dicemus ad argumentum cuius litteram inducit MAGISTER ad eundem. Sic ex mutuo consensu amborum I sollemnizavit. Ioseph enim H 70,b confirmationem suae opinio nis ? OD erat in consimili proposito cum Maria, quod forte ei Ioseph revelavit, si Bad. 375'F Ad cuius intellectum sciendum quod circa votum beatae Mariae est tamen aliter super hoc certificata non fuit, D e s a n c t a v i r g i n i t a t e considerare triplicem conditionem, scilicet affectum sive desiderium de 30 ut iam supra habitum est, quod votum aliquod simpliciter < emisit> Zucc. 102" continendo, et votum simpliciter emissum per se Deo, I sive mente sola priusquam sciret quod Filium Dei conciperet. sive etiam voce emissa inter se et Deum, et votum sollemne verbo Unde littera AUGUSTINIic legenda est: «Beata I Maria proposuit se s S 69'b expressum in praesentia Ioseph ex communi consensu utriusque. 5 perseveraturam virginef!1» etiam ex voto occulto, simpliciter tamen, quod Affectum autem sive desiderium tale non est dubium quin semper non excluditur per propositum sed includitur, et respicit voti I sollemni- D 239'b habuit postquam ad annos discretionis devenit, quod tamen non vovit 35 zationem cum marito futuram.» nec voluit sive disposuit firmato proposito, quousque certificata praedic- Cetera exponantur secundum praedicta usque ibi: «Postea vero», ubi to modo fuit. Unde in paragrapho praedicto: «« Virum non cognosco»: id sequitur in littera MAGISTRI: Simul cum viro labiis expressit et uterque in « est, me non cognituram proposui: neque enim quia tunc virum non IO virginitate permansit». Et intelligit quod prius nullum votum simpliciter cognoscebat, necesse est inquiri quomodo posset habere filium, sed quia expressit, quod non est verum. MAGISTERibi litteram ommittit, qua numquam se cognituram proposuerat», intelligo, quantum erat ex se, 40 AUGUSTINUS intelligit quando votum illud labiis I expressit, quam I 188" nisi lex ad hoc constringeret. Unde dicit G los s a: «Sic ergo patet quod exprimit decretum, in quo integre ponitur dicta auctoritas, paragrapho Maria non vovebat continentiam, sed proposuerat vovere et virginitatem praedicto. Dicit enim sic: «Postea vero quam filium genuit, quod corde conservare»: intelligo, quantum in se erat ex parte electionis suae. Nec 15 conceperat, simul cum viro» etc. Ad quod, et si non esset auctoritas, ratio tamen simpliciter proposuit, quin propter legis necessitatem disposuit in nitens auctoritati hoc declarat ex parte Ioseph, quoniam ipse, licet, contrahere, quae prolem suscitare praecepit. 45 quantum erat ex parte sua, erat in simili desiderio vovendi virginitatem B 392" I Votum autem occultum simpliciter factum inter ipsam et Deum cum Maria, cum tamen pro illo tempore non minus erat astrictus legi ad A 147'b secundum praedicta emisit ante I matrimonium, quando etiam, quantum prolem in matrimonio procreandam quam Maria, I quare nec voluntate Zucc. II ex se erat, potuisset ipsum sollemnizasse si qua forma sollemnizandi tunc 20 firma nec dispositione nec voto debuit se astringere ad virginitatem fuisset, quod forte et fecit, ut esset perfectius votum, volens tamen satisfacere legi quantum potuit consentiendo in matrimonium secundum ABCDHIS praedictum modum. 24 Christum] ipsum B 24 conceperat] conceperit I 25 quantum] quam H 25-29 Et ... fuit] Sic ex mutuo consensu amborum sollemnizavit. Ioseph enim erat in ABCDHIS consimili proposito cum Maria, quod forte ei loseph revelavit, si tamen aliter super hoc certificata non fuit. Et de tali sollemnizatione voti loquitur Augustinus in capitulo quod 96 contingit] 9it I convenit BCOHS 3-4 Deo ... se] om. (ham.) S 5 ex] autem B Magister inducit pro se. Et plane constat per eundem. sed /illeras a e/ b (e/ c) in margine 7 discretionis] iter. sed delo A 9 paragrapho] (cr. A. BLAISE,Dic/ionnaire /atin-fran~ais appasi/is e/lineis ver/ica/ibus in/extu correspondenlibl/S ordinem par/ium inverti/ in/exllIm in des auteurs chrhiens, revu specialement pour le vocabulaire theologique par H. CHIRAT, hoc edi/ione impressum. A 32 legenda] tenenda S 32 Maria] sic addo BCOHIS Turnhout, {I 954) : «paragraphus, -i, signe pour separer les termes d'une enumeration>') 73 34 voti] sol. addo D id est] om. B IO cognituram]'( cf iiifra, lin. 12) cognitarum ABCO (sed in cognituram corr.) HIS 8 disposuit] disponit S 19 ante] iter. D 30 Cr. supra, p. 212,83-88. 32 Non inveni, sed er. AUGUST., De nup/. et conc., I, C. 11-12 (CSEL 42, 224-226; PL44, 420-422); ID., De sanc/a virgini/a/e, C. 3-6 (CSEL 41, 99-00 Cf. supra, p.207,67-208,75. 9 Luc., I, 34. 9-12 GRATtANUS,Decre/um, II, 237-240; PL40, 397-399); eitatur in PETRUS loMBARDUS, Sen/., IV, dis!. 30, e.2 (PL 192, C. XXVII, q. 2, C. 2 (ed. A. FRIEDBERG,I, 1063; PL 187, 1393A); etiam eitatur in PETRUS 917); GRATIANUS,Decre/um, II, e. XXVII, q. 22, e. 3 (ed. A. FRIEDBERG,I, 1063; PL 187, loMBARDUS, Seni., IV, dis!. 28, e.3 (PL192, 915). Cr. Sl/pra, p.211,56-59. 1393B). 32-33 PETRUS loMBARDUS, Sent., IV, dist. 30, e.2 (ed. Quaraeehi, IV, 14-16 Non inveni. p.705b; PL 192, 917). 37-38 GRATIANUS, Decre/um, II, C. XXVII, q.2, c.3 (ed. A. FRtEDBERG, I, 1063; PL 187, 1393B). 218 QUODLIBET IX QUAESTIOII 219 custodiendam potius quam Maria. Quare, cum illa non sine peccato Ex quo patet quod I HUGo, cuius sententiam in quaestione proposita s 70" disposuisset vel vovisset custodiam virginitatis nisi super hoc habuisset 50 MAGISTER SENTENTIA RUM tenuit, BEDAM, qui tenuit Mariam ante matri- specialem revelationem aut certitudinem, quare nec similiter Ioseph. monium vovisse, minus iuste reprehendit, sic inquiens in S e n t e n t i i s Quare, cum supponendum sit quod sine peccato simul vovit cum Maria, xo suis: «Beda in expositione super Lucam videtur affirmare beatam Mariam, quia scriptura dicit eum virum iustum fuisse, supponendum est quod antequam inisset cum Ioseph coniugium, decrevisse quod vitam duceret C 57" votum illud non fecit I simul cum Maria sine speciali super hoc virginalem. Quod equidem a verilate viderur deviare, cum heata virgo revelatione aut certitudine, sicut nec fecit Maria. De Ioseph autem dicit 55 prudentissima esset et novisset < quod> quaecumque pie promit lerentur AMBROSIUS super illud P s a I m i: «Defectio tenuit me»: «Ioseph, cui Deo, essent fideliter persolvenda. Verisimile est quod ab adolescentia se desponsata erat Maria, cum eam gravem utero vidisset, cum esset iustus, X5 Deo totam commiserat, _parata sive ad nubendum sive ad continendum, B 392'b noluit eam traducere, et utique nullum I adhuc audierat oraculum». Ergo quemadmodum Deum velle cognosceret. Quod testatur AUGUSTINUS in libro ante conceptum nullum habuit oraculum sive revelationem. Si ergo ex De nuptiis et concupiscentia his verhis: «Istud credendum est, revelatione vovit cum ipsa, non vovit nisi post Christi conceptum. Quod 60 quod beata virgo mente dumtaxaI, id est consensu mentis, .fuerat coniunx si aliam ante habuerat de vovendo, et quod AMBROSIUS dicit, quia Ioseph, et quod proposuisset permanere in virginitate si placeret Deo, eI «nullum adhuc audierat oraculum», intelligatur de Christi conceptu, aut 90 aliter agere si I ipse vellel ». Ex hac auctorilate, et ex hoc quod ipsa non Zucc. ergo scivit quod Maria simile habuit oraculum, aut non. Si non, non renuit desponsari, manifeste apparet eam, antequam desponsaretur, conti- dimissiset eam vovere, cum iustus esset, quia, ut dictum est, peccasset. Si nentiam non vovisse. Quod tamen certum est eam et virum eius postea vero scivit quod oraculum de vovendo habuit, nullo ergo modo suspicio- 65 promisisse, ex quo utrique mysterium dominicae incarnationis angelo nem de adulterio contra ipsam habuisset, quam tamen habuit, ut ibidem revela/1Ie innotuit.» textus AMBROSII insinuat. Revelationem ergo de vovendo cum Maria 95 Re vera prudentia virginis fecit eam I praeeligere virginitatem, ut B 393' nullo modo habuit ante oraculum quo ipsam de Spiritu Sancto impraeg- dictum, et certificavit eam ut etiam ante coniugium voveret, ut iam natam cognovit. Verum est ergo, quod istud votum Maria cum Ioseph dicetur, parata cum hoc ad nubendum secundum quod prudentia sua H 71" tam sollemni ter I non fecit, nisi postquam filium genuit intus in utero. 70 Deum velle cognoverat. Et priusquam certificata erat, et ante coniugium, Sed praeter istud expresse ponit AUGUSTINUS aliud praecessisse, De potius in virginitate permanere proposuit, licet aliter ageret si Deus s a n c t a v i r g i n i t a t e, ut dictum est. De quo est dubitatio an fuerit 00 vellet. Unde ex auctoritate AUGUSTINI, et quia certificata non renuit ante matrimonium, an post. Et eadem dubitatio manet in littera desponsari, I nullo modo eam apparet, antequam desponsaretur, conti- D 239' MAGISTRI, quia propter eius truncationem non determinat tempus, sed, ABCDHIS tempore determinato sicut est in D e c r e t o, de illo voto non manet 75 Bad. 376,G dubitatio, et sic nihil valet I ad probandum propositum suum. 77-(p.220,)2 Ex quo ." sumpserit] i. /Il. il1(. /Illll1. CO/T. A 78 Sententiarum] proprium(?) sed deI. eI exp. A 79 vovisse] vovisset sed -t exp. A 80 Mariam] virginemS 83 novisset]vovisset I 84 Deo] Domino sed in Deo COr/'.A 84 se] ABCDHIS Deo(?) addo sed dei. eI exp. A 85 commiserat] commisut I promiserat sed in commiserat corI'. S 87 vovisse] novisse BC 93 utrique] uterque BCDHIS 51 certitudinem] quare addo A 56 me] et addo C 60 vovit'] novit BC 93 dominicae] dnce( 7) sed dei eI exp. eI dominicae i. /Il. /Illll1. CO'T.A 95-96 ut dictum] 65 oraculum] h addo sed exp. H 70 intus] om. D om. C 96 et] est sed et i. m. ai. /Illll1. D 96 vovere!] noveret C 97 dicetur] dIceretur HS I eam apparet] i/1l'. S 56 Ps. 118,53. 56-58AMBROS., Ps. 118"'" exposilio, S. 7, C. 24 (CSEL 62,141, I. 12- 111 15; PL 15, 1289A-B). 57-58Cf. Mallll., 1,19. 56-57AMBROS., 111Ps. 118"''' expositio, 78-79 BEDA,In Lucae Eval1g., I, c.1 (ad Luc., 1,34) (CC la!. 120, 33, I.550-551; PL92, sermo 7, c.24 (CSEL 62,141,1.15; PL 15, 1289B). 67 Ibid. (CSEL 62,141,1.15-18; 318B); cf. etiam PETRUS loMBARDUS, Sen/., IV, dis!. 28, C. 3 (ed. Quaracchi, IV, p. 687b; PL 15, 1289B).71-72 AUGUST., e sancta virginitale, c.4 (CSEL41, 237, 1.20-238, 1.2; D PL 192,915). 80-89 HUGO DES. VICTORE, Summa Senlen/iarum, trac!. 7, C. IO (PL 176, PL40, 398); er. etiam supra, p.212,83-84; 214,95-97). 73-74 PETRUS loMBARDUS, I63B-C). 87-90 Non inveni. Cf. AUGUST., e nupl. et conc., I, C. Il, n. 12(CSEL 42, D Sem., IV, dis!. 30, c.2 (ed. Quaracchi, IV, p.705b-706a: PL 192, 917): cf. supra, 224-225; PL44, 420-4210; ID., De sanCla \'irginilale, C. 3-5 (CSEL41, 237-239); er. etiam p.217,36-39. 75 GRATIA Decretum, er. II, C. XXVII, q. 2, C. 3 (ed. A. FRIEDBERG, NUS, PETRUS loMBARDUS, Sen/., IV, dis!. 28, C. 3(ed. Quaracchi, IV, p. 687b; PL 192,915); cf. I, 1063; PL 187, 1393B); cf. supra, p.217,40-43. etiam infra, p.220,4-7). 220 QUODLIBET IX QUAESTIO II 221 nentiam non vovisse. Certum etiam est ex dictis eam vovisse absque viro, spem et indeficientem vidit caritatem eius, eo misericordiae suae intuitu priusquam mysterium incarnationis alicui eorum innotuit, etsi ipsa eius circa illam ut nec sanctitas intentionis I eius frustraretur, nec castitas B 393" postmodum cum < viro> votum sub maiori sollemnitate iteravit. Dicta propositi I eius violaretur, ne aut firmitas fidei infirmata a spei constantia Zucc. I autem auctoritas quam HUGO imponit AUGUSTINOD e n u p t i i s e t 5 35 titubaret aut caritatis in ea plenitudo deficeret, dedit ergo ei ut et virgo, C o n c u p i s c e n t i a, non est in illo libro, unde nescio an sit AUGUSTINI, et quod magis optabat, permaneret et, ut nemo illam a maledicto legis unde eam sumpserit. liberrimam dubitaret, fecunda fieret.» Sic ergo Mariae cum Ioseph simpliciter verum et perfectum erat I Sic ergo ex iudicio rectae rationis, adiuta gratia, virginitatem melius Bad. 3~ matrimonium propter prolem et consensum, ut dictum est, et simpliciter quid iudicavit fecunditati ex copula matrimoniali, et, ut enim dicit votum virginitatis, etiam ante matrimonium, propter revelationem et IO 40 AUGUSTINUS ibidem,. «licet per revelationem Spiritus sancti apostoli A 147" certificationem. Nec matrimonii veritati et perfectioni est dero-Igatum edocti fuerint omnem veritatem, incomparabiliter tamen manifestius ac C 57'b per praecedens I votum, quia erat sub conditione stante ex certi tudine eminentius ipsa per eundem Spiritum ipsius veritatis intelligebat profundi- super hoc habita aut revelatione, nec ipsum votum in aliquo est violatum tatem», et hoc quantum pertinet ad propositum quoad distantiam inter per sequens matrimonium, quia non erat in copulam carnalem. bonum virginitatis et fecunditatis ex matrimonio. H 71 ,b Nec restat ergo dubitatio I nisi de modo quo Maria super praedictis 15 45 Propter quod deliberata electione amplexata est eam tamquam magis fuit certificata. sciens per eam Deo placere, et ex hoc confidens de eius sapientia et Et dicunt aliqui quod Maria super praemissis certijicata fuit, et hoc bonitate, quod ei provideret ut virgo permanens maledictum legis speciali Spiritus Sancti consilio. Cui non contradico ex parte virginis, quia effugeret. Et sic Domino ante matrimonium castitatem vovit absque contra hoc expressam I auctoritatem non vidi, sicut nec dicentem hoc. omni alia speciali revelatione, illuminata sapientia naturalis industriae et Videtur tamen mihi quod alius modus certificationis eius convenien- 20 50 gratiae, et mota ad hoc faciendum voluntate bona, fide firmata, spe tior et sufficiens sine illo potest sumi ex verbis AUGUSTINIn praedicto i roborata et caritate inflammata prae ceteris mortalibus sub Deo. Propter Se r m o n e, quibus dicit sic: «Vicit amor in ea servandae virginitatis et quod liberius et gratiosius eius factum erat, et ideo magis Deo placuit exclusit ab ea timorem incurrendae maledictionis». Et infra, post illa quam fecisset si motum et instinctum aut revelationem magis specialem quae superius sunt in principio: «Amplectendo igitur quod I acceptabili- ad hoc habuisset. us esse cognovit Domino legis, speravit et credidit se plene evasuram 25 55 I Unde et per hoc primo Christum concepit mente quam I corpore, Bad. 3~ dicente AUGUSTINO,ibro D e v i r g i n i t a t e: «Materna propinquitas l H 71" maledictum datae legis, reputans secum illum tantae bonitatis, tantae sapientiae, ut, dum se nullatenus iuxta conscientiam suam melius scire nihil Mariae profuisset nisi felicius Christum fide quam carne gestasset. aut posse facere quam faciebat, adverteret, certum consilium, ne quid Ipsa quoque virginitas eius ideo gratior et acceptior» etc., ut habitum est peccati in istis subriperet, inveniret. Nec decepta est. «Quis enim speravit supra. Sic enim eum primo condpiendo promeruit, quantum in se erat, in Domino et derelictus est ab eo?» Denique, ubi tam sanctam intentio- 30 nO ut eum postmodum conciperet carne, dicente AUGUSTI NOin s e r m o n e nem eius, tam castum propositum eius, tam firmam fidem et constantem praedicto: «Nec summi sapientia Dei ullam in massa generationis humanae viam invenit per quam, ut disposuerat, in mundum veniens ABCDHlS luctuosae perditioni subveniret, donec ad istam de qua loquimur, I Bad.3· 2 etiam est] inI'. D 3 alicui] alteri sed dei. et alicui i. m. sin. suae additionis marginalis ABCDHIS man. corr. A 4 cum] viro addo i. m. ai. man. C 4 iteravit] om. HS 7 eam] ipse addo sed dei. et exp. A Il veritati] i. m. ai. man. C 1I et perfectioni] i. m. ai. man. I 34 ne] nec C 39 et] sup. lin. ai. man. C 41 omnem] causam BC (sed dei. et omnem 12 per] om. S 17 hoc] i. m. B 29 subriperet] subriperet A 29 inveniret] om. S i. m. 01. man.) DHIS 47 quod] ut S 49 sapientia] om. S 50 ad] et sed ad sup. 29 decepta] depta B 30 ubi] om. H lin. B 51 roborat a] om. HS 58 eius ideo] inI'. B 59 quantum] quam S 6 I ullam] vallam HS 4-(p.614,)87 Cr. supra, p.219,87-90. 17-18 THOMAS DE AQ., Comm. in SenI., IV, dis t. 30, q.2, art. 2 (ed. Parma, VII, p.949a). 22-23 Non inveni. 24-26 Non 40-43 Non inveni. 56-58 AUGUST., De sancta virginitate, c.3·4 (CSEL 41, 237, inveni. 29-30 Eccli., II, I 1-12. 1.17-20; PL40, 398). 6 I -(p. 222,)67 Non inveni. 222 QUODLIBET IX QUAESTIO II 223 virginem ventum esset, sed haec, mox ut in mundum per humanae bilis, immo etiam omnino tollit matrimonium ne possit fieri», dicendum generationis lineam venit, tanta omnis boni virtute atque constantia 65 95 secundum praedicta quod I tradens plenam potestatem corporis sui viro I 189' perfecte resplenduit, ut ipsa Dei sapientia vere dignum iudicaret, per consentit in carnalem copulam, dum non est certificata quod sic C 57" quam in hominem veniens sola prae cunctis mediatrix effici meruit.» Et provideretur sibi a Deo ne umquam veniret ad actum. Certificata autem, S 70" sic, quia Maria, confinium veteris et novae I legis, I et virgo erat et nupta, nequaquam consentit in actum copulae carnalis, licet consentiat in D 239'b A 147'b ut inchoatio consilii de virginitatis observanti a ab ipsa inciperet ex I potentiam, quod non repugnat voto virginitatis simpliciter, ut dictum est. libertate novae legis, et nuptiae virginum ex necessitate veteris legis in 70 00 Sicut enim virginem posse in actum copulae carnalis non repugnat voto B 393" ipsam I terminarentur, ut de cetero damnabile sit ex propria voluntate virginitatis simpliciter, dum tamen perfecte non vult actum, sic dare alteri post votum nubere, sive fuerit simplex sive sollemne. Cuius sollemnizatio posse super corpus suum ad copulam non re pugnat eidem, dum tamen secundum ceteros actus in quibus votum causetur sollemnizari, instituta certitudo adsit quod-numquam actus continget. Talem autem certitudi- est ab ecclesia, et statutum ne de cetero post talem sollemnizationem nem habuit virgo Maria iam dicto modo, sciens quod, et si Ioseph non possit contrahi matrimonium, et impeditur omnino ne contrahi possit, 75 5 fuisset sic iustus quin voluisset petere ab ea actum copulae, quod potuit sed ante sollemnizatiom ab ecclesia institutam nulla erat voti sollemniza- pro illo tempore fecisse sine periculo amittendae iustitiae, quod tamen Zucc. 103" tio. Licet enim unum potuit fuisse I magis publice factum quam aliud, Dominus sic disponeret quod numquam ad actum perveniret, absque non erat in hoc nisi accidentalis differentia, quemadmodum modo est tamen suo peccato in denegando. Unde, quod sciret et certa esset Joseph votum simplex, sive fiat privatim sive publice, praeter actus illos in fuisse in proposito simili cum ipsa servandi virginitatem et numquam quibus ecclesia ordinavit votum sollemnizari. Ita quod, quomodocum- HO IO petendi actum co-Ipulae, hoc non erat necessarium ut sine peccato S 70,b que fuisset factum, sive tempore legis mosaicae sive tempore evangelii, virginitatem simpliciter voveret cum proposito contrahendi propter legis praeter actus sollemnizandi quos statuit ecclesia, semper tenuisset matri- I necessitatem, sed suffecit alia praedicta. B 393 monium sequens, sicut et modo tenet, licet peccasset contrahens post Nunc autem ista debet esse nobis regula, quod ad id quod potest fieri votum simpliciter. Unde, si hodie coniuges ex communi consensu vovent unico, non requiramus plura, nec hoc quod potest fieri sine miraculo, voto simplici, et alter coniugum velit frangere votum, tam firmum est H5 15 imponamus miraculo, nec id quod potest fieri ex dono naturae, impona- vinculum matrimonii, quod alter debet reddere debitum, quod potest mus dono gratiae, nec id quod potest I fieri dono supernaturali dato Zucc. sine peccato, licet non possit petere, propter quod periculosum est modo communi, tribuamus dono supernaturali dato modo speciali. coniugibus vovere voto simplici. Unde, cum ex scientia naturalis industriae cum dono gratiae datae modo communi, quo aliis solet dari, licet in maiori abundantia, potest poni 20 Mariam certam fuisse secundum dictum modum quod, Deo providente, numquam veniret ad actum copulae carnalis, licet non fuisset certa ex speciali modo revelationis sibi factae super hoc, et licet non fuisset certa Bad. 376'K I Quod ergo arguitur, quod «votum virginitatis simpliciter non stat cum 90 de Ioseph quod sic iustus erat quod esset in consimili proposito cum ipsa, perfecto matrimonio, quia tradens plenam potestatem corporis sui viro talem revelationem sibi factam fuisse, ut ante matrimonium simpliciter li 71,b consentit saltem implicite in carnalem copulam, qui consensus repugnat I 25 voveret et postmodum perfectum matrimonium contraheret, non oportet voto virginitatis simpliciter, quia post tale votum talis consensus damna- ponere. Si tamen scivit quod Ioseph esset sic iustus ut eam non esset violaturus sed tantummodo custoditurus, sicut dicit AUGUSTINUS, hoc ad ABCDHIS ABCDHIS 71 sit] est S 77 magis ... fuisse] fuisse magis publice BCDHlS 79 illos] om. S 80-81 quomodocumque] quodcumque sed quando- i. m. ai. man. C 83 licet] om. S 99-1 simpliciter ... simpliciter] om. B I simpliciter] om. BCDHIS 4 et] om. S 85 et] sup. lin. B 87 periculosum est] periculum est sed periculum dei. et periculosum 6 tempore] corpore sed tempore i. m. ai. man. C IO petendi ... copulae] actum copulae post est addo B 92 copuJam] om. S petendi HS 13 ista] illa I 25 perfectum] factum I 90-94 cr. supra, p. 205,4-9. 26-27 cr. supra, p. 212,91-92. 224 QUODLIBETX I QUAESTIO 12 225 bene requirebatur specialis revelatio. Propter dictam igitur certitudinem QUAESTIO 12 non erat Mariae damnabile I matrimonium dicto modo contrahere. Quod tamen modo post votum simpliciter factum aliqua contraheret, 30 UTRUM QUISEPELIVIT SUAECCLESIA IN PARTEM CORPORIS non liceret, sed secundum HIERONYMUM velle nubere esset ei damnabile, ILLIUSQUIELEGITALIBISEPULTURAM CORPORIS SUISIMPLICITER, quia matrimonium nec in praecepto nec in consilio, sed in sola permissio- TENEATUR PARTEMILLAMRESTITUERE. ILLIAPUDQUos FUIT ET ne, quia post simplex votum, etsi teneret matrimonium, contrahens 5 SEPULTURA PROCORPORE SIMPLICITER. TENEANTUR ILLAMREPETERE H 72'" peccaret, quia I non faceret hoc, nisi quodam modo I in actum carnalis A 148" copulae consentiret, ut dictum est. 35 I Circa quin'tum ponatur propter obiecta et ad maiorem intellectum Zucc. I Post votum autem sollemne similiter peccaret, et, quamquam apud quaestionis casus talis. Rex quidam poten-Itissimus peregre proficiscens S 71" Deum non minus obligat simplex quam sollemne, tamen propter eccle- cum filio herede suo - successuro in regno, sepulturam corporis sui D 240" siae interdictum post I votum sollemne matrimonium non tenet. simpliciter elegit faciendam in ecclesia quorundam monachorum. Bad. ·376'[, I Unde, quod sub nova lege virgo contraheret post votum, ad hoc nihil IO Mortuo autem rege praedicto in regione longinqua, visum est filio suo omnino deberet eam posse movere nisi specialis revelatio divina aut 40 iam succedente in regno onerosum et periculosum corpus deferre cum auctoritas ecclesiae, cuius esset in hoc dispensare, quia ad damnationem intestinis ad locum sepulcri electum, et intestina extracta destinavit suam quoquo modo in actum carnalis copulae consentiret et periculo sepeli ri in ecclesia quorundam fratrum. Sed ad instantia m archiepiscopi sustinendi illum se exponeret. loci et canonicorum ecclesiae matricis procurato quod intestina in Quod non sic erat de Maria, quia erat confinium utriusque legis, ut 15 ecclesia eorum sepelirentur, quidam de ordine fratrum dicto rum procu- dictum est. Propterea enim nulla speciali revelatione indiguit, quantum 45 ravit erga dictum heredem quod cor ei conferretur sepeliendum in Bad. 377'[, mihi videtur, I sed solum certificatione praedicta ad faciendum quod ecclesia sua non multum distante ab ecclesia dictorum monachorum. fecit, ut patet ex dictis. Quin tamen cum tali certificatione revelatio quam Quo facto, et corde cum corpore delato usque in civitatem regiam, abbas multi ponunt, ei fuerit facta, non penitus abnego, quia hoc in puro facto dictorum monachorum cum suo conventu constanter petiit sibi cor cum consistit, sed, sive ex tali revelatione sive alio modo certificata fuerit, sive 20 corpore tradi ad sepeliendum. Quod cum eis denegaretur constanter ab B 394" post matrimonium voverit I sive non, de quo nihil est ponendum, nisi 50 herede iam novo rege, tandem per proborum intercessionem post secundum quod dicta nt recta ratio et dicta sanctorum factum fuisse multam contradictionem, licet inviti, dixerunt dicti abbas et monachi perfectius, quod ipsam praesumendum est fecisse, tamen ex dictis patet quod sustinere nt hoc quod rex de corde faceret. Ex quo praesumebat rex quod licite ante matrimonium perfectum subsecuturum potuisset vovisse ipsos adhibere consensum ut cor sepeliretur in ecclesia dicti fratris et simpliciter absolute. 25 con fratrum suorum, quod et sic factum fuisse propositum erat. Super quo est quaestio, utrum fratres illi cor illud tenerentur dictis monachis restituere, et an monachi teneantur illud repetere. I Et arguitur quod sic, quia dicitur, XII', q! 2', par.o «Nunc quaeritur», in G los s a: «Si quis autem in casu non concessa receperit corpus alienum, ABCDHIS ABCDHIS 29 dicto] om. BS 29 modo] om. S 29 matrimonium] et addo C 34 in actum] om. B 36 similiter] simile BIS 36 quamquam] quemadmodum HS 39 ad 2-5 Utrum". non] (cr. supra. p. 153.27-30) IO suo] lIm. S 16 conferrelu'J ad addo hoc] om. H 41 cuius] cuiusmodi C 44 non] om. S 46 praedicta] om. HS BCDHIS 16-17 in ecclesia] om. S 17 ab] om. S 21 post] propter sed dei. 48 ei fuerit] inI'. S 48 fuerit] fuit B 50 est ponendum] in\'. B 51 dicta nt] dictat C et post sup. lin. man. CO''I'.A 25 confralrum] fratrum S 29 casu] et addo S 52 perfectius ". fecisse (fuisse in mss.) am. (hom.) H 52 fecisse] fuisse ABC(sed 29 concesso] concessu sed in concesso CO/'I'.B fuisse i. m. lii. man.} H IS 53 subsecuturum] scr. sed in subsecutum mut. C 53 potuisset] -t sup. lin. A 28 GRATIANUS. Decretum. II. C. XIII. q.2. 2' pars (ed. A. FRIEDDERG. I. 720; PL 187. 893C). 29-31 ID .. Decretum. una ClIIIIGlossis. II. C. XIII. q.2. c.2 (ed. 1584. co!. 137Ia). 31 Cr. supra. p.205.9. QUAESTIO 12 227 226 QUODLIBET IX 30 humeris et brachiis et aliis membris maioribus est sepultum, et corpus H 72'b etiam sepultum reddere cogetur cum omnibus I quae a corpore ipsius receperat». Quare, cum eadem sit ratio in parte et in toto, cor ergo illud simpliciter censendum est esse sepultum. Quare, cum haec sepulta sint quod erat dictis fratribus alienum, quia a defuncto cum corpore fuit 65 apud monachos, corpus simpliciter apud eos censendum est esse sepul- collatum monachis, nec erat aliquo iure concessum fratribus ut ipsum ad tum. Nihil autem aliud quam corpus simpliciter legavit eis sepeliendum sepulturam acciperent, quia mortuus nec pro corpore nec pro corde defunctus. Ergo etc. sepulturam apud fratres elegerat, fratres ergo cogendi sunt ut restituant 35 Quarto sic. In iure' civili cautum est quod princeps potest mutare monachis, etiam cum omnibus quae a corde receperant. Et si illi tenentur tumulos. Quod si sic, ergo multo fortius potest non tumulatum corpus B 394'b restituere, monachi tenentur illud repetere, I quia aliter in hoc iniuriare- 70 dividere et partem eius in tumulo seorsum ponere. Cum ergo fratres, tur ecclesiae eorum, et ipsi tenentur repetere ea in quibus ecclesiae eorum quod fecerunt tumulando cor, auctoritate principis I fecerunt, ergo etc. H 72'" Quinto sic. Reges praedecessores eius cuius auctoritate et collatione iniuria tur. Zucc. 104,b I Item. Si alicui legentur decem et subtrahatur unum, subtrahens tenetur 40 fratres sepelierunt cor, consueverunt intestina patrum et uxorum suorum illud restituere, et si sint legata ecclesiae, tutor ecclesiae tenetur ea partiri et tradere sepelienda ubi voluerunt, quando in remotis partibus repetere, quia in hoc ecclesia illa est defraudata. Ergo, cum dictis 75 moriebantur. Sed consuetudo dat ius, maxime regibus et principibus. monachis corpus simpliciter fuit legatum ad sepulturam, et in corpore Ergo etc. I Sexto sic. Quod possunt aliqui tumulare alicubi postquam eis datum Zucc. lC C 58" simpliciter legato legatur I quidquid est de integritate corporis. Ergo etc. 45 est, possunt deferre et tumulare alibi ubicumque. I Quare, cum fratribus B 394" In contrarium arguitur multipliciter. A 148'b Primo sic. I Quod in nullius vergit detrimentum et alicui proficit et dictis in confratribus sui ordinis data fuerunt omnia intestina, et cultum divinum augmentat, licitum est. Factum in sepeliendo cor est 80 potuissent ea simul in I ecclesia sua sepelivisse si non fuisset aliter Bad. 37, huiusmodi, quia ex hoc monachi nullum passi sunt detrimentum, quia ordinatum, ergo potuissent illa, vel aliquam partem ex eis, detulisse et in non pauciores habuerunt oblationes aut emolumenta pro solo corpore, ecclesia fratrum, ubi nunc cor sepultum est, sepelivisse. Quare consimili- quam si cor fuisset simul cum corpore sepultum apud eos. Et hoc multum 50 ter et frater ille qui obtinuit cor sepeliendum apud dictos fratres, licite profecit fratribus et animae defuncti. Oivinus etiam cultus augmenta tus potuit illud deferre et apud illos sepelire. Ergo etc. S 7I'b est, quia plures I missae multum celebrantur pro defuncto propter hoc, 85 Septimo sic. Qui potest aliquid tumulare, potest illud alteri ad quam si simul esset cor sepultum cum corpore apud monachos. Factum tum uIandum dare, vel alter de illius consensu. Quare, cum cor cum ergo fratrum in sepeliendo cor licitum fuit. Ex licite facto nulla restat intestinis datum fuit dicto episcopo et capitulo suo, ipsi potuerunt illud 55 sepelire, potuerunt illud alteri ad sepeliendum alibi dare, vel aliquis alter restitutio aut repetitio. Ergo etc. Secundo sic. Qua ratione monachi a dictis fratribus tenerentur repetere cum eorum consensu. Quare, cum rex de eorum consensu, quibus data cor et fratres restituere, eadem ratione tenerentur alia intestina repetere a 90 erant intestina, dedit fratri cor sepeliendum ubi modo sepultum est, ergo praedictis canonicis, et illi ipsa restituere monachis. Cum ergo hoc falsum etc. Octavo sic. Qui potest dare integrum, et partem ex illo. Cum ergo rex sit, ergo etc. O 240'" I Tertio sic. Secundum iura civilia, ubi sepultum est caput, ibidem 60 potuit integre intestina dedisse ad sepeliendum, non accepto corde, sicut cens etur locus religiosus ac si totum corpus ibi esset sepultum, etiam si membra alia alibi fuerint sepulta. Ergo multo fortius, ubi caput cum ABCOHIS ABCOHIS 66 aliud] i. m. man. co/'/'. A 69 si] sup. lin. aI. man. C 70 in ... seorsum] seorsum in tumulo S 73 suorum] suarum ABCOHIS 74 partiri] parti re S 79 in] ser. sed 30 etiam] et S 32 a] sup. lin. aI. man. C 32 corpore] i. m. B 33 collatum] cum deI. et et sup. /ill. C et H 80 sepelivisse] sepe1uisse S 83 et] om. S 85 alteri ad addo sed exp. H de addosed exp. C 35 restituant] cor addo ABCOHIS 35 ergo] go? O tumu1andum] ad tumulandum alteri S 86 illius] ipsius H 86 cor] d addo sed exp. A 37 illud] om. S 43 legatum] ligatum B 52 multum] ser. sed ill modi corr. aI. mall. C 88 sepelire ... illud] om. (hom.) BC 88 illud] istud S 88 alteri ad sepeliendum] ad 53 esset] esse H 54 facto] facta BCO (sed ill facto cor/'.) HIS 60 Secundum] sup. sepeliendum alteri S 88 alibi] om. S 89 cum eorum] eorum cum sed signis !ill. O 60 ibidem] ibi sed in ibidem co/'/'. A 61 censetur]] causetur B 61 etiam] inversiollis inv. A 90 cor] ad addo A 92 Qui] Quis B et S QUAESTIO 12 229 228 QUODLIBET IX dedisset canonicis nisi frater cor petivisset, et dederat confratribus illius parte excepta alibi sepelienda aut alteri danda. Quare sic implenda fuit. S 71" nisi archi-Iepiscopus se opposuisset, ergo et cor potuit dare fratri illi ad 95 20 Sed quod voluntas I regis in hoc rationabilis fuit, patet et ex parte loci B 394'b in quo elegit sepulturam, et ex parte corporis sepeliendi. sepeliendum ubi nunc est sepultum. Nono sic. Quod fit, parte consentiente et auctoritate supenons Ex loco, quia ibi sunt sepulcra patrum suorum, et I ut probatur Zucc. IO assistente superaliqua discordia, licitum est. Quare in sepultura cordis pluribus exemplis, XII!", q. 2a, Hebron, et ibidem concluditur, <. 5 rogavit fratres suos ut tempore visitationis suae ossa sua secum deferrent et in sepulcrum patrum suorum ea collocarent, quia ignominiosum erat tunc A 148" I Dicendum est ad hoc quod factum istud dupliciter possumus consider- quod aliquis non sepeliret ur in sepulcro patrum suorum». Unde est unus Bad. 377'M are: uno modo secundum naturam sui ipsius in se, alio modo secundum 35 casus in quo locum sepulcri a iure determinatum potest aliquis dimittere. , 189" quod ei supervenit I dispensatio auctoritate superioris. Secundum enim quod ibidem dicit G los s a super par.o «Nunc quaeri- Et de ipso hoc secundo modo erit sermo in dissolutione ultimi tur», «Quilibet debet sepeliri in ecclesia ubi audit divinum officium, ut C 58'b argumenti. I IO Extravaganti de sepulturis « In nostra», nisi in tribus casibus: si Si ergo loquamur de ipso primo modo, sciendum quod, secundum velit transire ad ecclesiam episcopalem, ut XII!", I q.e 2", «Ubicumque»; S 71'b quod scribitur XII!", q! 2", «Ultima voluntas modis omnibus conserve- 40 vel si eligit sepulcrum in loco magis religioso, ut E x t r a va g a n t i de tun>. G los s a: «cum est rationabilis». Cum ergo ultima voluntas fuerit sepulturis « F r a t e r n i t a t e m» .. vel si velit sepeliri in sepulcris patrum regis defuncti, quam et propriis verbis expressit, scilicet ut corpus suum suorum, ut XII!", q.e 2", «Placuit». simpliciter sepeliretur, et ad hoc abbati et conventui suo ipsum dedit, 15 I Ex parte vero corporis sepeliendi similiter rationabilis fuit regis volun- Bad. 377' sicut positum est in casu, qui autem simpliciter dicit, nihil excipit, et qui tas, in hoc scilicet quod corpori suo sepulturam in certo loco elegit H 72" simpliciter dat aliquid de dato, nihil dandum alteri reti-Inet, ultima ergo voluntas regis quoad sepulturam corporis sui fuit quod integre, nulla ABCDHIS 23-24 (dn sepultura ... sunt»] i. m. signum (linea verticalis sub tribus punctis) appositum est ABCDHIS ad notondum istum passum. A 26 dependet] descendet H 32 deferrent] differrent B 33 ignominiosum ... suorum] i. m. signum (linea verticalis sub tribus punctis) appositum est 94 confratribus] cum fratribus B 94 illiud] istius D 97 fit] sic S si sed in fit corr. D ad nO/andum istum passum. A 35 potest] vl D 36-37 quaeritur] vel quem ( ?q' -) D sit B 98 Quare] cum addo sup. lin. 01. man. C 2 intumulaverunt] (cf. Du CANGE, 44 elegit] om. H Glossarium mediae et infimae latinitatis, '", 1883-1887,: «Intumulare. In tumulo conde- re».) 3 non] sup. lin. 01. man. D 4 tantum] i. m. C 6 Dicendum ... hoc] Ad 36-37 GRATIANUS, Decretum, II, c. XIII, q. 2, 2" pars (ed. A. FRIEDBERG, I, 720; PL 187, hoc dicendum est I 6 istud] illud S 8 autoritate] om. HS 13 fuerit] fuerat HS 893C). 31-33 ID., Decretum, II, c. XIII, q. 2, c. 3 (ed. A. FRIEDBERG, I, 721; PL 187, 14 expressit] expresse H 15 sepeliretur] om. HS 18 corporis sui] inv. I 939B-C). 33-34 ID., Decretum, una cum G/ossis, II, C. XIII, q. 2, C. 3 (ed. Venetiis 1584, 18 quod] sup. lin. A co!. I 372g). 37-42 ID., Decretum, una cum Glossis, II, c. XIII, q. 2, C. 3 (ed. Veneti is 1584, co!. 1372a). 37-39 GREGOR. IX, Decretales, III, tit. 28, c. IO (ed. A. FRIEDBERG, 11,552). 39 GRATIA NUS, Decretum, II, C. XIII, q. 2, c. 6 (ed. A. FRIEDBERG, I, 712; 12-13 GRATIANUS, Decretum, II, c. XIII, q. 2, c. 4 (ed. A. FRIEDBERG, I, 722; PL 187, PL 187, 94IB). 40-41 GREGOR. IX, Decretales, III, tit. 28, c. 3 (ed. A. FRIEDBERG, II, 940B). 13 GRATIANUS, Decretum, una cum Glossis, II, c. X III , q. 2, c. 4 (ed. Veneti is 549). 41-42 GRATIA NUS, Decretum, II, C. XIII, q. 2, C. 7 (ed. A. FRIEDBERG, I, 723; 1584, co!. 1373d). 12-13 GRATIANUS, Decretum, II, C. XIII, q. 2, c. 2 (ed. A. FRIED- BERG, I, 721; PL 187, 939A). 13 ID., Decretum, una cum G/ossis, II, c. X III , q. 2, PL 187, 94IC-942A). c. 3 (ed. Venetiis 1584, co!. 1372f). 230 QUODLIBET IX QUAESTIO 12 231 simpliciter, nullam partem excipiendo vel separando ad alibi eam 45 placuisset Iacob quod aliquod ex membris suis, vel interioribus vel sepeliendum. Est enim multum rationi consonum ut corpus quanto exterioribus, I filii sui, postquam simpliciter elegit sepulturam in sepul- C 58" integrius potest, sepeliatur. ApOSTOLUS enim, < A d > R o m a n o s, XII 0, cris patrum suorum, sepelivissent alibi. diversis membris in corpore comparat diversas personas in ecclesia, in Praesumendum est ergo, cum sit rationabile et laudabile quod eligens hoc videlicet quod, sicut in id ipsum pro invicem sollicita sunt membra in 80 sepulturam corpori suo simpliciter in aliquo loco integre velit illud ibi corpore, sic debent esse personae in ecclesia. Sollicitudo ergo quam 50 sepeli ri, nisi superveniat rationabilis causa quam si praevidisset moriens, debent habere personae in ecclesia diversae pro invicem ex voluntate illa, secundum illam de corporis sui sepultura aliquid specialius praevidisset, debet esse ad instar sollicitudinis quam habent invicem membra in quemadmodum Ioseph cum moriebatur, quia vidit quod fratres sui non corpore ex natura. Cum ergo sic laudabile et rationabile desiderium sufficerent ad deferendum corpus suum in sepulcrum patrum suorum voluntatis est inter sese amantes ut membra corporis ecclesiae, quod, 85 sine magno periculo et gravamine, quamquam desideravit ibi corpus quantum possibile est fieri, morientes eligant sepeliri in sepulcris amico- 55 suum sepeliri, tamen non prae-I cepit nisi quod ossa sua secum sepelienda S 72" rum suorum, maxime patrum et consanguinitate aut affinitate coniunc- in sepulcro patrum deferrent, et carnes manerent incineratae in Aegypto torum, ut patet ex iam dictis, ut parati sint ad simul resurgendum in propter huiusmodi necessitatem. Iacob autem sciens quod per potentiam novissimo die - unde, hoc pro causa assignando quare Ioseph voluit Ioseph sine gravamine corpus suum integrum statim posset deferri ossa sua sepeliri in sepulcro patrum suorum, dicit G los s a super 90 sepeliendum in sepulcro patrum suorum, non praecepit filiis suis tantum praedictum capitulum: « vel quia in spiritu viderat quia Dominus resurgere 60 de sepultura ossium, sed corporis sui simpliciter; unde filii sui, ex tali B 395" deberet ibi» -, naturale ergo desiderium et laudabile est in membris I praecepto patris praesumentes integrum corpus suum velle deferri et in H 73" unius corporis, I ut insimul et quantum magis coniuncte possint, sepulcro patrum sepeliri, non invenitur quod aliquid, ut intestina corpo- sepeliantur, simul expectantes resurrectionem, ut magis, quantum est in ris, subtraxerint I sepelienda in Aegypto vel in aliquo loco intermedio, I 189" se, parati ad illam per hoc. 95 sed quod corpus simpliciter conditum aromatibus sepeliendum detule- A 148'b Et est tale desiderium per naturam magis in membris corporis I quam 65 runt I et sepelierunt. D 240' ibi per voluntatem in membris ecclesiae, maxime ex hoc quod unum Cum ergo voluntas regis rationabilis fuit in eligendo sepulturam suam membrum non poterit resurgere nisi alteri coniunctum, quod potest ibi apud dictos monachos, et hoc pro corpore suo simpliciter, in quo Zucc. 105" persona quaelibet, quantumcumque sit ab alia separata. Quare, cum I praesumitur I quod integraliter, dico quod voluntas regis quoad duo, B 395" ratio et voluntas in homine ad hoc sunt, quod laudabile et naturale 00 scilicet et quoad hoc quod corpus suum sepeliretur apud dictos mona- desiderium corporis sui debent implere quoad id in quo in hoc deficit 70 chos, et etiam quoad hoc quod ibi integraliter sepeliretur, adimplenda Bad. 378'N natura, ut ratio pro quolibet membro disponat I et voluntas eligat, et pro fuit, nisi forte causa rationabili superveniente, pro qua praesumendum posse naturale et laudabile desiderium membri impleat, multum ergo est quod aliquid specialius de corporis sui sepultura ordinasset, quam laudabile et rationabile est quod quilibet moriens corpori suo provideat ordinavit si illam praevidisset. Quare, si forte non supervenit rationabilis ut integre sepeliatur quantum hoc fieri valeat, et hoc, ut dictum est, 5 causa propter quam cor regis sepeliri debuit et potuit apud fratres, de qua maxime in sepulcris patrum suorum. Unde, ut puto, nullo modo 75 iam erit I sermo in solutione argumentorum, ipsi fratres cor alienum H 73'b receperunt sepeliendum et sepelierunt, et ideo cor sepultum reddere ABCDHIS ABCDHIS 49 id ipsum] ipsum S 49 pro] per S in B 50 sic] sit H 54 amantes] amandos H 55 possibile est] inv. B 58-59 loseph ... suorum] i. m. signum (/ineo vertica/is sub tribus punetis) appositum est ad natandum istum passum. A 64 parati] parata H sint addo i. m. 78 sepelivissent] sepelivisset BCHIS 80 loco] quod addo BCDI-IIS 80 ibi sepeliri] 01. man. C 67 alteri i. m. D 69 ad hoc] i. m. man. eOI'!'.A 73 et ... est] om. S inv. B 82 sepultura ... sui] corporis sui sepultura BCDHIS 84 deferendum] 74 integre] i. m. D differendum C 89 deferri] integrum addo S 93 quod] ut H 2 praesumendum] sumendum S 6-7 cor ... receperunt] receperunt cor alienum S 7 et] om. S 48-59 Cr. Ram., XII,4-10. 60-61 GRATIA NUS, Decretum, una cum Classis, II, C. XIIl, q. 2, c. 3 (ed. Venetiis 1584, col. I372g). 6 Cr. infra, p. 238,96-240,48. 232 QUODLIBET IX QUAESTIO 12 233 cogendi sunt cum omnibus quae ab ipso receperunt, et tenentur cor deberent habere erga proximos, amittunt, si tamen absque causa rationa- restituere, et similiter monachi illud repetere, cum rex sepulturam suam bili et in casu non concessa cor sepeliendum receperunt, secundum quod apud eos elegit simpliciter, non tam in favorem ipsorum quam patron i et IO procedit primum argumentum inductum contra fratres. Si autem ratio- Zucc. 105'b sanctorum eccle-Isiae, et sepulcri patrum suorum quod apud illos est. Ut, 40 nabilis causa supervenit propter quam licite cor concessum eis I fuisse B 395' licet aliquid factum in iniuriam alicuius eorum personalem dissimulare potuit, secundum quod conclu~am in solutione ultimae rationis, tunc possent, non tamen tale quid, quod factum est in iniuriam ecclesiae suae secus est, et solvam secundum hoc argumenta ad oppositum. et sanctorum eius, et patrum praedecessorum regis, et quod posset in Et quod assumitur tertio, quod «per I factum illud cultus Dei C 58,b posterum vergere in magnum detrimentum ecclesiae, ut iam videbitur. 15 augmentatur», dicendum quod, et si augmentatur quoad substantiam 45 facti, non tamen quoad modum faciendi, quem plus Deus respicit, in tantum quod non placet factum nisi propter modum faciendi, et e contra factum etiam de genere bonorum displicet propter indebitum modum Secundum haec ergo concedenda est prima ratio, et similiter secunda, faciendi. Propter quod dicitur G e n e s i s IVO: «Respexit Dominus ad quia nihil concludunt nisi iam exposita. Abel et ad munera eius .. ad Cain \Iero et ad munera eius non respexit». Bad. 378'0 I Ad argumenta autem in oppositum usque ad ultimum, in quo prose- 50 Glossa interlinearis: «Qui mentem o.fTerentis, non oblationem, quemur secundum membrum distinctionis propositae in principio, res- 20 intendit, quae placet ex munditia offerentis». Si ergo fratres non modo pondendum. competenti cor sepeliendum receperunt, et perseverant in hoc simpliciter Et primo ad primum, dicendo quod «sepultura cordis apud fratres in non restituendo ablatum, quia secundum AUGUSTlNUM «aliter nonI H 73" nullius vergit detrimentum», dicendum quod non est verum, immo per dimittitur peccatum nisi restituatur ablatum», quicumque divinus cultus occasionem potest vergere in maximum detrimentum monachis. Ex hoc 55 ex tali modo faciendi procedit, quia non plene placet Deo, divinus cultus enim facto, quia principalius secundum fictionem iuris naturae debet 25 non est reputandus. De qualibus dicitur, XIIl", q. 2·, par.o «Sed aliud»: I Zucc. apud fratres iudicari corpus regis esse sepultum propter cor, quam apud «Contra Melchiadis papae auctoritatem nititur, qui \lanis persua-Isionibus Bad. 3 A 149" monachos propter totum I residuum, sicut iam dicetur, facilius rex filius illectus sepulturam suorum parentum contemnit. Ait enim LEO episcopus, suus posset inclinari ad eligendum sepulturam suam apud fratres, et ad servus servorum Dei, .fidelibus in Christo per totam Italiam: «Relarum est eius imitationem successores et afflnes sui, et consimili ter illorum posteri. 60 auribus nostris esse quosdam perverse agentes, qui subvertere nituntur S 72'b Et fieret tumulus regum quoad omnes succedentes I apud fratres, qui 30 atque dividere conantur ecclesiae unitatem, videlicet abbares monachique apud monachos permansisset forte si talis occasio ex cordis sepultura qui non studio caritatis, sed zelo rapacitatis invigilant, et docent atque data non fuisset. Quod esset summum detrimentum, sicut patet consider- seducere non cessant saeculares quos illaqueare possunt, ut res suas atque anti. Bad. 378'P I Et quod assumitur, quod «factum illud alicui, ut fratribus, proficit», ABCDHIS verum est temporaliter in oblationibus et quaestu temporalium, obest 35 tamen multum eis in spiritualibus, quia fidem et caritatem quam 37 causa] (cf. infra, lin. 40) casu ABCDHIS 42 est] 0111. I 42 solvam] assolvam? I 43-44 per ... quod] om. (ham.) D 44 dicendum ... augmentatur] om. (ham.) H ABCDHIS 45 faciendi] ei(?) addo sed dei. A 46 factum] sup. lin. man. CO/T. A 46 contra] consensu HS 48 dicitur ... IVO] Genesis IV· dicitur I 51 ergo] autem HS 54 restituatur] restituitur I 56 qualibus] qualibet ABCDHIS 58 illectus] electus B 9 repetere] petere S 22 Et ... dicendo] Ad primum dicendum I 25 fictionem ... 59 suorum parentum) inv. S 61 esse] om. S 63-64 monachiqueJ monachi S naturae] rei naturam sed dei. et fictionem ... naturae i. m. man. CO/T. A 27-28 filius suus] inv. I 42 Cr. infra, p. 238,96-240,48. 43-44 Cr. supra, p. 226,51-52. 48-49 Gen., IV, 4-5. 50-51 Glossa o/'d. in Gen. (ed. 1634, I, co!. 116-117 inter!.). 53-54 Non inveni. 15 Cf. infra. lin. 22-23. 17 Cf. supra, p. 225,28-226,39. 18 Cr. supra, p. 226,40-55. 56-58 GRATIA NUS, Decretum, II, C. XIII, q.2, c.7 (ed. A. FRIEDBERG, I, 723; PL 187, 20 Cr. sup/'a, p. 228,9-10. 22-23 Cr. supra, p. 226,47-48. 27 Cf. infra, p. 236,41-43. 942A). 58-66 LEO papa: cf. etiam GRATIANUS, Dec/'etum, II, c. XIII, q.2, c. 7 (ed. 34 Cr. supra, p.226,50-51. A. FRIEDBERG,I, 723); Ivo CARNOTENSIS, ecretum, pars 7, c. 150 (PL 161, 58IC-D). D 234 QUODLIBET IX QUAESTIO12 235 possessiones, sive in vita sive in morte, monasteriis illorum tradal1f, et de corde, quia postquam cor fuit asportatum cum corpore usque prope ecclesiis quibus subiecti esse videbantur, et a quibus baptismum, poeniten- 65 locum sepulturae, et sic heres facere disposuit, non licuit ipsum cor dare tiam et eucharistiam accipiullf, nihil de bonis relinquullf». sepeliendum alteri ecclesiae, nec etiam prius dare alicui ut sic deferretur Bad. 378'0 I Ad secundum, quod «dicti monachi eadem ratione alia intestina ad sepeliendum alibi, nec licuit ad hoc regem iuvenem inducere. Immo, si D 241" deberent repetere a dictis canonicis et illi ea I restituere», dicendum quod 95 commode potuisset absque summa necessitate corpus integrum cum non est simile, quia si, secundum quod dicitur XIII', q! 2', cap.o intestinis detulisse, hoc facere,debuisset, voluntatem patris sui extremam «Placuit»: «Nullus proprii arbitrii temeritate aliam ecclesiam, nisi cui usus 70 caritative adimplendo, nec expensis ad hoc faciendum pepercisse, que- antiquorum parentum canonica institutione subiacere perhibetur, sepultu- madmodum Ioseph non legitur intestina de I corpore patris sui Iacob Zucc. rae causa adire audeat, nisi infirmitatis causa impeditus in aliam regionem extraxisse, quamvis inter diem mortis Iacob et diem sepulturae fluxerunt I C 59" fuerit quocumque negotio progressus», consimiliter nullus heres sepultu- DO dies plurimi. Secundum enim quod legitur G e n es i s L", praecepit loseph rae cordis patris sui, qui pro eo sepulturam in aliqua ecclesia elegit, cui servis suis medicis ut aromatibus condirent patrem, quibus iussa complenti- S 72" usus antiquorum parentum rationabili I consuetudine subiacere perhibe- 75 bus transierunt 40 dies, et flevit eum Aegyptus 70 dies», et hoc antequam tur, aliam ecclesiam adire audeat, nisi necessitatis causa impeditus in Ioseph acceperit iter asportandi corpus in terram Chanaan, quae bene longinqua regione. distabat ab Aegypto itinere 40 dierum. Unde, et si necessitatis causa, scilicet quia onerosum erat et periculo- I Ad tertium, quod «secundum iura civilia ibi censetur locus religiosus et I 190" sum portare corpus regis defuncti cum I intestinis I ad sepulcrum patrum videtur corpus simpliciter esse sepultum, ubi sepultum est caput, ergo Bad. B 395'b suorum quod elegit, rex heres superstes pro intestinis sepeliendis potuit HO multo fortius ubi caput cum pluribus aliis membris», dicendum quod adire aliam ecclesiam. Si enim defunctus praevidisset hoc, recta ratione hoc dictum est secundum fictionem quandam iuris civilis, sed sicut ius ordinasse debuisset, quemadmodum ordinavit Ioseph de solis ossibus civi le habet suam fictionem, sic et ius naturale. Ius enim civile quia suis in sepulcris patrum sepeliendis, ut dictum est. Et ideo heres, sicut IO iudicat principaliter secundum ea quae apparent publico iudicio huma- bonus epiihes, quod pater omisit, supplere potuit iuxta artem PHILOSOPHI no, et in capite quia sunt sensus omnes, ideo secundum ius civile magis In Vo E t h i c o rum. Si tamen non reputaret huiusmodi onus, et 85 nobile et principale membrum totius corporis iudicatur, et corpus provideret periculo condi mentis aromatum ne foetor sentiretur, et censetur esse sepultum ubi sepultum est caput, nec reputat residui A 149'" asportari I faceret corpus integrum cum intestinis usque prope locum corporis sepulturam, iuxta hoc quod dicit I AMBROSIUS super illud B 396 sepulturae ad opus corporis electae, non posset dividere intestina a 15 P s a I m i: «Vide humilitatem meam et eripe me»: «Reciso capite, reliqui corpore et dare alteri ecclesiae ipsa ad sepeliendum, quia cessante causa corporis I truncus bestiarum corpori comparat ur : sepelit ur enim si/ie S 72" H 73,b cessare debet effectus. Et sicut de totis intestinis, I sic de parte eorum, ut 90 decore corpus. In capite etenim vigor vitae, in capite est gratiae venustas». Et hoc quia in eo primo apparent opera vitae et sensus, et apparenter ab ABCDHIS ipso procedunt nervi et venae, iuxta illud quod dicit AMBROSIUSibidem: 20 «Caput est quod fovet membra omnia et dirigit atque implet sensus. Inde 64 sed." capacitatis] om. (hom.) B 66 possunt] queunt S 67 illorum] illis sed -orum i. m. S 70 Nullus] Nulla S 71 subiacere perhibetur] ini'. S 72 impedi- ABCDHIS tus] impeditur S 76 ecclesiam] causam H 78 necessitatis] necessitate D 79 intestinis]testinis BC(sedin- inser. ?)D (sed in-sup. lin.) I 81 defunctus]si addo sed de!. e/ exp. D 84 epiihes](cf. A. BLAI5E, Lexicon !a/ini/o/is medii aevi. p. 332: «epiihes 91 quia] om. B 91 usque] om. S 98 corpore] ve! corporis? H I ut] vel D (btlEtKTi<;):equitable») epileikes(?) A 85 non] om. BCDHIS 90 sic] et addo S 5 tertium] secundum addo sed exp. H 5-6 et ". sepultum] om. S 6 sepultum] om. sed sepultum est i. m. D 7 dicendum] om. B 7 quia] om. HS II et] om. H II omnes]om. I 13 ubi sepultum] am. (ham.?) sed i. m. man. corI'. A 67-68 Cr. supra, p. 226,56-59. 70-73 ID., Decre/um, II, C. X III, q. 2, C. 7 (ed. 14 dicit Ambrosius] im'. D A. FRIEDBERG, 1,723; PL 187, 941-942A). 83 Cr. supra, p. 231,83-88. 84-85 Cf. ID.,E/h. Nic., V, C. 14(TransI. Grosseteste, ed. R.A. GAUTlIIER, 248, I. 15-p.249, I. 28; p. 00-2 Gen., L, 2-3. 2-4 Cf. Gen .. L,4-5. 5-7 Cf. supra, p.226,60-227.64. lunt., f.78E-L; 1137a 31-1138a 3); vel op. cit .. V, c.IO (TransI. Grosseteste, ed. 15 Ps. 1/8,153. 15-17AMBR05.,n Ps. 118"'" exposi/io, sermo 20, n. I (CSEL, 62, I R.A.GAUTHIER, p.240, I. 19-p.241, 1.20; Iunt., r. 721-73B; I134a 24-b 18). 445, I. 15-18; PL 16, 1483C). 20-22 Ihid. (CSEL 62, 445, I. 4-8; PL 15, 1483B). 236 QUODLIBET IX QUAESTIO 12 237 ductus venarum meatusque spmtus, sangUinis vires, in totius corporis civilia, hoc est contra iura canonica, quae districte prohibent ne personae partes derivantur.» Ius vero naturale quia iudicat secundum dictamen saeculares disponant de rebus ecclesiasticis. Quare, cum in omnibus naturae, et in corde principium est, sedes animae, secundum quod dicit rebus I corporali bus nihil habet ecclesia pretiosius quam I reliquias B 396 I 190' PHlLOSOPHUS in D e a n i m a Ii b us: «Membrum divinum est cor, et eius fidelium, quos omnes I sanctos reputamus postquam in fide catholica C 59' inhabitator est anima, et a corde est primum principium vitae et motus, et 25 55 decessisse creduntur, quia illas resurrecturas resurrectione gloriosa sensus qui vita manifestatur in viventibus, et in ipso ultimo deficiunt. Et credimus, resumptis animabus, per animas gloria perfrui sempiterna. H 74" primo formatur, I et post ipsum cetera membra, quae fundantur in ipso ut Nihil ergo circa reliquias corporum fidelium defunctorum in ecclesia vel lineae ductae ad circumferentiam in centro. Et ab ipso oriuntur venae et in coemeterio sepultorum habent omnino principes disponere, nec arteriae, quae sunt delatrices in sanguine spirituum et virium animae ad corpore tumulata propria auctoritate de tumulo in tumulum transmu- cetera membra corporis», ut determinat PHlLOSOPHUS ibidem, idcirco 30 60 tando, sicut nec corpora non tumulata I eorum qui certas sepulturas S 73" secundum ius naturale magis nobile et principale membrum est cor, et elegerunt, partiendo et diversis ecclesiis ea tumulanda tradendo. corpus censendum est potius secundum fictionem iuris naturalis ibi esse I Ad quintum: «Reges praedecessores novi regis intestina praedecesso- Bad. D 241'b sepultum, Iquam ubi sepultum est caput, et reputari debet residui corporis rum suorum et uxorum in longinquis partibus morientium partiri sepultura absque corde fore sine decore. Unde et potius censendum quod consueverunt» etc., dicendum quod, si decedentes elegerunt sepulturam ibi resurgit homo ubi cor sepultum est, delato ad cor toto residuo 35 65 pro corpore suo in certo loco, nisi magna necessitate et rationabili de Bad. 379'· corporis, et I eidem compaginato ibidem potius quam e converso. Ut causa intestina a corpore separare alibi sepeliendo nec debuerunt nec enim dicitur E z e c h i e I i s XXXVIIo, ubi loquitur propheta de resurrec- potuerunt, nec quaecumque consuetudo in hoc daret eis ius super hoc, tione in commotione diei novissimae, dicitur: «Ecce commotio, et quia non esset I consuetudo, sed corruptela in intromittendo se de rebus H 74' accesserunt ossa ad ossa, unumquodque ad iuncturam suam.» Et est illa ecclesiasticis disponendis, nisi in casibus a iure vel ex privilegio sibi Zucc. 106" iunctura in corda sicut in centro in quo vi-Iget anima, et a quo inchoatur 40 70 commissis. Quae rationabilis causa si superveniret, posset simul, secun- motus animalium progressivus, ut habitum est supra. Et sic secundum dum quod superius est tactum, sepelire in una ecclesia intestina, vel in A 149" fictionem I iuris naturalis potius censendum est corpus regis esse diversis partiendo ea. Si tamen contingeret ea vel partem eorum asporta- sepultum apud fratres quam apud monachos. re prope locum electum sepulturae corporis simpliciter, ius haberent et Bad. 379's I Ad quartum, quod «secundum iura civilia princeps potest mutare habuissent personae illius ecclesiae petendi asportatum, et illi apud quos tumulos» etc., dicendum quod argumentum falsum supponit, quia non 45 75 inventum esset, tenerentur restituere. Quod si aliquas expensas in invenitur in iure civili quod princeps possit mutare rationabilem volunta- asportando fecissent, fortasse possent agere ad interesse, vel erga here- tem defuncti, vel totum corpus vel partem corporis alibi sepeliendo, sed si dem defuncti si suis expensis non fuisset asportatum, vel erga personas corpus iam sepultum debet transferri de loco ad locum, hoc debet fieri illius ecclesiae. auctoritate principis vel rectoris provinciae, et G los s a o r d i n a r i a I Ad sextum, quod «intestina tota, postquam data erant fratribus ad Bad. exponit: «id est papae vel episcopi». Et quidquid dicant de hoc iura 50 80 tumulandum, sicut potuissent ea licite tumulasse nisi consilium mutatum ABCDHIS ABCDHIS 22-23 dictamen naturae] veritatem rei sed dei. et dictamen naturae i. m. man. CO'T. A 53 hoc] sed C (sed dei. et hoc i. m. ai. man.) HS 53 fieri] ferre sed fieri i. m. 01. man. C 24 in] libro add. BHS 26 -ur in] sup. lin. A 29 spirituum] vel spiritum? H 49 rectoris] regitoris sed in rectoris CO/T. 01. man. C 50 dicant] dicunt C 50 iure] 29 ad] in S 34 absque] sine B 35 etl sup. lin. H 34 censendum] censendus S canI sed dei. et iura i. m. D 55 illas resurrecturas] illos resurrecturos S 38 in] et S 38 diei] Dei BC(sed diei i. m. ai. man.) D (sed in diei CO 'T.) HIS 56 resumptis] sumptis CDH 57 Nihil] Vel BH 58 nec] ut B 59-60 trans- 46 rationabilem] rationabile D 47 si] sup. lin. ai. man. C mutanda] transmittendo S 61 elegerunt] eleg' D 64-65 etc .... elegerunt] om. (ham.) H 68 in] om. BD (sed i. m.) 75 aliquas] aliquis CS 76 fecissent] fecisset BCDHIS 80 potuissent -nt ut sup. lin. A 24-26 ARIST., De partibus animalium, lII, c.3 (lunI., VI, I, r. 154L; 665a 11-(2). 24-30 Cr. op. eil., lII, c.4 (lunI., r. 156D-E; 666a 1-14). 38-39 E:., XXXVII, 7. 39-41 Cr. supra, p. 144,56-69. 44-45 Cf. supra, p.227,68-70. 59 Non inveni. 70-71 Cr. supra, p. 231 ,79-232, 15. 79-82 Cf. supm, p.227,77-84. 238 QUODLIBET IX QUAESTIO 12 239 fuisset, sic potuerunt ea, vel partem eorum ut cor, deferre ad tumulan- autem in casu non concesso» etc., dicendo quod in hoc verbo explicatur Zucc. 106'b dum ubi modo tumulatum est», dicendum I quod non est verum, quia IO solutio. Consensu enim libero partis interveniente et superiorum dispen- dicta intestina non fuerunt eis data nisi ad certum actum, scilicet satione legitima, faciunt casum quo fratribus conceditur sepelire cor. tumulandi ibi et statim, et hoc propter eandem causam qua extracta sunt I Per idem patet ad secundum, quod «subtrahens unum de decem quae Bad. ex corpore. Propter quod non potuerunt ea, vel partem eorum, deferre 85 legata sunt, tenetur illud restituere». Verum est nisi fiat de consensu illius vel conferre ad alibi tumulandum. cui subtrahitur, et hoc in rebus ecclesiae ex auctoritate superiorum super Bad. 379'X I Ad septimum respondendum est per idem. 15 hoc potestatem habentium, sicut secundum positionem contingit in Ad octavum patet per idem et per praedicta, quod re vera rex iuvenis proposito. potuit dare cor ad tumulandum ubi alia intestina sunt tum uia ta, vel per Si vero consensus abbatis et monachorum fuit non Iiberalis, sed se tum ui andum in alia ecclesia, ex rationabili tamen de causa, vel simul 90 coactus et metu amittendi bona I iam habita vel non adipiscendi bona C 59" B 396" cum aliis intestinis, sed ad deferendum prope locum I ubi pater suus adipiscenda, illicitum erat coram Deo quidquid erat factum, nisi superio- elegerat corpori simpliciter suam sepulturam, non potuit dare, quia tunc 20 res ex legitima causa habuissent potestatem in hoc mu-Itandi voluntatem Bad.: cessasset causa quare deberet alibi sepeliri ipsum aut alia intestina. Si defuncti, etiam contra voluntatem abbatis et monachorum. Potuerunt enim possent deferri sine magno gravamine et periculo, ipse tenebatur ea tamen per talia verba expressisse suum consensum, licet contrarium deferre usque ad locum sepulturae electae, sicut dictum est. 95 habuissent in mente, quod, tali consensu adveniente auctoritate superio- Bad. 379'Y I Ad nonum, quod «abbatis et monachorum consensus intervenit, et rum, abbas et monachi nullam forte haberent potestatem cor repetendi, auctoritas superiorum», dicendum, resumendo secundum membrum 25 neque fratres tenerentur ipsum restituere, I dico quantum ad forum Zucc. distinctionis praepositae in principio, quod, si liberalis consensus eorum ecclesiae militantis, licet coram Deo et In conscientiis totum esset A 149,b intervenit, et auctoritas superiorum liberaliter, si tamen I cum hoc contrarium. o 241" habuerunt auctoritatem commutandi I ordinationem defuncti, re vera 00 Si vero fuisset consensus illorum omnino liberalis, et non supervenisset licite factum est quidquid super cordis sepultura factum est, nec ipsi auctoritas superioris, credo quod non valuisset consensus illorum I in B 39E tenentur cor restituere, nec monachi possunt aut tenentur ipsum repetere, 30 praeiudicium ecclesiae in cuius favorem rex elegit sepulturam, et teneren- quia supponendum est quod, si fecissent liberaliter, legitimam rationem tur monachi repetere cor, et propterea illi restituere, ut XXIII', q.< 4", S 79'b dispensandi in hoc illi superiores ha-Ibuissent: aliter enim non fuisset «Si is qui», ubi dicit: «Ea quae in nobis committunt ur, facile possumus legitime factum coram Deo, et periculum delicti immineret si quid in hoc remittere .. ea vero quae in Deum sunt commissa, cum magna discretione». H 74" esset commissum, illis superioribus et illis qui eos ad hoc in-I duxerunt, Ubi dicit G I o s s a: «Sed numquid episcopus potest remittere iniurium quicumque erant. 35 illatam ecclesiae? Non credo quod possit solus episcopus remittere, nam Et per hoc respondendum est ad primam rationem quae dicit: «Si quis episcopus procurator I dicitur ecclesiasticarum rerum, ut XII", q. la, cap. o 1190' ABCOHIS ABCOHIS 9 dicendo] dicendum S II casum] in addo H 13 tenetur] tenentur BCHS 85 quod] om. C(sed sup. lin. ai. man.)O(sed i. m. ai. man.) 85 ea] om. C 18 adipiscendi] adipiscendo sed in adipiscendi co/'/'. S 21 etiam] et sed in etiam cO/'/'.O 89-90 ubi ". tumulandum] om. (I7om.) B 90 ex ". causa] i. m. man. cO/'/'. A 21 Potuerunt] Poterunt H 24 cor repetendil inI'. S 25 ipsum] om. S 28 fuis- 91 prope] ut sed dei. et prope i. m. ai. man. O 91 locum] locus B 93 cessasset] set] om. B 28 liberalis] substantialis B 31 et ". restituere] i. m. man. co/'/'. A orasset sed in cessasset corr. O 93 aut] vel CHS 98 praepositae] impositae CO 31 XXIIIO] XVIIIo H 32 dicit] G < lassa> addo sed exp. A 34 Sed] Si S (sed in praepositae corr. ai. man.) HIS 9s si] om. O 99 superiorum liberaliter] inI'. S 34 numquid] numquam O (sed in numquid cO/'/'.) S 35 possit ". episcopus] solus I sepultura] sepulturam sed in sepultura corr. S 3 supponendum] superponendum sed episcopus possit B in supponendum corI'. ai. man. C 4 hoc] habebant addo sed dei. A 4 habuissent] i. m. man. co/'/'. A 5 si quid] numquid (sed in si quid co/'/'. ai. man.) O (id.) HS 12-13Cr. supra, p. 226,40-41. 32-33 GRATtANUS, Decretum, II, C. XXIII, q. 4, C. 28 (ed. A. FRtEDBERG, 912; PL 187, 1190C-0). I, 34-(p. 240,)38 ID., Decretum, ulla cum 88 Cr. supra, p.227,92-228,96. 88 Cf. supra, p.227,85-91. 96-97 Cr. supra, Glossis, II, C. XXIII, q. 4, C. 28 (ed. Venetiis 1584, col. I740e). 36-37 ID., Decretum, p.228,97-4. 97-98 Cr. supra, p. 228,9-10. 12-13 Cf. supra, p. 228,12-13. II, C. XII, q. I, C. 28 (ed. A. FRtEDBERG, 686; PL 187, 895B). I, 240 QUODLIBET IX QUAESTIO 13 241 luce. 106'· ultimo. I Unde, cum sit procurator, conditionem ecclesiae non potest facere 15essentiam, tunc idem actus esset gratiae, et ha-Ibens gratiam videret lucc. I deteriorem, ut Extravaganti de donationibus, cap.o 2".» Quare Deum immediate per essentiam, licet incomplete, sicut gratia esset multo minus nec abbas cum conventu. Et sic tenerentur monachi repetere habitus incompletus respectu gloriae I sive gloria incompleta, si gratia et A 150' cor, si tamen sine scandalo fieri posset, XXIII", q. 4", «Non potest», I" 40 gloria essent idem. Consequens falsum est, ergo et antecedens. dist!, «Ut constitueretun>. Contra. Unus est habitus eliciens actum I beatitudinis in diligendo D 241' Similiter si superiores metu, qui cadere potuit in virum constantem, 20 Deum ex parte voluntatis, et hic et in futuro, ut est habitus caritatis. Ergo inducti fuissent ad adhibendum consensum verbo vel facto cordis et similiter in cognoscendo. Quare, cum habitus quo ipsum in praesenti sepulturae, non valuisset fratribus coram Deo, quin tenerentur restituere, cognoscimus, sit gratia quaedam, et quo in futuro I ipsum cognoscemus, B 397' licet forte ab ecclesia, superioribus habentibus ratum factum suum, non 45 erit gloria, ergo etc. cogerentur restituere nec monachi possent repetere. Quid autem super hoc veritatis sit quoad haec quae in mero facto consistunt, ipsi per quos actum est, viderint. 25 I Dicendum quod, quamvis aliquando solet appellari gloria obiectum in Bad. 3 quo beati gloriantur, secundum quod dicitur in Psalmo: «Gloria mea QUAESTIO 13 tu es», aliquando actus videndi sive cognoscendi Deum, I e re m i a e IXo: «Qui gloriatur, in hoc glorietur: scire et nosse me», aliquando delectatio UTRUM GRATIA ET GLORIA SINT IDEM consequens: I s a i a e LXVIo: «Deliciis affluat is ab omni gloria eius», hic 30 tamen solummodo sumitur pro habitu, et hoc principali ter ex parte lucc. 106" I Sequuntur illa quae pertinent ad humanam I naturam et ad homines intellectus, de quo est maior dubitatio quam de habitu ex parte volunta- H 74'· generaliter. Ubi quaerebantur quaedam ex parte animae, quaedam vero tis. Ex parte enim voluntatis habitus est caritas, quo diligimus Deum et in ex parte corporis, quaedam vero ex parte coniuncti ex corpore et anima. 5 praesenti et in futuro. Non sic autem ex parte intellectus est aliquis S 73" Ex parte animae quaere-Ibatur unum pertinens ad statum eius super- habitus, quo in praesenti Deum videmus et in futuro videbimus. Unde est naturalem: utrum gratia et gloria sint idem; et duo pertinentia ad statum 35 quaestio utrum sit in futuro I aliquod lumen gloriae beatis infusum, C 59'· lucc. 106'· eius naturalem: unum ex parte suae substan-I tiae: utrum ex fundamentis differens per essentiam a gratia quae habetur in praesenti sine tali lumine, Aristotelis possit ostendi quod intellectus in omnibus sit unus numero, et quoc1.gloria appellatur: I s a i a e LXo: « Venit lumen tuum et gloria Domini an contrarium possit demonstari; aliud ex parte operationis eius: utrum IO super te orta est». in nobis sit aliquod intelligere abditum. Et est hic supponendum, secundum quod alibi determinavimus: gratia Circa primum arguitur quod gratia et gloria non sunt idem, quia 40 gratum faciens existens per se in essentia animae, ipsam in bene esse eiusdem habitus idem est actus, sed non est idem actus gratiae et gloriae, supernaturali perficiens et reddens Deo gratam, ab essentia redundat in quia, si essent idem, cum actus gloriae sit immediate videre Deum per potentias et eas perficit secundum diversitates potentiarum secundum ABCDHIS ABCDHIS 41 constitueretur] et illi restituere addo sed dei. eI exp. A 42 virum constantem] inI'. D 16-17 esset] et I 21 ut] non B 21 similiter] simpliciter C (sed dei. eI similiter i. m. 47 sit] I'el habet? H 47 haec] hoc sed in haec COI'/'. A 2 Utrum ... idem] (cr. infra. at. man.) S 24 Dicendum] Ad hoc dicendum I 27 delectatio] delecta- sed tio sup. lin. 7) 6 Ex ... animae] om. (ham.) C 7 sint] sunt D 9 et] sup. /in. A /in. D 27-28 delectatio consequens] ini'. B 31 habitus] habitu eI -s sup. lin. B IO aliud ... eius] i. m. man. COI'/'. A Il sit] om. H 12 Circa] Ad I 14 essent 38 secundum] om. CS 38 quod] om. S 39 animae] animam B 39 ipsam] ipse B idem] esset idem actus sed in essent idem corr. A 40 perficiens] proficiens sed in perficiens corr. D 40 gratam] gratum D 37-38 GREGORIUS IX, Decretates, III, tit. 34, c. 2 (ed. A. FRIEDBERG, II, 589). 40 Cr. 26-27 Ps. 3,4. 28 Ier., IX,24. 29 Is., LXVI, Il. 37-38 Is., LX, 1. GRATIA Decretum, II, C. XXIII, q. 4. c. 32 (ed. A. FRIEDBERG, NUS, 1,914; PL 187, 1193B). 39-(p.242.)50 cr. HENR. DE GAND .• QuaeSI. ordo (Summa), arI. 13. q. 5 (ed. 1520, I, r.93rP- 41 Cr. Op. cit., I, dist. 50, c. 25 (ed. A. FRIEDBERG, I, 187; PL 187, 267A). 94rV; ed. 1642-46, I. p.232a-234b). 242 QUODLIBET IX QUAESTIO 13 243 diversas rationes diversarum virtutum, quemadmodum lux infundens se gloriae, quia superflueret, cum actus eius in praesenti non habet exercere; in substantiam nubis sub ratione lucis per diversam dispositionem in 75 sic in vita futura non haberetur in anima habitus gratiae, quia eius actus diversis partibus eius, diffundit se sub ratione diversorum colorum, ut 45 non habentur ibi, et superflueret ponere habitus ubi non possunt exerceri patet in iride. Ut secundum hoc in re gratia et virtus gratificans sunt idem actus. et differunt sola ratione, et est donum caritatis ut perficit voluntatem ad I Praeterea, qualitercumque res se haheat ex parte intellectus, non sic se Bad. 3 S 75" actum supernaturalis voluntarii amoris, I et intellectum ad actum habet, ut dictum est, ex I parte voluntatis. Actus enim diligendi non est I 190" supernaturalis intellectualis cognitionis. Et hoc posuimus ibi, quia ad hoc 80 alius et alius in quocumque statu, quia non est virtus ab obiecto passiva quod fieri potest per pauciora, non sunt expetenda plura. 50 sed se ipsam faciens in obiectum, ut habitum est supra, et ideo, sicut, Finaliter non restat hic videre, nisi an gratia perficiens totam animam quantum est ex parte sua, non est alterius rationis quoad informari secundum dictam modum, I sufficiat ad perficiendum eam in patria sicut actione volitionis et quoad id quo se ipsam habet informare, sicut nec est et hic in via, quia si sic, ponendum est quod gloria et gratia sint idem, sin alia et alia actio volendi obiectum, qualitercumque in intellectu praesen- autem, ponendum est quod sunt diversa. 85 tetur, sive in enigmate sive aperte. Unde, etsi voluntas sequitur intellec- Et dicunt aliqui quod cognitio Dei in via et in patria omnino alterius et 55 tum in hoc, quod non potest velle nisi cognitum, non tamen ad diversum alterius rationis est. Potentia autem cognitiva, quae dispositione eget ad genus I cognoscendi sequitur I diversum genus volendi, et differt solum D 242' actum cognoscendi, sicut indiget intellectus ad cognoscendum Deum, penes perfectum et imperfectum, ut bonum perfectius cognitum perfec- A 150' secundum diversitatem actuum diversimode debet disponi. Debet ergo tius diligatur. Si ergo ex parte intellectus non ponitur habitus gloriae Zucc. 107'· esse alia dispositio intellectus in via et in patria. Cum I ergo dispositio 90 diversus ab habitu gratiae nisi propter diversum genus cognitionis, Bad. 380'c patriae est gloria et dispositio viae est I gratia, gloria igitur et gratia nullo 60 idcirco e contra ex parte voluntatis non debet poni I alius et alius, sed H 75'· modo possunt esse idem. Quemadmodum ergo diversi sunt habitus sufficit idem propter idem genus volendi, et differens solum sicut scientiales quibus ex diversis scientiis habentur diversa media ad cognos- perfectum et imperfectum, ut, sicut caritas imperfecta in via, quae B 397 ,b cendum I eandem conclusionem, puta terrae rotundi ta tem per medium voluntatem imperfecte elevat, et assistente et cooperante principaliter naturale et geometricum, sic sunt diversi habitus gratiae quibus disponi- 95 Spiritu Sancto, ut caritate increata, elicit actum volendi gratuitum, licet tur intellectus ad cognoscendum Deum non nisi sub enigmate in 65 imperfectum, sic caritas perfecta in patria voluntatem elevet I perfecte, et S 74" praesenti, et revelata facie in futuro. Et quia voluntas sequitur intellec- Spiritu Sancto principali ter operante, eliciat actum volendi gloriosum tum, ideo etiam requiritur in voluntate diversus habitus ad diligendum in perfectum. patria, alius ab eo quo diligit in via. Et dicunt quod, quemadmodum I Ex parte autem intellectus secus videtur, quoniam, licet ex parte A 150' gratia existens in essentia animae redundat in potentias animae, et sic ()() voluntatis non invenitur, ut dictum est, nisi unus modus volendi, ex parte totam animam perficit in praesenti, sic habitus gloriae est in substantia 70 tamen intellectus invenitur triplex modus cognoscendi, I scilicet credendo c 60" animae et redundans in omnes potentias animae pro quanto sunt per fidem, intelligendo I per sapientiam, nomine sapientiae comprehen-I ~u3c~7' participes beatitudinis, et sic perficit totam animam. dendo omnes habitus cogniti vos, et videndo per dei tatis claram praesen- Sed si ita esset, in vita praesenti non haberetur in anima habitus ABCDHIS ABCDHIS 73 esset] sic odd. sup. lin. 01. man. C 75 haberetur] haberentur sed in haberetur co 'T ? A 43 lux] om. C 49 supernaturalis] naturalis sed supernaturalis i. m. S 50 fieri haberetur BCDHIS 74 habet] haberet CS 75 haberetur] haberentur ABCDHIS potest] inv. DHS 51 totam] om. S 52 perficiendum] proficiendum sed in perficien- 76 habentur] haberentur BCDHIS 80 obiecto] obliquo D (sed obiecto i. m.) HS dum corr. D 64 dispositio2] om. S 60 et'] om. C (sed sup.lin. 01. man.) D (id.) HS 80 passiva] I'el passa? A 83 volitionis] vel voluntatis (vo'I") I 92 dilTerens] differunt 60 gloria] gratia S 60 gratia2] gloria S 69 existens] est addo A 70 in] om. S differt B 93 ut] om. CD (sed sup. lin. 01. man.) H 95 volendi] nolendi BCHS C( sed sup. lin. aI. man.) D (sed sup. lin.) S 96 et] in C (sed eras. et se(?) i. m. 01. man.) S 99 quoniam] quem B 3 et] ut HS 55-72 Cr. AEalO. ROM., Quodl. II, q.30, sol. (ed. 1502. f.26va-vb; ed. 1646, f.122b-123b). 78-81 Cr. supra, p.24I,25-34. 244 QUODLIBET IX QUAESTIO 13 245 tiam. Quare, cum actum credendi, qui non manebit sicut nec fides, actum videndi, si ergo ponere ipsum sit necesse, hoc non erit nisi ad propter repugnantiam eorum ad apertam visionem ratione imperfectio- 5 disponendum potentiam in elevando eam, per hoc eam aptando ut nis ex parte enigmatis eis annexam, succedet actus videndi, ad quem non praesentia dei tatis eliciat in ea actum videndi, ad quod faciendum, ut ordinatur elicitive habitus sapientialis, quia est per se ad eliciendum 35 videtur, sufficit habitus sapientiae, quemadmodum ex parte voluntatis actum intelligendi, et idem habitus non est ad diversos actus elicitive, sufficeret habitus caritatis ad elevandum, etsi non sufficeret ad elicien- quare, cum omnis actus, maxime supremus et nobilissimus, requirit dum nec etiam in eliciendo aliquid cooperaretur. habitum disponentem potentiam et aptantem ad actum - si enim IO Nec, ut videtur, propter aliud oportet ponere habitum sapientiae in I Zucc. requiritur in actibus inferioribus propter eorum excellentiam qua exce- patria. Actus enim intelligendi credita pro statu I viae, quia non erat nisi B 397' dunt statum naturae, multo fortius in actu supremo qui summe excedit 40 ex fidei suppositione in fundamento, ut alibi declaravimus, non manet in statum naturae -, necesse est ergo ponere habitum manentem, evacuata patria, sicut neque I fides. Et, licet maneat actus intelligendi naturalis, S 74'b fide disponentem elevative intellectum ad visionem gloriosam, qui sit nisi ponatur habere alium actum intelligendi in patria quam habuit in via lumen aliquod supernaturale quod appellatur lumen gloriae. Ut secun- 15 ex fundamento fidei, I aut forte eundem secundum alium modum, unde, Bad. 3: dum hoc propter actum intellectus lumen istud non ponatur in substantia licet habitus sapientiae non ordinatur ad actum videndi in patria in animae, qua sufficienter disponitur per gratiam et aptatur ad omnem 45 eliciendo, neque ad actum intelligendi eliciendum quem eliciebat in via, perfectionem recipiendam per actus in suis potentiis, sicut voluntas aut non secundum eundem modum, ordinatur tamen ad actum videndi in sufficienter disponitur habitu creatae caritatis, sed ponatur solummodo elevando potentiam et aptando eam ut sit idonea ad recipiendum illum, in potentia intellectiva ad perficiendum ipsam secundum dictum modum. 20 etsi in eo quod ordinatur vel ordinabilis est ad actum aliquem eliciendum Et ideo, quia a radice gratiae existentis in substantia animae non alium ab actu videndi, vocetur habitus sapientiae, in eo tamen quod redundat lumen istud in intelligentia, sed immediate a Deo illi infundi- 50 ordina tur elevative ad actum videndi, non nominatur nisi habitus Bad. 380'F tur, propter quod dicunt quod gloria et gratia non sunt idem, I in dicto gloriae. isto non video aliquam necessitatem. Cum enim lumen istud non Quod mihi videtur potius ponendum, et secundum hoc dicendum intelligitur poni nisi propter actum videndi, constat autem quod actus 25 quod idem sunt gratia et gloria, quia gloriae lumen non est nisi perfectus videndi non elicitur in intellectu ex habitu aliquo, quia habitu uti habitus I sapientiae quae non est nisi gratia redundans de essentia animae A 150' possumus cum volumus, et sic absque praesentia divinae essentiae se 55 in potentiam intellectivam. Si tamen cum hoc ponatur lumen superius manifestantis ex habitu illo posset elici actus videndi, quod falsum est, quod lumen gloriae appellatur, non pertinaciter resisto, I necessitatem D 242" immo ipsa sola praesentia luminis increati elicit in intellectu actum hunc tamen non video. videndi, secundum quod alibi evidentius declaravimus, ut sic lumen illud 30 H 75" gloriae non oportet ponere ad disponendum potentiam I in eliciendo ABCDHIS Et secundum hoc concedendum est secundum argumentum. Bad. 31 4 Quare] quia B 4 cum] est B 4 actum] actu S actus sed in actum COI'/'. C 60 Ad primum in oppositum, quod «gratia et gloria non sunt idem, quia 4 qui] om. D (sed i. m.) HS 9-10 cum ... actum] nola/ur i. m. signo (linea verlicali sub Iribus punclis) A IO enim] cum C(sed dei. ei enim i. m. 01. man.)H 12 multo] ABCDHIS propter( 1) sed dei. ei multo i. m. man. corr. A 18 in suis] intus( 1) sed in in suis cor/'. 01. man. C 19 creatae] creaturae S 20 perficiendum] perficiendam S 22 istud] illud S 23 quod2] et S 24 istud] om. DH 26 in] om. BC (sed in i. m.) D 32-36 si ... elevandum] i. m. signulll (linea verliealis sub Iribus punctis), appositum est ad (sed in sup. lin.) H (id.) 27 sic] sicut B 28 manifestantis] manentis sed dei. ei exp. no/andum illum passum. A 40 suppositione] ut addo i. m. D 42 intelligendi] in ei manifestantis i. m. man. corr. D 30 sic] sicut B 30-31 illud gloriae] inI'. B elevando addo H 42 quem] quam S 60 gratia ei gloria] gloria ei gratia CDHS 31-(p. 245,)33 in ... potentiam] om. (ham.) D 38-41 Cr. HENR. DE GAND., Quaesl. ordo (Summa), arI. 13, q. 6, sol. et ad 3um (ed. 1520, I, 29-30 Cr. HENR. DE GAND., Quaes1. ordo (Summa), arI. I, q. 3 (ed. 1520, I, f. 9vE-IOrF; ed. f. 94vG-95rG; 95vL-M; ed. 1646, p. 236b-237a; 237b-238b). 60-(p.246,)61 Cr. supra, 1642-46, I, p.2Ia-b). p.240,12-14. 246 QUODLIBET IX QUAESTIO14 247 actus gloriae non est actus gratiae», dicendum quod actus dicitur gloriae, hoc, aliis dicentibus quod sensit I unum intellectum esse in omnibus, aliis B 3S C 60'b vel quia est actus qui est I ipsa gloria, vel quia est actus a gloria elicitus, et IO quod multos, pertractando. similiter potest dici dupliciter actus gratiae. Actus gloriae, sumendo le I Imprimis mihi videtur non esse mirum quod homines dubitant quid Bad. «gloriae» primo modo, est ipsum videre, quia ipse actus est ipsa gloria sensit ARISTOTELESsuper his duobus, scilicet an intellectus sit forma et I 191" secundum unum modum, ut iam supra dictum est. Et I actus gratiae illo 65 actus corpo-Iris, et an sit idem numero in diversis an singuli in singulis. zuc( eodem modo non est videre, ut procedit obiectio, sed solummodo Immo, ut arbitror, ipsemet semper super illis in dubio I fuit, nec umquam S 74 gratificare animam Deo. Et sic verum est quod actus gloriae et gratiae 15 pro supposito quasi principio habuit quod intellectus unus in omnibus non sunt idem, nec gratia et gloria. Actus gloriae, secundo modo fuit, neque quod diversi in diversis, neque quod esset forma et actus sumendo le Igloriae', dicitur ipsum videre, quia est habitus qui dicitur substantialis corporis, neque quod non esset, sed inter utrumque horum gloria, secundum alium modum supra tactum. Isto autem modo gloriae 70 fluctuans, modo pro una parte, modo pro alia, apparentia protulit, idem est actus gloriae et gratiae, quia idem sunt habitus, cuius actus est secundum quod quidam expositorum eius, tam graecorum quam arabi- videre non elicitive - sic enim per gratiam in praesenti videremus Deum, 20 corum, exponunt eum in omnibus dictis suis pro una parte, et alii pro licet im perfecte, ut procedit obiectio -, sed elevative, I ad quem elevat alia. I Qui enim dubitans fluctuat, non tantum dicit pro una parte cui Zucc imperfecte in praesenti ad videndum Deum im perfecte et in transitu si se forte magis adhaeret, quin cum hoc plurima alia dicit quae apparent vellet manifestare, quemadmodum visus fuit a Paulo, sed perfecte elevat 75 esse pro parte contraria, ipsa veritate contrariante coactus. Unde ex in vita futura ad videndum Deum perfecte in permanentia, quemadmo- nudis propositionibus quae modo videntur sonare pro una parte magis, dum videtur abeatis. 25 modo pro alia, nec ex dictis expositorum eius, sed ex fundamentis eius, de quibus nulli dubium est quin ea per intentionem statuit, inspiciendum est quid super praemissis sentiat, aut saltem cui parti magis consentiat etsi de QUAESTIO 14 altera parte certus non fuit. Ubi est advertendum quod consideratio de anima humana ad dupli- UTRUM EX FUNDAMENTIS ARISTOTELIS OSSITOSTENDI P 30 cem scientiam in philosophia pertinet, scilicet ad naturalem et ad QUODINTELLECTUS OMNIBUS UNUSNUMERO,ET IN SIT metaphysicam. AN CONTRARIUMPOSSITDEMONSTRA I R Secundum enim quod dicit in n° P h y s i c o r u m, «Physicum oportet cognoscere speciem, quemadmodum medicum nervum eI fabrum aes, usquequo causa uniuscuiusque, eI circa haec quae sunt separatae quidem Circa secundum nullum proponebatur argumentum. 35 species, in materia autem. Homo enim generat hominem et sol. Quomodo autem haec separabitis, et quid sit, philosophiae primae determinare opus est.» Hoc est dicere quod naturalis philosophus considerat formam ABCOHIS Zucc. 108" I Dico tamen, non dubitando quin singulorum sint intellectus sive animae rationales, sed dubitationem super sententia ARISTOTELIScirca II quid] quod S 12 et] sup. lin. B 16 neque] nec I 18 apparentia] appticia? sed inapparentia COIT. O 22 hoc] eo S 23-24 Unde ... nudis] i. m. man. corr. A 24 modo] sup. lin. man. CO/T. A pol ?) sed deI. et modo i. m. ai. man. C 26 est] om. B 28 certus] cum S 29 consideratioJconsidero BCO (sed in consideratio CO/T.) HI (sed in consideratio CO/T.?) S 32-(p.248,)37 Physicum ... est] sublin. ABCOS 33 aes] om. BCOHIS 34 causa] cum O 34 quidem] quemadmodum BCOHIS 35 Quo- ABCOHIS modo] Iv addo sed exp. H 62 a] sup. lin. ai. man. C 69 le] li I 71 gratiae] con( I 76 in] ut B 77 a] 32·37 ARIST.,Phys., II, c.2 (Iun!., IV, f.58H-I; 194b10-13); in ANON.,Auct. Arist. (ed. sanctis vel addo H 2-4 Utrum ... non] (cr. supra, p.240,8-11) 5 nullum] om. S J. HAMESSE, 2, 65). 248 QUODLIBET IX QUAESTIO 14 249 separatam, in materia tamen existentem, usque ad terminum aliquem aliquid animae operum aut passionum proprium, contingit utique separari; determinatum secundum causam finalem intentionis suae, quemadmo- si vero nullum est proprium ipsius, non utique erit separabitis». dum medicus considerat nervum in quantum pertinet ad sanitatem, quae 40 65 I Secundo vero evidens est ex eodem ipsum non asserere intellectum esse ZU( est finis eius, et similiter faber aes in quantum pertinet ad artificiatum ex formam et actum materiae. illo. Et est ille terminus philosophi naturalis circa formam partim Ex quibus tertio ulterius non est evidens an posuerit intellectus plures separatam et partim in materia existentem, cuiusmodi est anima rationa- plurium, vel unicum singulorum. Si enim sensisset quod non esset actus H 76'" lis, quae est forma hominis secundum quod est terminus I generationis et forma materiae, sed omnino ab ea separa-Itus, ex fundamento suo Bac dans homini esse. Et quoad hoc pertinet ad considerationem naturalis. 45 70 quod indubitanter posuit, quod sub eadem specie non plurificantur In quantum vero est separata secundum virtutem intellectus qui individua nisi per materiam, ut iam decIarabitur, necesse habebat ponere proprius est homini, pertinet ad considerationem metaphysici, secundum quod singulorum non sint singuli intellectus, sed unicus omnium. Et e B 398'b quod dicit XIIO Metaphysicae: «Causae moventes sunt quae I contra, si sensisset quod esset actus et forma materiae, ex fundamento praecedunt. Haec autem sunt insim ui, sicut homo est sanus: sanitas et quo posuit quod species existens in materia, ut forma et actus eius, homo sunt insimul. Si autem aliquid remanet in postremo, quaerendum est 50 75 plurificatur secundum plurificationem materiae, ut iam decIarabitur, de hoc. Si enim anima talis est dispositionis, non tota, sed intellectus: tota necesse habebat ponere quod singulorum singuli sint intellectus. Quare, enim forte impossibile.» Hoc est dicere quod causae moventes I praece- cum evidens est quod non asseruit intellectum esse formam et actum dunt generatum, forma autem est simul cum eo, quia non prius habet materiae, nec etiam negavit, similiter evidens quod nec asseruit intellec- esse homo sanus quam habet esse sanitas eius. Sed si aliqua remanet sine tum esse unicum omnium hominum, nec singulos singulorum eo cuius est forma, de hoc quaerendum est scilicet in metaphysica. 55 80 I Unde nullus potest certitudinaliter coniecturare si ARISTOTELES concIu- Bad Nota quia dicendo: «Si talis», non asserit quod sit talis et quod maneat sionem concessisset, aut rationi respondisset qua probatur quod non sunt post hominem, licet asserat quod non praecedat, supposito tamen quod singuli intellectus singulorum, I quia, cum intellectus proprius manet I l~ sit forma et actus substantialis materiae. secundum veritatem, quolibet homine corrupto, et secundum Bad. 380" I Ex quo primo evidens est ipsum non asserere quod in homine sit aliqua ARISTOTELEM ponentem mundum aeternum, infiniti homines praecesse- C 60" forma quae I manet, homine corrupto. I Quod ergo quaerit Ill° D e 60 85 runt, ergo nunc essent infiniti intellectus simul manentes et existentes. O 242" S 74'b a n i m a: «Utrum autem intellectus separatus a ma-Ignitudine intelligat Non potest aliquis supponere quod ARISTOTELES respondisset, quia non aliquid separatum», sub dubio proponit, sicut et illud, I° eiusdem: «Si est habetur ab ipso quod assertive posuerit intellectum I esse actum materiae B 3 et plurificari per ipsam atque manere in postremo, quia, si hoc posuisset, ABCOHIS necesse est ipsum concedere conclusionem, si autem non posuisset, 90 negasset I illam qua dicitur quod, homine corrupto, manet aliquis H I 42 terminus] termino(?) sed exp. e/terminus i. m. 01. man. C 43 cuiusmodi] cuius O 48-52 «Causae ... impossibile".] subi. ABCOS 49 insimul] materialis (';11') B intellectus proprius eius post ipsum. 49 est] sup. lin. S 53 eo] materia sed dei. eI eo i. m. man. CO''I'. A 55 cuius] Conclusionem autem dictam non concederet nisi secundum modum cuiusmodi H 55 est] de addo B 55 scilicet] canI A de is B vel re? H r e/ lac. sed r quo dicit ALGAZEL in M e t a p h y s i c a sua, quod in quo fuerit multitudo exp.C om. S ci9 O 56 Si] Sed(?) sed in Si corr. H 56 sit] si sed ut sup. lin. D 59 evidens est] inv. S 59 est] signum addo sed exp. A 60 manet] in addo HS 60 quaerit] quaeritur sed. dei. eI quaerit i. m. man. corr. A 60-61 Oe anima] sup. lin. ABCDHIS 01. man. O 61-62 «Utrum :.. separatum»] subi. ABCOI 62 sub ... eiusdem] sub/. O 62-64 «Si ... separabilis».] subi. man. corr. ABCO 64 separa bi lis] seperabilis B 68 esset] esse BC (sed in essent mUI.) O (sed -t sup. lin.) OS 74 ut] et sed exp. eI ut sup. lin. S 76 intellectus] om. C 77 evidens] 48-52 ARIST., Me/aph., XII, c.4 (Iunt., VIII, f. 302 G, I; 1070a21-27). 56 Cf. supra, est addo sup. lin. 01. man. C 82 cum] i. m. B 82 veritatem] a addo sed exp. A lin. 51. 61-62 De an., III, e.7 (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. CI. STROICK, p.215, 89 concedere] conceditur sed in concedere corr. O 91 post] pot(?) eI -s- Sup. lin. O I. 91-92, in AVERROISComm., ed. St. CRAWFORD,p. 479, I. 2-5; Iunt., f. 1740; 431b 17-19); 94 nec] neque I ef. etiam ibid., c.4 (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. CI. STROICK, p. 177, I. 73-79; in AVERROISComm., ed. St.CRAWFORD, p. 379,1.1-6; lunt., Suppl. II, f.136A; 429a 10-13). 62-64 Op. eil., I, e.l (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. CI.STROICK, p.lI, 1.69-79; in 93-(p.250,)99 ALGAZEL, Melaph., I, tract. I, c.ll (ed. J.T.MuCKLE, p.40,23-4I,10; AVERROISComm., ed. St.CRAWFORD, p.18, 1.1-4; lunt., Suppl. II, f.60-E; 403a 10-12). ed. 1506, f. d2 vb-d3 ra). 250 QUODLIBET IX QUAESTIO 14 251 sine ordine, scilicet essentiali, infinitas non removetur ab eo, sicut nec a animas plurificari secundum corpora, quia, ut dictum est, nec ipse plane motu caeli, nec ab animabus manentibus post corpora, quoniam eo quod 95 deter-Iminavit quod ipsa esset actus corporis, unde, quia hominis actus A I. una earum non est causa esse alteri, non est ordo earum essentia/is quo non esset intelligere nisi intellectus in anima esset forma eius, sicut remota anima desinat esse anima, sed simul sunt natura in essentUs suis ARISTOTELES hoc non asseruit, iuxta illud: «Dico autem intellectum quo secundum quod sunt essentiae, licet accidentaliter una praecedit alteram 25 inte!ligit anima, si autem est aliquod primum quo in-Itelligimus» etc., sic C 6( secundum tempus creationis suae. nec plane determinavit quomodo homo intelligit. Sed re vera modum istum non poneret ARISTOTELES, quia nihil talium 00 Unde et, cum I tres sint vires ammae principales, vegetativum, B 3' poneret esse novum, ut iam videbitur. Unde, ut arbitror, licet ARISTOTELI sensitivum, intellectivum, utrum intellectus differat ab aliis subiecta, ut in ordinatis accidentaliter nullum esset inconveniens successive in infini- scilicet non sint in eadem substantia animae, an sit idem illis subiecto et tum ire, sive ante sive post, sicut non est inconveniens divisionem 30 sint sicut trigonum III tetragono, indeterminatum reliquit. Hinc et, continui procedere in infinitum secundum divisionem et augmentum per quando definiens animam dixit quod «anima est actus primus corporis divisi appositionem, magnum tamen esset inconveniens ei ponere huius- 5 organici», dicit non determinando de intellectu sic esse, nisi si forte esset modi infinita simul esse in actu, sicut est ipsi inconveniens ponere actus corporis, sicut sunt aliae vires I in brutis et vegetabilibus. Propter H 7( S 75" continuum actu esse divisum in infinitum, et esse aliquid actu infinitum I quod subdit: I «Si oportet aliquid commune in omni anima dicere» etc., ut D 2' ex illorum appositione, IlIO P h y s i c o rum. 35 supra, ubi expositum est quomodo in veritate sic est ponendum intellecti- Zucc. 109" Ex quo clare patet I quia ARISTOTELES numquam in philosophia vam ammam esse formam substantialem hominis. Quamvis emm naturali assertive posuit quod anima separabilis esset forma hominis, IO ARISTOTELES non definivit an anima sit forma substantialis hominis, in quia, si hoc in naturali philosophia posuisset, numquam in metaphysica, qua sunt vegetativum, sensitivum, intellectivum sicut trigonum in tetra- in qua supponit determinata in philosophia naturali, sub conditione gono, et quae per substantiam suam est forma et perfectio corporis proposuisset. 40 organici, sensitivo et vegetativo perfectio organorum existens et ideo non Bad. 381,i I Ulterius, quia ex quibusdam aliis fundamentis suis claret quod forma ~eparabilis, intellectivo vero nullius organi existens et ideo secundum hoc non est una specie et plures numero nisi per materiam, dicente ipso, XIIo 15 separabilis, omnia tamen quae determinat de anima humana, determinat Metaphysicae: «Unum, numero plura, habet materiam», et VIIIO ac si esset de sua mente certissime quod est vera forma substantialis eiusdem: «Omne quod non habet materiam, unumquodque eorum statim hominis, et tot animae quot homines. I Quia tamen nihil certi de hoc Bad. est unum», nec potest dici quod ipse distincte posuit multiplicari per materiam, non quae est aliquid essentiae suae - hoc enim expresse ABCDHIS negavit -, sed cuius ipsa est actus, quemadmodum A VICENNA determinat 20 21 corpora] s addo B 22 corporis] corpori B 23 eius]eiusmodi C 23 hoc] licetC 24 iuxtaJ uI' I 24-25 « Dico ... » etc.J subi. ABCD 26 sic ... intelligitJ hoc (vel ABCDHIS haec) sed de/. eI sic ... intelligit i. m. man. CO/T. A 26 homo intelligitJhoc intelligit homo I 27 sint] sunt C 30 reliquit] reliqui? B 30 Hinc] Hic H 95 nec]neque I 95 eo quod] om. B 96 essealteri]inv. CDHS 96 ordo] C (sed 31-32 «anima ... organici»] subi. AB 31 actus primusl illi'. S 32 sic] sicut B ordo i. m. ai. man.) D (id.) 00 Aristoteles ... poneret] 0111. (hol11.) H 5 divisi] 32 si] om. S 33 corporis] corporalis S 34 «Si ... dioere»] subi. AB 34 etc] diversi sed dei. eI divisi i. 111.l11an. CO'T. A 6 simul] 0111. B 7 inlinitum] linitum sed subi. B om. H 37 delinivit] delinit BCDHIS 37 an] om. C (sed sup. lin. ai. m({/l.) in- i.l11. S IO assertive]i. 111.l11an. CO'T. A arrectiveBC (sed in assertive corr.) D (id.) H D(sed sup. lin.) S 38 vegetativum, sensitivum] illl'.S 39 est] om. I errective S 12 supponit] supposuit CDS scr. sed in supposuit mUl. H 13 propo- 39-40 corporis organici] om. S suisset] posuisset sed pro- sup. lin. S 15 ipso] Philosopho I Philosopho (quod exp.) ipso S 16 «Unum ... materiam».] subi. ABCD 17 non] nominis (nas) S 24-25 ID., De an., III, c.4 (in ALBERTI AGNIComm., ed. CI.STROICK, M p.178, 1.92; in 16-17 «Omne ... unum»] subi. ABCD 18 distincte] delinite B 18 multiplicari] AVERROISomm., ed. St. CRAWFORD, C p.387, I.3-4; lunt., Suppl. II, r. 138D; 429a23). multiplicare sed -e- exp. eI -i addo H 20 cuius] cuiusmodi C 31-32 ID., De an., II, c.1 (in ALBERTI MAGNICOl1lnl., ed. CI.STROICK, p.66, I.91; in AVERROIS Coml1l., ed. St.CRAWFORD, p.136, 1.2; lunt., Suppl. II, r.5IB; 412a27-28); in 9 cr. ARIST., ltys., III, C. 5 (lunt., IV, r. IIOL; 206a 7-8). 16Cr. ID., Metaplt., XII, C. 8 P ANON.,Aucl. Aris!., ed. J.HAMESSE, 41. 6, 34 Ibid. (in ALBERTI AGNICOI1lI1l., ed. M (Iunt., VIII, r. 348K, 349B; I084b5-6, 28-29). 17-18 Op. cit., VII, c.6 (lunt., VIII, CI.STROICK, p.67, 1.65-66; in AVERROIS COI1lI1l., ed. St.CRAWFORD, p.138, 1.1-2; Iunt., f.224C; 1045a36-BI). Suppl.II, r.5IE; 412b4-5). 35 Cr. supra, p.173,87-88 sqq. 252 QUODLIBET IX QUAESTIO 14 253 tenuit de anima, cuius potentia est intellectus, licet certissime tenuerit 45 65 autem et perspectiva potentia nihil adhuc manifestum». Et hoc quod subdit quod in homine esset anima cuius potentiae essent vegetativum et inferius: «sive separabili existente», scilicet ab aliis partibus, «sive non sensitivum, sive in eadem anima in qua cum illis est intellectivum, sive in separabili secundum magnitudinem sed secundum rationem», et determinat alia, non existente anima forma hominis in qua est intellectivum, sed si differentiam quantum ad modum operandi intel-Ilectus ab aliis, quodli- Bac habeat aliquem ordinem ad hominem, hoc est sicut nauta ad navem, bet membrorum ponatur, ut patet inspicienti litteram, ut dubitationem totum sub conditione dixit, sicut est illud: «Quod quidem igitur non sit 50 70 hanc omnino dimittat insolutam. anima separabilis a corpore, aut partes quaedam ipsius, si partibilis apta I Ex I dictis igitur mihi videtur plane respondendum esse ad quaestionem Ba. Zucc. 109'b nata est, non immani-lfestum. Quarundam enim partium actus est ipsarum. pro prima eius parte, dicendo quod ex dictis suis in eis quae determinat I 1 At vero secundum quasdam nihil prohibet, propter quod nullius corporis de anima ut naturalis philosophus, bene posset ostendi quod intellectus sunt actus.» Propter quod subdit inferius: «De intellectu autem et sit actus et perfectio corporis, et in veritate iudicandum esset quod hoc S 75'b perspectiva potentia nihil adhuc manifestum, sed videtur genus alterum I 55 75 opinatus fuisset ARISTOTELES, nisi sub conditione proposuisset suam esse. Et hoc non,» secundum quod dicit COMMENTATOR, «quod dicta determinationem, quam indeterminatam relinquit. I Supposito enim H definitio aequivoce conveniat animae intellectivae cum aliis, sed», ut quod est actus corporis univoce, sicut aliae potentiae, etiam praeter hoc subdit, «propter contingere separari hoc, sicut perpetuum a corporali». quod illae sunt eductae de potentia materiae, intellectus autem ab Et hoc non solum cum anima in qua est, a corpore, sed ab aliis partibus extrinseco, veritatem tetigit in eis quae de anima dixit. Et quod talis esset, animae, ne separatae cum anima habeant actus suos sicut habet intellec- 60 80 supposuit in tota sua determinatione, licet non determinavit. Re vera tus suum. Propter quod subdit: «Reliquae autem partes animae, manifes- debuit supponere, quia, si aliquid de intellectu determinaret, aliter sicut tum quod non separabiles sunt». Sed de separatione ea, quod illae non sint naturalis philosophus non debuisset de intellectu determinare, quare, in eadem substantia animae cum intellectu an quod sint in eadem, I cum non posset poni intellectus forma substantialis hominis nisi ipsi B 399" differentia sola ratione, hoc reliquit sub dubio ubi dicit: «De intellectu appropriaretur, sequitur illis suppositis, quod ex dictis suis posset eadem 85 ratione ostendi quod singuli sint intellectus diversorum, nisi ex conditio- ne I et suppositione determinationem suam proposuisset, quia si actus C ( corporis esset, per corpus individuari posset. ABCDHIS Si vero respiciamus ad alia fundamenta sua magis generalia, videlicet de mundi aeternitate et hominum infinitate praecedentium, et intellectus 45 potentia est] inv. B 45 tenuerit] tenuit BCDHIS 50-54 «Quod ... actus.»] 90 incorruptionem et permanentiam post corpus, ex quo sequitur quod iam subI. ABCD 51 aut] iler. I 52 in] om. C 52 partium] cum C 54-56 «De ... essent infiniti intellectus I simul existentes, quia, ut dictum est, nullo A J esse».] subi. ABCD 54 autem] sive D sive? S 54 et] om. BC (sed i. m. a!"man.) DHS 58 « propter corporalis»] subi. ABCD 59 Et] om. B 59 anima] om. B modo aestimo ipsum posuisse, considerando etiam quod firmiter ponit 61 Reliquae animae] subi. ABCD 61 «manifestum ... sunt»] i. m. man. COIT. ACD quod nihil novi potest fieri in mundo nisi mediante motu caelesti, et quod 62 non] om. S 62 ea] eo S 64-65 «De ... manifestum»] subi. ABCD animae humanae non generantur ex materia naturaliter mediante motu 95 caelesti, nullo modo potuit ponere aliquam animam novam, licet corpora 50-54 /bid. (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. CI. STROICK, p.69, I. 86-88; in A VERROIS Comm., ed. St. CRAWFORD, p. 147, I. 1-6; lunt., Suppl.lI, f. 54E; 413a4-7). 54-55 Op. ABCDHIS eil., II, c.2 (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. CI. STROICK, p. 76, I. 79; in A VERROIS Comm., 65 «sive ... existente»] subi. ABC 66-67 «sive ... existente»] subi. B 66-67 «sive ed. St. CRAWFORD, p. 159, I. l-p. 160, 1.3; lunt., Suppl.lI f. 59B; 413b 24-26) . ... separabili»] sibI. ABCD 67 «secundum magnitudinem»] subi. ABD 67 «sed 57 AVERROES, De an. II Comm. 21 (ed. St.CRAWFORD, p.160, 1.13,27; lunt., f. 59D) . ... rationem»] i. m. man. COIT. ACD 68 ab aliis] om. S 72 eius] eiusmodi C 57-58 ARIST. De an., II, c.2 in ALBERTI MAGNI Comm., ed. CI. STROICK, p.76, I. 80; in 70 insolutam] insolutum I 73 posset] possit S 79 Et] om. H 83 nisi ipsi] nisi A VERROIS Comm., ed. St. CRA WFORD, p. 160, I. 3-5; ANON., Aucl. Aris!., ed. J. HAMESSE, 6, rationi sed exp. eI nisi ipsi i. m. ai. man. D 84 quod ex dictis] om. S 85 sint] 52; lunt., Suppl.lI, f. 59B; 413b26-27). 61-62 /bid. (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. sunt DS 87 esset per corpus] per corpus esset S 91 infiniti] ut S 91 quia] ser. CI.STROICK, p.76, 1.80-81; in AVERROIS Comm., ed. St.CRAWFORD, p.161, 1.1-2; lunt., sed vel quod i. m. C 93 quod] quia B 93 novi] noni C 93-95 et ... caelesti] Suppl. II, f. 59E; 64-67/bid. 413b27-28). (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. om. (hom.) B 94 naturaliter] generaliter S 95 modo] i. m. man. corr. A CI.STROICK, p.76, I. 79; in AVERROIS Comm., ed. St.CRAWFORD, p.159, 1.1-2; lunt., Suppl. II, f. 59B; 413b 24-25); cf. supra, lin. 54-55. 65-67 Op. eil., III, c.4 (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. CI. STROICK, p. 177, I. 73-74; in AVERROIS Comm., ed. St.CRAWFORD, p.379, 1.2-4; Iunt., Suppl.lI, f.136A; 429all-12). 254 QUODLIBET IX QUAESTIO 14 255 Zucc. 109" sint nova. I Et sic, si anima esset actus corporis et singuli haberent le», propter vegetativum et sensitivum, de quibus omisit sub dubitatione, singulas animas, oportet quod infinitae animae ab aeterno praecessissent an sint idem subiecto cum intellectivo, et tunc manerent saltem in omnia corpora humana generata per motum caelestem, ut, sicut essent 25 substantia animae rationalis ut in radice, an differunt subiecto, et tunc S 75" modo infinitae simul quae fuerunt unitae, sic es-Isent modo infinitae procul dubio non manerent, ex aliis suis fundamentis magis liquet quod uniendae quae numquam erunt unitae. Quae omnia mihi videntur apud 00 in alteram partem magis declinat, videlicet quod intellectus, si manet in eum fuisse inconvenientia. postremo, praefuit in ante. Immo quod in postremo maneat, hoc magis Unde, quod dicit XIIO M e t a p h y s i c a e: «Si anima maneat in pro certo habuit quando dixit hoc separari. Ergo magis habuit pro certo postremo», ut iam supra habitum est, hoc sub conditione dixit, quia de 30 quod ante' praefuit, et sic quod nec actus corporis fuit, licet in hoc certus mente sua non fuit aliquid posse esse perpetuum ex parte post, quin non fuit, et ulterius quod secundum numerum plurificari non potuit, B 399,b etiam fuerit perpetuum ex parte ante, ut plane patet I ex fundamentis quam plurificationem sine materia partibili qualis est in generabilibus et D 243'" suis, I° C a e I i e t m u n d i, de generabili I et corruptibili, neque similiter corruptibilibus, non posuit, vel quae sit pars essentialis rei, quemadmo- posuisset absolute potuisse animam manere post corpus, quoniam an dum posuit plurificari in eadem specie illa quae composita ex materia et aliquae substantiae separatae essent sine propriis corporibus quae mane- 35 forma habent materiam partem essentiae suae, vel quae sit subiectum rent, nihil certitudinaliter determinavit. Hoc enim habuit pro principio, essentiale ipsius formae, quemadmodum posuit in eadem specie plurifi- quod nihil fuit ei visum esse determinandum, nisi quantum ex sensibili- IO cari accidentia materialia. Unde in perpetuis, et corporalibus et spiritua- bus et ex motu conicere potuit. Et quia ex sensibilibus aut ex motu non libus, non posuit nisi unicum individuum in specie una, propter quod potuit ei apparere quod haberent aliquem usum in mundo nisi moverent dicit, XIIO M e t a p h y s i c a e: ««Si plures caeli fuerint, sicut homines corpora, quia nullum usum earum percipere potuit nisi ex motu pro- 40 erunt», scilicet I unum specie et plures numero, et generabiles et corrupti- ZUC( cedenti ab ipsis in corporibus sensibilibus, propterea in XIIO biles propter materiam, ut patet ex littera ibidem. M e t a p h y s i c a e ex motu quandam probabilem rationem assumpsit 15 I Quia ergo ARISTOTELES quaecumque de anima rationali in libris Bad qua conclusit quod, si essent substantiae separatae sine propriis corpori- naturalibus tractavit, ex suppositione et conditione I dixit si esset forma S 75 bus, essent otiosae. Numquam ergo posuisset per intentionem animam et actus corporis, ut ex illis nullo modo sequatur quod ipsam esse semper manere post corpus, quin etiam posuisset eam fuisse semper ante 45 formam et actum corporis asseruit, ex aliis autem fundamentis suis quae corpus. simpliciter posuit, I sequitur quod anima non sit I actus corporis, et ideo B 35 C 61 Bad. 381'0 I Cum ergo absolute determinat formam non praecedere id cuius est, sed 20 quod non plurificetur secundum pluritatem corporum, ut patet ex iam H 77" sub dubitatione et conditione de anima dicit quod maneat in postremo dictis, idcirco sentiendum est simpliciter: de intellectu, an sit actus et non tota, sed intellectus, et addit dubitative: «Tota enim forte impossibi- forma corporis, et an secundum homines sit plurificatus, nihil certi dixit 50 secundum se, aut determinavit; quod tamen magis declinavit sequendo ABCDHIS sua principalia fundamenta, quod forma et actus I corporis non sit, nec A I: plurificatus secundum plurificationem corporum; nec tamen fundamen- 99 simul ... modo infinitae] om. (ham.) H 6 suis] eius C 6 mundi] quod addo S tis suis in tantum credidit quod illud quod ex eis sequitur, expresse 6 neque] nec I 7 posuisset] potuisset CDHS posuisse B 7 potuisse] ser. sed in posuisse corr. 01. man. C posuisse B 10 ex] e sed de!. e/ ex i. m. man. corr. A ABCDHIS 13-14 procedenti] procedentis sed in procedenti CO'T. 1 A procedentis BC (sed in procedent i corr.) DHI (id) S 17 corporibus] quod addo ABCDHIS 17 posuisset] potuisset CDHS 18 posuisset] potuissetBDH 20 determinat] 0111. (sed i. m. 01. l11an.ante C 24 sint] sit S 24 subiecto] facto sed dei. eI subiecto i. m. 01. man. CS 24-25 in] addit( 1) DHS 20 cuius] cuiusmodi H om. D 26 non] nisi sed in non CO'T. D 27 declinat] declinet S 30 nec] autem addo HS 34 in] et C 42 Quia] Quare BCDHIS 44 ipsam] ipsum S 46 sequitur] i. m. man. CO'T. A 46 anima] autem sed dei. et anima i. 111. 01. l11an.C 2-3 ARIST., Metaph., XII, c.4 (lunt., VIII, f.3021; 1070a 24-25); cf. supra, p.248,50. 46 et] om. C (sed sup. !in. aI. man.) DS 50 declinavit] determinavit I 51 quod] 4-6 Cf. ID., De caelo, I, C. IO (lunt., V, f. 691, 7ID; 279b 17-18,33); in ANON. (Auct. Aris/., con! H 51 sit] sint sed in sit COIT. A 52 secundum] om. B 53 ex] om. B ed. J. HAMESSE,3, 34). 14-15 ID., Me/aph., XII, C. IO (Iunt., VIII, f. 340D-F; 1075b 27- I 076a 4). 22-(p.255,)23 Op. cit., XII, C. 4 (lunt., VIII, f. 302 I; 1070a 26-27); cf. supra, p.248,51-52. 49-51 Op. cit., XII, c.8 (Iunt., VIII, f.333C-D; 1074a31-34). 256 QUODLIBETIX QUAESTIO14 257 asserere voluit, sed ne de facili reprehendi posset, in dubio reliquit, quia Oportet ergo ut homo dicatur intelligere secundo modo, et sic oportet rationes alias efficaces habuit, quibus certitudinaliter respondere nescivit, 55 quod anima sit pars aliqua hominis, et per hoc homo erit compositum ex quin intellectus esset forma et actus corporis et ideo secundum pluritatem anima et corpore, et iste homo ex ista anima et isto corpore, secundum corporum plurificatus, licet fundamentis suis quam rationibus illis magis 85 quod subdit: «Congregatum si fuerit modo simplici, anima et corpus, adhaesit. tunc ista anima et istud corpus I erunt sicut universale et particulare». Zucc Ex quibus, ut respondeamus ad secundam partem quaestionis, certissi- I Sed quid super hoc sentire debeat quoad I animam rationalem, Bad. Bad. 382'P me demonstrari potest quod I anima sit forma et actus corporis, I et etiam 60 relinquit sub dubio. Unde sequitur in translatione BOETHII: «Utrum autem B 39 I 191'" per consequens secundum corpora plurificabilis. praeter materiam talium aliquorum, perscrutandum», et licet PHILOSOPHUS Quarum una principalis est quod in nobis ex-Iperimur actum intelli- 90 supponit quod homo non sit nisi compositum ex anima et corpore, et si gendi, actus autem nulli convenit nisi a forma cui debetur, aut quia ipse illa sit intellectiva, supponit tamen quod sit verius anima quam corpus, est ipsa forma, aut quia forma est aliquid eius. non autem quod I solum, secundum quod dicit XO E t h i c o r um: S 76 Primo enim modo intelligit angelus vel intelligentia, quia est quaedam 65 «Proprium homini quae secundum intellectum, vita, siquidem maxime hic forma separata a materia; secundo modo intelligit homo anima, si est homo». Re vera ratio ista necessaria est et sufficiens in se, sed non est forma et pars aliqua in eo. Si autem primo modo homo intelligeret, tunc 95 sufficiens, suppositis fundamentis praedictis ARISTOTELlS.Propter quae I ZUC( non esset homo nisi anima utens in actibus suis corpore, et non non fuit ei sufficiens, et ideo, licet ipsa et aliae consimiles fecerunt eum esset corpus de substantia hominis, ut posuerunt aliqui, et maxime dubitare, ne super praedictis aliquid certi determinaret, magis tamen PLATONICI. Cuius contrarium supposuit; dicit enim VlIo 70 fundamentis suis adhaesit pro una parte, ut dictum est. M e t a p h Y s ic a e: «In rebus naturalibus homo generat hominem. Unde nobis, qui fundamenta eius tamquam falsa et erronea negare Manifestum est igitur quod non oportet quod sit aliqua forma quasi 00 debemus, ex ratione fulta fide certa debet esse demonstratio tenendi exemplar, sed ut pater possit agere et sit causa formae in materia, id est ut contra fundamenta ARISTOTELlS, quod forma aliqua potest manere in generet formam quae est in istis carnibus et in istis ossibus, et ut generet postremo sine corpore, quae tamen non inciperet esse nisi in corpore, et Sortem et Calliam, et ut generet alium propter materiam, et ut idem sit 75 plurificari plurificatione corporis, in numero tamen finito, quia ponimus secundum formam, quoniam forma non dividitur». Sed an ista forma de mundum incepisse et generationem hominum quandoque cessare. qua loquitur, sit intellectus, non determinat. Unde sequitur multum D 243'b infra: «Sed difficile est ut hoc sit separabile intellectu ut .forma I hominis, quae semper videtur in carnibus et ossibus et partibus istis». Ubi dicit COMMENTATOR:«Impossibile est enim hominem intelligere sine carnibus et ~O ossibus». ABCDHIS ABCDHIS 54 dubio] duo S 57 suis] om. H 63 convenit] l'el contingit (9it) H 63-64 ipsa ... est] om. (ham.) B 65 vel] quod S 66 anima] animam H 68 corpore] 84 iste] ille I 84 ista] illa I 85-86 «Congregatum ... particulare».] subi. ABCD corporis sed exp. eI corpore i. m. 01. man. A 69 de] con! I 69 hominis] om. I 86 tunc ... corpus] om. (ham.) S 86 ista] illa I 88 relinquit] reliquit C 70 Platonici] plerumque B 71-72 In ... hominem] subi. ABCDS 71 rebus] om. D 88-89 «Utrum ... perscrutandum?»] subi. ABCD 91 illa] om. S 91 sit] si sed-t 72-76 Manifestum ... dividitur.] subi. ABC 76-79 Sed ... istis] subi. D 77 multum] sup. lin. D 93-94 «Proprium ... homo».] subi. ABCD 1-2 in postremo] om. S nullum C 78-79 «Sed ... istis».] subi. ABC 78 intellectu ut] intll'i ut B 3 numero] i. m. man. corr. A 4 et] in S 79 carnibus et ossibus] ossibus et carnibus B 79-18 Ubi ... Com menta tor] om. B 85-86 ARIST., MelOph., VII, c.11 (Iun!., VIII, f.19IB; 1073a 9-10). 88-89 Ibid. 71-76 Op. cit., VII. c. 8 (Iunl., VIII, f. 177K-L; 1033b 32-1034a 8). 78-79 Op. cil., VII. (TransI. anonyma 'media', ed. O. VUILLEMIN-DIEM,p.144, I. 19-22). 93-94 ID., Elh. ·c. II (lunl.. VIII. f. 188M; I036b 2-4). 80-81 A VERROES,Melaph. VII Comm. 37 Nic., X, c.7 (TransI. Orosseteste, ed. R.A.OAUTHIER, p.361, 1.7-10; lunt., III, f.153C; (I unI., VIII. f. 1890). 1138a 5-7). 258 QUODLIBET IX QUAESTIO15 259 etc. Et constat quod iste non novit nisi in habitu. Unde expressi us I dicit B 40 QUAESTIO 15 cap.o 6°: «Cumnol1 se cogitat, non sit quidem in conspectu suo, sed de illa suus formatus obtuitus, sed tamen novit se tamquam ipsa sibi sit memoria UTRUM IN NOBISSITALIQUODINTELLIGERE ABDITUM sui. Sicut multarum disciplinarum peritus, ea quae novit, eius memoria 30 continentur, nec,est inde aliquid in conspectu mentis eius unde non cogitat.» Zucc. 1 10" I Circa tertium arguitur quod in nobis sit ponere aliquod intelligere Et infra: «Nec/quando cogitando intellectam se conspicit tamquam sibi abditum quod est absque phantasma te, quia hoc dicit AUGUSTINUS, XO ante incognitd?fuerit, sed ita sibi nota erat quemadmodum notae sunt res H 77'" De Trinitate, cap.o penultimo, et XIVo, I cap.o 12°. quae memoria continentur». Contra. In fine IP P o s t e r i o r u m dicitur: «Impossibile est nos habere I Sed quod haec non dixit nisi suadendo, non asserendo, patet ex eo Bad. nobilissimos habitus, et nos lateant». Ergo multo fortius et nobilissimos 35 quod subdit: «Notitia vero cuiuscumque rei quae in-Iest menti, etiam s 76' actus, eo quod minus latent quam habitus. Cuiusmodi sunt intellectus quando de ipsa non cogitat, ad solam dicitur memoriam pertinere. Si enim abditi, qui tamen nobis omnino Iatent. Ergo etc. ita esset, non habebit haec tria, ut et sui meminisset, et se intelligeret et amaret, sed meminerit sui tantum, et postea, cum cogitare se coepit, tunc se IO intellexit atque dilexit.» 40 Unde, habita super hoc diligentiore perscrutatione in proximo capitu- Bad. 382'R I Dicendum quod quaestio ista movetur ad intelligendum dicta lo, dicit ibidem: «Volui adhibere qualecumque documentum quo I posset Zucc AUGUSTINI super hoc, qui memoriam, intelligentiam et voluntatem ponit ostendi quomodo ex his quae memoria continentur, recordantis acies in abdito quodam mentis. Sic enim dicit XIVo D e T r i n i t a t e, cap.o 7°: informetur, et tale aliquid gignatur ubi homo cogitat, quale in illa erat ubi «Admonemur esse nobis in abdito mentis quarundam rerum quasdam ante cogitationem meminerat. Nam si nos refera-Imus ad interiorem mentis Bad. notitias, et tunc quodam modo procedere in medium atque in aspectu mentis 15 45 memoriam qua sui meminit, et interiorem intelligentiam qua se intelligit, et velut apertius poni, quando cogitantur. Tunc enim se ipsa mens et interiorem voluntatem qua se diligit, ubi haec tria semper sunt ex quo esse I H 77 C 61" meminisse I et intelligere et amare invenit, 'et unde non cogitabat, quando coeperunt, I sive cogitantur sive non cogitantur, videbitur quidem imago I 192 aliud excogitabat». trinitatis et ad solam memoriam pertinere.» Sed an ponat illa tria in solo habitu vel quoquo modo in actu, non est Quod intelligo respectu imaginis quae consistit in cogitando, de qua clarum ex dictis suis. 20 50 sequitur confestim. Unde dicit cap.o 100: «Profecto ex quo esse coepit, I Videtur enim quod in solo habitu, ex eo quod dicit in principio numquam sui meminisse, numquam se intelligere, numquam se amare capituli «Consideremus aliud esse rem non ad dicti sui confirmationem: destitit, ac per hoc, quando ad se ipsam cogitatione convertitur, fit trinitas, nosse, aliud non cogitare, fierique posse ut noverit homo aliquid quod non in qua iam etiam verbum potest intelligi». cogitat quando non inde cogitat. Duarum vel plurium diciplinarum peritus, Sic ergo, quia illa ponit tria distincta, quia aliter non I esset imago, D 24: quando unam cogitat, aliam vel alias etiam si non cogitat, noverit tamen.» 25 55 procul dubio ergo ponit illa in actibus, quia in habitu non sunt nisi unum ABCDHIS ABCDHIS 26 iste] ille DS 27 sit] vel sic A 32 sed] se sed -t sup. lin. C 45 intelligentiam] 2 Utrum abditum] (er. supra, p.240,10-ll) 7 nobilissimos] actus addo H vel intellectivam (intell'nam) A 45 et] 0111. B I I Dicendum] Ad hoc dicendum I 25 noverit] novit BCDHIS 4-5 Cf. AUGUST., De Trin., X, c.lO, n. 16 (CC lat. 50, 329, 78-87; PL42, 982). 5 Cr. 27-{p.725,)30 Op. eit., XIV, C. 6, n. 8 (CC lat. 50 A, p. 431, 1.3 I-p. 431, 1.36; PL 42, 1042). op. eit., XIV, c. 12, n. 15-16 (CC lat. 50A, 443,6-28; PL42, 1048). 6-7 ARIST., Ana/. 31-34 Ibid. (CC lat. 50 A, 432, 1.45-48; PL42, 1042). 35-39 Op. eit., XIV, c.6, n.9 post., II, C. 19 (TransI. Iacobi, ed. L. MINIO-PALUELLO-B.G. DOD, p. 104, I. 19- p. 105, I. 4; (CC lat. 50A, 432, I. 59-433, I. 64; PL42, 1042). 41-48 Op. eit., XIV, c.7, n. IO (CC TransI. Gerardi, ed. L. MINIO-PALUELLO, p. 279, I. 28-32; lunt., 1,2, f. 558B-C; 99b 25-27). lat.50A, 434, 37-48; PL42, 1043). 49-50 Cr. ibid. (CC Iat. 50A, 434, 1.48-435, 1.52; 14-18 AUGUST., De Trin., XIV, c.7, n.9 (CC lat. 50A, 433-434, I. 19-24; PL42, 1043). PL42,1043-1044). 50-53 Op. eit., XIV, C. IO, n.!3 (CC lat.50A, 441, 1.23-27; PL42, 22-25 Ibid. (CC lat. 50A, 433, I. 1-6; PL48, 1042-1043). 1047). 260 QUODLIBET IX QUAESTIO15 261 Bad. 382,T secundum actum. I Unde et ipsam memoriam, quae pars est imaginis, sunt in ea, et quae aliquando secundum actum novit et per molem ponit actualem, secundum quod statim declarat cap.o 11°. 85 corporis tradidit oblivioni, dicente BOETHIO D e c o n s o I a t i o n e I: «Si A 15 Haec autem tria ponit in abdito mentis ab intra omnino accepta, non Platonis musa personat verum, quod quisque discit, immemor recordatur». autem ab extra, secundum quod dicit cap.o 8°: «Ecce mens meminit sui, Quam sententiam AUGUSTINUSnon tennuit, licet in multis Platonem intelligit se, diligit se. Haec si cernimus, cernimus trinitatem, nondum 60 secutus est. Dicit enim XIIo D e T r i n i t a t e, cap.o ultimo: «P!ato, ille quidem Deum sed imaginem Dei. Non forinsecus accepit memoria quod philosophus nobilis, persua-Idere conatus est vixisse hic animas hominum H78 tenet, non forinsecus invenit quod aspiceret, intellectus sicut oculus 90 antequam ista corpora gererentur, et hinc esse quod ea quae discuntur, corporis, nec voluntas forinsecus iunxit.» Quod declarat continue indu- reminiscuntur potius cognita quam cognoscuntur nova».Et infra: I «Sed Bad. cendo secundum omnes modos quibus notitia potest trahi ab extrinseco, potius credendum est mentis intellectualis ita conditam esse naturam, ut concludendo, secundum quod dictum est cap.o 10°, quod semper erant in 65 rebus intelligibilibus naturali ordine, disponente conditore, subiecta, sic ista mente ex quo esse coepit. videat in quadam luce sui generis incorporea, quemadmodum oculus carnis B 400,b Quare, cum I non posuit habitus in anima ab initio sui esse, ut iam 95 videt quae in hac corporea luce circum iacent, cuius lucis capax eique dicetur, nullo ergo modo potuit ponere ilIa tria in solo habitu, sed potius congruens est creatus». Et est ista lux increata in qua sola Augustinus in actibus suis. Quos tamen non percipit, nec de eis iudicat impedita, posuit sinceram veritatem posse cognosci, tamquam in quodam repre- secundum quod dicit, cap.o 5°: «Ipsa se nosse credenda est, sed, intenta 70 sentativo omnium cognoscibilium circa creaturas quae Deus ab aeterno nimis in eas res quas per corporis sensus tanto maiore quam noviore coepit cognovit. Quae, ut sunt obiecta cognita ab ipso ab aeterno, AUGUSTINUS delectatione sentire, non ignorare se potest, sed cogitare non potest». Unde 00 appellat ea incorporeas rationes, dicens ibidem, cap. ° penuItimo: «Non certitudinaliter concludit in fine capituli: «Hinc tantum certos nos esse sic fuerunt ut esse desinerent, aut si futura sunt quasi nunc non sunt, sed id suffecerit, quod cum homo de non sua natura cogitare potuerit atque ipsum esse semper habuerunt, semper habitura sunt. Manent autem non invenire quod verum est, alibi non inveniet quam penes se ipsum. Inveniet 75 . tamquam in spatiis I locorum fixa veluti corpore, sed in natura incorporali B 40( autem non quod nesciebat, sed unde non cogitabat.» sic intelligibilia praesto sunt mentibus, aspectibus, sicut ista in locis visibilia Bad. 382'v I De tali ergo actu intelligendi sciendum quod sententia PLATONIS fuit 5 vel contrectabilia corporis sensibus. Non solum autem rerum sensibilium in Zucc. I I im quod animae praecedebant corpora in caelis existendo et in corpora a locis positarum sine spatiis loca/ibus manent intelligibiles incorporalesque S 76" comparibus I stellis descendendo et habitus scientiales secum deferendo, rationes, verum etiam motionum in temporibus transeuntium sine temporali C 61vb sed non considerare secundum ipsos, eo quod occupa-Itione circa corpus 80 transitu. Stant etiam ipsae intelligibiles, non sensibiles, ad quas mentis acie et corporalia per sensum amore attrahitur ad sensibilia, ne oculum pervenire paucorum est. Et cum pervenitur quantum fieri potest, non in eis mentis convertat ad ilIa quae sunt semper in ea, et quod per studium nihil IO manet ipse perventor, sed veluti acie ipsa reverbe;'ata repellitur, et fit rei homo addiscit, sed solummodo excitatur ad rememorandum illa quae non transitoriae transitoria cognitio. Quae tamen cogitatio transiens per disciplinas quibus eruditur animus, memoriae commendatur, ut sit quo ABCDHIS ABCDHIS 60 cernimus'] i. m. 01. man. D 60 nondum] non C 61 accepit ... forinsecus] om. 90 ista] illa I 90 discuntur] et addo B 96 creatus] causatus CI I nunc]nec sed (ham.) BI 67 cum], ut iam dicetur,] addo ABCDHIS 67 non ... esse] om. H il1nunc corr. D 4 praesto] praesta BCDHI 0111. S 4 mentibus, aspectibus] 69 impedita] om. I 72 sed] se C om. D 73 nos] sup. 1i11. mal1. CO''I'. A mentibus affectibus aspectibus sed affectibus exp. A 4 ista] istis H illa I 77 sententia]scientia B 78 a] om. C (sed a comparibus i. m. 01.mal1.) S 81 ne] sed 5 contrectabilia] contrectabi]is ABCDHIS 8 non sensibiles] i. 111. 01. man. C sed eras.(?) et ne i. m. 01. mal1. C 9-1] pervenitur ... cognitio] i. 111. lI1an. corr. A ]0 manet] 0111.I 12 animus] animas B 67 Cf. op. cit., XIV, c.ll, n.14 (CC lat.50A, 442, 1.23-27; PL42, 1048). 59-63 Op. cit., XIV, C. 8, n. II (CC lat. 50A, 436, I. 14-19;PL42, 1044). 65 Cf. op. cit., XIV, c.IO, 85-86 BOETHIUS, cons. pllil., III, metrum. I] ,15-16 (CC lat. 94,60; PL 63, 777A). De n. 13(CC lat. 50A, 441, I. 16-25;PL42, 1047);cf. etiam supra, p. 259,49-53. 70-72 Op. 88-96 AUGUST., Trin., XII,c.15,n.24(CC lat.50, 377, 1-4;PL42, 101]). De 88 Cf. cit., XIV, c. 5, n. 7 (CC lat. 50A, 489, I.4-7; PL 42, 1041). 73-76 Op. cit., XIV, c. 5, n. 8 PLATO, haedo, 72c; Phaedr., 249c-250a; Meno, 85c-86c. P 91-96 AUGUST., Trin., De (CC lat. 50 A, 430, 1.25-29;PL42, 1041). 77 Cf.PLATO, Phoedo, 72 c; Meno, 85c-86c; XII, c. 15,n. 24 (CC lat.50, 378,I. 12-17;PL lat. 42, IOII). OO-(p. 262,)15 Op. cit., XII, Phaedr., 249c-250a. c.14, n.23 (CC lat. 50, 376,48-377,70;PL42, iOIO-IOII). 262 QUODLIBET IX QUAESTIO 15 263 redire possit quae cogitur inde transire. Non enim sicut manet, verbi gratia, quaedam est omnipotentis Dei atque sapientis, plena omnium rationum quadrati corporis incorporea et immutabilis ratio, sic in ea manet hominis viventium incommutabilium, et omnes unum in ea sicut et ipsa unum. Ibi cogitatio, tamen quod inde rapuerit, etsi transiens mentis aspectus et quasi 15 novit Deus omnia quae fecit per ipsam. Et ideo, cum succedant et decedant glutiens in ventre ita in memoria reposuerit, poterit recordando quodam 45 tempora, non discedit aliquid vel succedit aliquid scientiae Dei. Non enim Zucc. Ill'b modo ruminare et in disciplinam, quod I sic didicerit, at-Itrahere.» Et libro quae causata sunt, ideo sciuntur a Deo quia facta sunt, ac non potius ideo S 76'b XIVo, cap.o 15°: «Hinc est quod impii cogitant aeternitatem et multa recte facta sunt mutabilia quia immutabiliter ab eo sciuntur.» Cumque autem D 243,b I reprehendunt recteque laudant in hominum moribus. Quibus ea tandem abstracti a sensibus et phantasma tibus veritatem sinceram intelligimus, A 15 regulis iudicant, nisi in quibus vident quemadmodum quisque vivere de- 20 coniuncti illis aeternis rationibus, «statim se opponunt caligines imaginum beat?» Et infra: «Ubi ergo scriptae sunt, nisi in libro lucis illius quae 50 corporalium et nubila phantasmatum, et obnub11ant serenitatem quae veritas dicitur, unde lex omnis iusta describitur?» primo ictu diluxit», ut dicit libro VIIlo, capo 3°. Manet tamen aliquid in Est ergo intentio AUGUSTINI on quod animae separatae erant ante n memoria ad quod redeundum est, unde formatur scientia, ut dictum est, corpora, secum deferentes habitus ad quos per sensus anima excitata, quia, ut ait libro IXo, cap.o 6°, «Regulis supra mentem nostram incommu- non addiscens sed reminiscens revertitur, ut posuit PLATO,sed quod, 25 tabiliter manentibus, vel approbare apud nosmetipsos vel improbare convin- postquam I intelligibilia rerum sensibilium conspexerit in phantasma ti- 55 cimur, cum recte aliquid approbamus vel improbamus. Viget et claret bus per sensus receptis, a sensibus I se subtrahit et phantasma tibus, et per desuper iudicium veritatis ac sui iuris incorruptissimis regulis firmum est, et haec attingit praedictas incorporeas rationes in ipsa veritate incorporea si corporalium imaginum quasi quodam nubilo subtexitur, non tamen existentes. Sunt enim eadem cognita et praedicta intellecta in phantasma- involvitur atque confunditur, I sicut in altissimis montium accidere solet, et Zucc tibus, et ipsae incorporeae rationes in ipsa veritate aeterna: non sunt 30 serenissimam lucem supra et densissimas nebulas subtus aspiciam». I Et S 77' enim aliud quam ipsae naturae et essentiae rerum. 60 sparsim infra: «Ipsa vero forma inconcussae ac stabilis veritatis luce Attingendo autem illas incorporeas rationes illustratione quadam ab incorruptibilis sincerissimaeque rationis et mentis meae aspectum et illam illa specie lucis aeternae, etsi non ut obiecto cognito sed ut ratione phantasiae nubem quam desuper cerno, imperturbabili aeternitate perfun- cognoscendi, cognoscit de illis sinceram veritatem quam ex sensibus et dit. Res quaedam menti nuntiata per oculos memoriaeque I trans/usa I H 78 phantasmatibus haurire non posset, secundum quod alibi diffusius 35 imaginarium conspectum facit, sed aliud mente conspicio .. itaque de istis exposuimus, et per hoc anima habitus veros scientiales acquirit eorum 65 secundum illam iudicamus et illam cernimus rationalis mentis intuitu.» Et T 192'b quae intelligimus. Qui quidem I habitus formatur in mente, actibus sequitur cap.o 7°: «In illa ergo aeterna veritate ex qua temporalia facta C 62" intellectivis formatis I non tam ex sensibus et phantasmatibus quam ex sunt omnia, formam secundum quam sumus et secundum quam in nobis vel ipsa luce aeternae veritatis et illustratione rationum aeternarum. quae in corporibus vera et recta ratione aliquid operamur, usu mentis aspicimus, B 400 ,b sunt ideales rationes quibus Deus ab aeterno illa novit, secundum I quod 40 dicit loquens de praedicta specie, VIIO D e T r i n i t a t e, cap.o 10°: «Ars ABCDHTS ABCDHIS 43 unum 'J nostrum? B 45 aliquid] om. S 45 scientiae] de scientia sed in scientiae 15 mentis] iter. S 17 et] om. D 20 iudicant] indicant BCDHIS 30 sunt] S co/'/'. 46 ideo sciuntur a Deo] a Deo sciunt ur ideo? B 47 immutabiliter] a Deo sicut B 31 essentiae] essentia sed in essentiae cor/'., vel essentiae? A essentia BCHI addo sed exp. A 50 obnubilant] nubilant C 60 Ipsa vero] inI'. D 61 aspectum] 32 incorporeas] in- sup. lin. A 33 illa] ista S 37 non] nec DHS ne BC neque I aspectus BC (sed in aspectum co/'/'1) DI 63 nuntiata] nuciata A initiata BC (sed nun ti- 41 VTIO]VIa D i. m. 01. man.) DI 65 iudicamus et illam] Olli. (holll.) D 15-17 Ibid., (CC lat. 50, 377,75-78; PL42, 1011); 18-21 Op. cit., XIV, c. 15, n.21 (CC 49-51 Op. cit., VIII, C. 2, n. 3 (CC lat. 50, 270, I. 33-35; PL42, 949). 53-55 Op. cil., IX, lal.50A, 450,37-41; PL42, 1052). 21-22 Ibid., (CC lat. 50A, 451,49-51; PL42, c.6, n. IO (CC lat. 50, 302, I. 22-25; PL 42, 966). 55-58 Ibid. (CC lat. 50, 302, I. 28-31 ; 1052). 32-36 Cr. HENR. DE GAND., Quaest. o/'d. (Summa), art.l, q.3(ed. 1520; I, PL42, 966). 58-59 Op. cit., IX, c.6, n. II (CC lal.50, 302, 1.23-26; PL42, 966). r. IOrF, 10rG-vG; ed. 1646, 21b, 22a). 41-(p. 263,)47 AUGUST., De T/'lI1., VI, C. IO, 60-63 Ibid. (CC lat. 50,303, I. 59-65; PL42, 967). 63-65 Ibit!. (CC lat. 50,303, I. 67-72; n. II (CC lat. 50,241,1. 20-28; PL 42, 931-932). PL 42, 967). 264 QUODLIBET IX QUAESTIO15 265 atque inde conceptam rerum veracem notitiam tamquam verbum apud nos forma particulari existente in materia extra, dicitur aliqua virtus creata, habemus». 70 00 ut I potentia animae vel aliquid aliud. Bad. 383rZ I Quantum conicere possum, dictum istud AUGUSTINI est acceptum de Et secundum quod huiusmodi, aliud habet esse in materia extra, aliud philosophia PLATONIS, qui posuit formas separatas esse principium in sol1! mentis notitia. Secundum hoc ipsa dicitur esse alia et alia, licet res cognitio nis formarum sensibilium in materia existentium. Ut enim dicit sit eadem, primo cognita et non existens nisi in mente sola, deinde AUGUSTINUS,quod et ita arbitror esse, «sensibiles in materia existentes, cognita et existens extra. Propter quod dicit AUGUSTINUSiam supra, quod per sensum nuntiatae memoriaeque transfusae, imaginarium faciunt intel- 75 res per oculos nuntiata imaginarium facit conceptum, sed mente aliud lectum, mente concipiente intelligibilia in phantasmatibus. Sed cum conspicio, licet non sit aliud re, licet differat intellectus I agens qui Deus H7f forma inconcussae et stabilis veritatis, quae est ars divinae sapientiae, est, I et qui est potentia animae rationalis: agens enim qui Deus est, agit S77 B 401" plena rationum viventium, perjill1dit luce incorruptibilis I sincerissimae- sicut ars quae ponit formam in materia artificii; agens vero qui est que rationis et mentis aspectum, et illum imaginarium intellectum quem potentia animae, agit sicut lumen circa phantasmata, secundum quod AUGUSTINUSappellat phantasiae nubem, tunc in illa luce et per hoc in illa MO IO alias exposuimus. aeterna veritate ex qua facta sunt omnia, mente conspicimus formam Sed in tali sente"{n-Itia ARISTOTELESmultum nititur contrariari PLATONI Bad. secundum quam sumus, et universaliter formas secundum quas habent imponendo ei quod universale posuerit separatum a particulari I, quasi A 15 esse illa de quibus imaginarium habemus intellectum, et secundum illas, aliquid extra mentis notitiam. Sic enim non esset universale, sed singula- ut secundum se conspicimus eas, iudicamus de eisdem ut habent esse in re. In re enim nihil existi t nisi singulare ens, nec esset principium materia, et per hoc habemus de eis veracem notitiam, secundum quod MS 15 cognoscendi id cuius est, secundum quod bene procedunt rationes D 244" pluribus auctori tati bus in Quaestionibus I ordinariiscircaprin- ARISTOTELlS. Sed, cum PLATO non sic posuit universale separatum a re cipium determinavimus. cuius est, sed solum in mentis notitia, ubi veram rationem universalis Et sic per formas quae sunt essentiae rerum, ut secundum se conspi- habet, non singularis, sic bene secundum dictum modum PLATONIS et ciuntur illustratione lucis increatae, cognoscuntur vera notitia ipsae AUGUSTINI potest esse principium cognoscendi formam particularem eaedem formae ut habent esse in materia, quae conspiciuntur in pha nt as- 90 20 existentem in materia, et nihil omnino concIudunt rationes ARISTOTELlS matibus illustratione lucis creatae quae est intellectus agentis, secundum contra PLATONEM, ut patet inspicienti eas et praedicta pertractanti. quod alibi exposuimus. Ut secundum hoc intellectus agens illustrans I Descendendo I igitur ad quaestionem de intelligere abdito, dico Bad. mentem ad cognoscendum sinceram veritatem formae materialis in secundum praedeterminata ex verbis AUGUSTINI, quod hoc non intelligit B 401 conspiciendo universale in essentia formae secundum se abstractae, licet AUGUSTINUS de intelligere in habitu, sed solummodo de intelligere in non secundum se existentis sed in sola mentis notitia, primo increatae, 95 25 actu, et hoc non ab extra adminiculo sensus et pha nt asiae et actus deinde creatae, existentis, dicatur ipse Deus, quemadmodum intellectus intelligendi exphantasmate, sed de actu intelligendi qui praecedit omnem agens I illustrans mentem ad cognoscendum imaginariam veritatem actum intelligendi ab exteriori, quem operatur in mente illustratio sola formae materialis in conspiciendo universale in phantasmate, abstracto a lucis aeternae, a qua, sicut a forma artis cuiusdam, I vera notitia sui in I 192 mente describitur, quae in ipsam ab arte illa non migrando, sed tamquam ABCDHIS ABCDH [S 74 esse] om. S 85-87 secundum ... determinavimus] i. 111. 111011.('0/'1'. A 87 deter- minavimus] declaravimus BCDHIS 93 ad ... veritatem] i. 111. at. l11al1. C 95 exis- 3 nisi ... sola) i. 111. l11al1. C(}IT. A 6-7 Deus ... qui) alii. (hal11.) B tentis] SCI'. sed dei. eI reser. i. 111. A 7 Deus est) inI'. BCDHIS 8 quae] qui H 13 Sic) Sicut B 14 nec) non B 16 Plato] . ~111. B 16 universale) naturale B 17 cuius] cuiusmodi H 66-70 Op. eil., IX, C. 7, n. 12 (CC lat. 50, 303. I. 1-303. I. 6: PL42, 967). 75-76 Cr. op. 19 AugustInI) bene addo ABCDHIS 22 Descendendo ... quaestionem) Ad quaestio- cil., IX, c.6, n. 1I (CC lat. 50, 303, I. 67-70: PL 42, 967): cr. etiam SUpl'll, p.263,63-65. nem IgItur descendendo I 26 phantasiae] phantasia A BC (sed in phantasiae COIT. 1) 76-80 Cr. ibid. (CC lat. 50, 303, 1.59-65; PL42, 967): cr. etiam supra, p.263,59-63. DHIS 26 ex ... intelligendi) 0111. (hal11.) I 85-87 Cr. HENR. DE GAND., Quaesl. ordo (Sul11l11a). art. I, q. 2 (ed. 1520, I, r. 4rb-7rN: ed. 1642-46. I. p.9a-16b). 88-89 Cr. op. eil., art.l. q.3 (ed. 1520. I. r.IOrF: ed. 1642- 11-16 Cr. ARIST.. Melaph .• Vl!. c.11 (2): Xl!. fla.l'sil11. 29-31 AUGUST De Tl'in., .. 46, I, p.2Ib-22a). XIV, C. 15. n.21 (CC lat. 50 A. 451,1.50-53: PL42. 1052). 266 QUODLIBET IX QUAESTIO 15 267 imprimendo transfertur, sicut imago ex anulo et in ceram, et anulum non 30 relinquit, iuxta illud quod dici~ de impressione habitus iustitiae in animam iusti a lege aeterna, XIVo D e T r i n i t a t e, cap.o 15°, in fine. I Quod arguitur in oppositum; «impossibile est nos habere nobilissimos Bal Et fit in mente ista impressio ipsa luce, ut ratione manifestandi ipsum habitus, et nos lateant», dicendum quod istud dixit ARJSTOTELES contra obiectum intelligibile et imprimendi in mentem ipsam veram notitiam de PLA TONEM, qui, ut dictum est, posuit animas I ante corpora separatas, et D. ipsa re intelligibili, quemadmodum si lux praesens oculo, cum specie 35 60 cum incorporabantur, habitus secum deferre, quibus singula rememo- visibilis opponendo ipsam visui imprimeret in ipsum actum visionis, et rando intelligebant. Sed AUGUSTINUSon ponit illos habitus secundum n hoc secundum magis et minus, secundum quod magis et minus disposita lucem aet~rnam illustrari ad I consimilem I modum intelligendi generati- B~ est virtus receptiva, secundum modum quo dixerunt ALIQUI vum habituum, qualem posuit PLATOex habitibus generatis. C ( PHILOSOPHANTIUM a splendore intelligentiae in animabus nostris quod Et cum assumitur contra hoc quod «magis impossibile est in nobis esse describebatur forma notitiae, sic quod, quanto aliqua earum esset purior 40 65 nobilissimos actus, et lateant nos», dicendum quod actus sive motus et magis abstracta a sensibilibus et phantasma tibus, tanto plus de existentes in intellectu aut voluntate dupliciter possunt se habere ad splendore intelligentiae resultaret in ea et ampliore notitia informaretur ipsos: aut enim omnino latentes aut ut aliquo modo patentes. Et hoc Zucc. 112" quam aliae, quemadmodum plus de splendore lucis re-Isplendet in corpo- tripliciter: aut patent, sed transitorie; aut quia patent, sed indistincte; aut re terso et polito et levi quam in rubiginoso et aspero. patent, et distincte. Et est iste modus cognoscendi animae naturalis, ut est intelligentia 45 70 Primo modo possunt esse actus sive motus, et latere propter parvita- quaedam naturalis, et recepisset homo si stetisset in statu innocentiae, tem et tenuitatem motus, quemadmodum decimum millesimum milii magno splendore, sed postquam coniuncta corpori corruptibili, quod movet visum, sed fallit eum ut non percipiat motum, sicut dicitur in aggravat animam, huiusmodi splendor in ipso tenebrescit, et plus cum D e s e n s u e t s e n s a t o. Quia ergo propter animae indispositionem H 79" phantasmatibus involvitur et per amorem inhaeserit cognitis I imaginario possunt I praedicti actus esse minimi, bene possunt latere nos. Et eadem AI intellectu ex eisdem. A quo tamen quodam modo tangitur, etiam cum ab 50 75 ratione secundum PLATONEM possent latere IpSI habitus, qUia non illo avertitur, ut dicit in cap.o 15° praedicto. Ut enim dicit libro XO,cap.o cognoscuntur per actus, si actus ex ipsis e1iciti essent tam tenues ut S 77"' 5°, «Multa per cupiditatem pravam, tamquam sui sit oblita, sic agit.' I videt laterent mentem. enim quaedam intrinsecus pulchra in praestantiore natura quae Deus est, et Secundo modo latent actus sive motus, quia, et si percipiuntur cum cum stare debet ut eis fruatur, avertitur ab eo moveturque et labitur in fiunt, non tamen sic imprimunt ur ut recordationem habeant, quemad- minus quod putatur amplius». 55 80 modum contingit in sensu, secundum quod dicit AUGUSTINUS Io D e X T r i n i t a t e, cap.o 10°: « Memoriam a sensu voluntas avertit, cum in aliud intenta, non ei sinit inhaerere praesentia. Quod animadvertere facile est, cum saepe coram loquente < m > nobis aliquem, aliud cogitando, non ABCDH IS ABCDH IS 58 istud] illud S 60 singula] singulae S singulare BH 61 illos] illo eI -s sup. lin. A 33 fit] sic B 39 a] ab ABCDHI (sed exp 7) S 43-44 corpora] corpus sed in corpore 61 secundum] sed BCDHIS 62 lucem] luce BCDHIS 62 aeternam] aeterna corr. S 44 terso] 1'0 sed in terso corr. D 45 iste] ille H 46 homo] om. S BCDHIS 68 sed indistincte] iter. S 70 possunt ... actus] esse actus possunt C 48 huiusmodi] vel huius (hi9) ABCDHIS 51 ut] et S 53 pulchra] om. H 73 indispositionem] dispositionem sed in indispositionem CO/'I'. S 74 bene] unde B 53 praestantiore] praestantiae D (sed in praestantiore corr.) S 54 avertitur] divertitur S 80 sensu] consensu sed con- exp. A consensu BC (sed con- eras.) DH I (sed con- exp.) S (id.) 81 aliud] alio BCDHIS 83 loquente] loquentem D 32 Cr. ibid. (CC lat. 50A, 451. 1.47-55; PL42, 1052). 38-41 Cr. GoDEFR. DE FONT., Quod/. ll, q. 5 (ed. M. DE WULF-A. PELZER, p. 88-89). 50-51. Cr. AUGUST., De 67-68 Cr. supra, p. 258,6-7. 64-65 Cr. supra, p. 258.7-8. 71-72 ARIST.. De sensu eI Trin., (CC lat. 50A, 451, I. 54-55; PL 42, 1052). 52-55 Ibid., X, c. 5, n. 7 (CC sensili, c.6 (Iunt .. VI, 2. f.IOH; 445b31-446a I). 81-85 AUGUST De Tri/L, XI, c.8, .. la!. 50, 320, I. 5-11; PL 42, 977). n. 15 (CC lat. 50, 332, I. 86-91; PL 42, 996). 268 QUODLIBET IX QUAESTIO 16 269 audisse nobis videmur. Falsum est autem: audivimus enim et non memini- ab actibus aliorum, et lateant nos, quia si patent actus, et similiter mus.» Quare, quia voluntas sensibilibus extra est intenta, actus interiores 85 15 habitus per actus. Unde supposuit PHILOSOPHUSuod, si essent alii q Zucc. 112" latere necesse est. 'Et eadem ratione secun-Idum PLATONEM possent latere habitus in nobis quam acquisiti ex actibus nostris, illi nullo modo possent ipsi habitus. esse eiusdem rationis cum acquisitis, nec actus habituum illorum possent Tertio vero latent actus sive motus ex uno movente, quia non possunt esse ullo modo latentes. Quia enim nihil posuit nisi quod ex motu et discerni ab actibus procedentibus ab alio movente, quemadmodum actus sensibilibus posset conici, omnino negavit tales habitus, sed non bono amoris e1iciti ex amore caritati vo, ab actu amoris eliciti ex amore naturali 90 20 modo, etsi negandi sunt, quia eadem I ratione et multo fortius, secundum Ct aut carnali. Aliter enim homo posset certitudinaliter scire utrum in suo quod procedit obiectio, negasset actus abditos quos ponit AUGUSTINUS, H 79'b actu esset dignus amore vel odio. Quia ergo I actus intelligendi lumine qui in veritate ponendi sunt: in ipsis enim consistit perfectio cognitio nis agentis unius et alterius praedictorum discerni non possunt, bene contemplantium modo naturae, et in ipsis fundatur perfectio con tem- possunt ambo non latere omnino, sed alterum eorum sic latere quod ab plantium modo supernaturali secundum tertium genus visionis intellec- altero discerni non possit, ut ex hoc ambo credantur procedere ab uno, 95 25 tualis eorum quae futura sunt modo prophetico, de quibus nihil ad quemadmodum contingere potest in proposito de cognitione a mente, praesens. quam habet de re, sive ab agente uno sive ab altero, et de aliis a se, S 77'b secundum quod dicit AUGUSTINUS I D e T r i n i t a t e, cap.o 8°: «Quid XO tam in mente quam mens? Sed quia in his quae cum amore cogitat, QUAESTIO 16 B 401,b sensibilibus assueta est, non valet sine imaginibus I eorum esse in semetipsa. 00 Bad. 384'" Hinc ei I oboritur erroris dedecus, dum rerum sensatarum imagines UTRUMDOSlMPASSlBILITATIS SITDISPOSITIO secernere a se non potest ut se solam videat, quoniam, dum se solam nititur POSITIVA INCORPORE cogitare, hoc se putat esse, sine quo se non potest cogitare. Cum ergo praecipitur ei ut se cognoscat, non se tamquam sibi detracta sit, quaerat, I Sequuntur quaesita de homine ex parte corporis. I Ubi quaerebatur Zuc D2 sed id quod sibi addidit, detrahat.» Et infra: «Cognoscat ergo se ipsam, 5 unum pertinens ad statum corporis humani supernaturalem: utrum non quod se nescierit, sed quod secum aliud amando, cum eo se confundit scilicet dos impassibilitatis sit dispositio positiva in corpore; duo vero et concernit quodam modo, atque ita, dum, sicut unum diversa complecti- pertinentia ad statum eius naturalem. Quorum unum erat ex parte [ 192" tur, unum putavit esse quae diversa sunt». I Quare et actus quibus substantiae corporis: utrum videlicet, suppositis fundamentis cognoscuntur, eadem ratione latere est necesse, et eadem ratione secun- PHILOSOPHI, necesse ponere quod semper fuerit homo, I et homo ab sit H 7 dum PLATONEM possent latere habitus, quia non discernitur actus. IO IO homine, ex parte ante in infinitum: alterum vero ex parte conditionis Si vero quarto modo sint actus patentes et distincti, sic secundum trahentis ortum ex corporis I propagatione: utrum scilicet nobilitas AI: PHlLOSOPHUM inconveniens est quod sint in nobis nobilissimi habitus, generis ab initio processerit ab ignobili. quorum scilicet nati sunt actus esse sic patentes ut distinguant suos actus Circa primum arguitur quod dos impassibilitatis non sit I aliqua B 4( dispositio positiva in corpore, quia non naturae e1ementaris, quia omnis ABCDH IS 15 talis dispositio corporale quid est et corporali um, per naturam contrarie- 89 discerni] -r- (sup. lin.), forte ai. man. A 00 valet] i. m. man. COIT. A 1 oboritur]oboritur BCDHIS 2 se] con! B 73 Et] infra addo sed dei. eI exp. A ABCDHIS 6 confundit] sed dei. eI confundit custodit i. m. man. co/'/". A 8 actus] accidens I 13 actus] i. m. ai. man. D 14 et] non addo sed dei. eI exp. A [5 supposuit] supponit IS 18 ullo] nullo BCH 19 posset] possent sed in posset exp. A 24-25 intellectualis] intelligentiarum( 1) sed in 98-5 Op. eil., X, c. 8, n. Il (CC lat. 50, 324, 1.3-13; PL 42, 979). 5-8 lbid. (CC lat. 50, intellectualis COIT. A 2-3 Utrum ... corpore] (er. infra, lin. 5-6) 5 humani] 325, 1.22-28; PL 42, 979-980). 11-18 Cr. ARIST., An. pos/., II, C. 19 (TransI. Iacobi, ed. humanam BCHS 12 processerit] processit BI [4 elementaris] elementaris S L. MINIO-PALUELLO, p.104, I. 14-p. 107, I. 7; TransI. Gerardi, ed. L. MINIO-PALUELLO, 15 corporale] vel corruptibile 1 (co~e) A 15 quid] quidem BH 15 corporalium] p.279, 1.18- p.282, 1.4; Iunt., I, 2, f.557F-567A; 99b20-100b 17). cor. B 270 QUODLIBETX I QUAESTIO 16 271 tatis ad aliquod aliud elementare. Dos autem impassibilitatis non est litatis. Quod requirit natura animae humanae, quia quod sit in corpore, S 78" corporalis nec corporalium, nec contrarium habet. I hoc est ei naturale, sicut naturale est gravi esse in centro, quod vero sit Ite~. Nec est illa dispositio naturae caelestis, quia illa non aufert 45 extra corpus, hoc est contra naturam suam, sicut est contra naturam Zucc. 112'b naturam elementarem, eo quod non contrariatur ei, et I natura elemen- gravis esse extra centrum. Sicut autem est ei contra naturam quod sit taris propter contrarietatem necessario ponit passibilitatem. 20 extra ipsum, sic contrarium est eius naturae quod aliquid sit in corpore Item. Nec est illa dispositio ab anima, quia anima non tollit naturam per quod necesse habet aliquando esse extra corpus, quemadmodum elementarem, ut prius. Ergo etc. contrarium esset naturae gravis si aliquid esset in centro, quo aliquando Contra est illud ApOSTOLI: «Mortale hoc induet immortalitatem, et 50 necesse haberet expelli extra ipsum. Quare, cum nihil habet esse perfec- corruptibile hoc induet incorruptionem». Incorruptio autem ponit impas- tum quousque sit liberum et expeditum ab eo quod est naturae suae sibilitatem. Ergo etc. 25 contrarium, anima igitur humana perfectionem suae naturae non habet quousque impassibilitatem secum in corpore suo habuerit. Quare, cum anima non est data corpori nisi I ut suam perfectionem habeat illo, et hoc H 55 maxime pro I statu glorioso, oportet igitur quod gloriosorum corpora B' omnia sint impassibilia et immortalia. Quare, cum hoc non possint Bad. 384'c I Dicendum quod duplex est passibilitas, et e contra duplex impassibili- habere ex puris naturalibus suis quae sunt naturaliter contraria et tas. Secundum PHILOSOPHUM,n° D e a n i m a, quaedam est abiectio corruptiva, oportet quod hoc sit ex aliquo dono supernaturali quod convenientis ex contrarii receptione, et quaedam est receptio convenien- appellamus dotem impassibilitatis. De quo est quaestio, quid sit, et tis imperfectionis adiectione. Passibilitas primo modo corruptibilitas in 60 quomodo habet esse, et quid agat in corpore. inanimatis et mortalitas in animatis. Passibilitas secundo modo perfecti- 30 I Ad cuius intellectum sciendum quod immortalitas, sive incorruptibili- Ba< bilitas quaedam est: sic enim intellectus patitur in recipiendo scientiam et tas I quae sequitur impassibilitatem, triplex est. C( in sciendo, et sensus in recipiendo sensationem et in sentiendo. Quarum prima I erat in statu innocentiae hominis, qua potuit non Ba< Haec secunda passibilitas non tollitur per dotem nec contrariatur ei, mori per diuturnam conservationem a mor-Ite et corruptione ex esu ligni S7 quia pertinet ad perfectionem naturae. Unde in corporibus sanctorum 65 vitae, quousque raperetur ad secundam immortalitatem, quae erit corpo- erunt perfectae operationes omnium virium intellectivarum et sensitiva- 35 rum gloriosorum post resurrectionem. Zucc. 113" rum. I Volent enim et scient, videbunt et audient, et universaliter sentient Secunda vero immortalitas erit corporum beato rum, qua homo non quaecumque sunt eis et beatitudini eorum convenientia, tam ex parte poterit mori ab aliqua causa intrinseca creata agente vel possibili agere virium exteriorum quam interiorum. ad corruptionem et mortem, qualis nec est in angelis nec in caelestibus Bad. 384'° Prima vero passibilitas contrariatur doti et per ipsam tollitur, I unde 70 corporibus secundum modum infra declarandum. non erit in corporibus sanctorum, multo minus quam in corporibus 40 Tertia est immortalitas, qua quis nullo modo potest mori, nec a causa caelestibus de quibus determinant philosophi quod non recipiunt peregri- intrinseca nec a causa extrinseca omnino, quale solum est illud quod est nas impressiones. Et propter hoc oportet ponere in illis dotem impassibi- forma necesse I esse et vita, cuiusmodi est solus Deus, respectu cuius I I' omnia alia sunt mortalia et corruptibilia I in nihilum nisi manu divina D; ABCDHIS 18 Nec] Neque 24 induet] om. B 23-24 et ... incorruptionem] om. C ABCDHIS 28 abiectio]obiectoS 29 modo]est odd. sup.lin. 01. man. C 29 in] om. BC(sed in i. m.?)D 30 Passibilitas ... modo] Secundo modo passibilitas S 36 Volent] 43 natura] ser.(?} sed -a rescr. D 47 sic] i. m. ai. man. C sicut B 48 extra]contra Volunt B 41 de quibus] om. (ham.) C 42 Et] om. I 42 oportet] debet(?) sed sed dei. et extra i. m. ai. man. C 53 impassibilitatem]passibilitatem BCDHI (sed in- eras. et oportet i. m. 01. man. C sup. lin.) S 53 suo] non odd. sed dei. ei exp. A 53 habuerit] habuit BCDHIS 54 habeat] in addo sup. lin. I 56 Quare] Quia ABCDHIS 61 sciendum]est mld. I 23-24 I Cor., XV,53. 27-32 Cf. ARIST., e an., III, C. 2 (in ALBERTI D MAGNI Olllm., C 62 impassibilitatem]immortalitatem S 65 raperetur ... quae] om. sed suppl. i. m. ai. ed. CI.STROICK, 160,I.68-84;in AVERROIS p. Comm., ed. St.CRAWFORD,341,I. I-p. 346, p. man. D 66 post] per S 72 nec ... intrinseca] 011I. (hon!.) B 73-74 Deus. 1.17; lunt., Suppl. II, f.122F-124D; 426a 2-b8). corruptibilia] iter. D 272 QUODLIBET IX QUAESTIO 16 273 tenerentur, secundum quod etiam testatur PLATO,in hoc multo melius 75 5 passivarum ab elementis, quia pertinent ad perfectionem elementorum et sentiens ARISTOTELE, quando dixit in 11° T i m a e i, loquens immortalibus formae mixti in corpore humano, I et non est ponendum quod aliquid S' et incorruptibili bus creaturis: «O dii deorum, quorum opi/ex idemque pa- perfectionis naturae auferetur a corporibus gloriosis. I Ba Zucc. 113'b Iter ego, opera siquidem vos mea dissolubilia natura, me tamen ita volente, Nec possumus dicere quod illius causa est ablatio actionum natura- Bad.384'F indissolubilia. Omne siquidem quod coniunctum est, natura dissolubile est, I lium qualitatum activarum et passivarum quae sunt calefacere aut infrigi- at vero quod bona ratione iunctum atque modulatum est, dissolvi velle non 80 IO dare et huiusmodi, quae non manebunt, eo quod non sunt de perfectione est dei. Quapropter, quia facti genitique estis, immortales quidem nequa- rei in se propter necessitatem individui sed propter perfectionem speciei quam nec omnino indissolubiles. Nec tamen umquam dissolvemini nec in alio extra, quales actiones non manebunt in corporibus sanctorum, sed mortis necessitatem subibit is, quia voluntas mea maior est nexus et tantum actiones quae pertinent ad perfectionem rei in se, qualis est calidi A 153'b vegetatior ad aeternitatis vestrae I custodiam, quam illi nexus vitales ex calere, in qualibus actionibus conservabit ur mixtio et forma mixti in quibus aeternitas vestra coaugmentata atque composita est.» 85 15 corporibus iustorum, quia sic impassibile et incorruptibile non esset Impassibilitatis penes etiam immortalitatem causam non quaerimus. corpus beatum ex aliqua dispositione positiva, sed privativa tantum. Illa enim repugnat naturae creaturae et propria est soli naturae increatae. Diceretur enim solummodo impassibile ex defectu agentis et inferentis Nec illius penes quam habetur immortalitas primo modo, quia illa non passionem, quemadmodum si terra tota quiescens in centro dicatur ponit necessitatem non moriendi, sed solum possibilitatem. Sed quaeri- immobilis, quia deficit virtus fortior expellens ipsam I a centro quam sit Zuo mus causam impassibilitatis tertio modo, penes quam necesse est, 90 20 virtus eius propria qua se tenet in centro, secundum quod dicit A VERROES quantum ex ratione principio rum intrinsecorum, non mori. in fine D e s u b s t a n t i a o r b i s quod terra habet perpetuam quietem, Nec possumus dicere quod illius causa sit mera voluntas Dei, secun- quia habet perpetuam carentiam virtutis moventis ipsam. Quod autem dum quod dictum est de immortalitate et incorruptibilitate deorum in sic dicitur impassibile aut immobile, simpliciter est passibile et mobile B 402" auctoritate PLATONIS, ipsa talis I impassibilitas sit ipsa dos, quoniam ut quantum est ex se. I Quod enim tale est, natum est pati aut moveri, licet c f divina voluntas est causa extrinseca respectu talis impassibilitatis, et 95 25 numquam patietur aut movebitur. Terra enim simpliciter mobile quid respicit proprie finalem corruptionem qua res decidat in nihilum. est, et si numquam habeat movens. Similiter tale corpus ex se simpliciter H 80'" Nec possumus dicere quod illius causa I sit aliquid tale quale est in diis passibile et corruptibile esset etsi deficeret corrumpens. deorum, sive sint angeli sive corpora, quia illorum incorruptibilitas est ex Nunc autem cum hoc dotem ponimus aliquid positivum in corpore puris principiis naturalibus, quia est absque omni contrarietate, ratione super eius naturalia. cuius, etsi subtracta custodia divinae voluntatis caderent in nihilum, 00 30 Nec potest adhuc dici quod illud positivum sit aliquid in mixto, quo propter quod dixit PLATO: «Immortales quidem nequaquam» etc., non conservatur, ne, quantum est ex se, ab intra aliqua passione moveatur tamen hoc est propter aliquam necessitatem ex principiis intrinsecis quae omnino praeservat qualitates passivas a passione, quantumcumque impellentibus ad dissolutionem, qualiter impellunt miscibilia mixtum, I agant active, quemadmodum Adam conservasset quoquo modo esu B 4 nec possumus dicere quod illius causa est ablatio qualitatum activarum et ligni vitae. Quod enim sic est impassibile ab intra, non ex hoc praecludi- 35 tur quin possit pati ab aliquo extra, quemadmodum terra, etsi non solum quiescat in centro ex carentia causae moventis ipsam extra centrum, sed ABCDHIS ABCDHIS 77 deorum] con! A 82 nec] neque I 82 nec] neque I 83 mea maior] inI'. B 84 vegetatior] negociator B 84 ex] om. S 86 vestra] nostra BCHS 85 atque] iter. I 89 moriendi] morientem sed in moriendi COIT. A 92 Nec] Neque I 14 qualibus] qualibet sed -bus sup. lin. ai. man. C 16 beatum] verum BCH 98 incorruptibilitas] incorporeitas S 00 cuius] cuiusmodi C 3 impellentibus] e 16 dispositione positiva] inI'. S 20 Averroes] Augustinus BCD (sed in Averroes COIT.) add. sed exp. A 3 impellunt] implevi(?) sed dei. et impellunt i. m. man. COIT. A I (id.) S 23 impassibile] impassibilitas sed -tas exp. eI -Ie i. m. S 28 cum] sup. lin. D 3 miscibilia] miscibilium sed in miscibilia corr. A 33 Adam] om. C 36 centrum] et addo B 77-85 PLATO, Ti/J1., 41a.b (TransI. Chalcidii, p. 35, I. 9-17). I Cr. supra, lin. 81-82. 20-26 cr. AVERROES,De subsl. orbis, C. 7 (Iunt., IX, r. 14E, L). 274 QUODLIBET IX QUAESTIO 16 275 D 245" etiam I ex virtute posltIVa eadem quiescit in centro qua movetur ad dissolvi nec corrumpi. Hoc enim in corpore glorioso ApOSTOLUS attribuit centrum, mobilis tamen dicitur et passibilis quia moveri potest a centro virtuti Christi, < A d > P h i I i p p e n s e s, IlIo: «Reformabit corpus per virtutem exteriorem excedentem virtutem quietis eius, dicente humilitatis nostrae» etc. PHILOSOPHO De causis motus animalium: «Oportet virtutem 40 70 I Et sunt aliqui qui dicunt quod illa dispositio non est aliud quam gloria Bad. H 80" aequare moventis et eam quae moti. Est enim aliqua multi-Itudo vigoris animae, per quam corpus suum erit ei plene subiectum, I propter quod in B 40 secundum quam manet quod manet, quemadmodum et secundum quam corpore glorioso non poterit esse aliqua mutatio aut passio contra eius movet movens, et est quaedam proportio ex necessitate, quemadmodum dispositionem, quia passio non fit ab aliquo agente in passum nisi quia COl1lrariorummotuum, sic et quietum, et aequales quidem impassibiles ab dominium -formae debilitatur supra patiens. invicem. Sicut enim pellens pellit, sic pulsum pellitur secundum virtutem. Si 45 75 Quod non videtur sufficiens. Quantumcumque enim corpus sit subiec- enim aliquis excedat virtute activa motus terrae quietem, movebit ipsam a tum animae, si nihil receptum sit in corpore per quod ex se sit S 78,b medio. Et virtus I haec quod non infinita, manifestum: neque enim terra impassibile, quia, quod non patitur, hoc est ex illa subiectione, ex hoc infinita, quare neque gravitas ipsius.» Quod ergo hoc modo est impassibi- ergo, ut prius, habetur bene quod numquam patietur, non tamen quin ex Bad. 385'0 le aut I immobile, natum est pati aut moveri, licet I numquam patietur aut se maneat passibile et quod potest pati. Nunc autem quaerimus causam A 153" movebitur, quemadmodum id quod in centro terrae est, visibile est, etsi 50 80 talis impassibilitatis, qua necesse est ipsum nec pati umquam nec posse Bad. 385'" numquam videbitur. I Oportet ergo dicere quod illud positivum sit pati. Etenim si numquam dominium formae quae est anima, potest aliquid in mixto, quo conservatur ne omnino a quocumque agente, sive debilitari super materiam quae corpus est, et omnis passio fit per interiore sive exteriore, possit pati, praeter dictum casum in nihilum. victoriam agentis super patiens, ut propterea materia quae est corpus, Nec potest dici quod illud sit aliqua virtus corporalis, quia non non possit subici contrario dominanti, tollendo dominium animae super elementaris, ut habitum est, neque caelestis, quod aliqui ponunt domina- 55 85 corpus vel saltem ipsum I diminuendo, tamen dominium unius ex H 80 ri in corpore humano post resurrectionem, licet modo dominentur qualitatibus activis et passi vis, etsi numquam debilitaretur propter elementa, ita quod, sicut sunt modo corruptibilia propter actionem dominium animae, posset tamen, ut dictum est, debilitari, I et ideo posset C 63 elementorum, sic tunc erunt incorruptibili a et impassibilia propter ob hoc fieri passio a qualitate vincente in passum, licet numquam fieret. actionem caelestis corporis. Sed hoc fictio est, quia corpus caeleste Et sic, ut prius, adhuc esset vere passibile, etsi numquam pateretur. Sed secundum substantiam non venit in mixtionem cum elementis, quia non 00 90 nos quaerimus corpus impassibile quod sic est impassi bile, quod ex se Zucc. 113" communicant in materia, secundum virtutem autem non emittunt I necesse est non pati nec aliquo modo possit pati, ut dictum est. Unde ex quibus elementa impediant in suas actiones, sed magis expediant. ista ratione non potest poni Corpus impassibile propter animae gloriam, I 193,b Oportet igitur ponere quod illud positivum sit aliquid super-Inaturale nisi ponendo quod anima in homine dat esse corporeum, ut non sit homo quod ab omni passione, tam ab interiore agente quam ab exteriore, compositus I nisi ex substantia quae est anima, et materia prima, ubi non S 79' praeservet corpus gloriosum a dissolutione eorum ex quibus componi tur, 65 95 video aliquam mixtionem, nec formam elementi nec illam quae est ex ut dicatur impassibile et indissolubile, quia necesse est eum omnino non elementis, non aliam corruptionem quam separationem animae a mate- ria. Nunc autem non ponimus separationem animae a corpore nisi ABCDHIS ABCDHIS 39 exteriorem ... virtutem] om. (hom.) sed suppl. i. m. D 41 moti] moventis sed in moti corr. A 42 manet '] m3 sed dei. et ma3 sup. lin. ai. man. A 42-43 quod ... movet] om. (hom.) sed suppl. i. m. D 44 sic] sicut B 44 aequales] quales sed in aequales 67 nec] neque I 75 sit] om. S 80 qua] quod I 80 nec 'J neque I co''''. B 48 quare] quia(?) sed in quare co,.,.. D 48 ipsius] eius I 50 est '] om. 80 umquam] numquam C 80 nec'J neque I sed dei. et nec sup. lin. aI. man. C BCDHIS 51 illudJ id D 52 a] ab sed in a corI'. A 55 ut] d < ictum?> addosed 83 ut] et sed in ut cO/"'. B 91 nec] neque I 91 aliquo] ullo addo sed deI. A exp. A 60 venit] invenit sed in venit corI'. A 61 emittunt] SCI'.sed in amittunt corr.? A 95 nec '] neque I ne S 95 nec'] neque I 97 non] sup. lin. D 66 non] nec B 70-74 cr. THOMAS DE AQ., Summa Theol., III', q. 14, arI. I, ad 2um (ed. Leon., XI, p. 180b); 40-48 ARIST., De motu animalil/m, c.3 (lunt., VI,2, r. 39C-D; 699a 33-b 5). op. cit., III", q. 28, arI. 2, ad 3um (ed. Leon., XI, p. 305b); cr. etiam op. cit., I" 11"<, 45-48 Ibid., c.4 (lunl., VI,2, r. 39F; 699b 14-17). 68-69 Phil., III, 21. q.6, arI. 4 (ed. Leon., VI. p.44a-b). 276 QUODLIBET IX QUAESTIO16 277 propter dissolutionem imminentem aliquorum in corpore ex quibus quam esse», quoniam, secundum quod subdit, «qui non concedit privatio- componitur, quae per suam praesentiam continet forma illa quae est nem cum materia, nOI1potest dicere quare appetitus est materiae ad anima, quantum potest, ut dicitur in fine fi D e a n i m a. Quare, si sola OD recipiendum formas post formas». anima esset forma in homine, non video causam corruptionis aut Et non solum habet ex privatione appetitum formae non habitae, sed passionis, sive anima sit glorificata sive non. Quare, si corpus humanum 30 etiam aptitudinem et potentiam ad illam, ita quod secundum hoc, si qua ex se passibile sit et corruptibile secundum formam aliam ab anima, ut forma est in materia absque privatione ad formam contrariam, iam Zucc. 114'" habitum est supra, si debet secundum dictum modum esse im-Ipassibile, cessat ap-Ititudo ad aliam formam, et potentia - dico, in quantum H 81 oportet quod hoc fiat ex aliqua dispositione positiva secundum se praeter 5 dependent- a privatione, licet non in quantum dependent a substantia animam, et manet secundum hoc univoce corpus, cum sic fuerit factum materiae -, et cessat etiam per consequens omnis generatio et corruptio, de corruptibili et passibili incorruptibile et impassibile, et similiter ipse 35 et etiam omnis altera tio, quia non est possibilis naturalis alteratio ubi B 403'" homo de mortali factus erit I immortalis, non novam vitam accipiendo non est possibilis generatio, lIt patet ex I° D e g e n e r a t i o n e. sed quemdam casum sive passionem vitae, ita etiam quod, si per I Dico ergo quod ex unione animae gloriosae cum corpore mundo ab Bad impossibile anima non gloriosa corpori existenti cum tali dispositione IO omni fomite peccati, quale erat formatum in statu innocentiae ex D 245'b coniungeretur, immortalis esset homo, nec umquam I anima separari redundantia gloriae animae in corpus, corpori infunditur quaedam posset a corpore, et eadem ratione nec separari posset a materia, et esset 40 dispositio quae tollit illam dispositionem defectivam quae erat privati o, homo immortalis, si esset compositus ex sola anima et materia, quia ipsa sicut tollitur, adveniente forma cui erat contraria, I ita quod, amota Bad. materia ita incorruptibilis est ex se, quantum datum corpus ex dicta privatione, etiam tollitur omnis appetitus materiae et omnis potentia et dispositione, quam appellamus dotem. 15 aptitudo I eius ad aliam formam quam sit illa qua est informata. S 79 Bad. 385'K I Quaeritur ergo a quo est ista dispositio in corpore glorioso. Et est Dico, in quantum appetitus, potentia et aptitudo dependent a privatio- dicendum quod radix passibilitatis, quae est abiectio, et corruptionis 45 ne, licet I non in quantum dependent a substantia materiae. Et manet sic ZUC( naturalis in materialibus est privati o existens in materia. «Privatio», in materia pura carentia formae cuius privatio prius erat in ea, quemad- I° enim, ut dicit PHILOSOPHUS P h y s i c o r u m, «est principium generatio- modum carentia formae elementi est in materia corporis caelestis, si in eo nis per accidens, et hoc respectu generati». «Sed tamen necessarium 20 sit materia, praeter I hoc, quod in materia caeli non est aptitudo, B 4C A 153'" generationi», ut dicit ibi COMMENTATOR, uia, ut dicit, «generatio I fit ex q appetitus aut potentia ad formam elementi, neque quantum est ex parte non ente per accidens, id est ex subiecto cui accidit quod in eo sit privatio 50 substantiae materiae sicut neque quantum est ex parte privationis, in rei quae generatur», et si privatio formae non praecederet in subiecto, materia vero corporis gloriosi, ut dictum est, manent illa, quantum est ex non generaretur ex eo. Sed, ut dicit PIllLOSOPHUSin fine libri, «privatio parte substantiae materiae, licet non quantum est ex parte privationis. multoties imaginabitur ad maleficium» COMMENTATOR:«Magis destruere 25 Et cum dicta dispositio infusa sustulerit illam dispositionem defecti- vam, per hoc se ipsa ponit immortalitatem, et sic, destructa inimica ABCDHIS 55 morte, «induit immortalitatem, et corruptibile induit incorruptionem», I C 63 secundum quod dicit ApOSTOLUS,I° < Ad> Corinthios, XVo, Ita 00 li] poni sed in li corr. C 00 Quare] Quia C I causam corruptionis] inI'. S 2 si] sed BCI·IIS 7 corruptibili] corporali corruptibili S 8 erit] ruerit BCDHIS quod, stante dispositione illa, non plus corpus gloriosum est in potentia II nec]neque I 16 ista]illa I 18 naturalis]et addo B 18 existens... «Privatio] om. (hom.) sed suppl. i. m. ai. man. C 20 tamen] cum B 23 si] om. S ABCDHIS 00 cr. ARIST., e an., I, c. 5 (in ALBERTI D MAGNI omm., ed. C\. STROICK, 56, I.78-82ct C p. p. 61, I.73-81; in AVERROIS Comm., ed. St. CRAWFORD, 120,I.3-p. 127,I.5; lunt., Supp\. p. II, r.45E-47F; 41Ib8-30). 18-20 ARIST., Phys., I, c.7 (Iunt., IV, f.39E, F; 29 habet ... privationeJex privatione habet S 37 gloriosae] i. m. S 42 potentia] 190b27). 20-(p.277,)31 AVERROES, hys. I Comm. 66 (Iunt., IV, f. 39H). P potentiae BCDHI (sed in potentia corr.) S 55-56 et ... immortalitatem] om. (ham.) B 21-23 Ibid. (lunt., IV, f. 39F). 24-25 ARIST.,Phys., I, c.9 (Iunt., IV, f.45E; 192a14- 15); in ANON., uc/. Aris/., (ed. J. HAMESSE, 33). A 2, 25-26 AVERROES, I Comm. Phys. 26-28 Op. ei/., 81 (IUlii., IV, f.46E). 35-36 cr. ARtST.,De gen. eI corr., I, C. 2 (Iunt., V, 80 (lunt., IV, f.45L). f. 350C-D; 317a 17-3I); I, C. 4 (lunt., V, r. 354E-L; 319b6-320a7). 55 I Cor., XV, 13. 278 QUODLIBET IX QUAESTIO17 279 ad formam elementi aut alterius mixti, quam ipsum caelum, nisi quod H5 perfectionem corporis humani, ut patet ex dictis, bene tamen tollit caelum nec quantum est ex substantia materiae suae, ullo modo habet aliquid I quod est defectus et imperfectionis naturae elementaris, et in hoc H 81 potentiam ad formam aliam, quam tamen habet aliquo modo corpus 60 eam amplius perficit. gloriosum quantum est ex parte substantiae materiae suae, ut in hoc differens sit immortalitas et incorruptibilitas in caelo et in corpore I 193" glorioso. Unde, quia nihil patitur nisi quod per privationem I est QUAESTIO 17 contrarium et in potentia, ideo, qualescumque sint actiones in tali corpore, sive ab intra sive ab extra, non plus patietur quam modo patitur 65 UTRUM. SUPPOSITlS FUNDAMENTIS PHILOSOPHI. NECESSE SIT sphaera lunae a calore ignis quem in sua concavitate continet. Et per hoc PONEREQUODSEMPERFUERITHOMO,ET HOMOAB HOMINE, corpus huiusmodi simpliciter factum est impassibile et incorruptibile, et EX PARTEANTEIN INFINITUM homo secundum ipsum simpliciter immortalis et incorruptibilis, «non quia», ut dicit AUGUSTINUSXIIIo D e c i v i t a t e D e i, cap.o 23°, «corpus, I Circa secundum arguitur quod homo habet generari ab homine in Zucc. quod de terra factum est, non ipsum erit, sed quia dono caelesti iam tale 70 infinitum ex parte ante secundum fundamenta ARISTOTELIS,quia dicit in erit, ut etiam caelo incolendo, non amissa natura sed mutata qualitate, VIIo I M e t a p h y s i c a e: «Omne quod generatur, generatur I a sibi simili D 24~ conveniat». nomine et definitione», Si ergo iste homo generatus est, ergo ab alio s 79" Et, ut arbitror, dispositio ista qualitas est, reducenda ad naturalem homine generatus est, et ille eadem ratione ab alio, et sic in I infinitum. B 403 potentiam de secunda specie qualitatis, non qua quidem habet agere de IO Contra, XIIo M e t a p h y s i c a e vult quod omnis forma in potentia in facili, a quali denominantur cursor et pugillator, nec quia quis habet non 75 prima materia, in actu est in primo motore. Quod vero est in actu in ipso solum difficile pati, a quali denominatur durum, sed qua habet impossi- motore, in potentia autem in materia, motor ex se sine alio potest ex bile pati, ut dictum est. materia producere. Ergo etc, Bad. 385'M Concedendum est ergo primum argumentum. 15 I Dicendum quod sententia PHILOSOPHI fuit quod, sicut species rerum Bad. Et similiter secundum, quod «dispositio illa quae est dos, non est ab HO non habent esse extra intellectus I notitiam nisi in singulari unico aut A 15" aliqua corporali natura caelesti aut elementari». pluribus, I sic nec habent causari nisi in eisdem. Et bene dixit in hoc. Sed ZUCC. Ad tertium, quod «non est ab anima, quia ipsa non tollit naturam species illas quae subsistunt in unico individuo tantum, nec generabili nec elementarem», dicendum quod verum est quantum ad id quod est de corruptibili, posuit aeternas, non causatas ab aliquo ut a principio natura et perfectione substantiae elementaris, quia tunc diminueret 20 productivo: secundum enim quod dicit XIIO M e t a p h y s i c a e, caelum ABCDHIS ABCDHIS 63 patitur] pura BCD (sed exp. er patitur i. m. ai. man.) HFS 65 intra] intro(?) sed in 86 defectus] con! A 2-4 Utrum ... infinitum] (er. supra, p. 269, 8-10) 8 nomine] intra corr. D 65 patietur] ponatur B (sed in patietur COIT.) D (id.) HI (sed exp. er con! proprer arramenri maculam A 9 ergo2] sup. lin. D 10 Contra] Com menta tor patitur sup. lin.)S 65 patitur] pura BCDHIS 66 calore] colore D 67 est] addo i. m. ai. man. D 1I ipso] ipsa A 1I motore ... in] i. m. man. COIT. A simpliciter addo sed deI. A 71 etiam] non amissa natura addo sed exp. A 12 materia] et in motore in potentia addo sed dei. A 17 nisi] om. S 18 nec2] vel 71 ineolendo] lac. in qua incolendo ser. man. COIT. A 73 ista] illa I 75 quis] aliquis I aut? B 19 causatasJ creatas S 76-77 impassibili] impassibile S 7-8 Cr. ARIST., Me/ap"., VII, c.8 (lunt., VIII, r.l77F; 1033b29-32); AVERROES,Me/ap". 67-72 AUGUST., De eiv. Dei, X III , c.23 {CC lat. 48, 405, 1.7-10; CSEL 40,647,1.26- VII Comm. 28 (lunt., VIII, r. 187E). 10-11 ARIST.; non inveni, sed citatur in ANON., (p. 648,)3; PL 4 I, 396). 80-8 I Cr. supra, p. 269,13-270,17. 82-83 Cr. supra, Aucl. Aris/. (ed. J. HAMESSE,1,283). 20-21 Cr. ARIST., Me/ap"., VII, C. 7 (Iunt., VIII, p. 270, I8-20. 82-83 Cr. supra, p. 270,2 I-22. r. 316L, 320L; 1072a 19-23, 1042b 10-14). 280 QUODLIBET IX QUAESTIO 17 281 non habet causam in esse sed in motu. Species vero generabilium et desinit species esse. Et secundum ipsum hoc modo non sic species incipit corruptibilium secundum rationem speciei similiter non posuit produc- esse, quin semper praefuit, nec sic desi-Inet esse, quin I semper postmo- S 79' tas, nisi prout habent esse in suis individuis per generationem, quorum dum erit. Equus enim simpliciter, etsi incipit esse per generationem huius H 81 causam proximam praeter generans particulare in propagatis posuit equi, praefuit tamen in alio generante ipsum, et si desinit esse in uno per caelum, ita quod species ipsa a Deo nullo modo habeat quod sit causata 25 55 mortem eius, manet tamen semper in alio generato vel ab ipso vel ab alio. ab ipso, nisi pro quanto generatur in suis individuis, et hoc nisi mediante Et sic, licet quodlibet individuum sub tali specie sic sit causatum, quod caelo ex materia individuali determinata, per quam species in individuis non praefuit sed penitus esse incepit, et similiter species in illo, non tamen individuari habet et plurificari. sequitur quod ipsa species sic esse coeperit quod penitus non praefuit. Bad. 385'° I Sed a caelo secundum communem cursum aliter I posuit species Falsa est enim illa propositio quae dicit quod species illa est nova, et esse Zucc. 115'" perfectorum generari in suis individuis, aliter vero imperfectorum ex solo 30 60 incepit cum penitus non praefuisset, cuius quodlibet individuum in caelo agente in materia vim seminalem absque particulari generante praeterito novum erat, et sic coepit esse quod non praefuit penitus. Licet simili in specie posuit posse ex materia exire de potentia in actum, enim quodlibet individuum sic esse coeperit quod penitus non praefuit, postquam des ierat esse in omnibus suis individuis. Unde, loquendo nullum tamen eorum secundum PHlLOSOPHUM sic esse coepit, quin aliud, de tali vi generata in putrefactis a caelo, dicit in IVo Meteoro- a quo esse coepit, praefuit. Species autem non habet esse, fuisse vel fore r o r um: «Calor disgregans naturalis cum fit, constare facit disgregata. 35 65 solummodo per esse aut fuisse aut fore unius individui, sed cuiuslibet In caelo enim contingit aliquando fieri aliquem aspectum et circulatio- indifferenter. Est enim propositio illa similis quae dicit: «Omne praeteri- nem quae prius non erat, quorum effectus proprius est aliqua species tum, sive propinquum sive remotum, determinatam distantiam habet ad generabilis et corruptibilis.» praesens, quia est aliquod tunc. Ergo totum tempus praeteritum est Species vero perfectorum non a solo caelo, absque particulari generan- finitum». Cui respondet ARISTOTELES in IVO P h y s i c o r u m dicens quod, te simili in specie, posuit exire in suis individuis de potentia ad actum: 40 70 licet quodlibet 'tunc' sive tempus praeteritum sit finitum, quia I tamen in Zucc. «Sol enim et homo generant hominem», ut dicit IIO P h y s i c o rum. Tales tempore est accipere tunc ante tunc, et praeteritum ante praeteritum in C 64" autem species posuit PHlLOSOPHUS sempiternas, et I numquam defuisse, infinitum, ideo non est totum tempus praeteritum finitum. Componi tur sed causatas tantum, non abstractas absque individuis et extra intellec- enim ex finitis quantitate, numero autem infinitis, et ideo in infinitum tum existentes, non sic quod singula species subsistat in aliquo individuo habuit esse praeteritum ante praeteritum. sempiterno causata, sicut subsistunt species caeli et intelligentiae, sed 45 75 Sic et, licet nullum sit hominis individuum quin esse coeperit cum prius quia semper unum individuorum generatum est ab altero semper in non fuisset, quia tamen individuum hominis est ante individuum in praeterito, et similiter generabitur in futuro. Et similiter species ipsa in infinitum secundum PHILOSOPHUM, ideo secundum eum homo non quolibet eorum ita, quod numquam sic coeperit esse quod non praefuit, incepit esse cum I penitus non praefuisset, sicut nec tempore. Et est simile O 245 B 391" nec desinet esse quod non erit I in posterum, et, quolibet individuorum de partibus temporis et individuorum hominis, qUia, sicut tempus Bad. 386'° in-Icipiente esse in ipso, incipit species esse, et desinente esse in ipso, 50 80 praeteritum simpliciter habuit esse per quodlibet tunc, sic et homo. Et ABCOHIS ABCOHIS 51 sic] i. m. S 51 species incipit] in\'. S 52 nec] non BS 54 desinit] desinet S 23 in] sup. lin. B 31 agente ... seminalem] i. m. man. corI'. A 31-32 generante 59 dicit] con! A 60 cuius] cuiusmodi CH 62 coeperit] coepit BC 71 accipe- simili] om. C 32 simili] simile O 33 desierat] desiderat S 35 fit] sit BCHIS re] recipere S 72 infinitum] finitum C 72 ideo ... finitum] i. m. l11an.COIT.A om. 37 quae] qui O 37 effectus] ('an! A 39 non] i. 111. ai. man. C 48 praefuit ... (hOI11.) S 73 finitis] in addo sed exp. A 75-76 individuum ... ante] iler. I non] om. (ham.) I 49 quolibet] quodlibet B 50 desinente] desinent BC (sed -e addo 78 simile] similiter S 80 esse] i. m. l11an.corI'. A sup. lin. ei -nente res('/'. i. m. ai. l11an.)H desineret O desineret O desinet S desinit I 63-64 Cr. ARIST., Ph)'s., IV, c.13-14 (Iun!., IV, r. 195L-200L: 222a 10-223a 15). 35-39 Cr. ID., Meteorol., IV, C. 11 (Iunt., V, r. 4860-E; 380b 7-22). 41 ID., Phys., II, 70-74 Cr. op. cil., VI, c.2 (Iun!., IV, f.2570-259E: 233a 17-b 14). 75-(p.282,)81 Cr. c.2 (Iun!., IV, r. 581: 194b 13) in ANON., AUCI. Arist., ed. J. HAMESSE, 2, 65. op. ('il., VII, C. 1 (Iun!., IV, r. 3080-311 H: 242a 15-243a 2). 282 QUODLIBET IX QUAESTIO 17 283 similiter species quaelibet per quodlibet individuum suum. Et ideo generari a solo caelo et species reparari, omnibus individuis suis aliquan- secundum PHILOSOPHUM species equi non sic incepit esse quin semper do corruptis, I adhuc eadem ratione non contingeret ponere primum Zuce praefuit, quia numquam incepit esse I unum individuum eius quin aliud individuum, quia intinities secundum PHILOSOPHUM quaelibet species praefuit in infinitum, quoniam speciei inceptio simpliciter non potest talium fuisset corrupta omnino et iterum reparata. argui ex inceptione unius aut cuiuslibet individui sui secundum se, cum 85 15 I Omnia ista ex falsa suppositione procedunt, scilicet quod species Bad. non praefuisset, sed solummodo ex alicuius individui eius inceptione, rerum sunt aeternae, et nulla nova nisi quatenus dependet in esse ab cum nec ipsum nec aliud individuum illius speciei praefuisset: cum individuis generabilibus et corruptibilibus, quod nec rerum naturae nec praecedent i enim speciei inceptione bene stat speciei aeternitas, Ilicet non rectae rationi concordat. cum ista, ut patet ex dictis. De creatura enim simpliciter alias saepius declaravimus quod non Et sic secundum PHILOSOPIIUM, caelo et elementis existentibus sempi- 90 20 potest fuisse aeterna. Si enim potuisset fuisse aeterna, absque inconve~ ternis, equus potuit generari ab equo praecedente et et homo ab homine niente ex natura rei poni posset ab aeterno fuisse. Et si fuisset ab aeterno, in infinitum absque omni repugnantia I naturae rei, ut non sit omnino cum secundum PHlLOSOPHUM «111 aeternis 11011 differunt esse et posse», ponere primum hominem aut primum equum. Immo, quod plus est, impossibile fuisset ab aeterno actum fuisse distantem a potentia, et sic secundum PHILOSOPHUM impossibile est in quacumque specie aliquod impossibile fuisset ipsam incepisse de novo, quia per infinitum tempus individuum ponere quod non praecessisset aliud eiusdem speciei, et hoc 95 25 praecedens actus fuisset distans a potentia. Et sic ex alibi determinatis sive in propagatis, in quibus non potest unum procedere de potentia ad supponimus impossibile quod ponantur caelum, elementa, et cetera actum nisi per aliud praecedens suae speciei, sive etiam in aliis, quorum quorum species subsistit in unico individuo, fuisse semper et ab aeterno. individua produci possunt virtute caeli solius. Cuius ratio est secundum De quo non quaerit ista quaestio, sed, supposito quod illa fuerint ab PHILOSOPHUM quod primum agens et movens semper est et semper fuit aeterno, utrum secundum fundamenta ARISTOTELlS necesse sit ponere S 80" agens et movens. I Ex quo I ergo egit et movit tempore in finito, 00 30 quod homo generaverit hominem semper ex parte ante in infinitum. H 81" impossibile est quod habeat nunc aliquam virtutem aut dispositionem Ubi duo sunt consideranda: primum si, omni homine aut I equo B 391 sive I aspectum producendi aliquod individuum, quin prius habuerit corrupto incendio aut diluvio, virtute caeli possent reparari de terra; consimilem virtutem producendi simile, quod et eadem ratione produxit, secundum, si secundum naturam rei possit poni, caelo existente aeterno, et hoc infinities in infinito tempore quod praecessit. hominem semper fuisse ab homine, equum ab equo, absque aliquibus Ut ideo secundum ipsum quaecumque species, quaecumque opiniones 35 primis equis et primis hominibus, ante quos nulli. aut leges, religiones, sectae aut haereses sunt modo, infinities praecesse- De primo istorum dat I ARISTOTELES dubiam sententiam, ubi dicit, IlO Bad.: runt, et circulariter eaedem specie revertentur in futuro, et qualitercum- p o I i t i c a e in fine, verisimile primos, sive terrigenae erant, sive ex que nunc sunt, talia infinities futura sunt, et similiter praecesserunt, corruptione quadam salvati sunt, similiter esse et contingentes et insensa- quamvis eorum propter antiquitatem non restat memoria. Et sic, si tos. Et probat per hoc antiquas leges esse mutandas, eo videlicet quod omnes species quarum individua generantur per propagationem, possent IO 40 homines illi per quos primo civitates sunt constructae et leges institutae post universalem destructionem viventium veluti diluvio ig-Inis aut aqua, H 81' ABCDHlS ABCDHIS 90 sic] sup.lin. B 91 equus] equo addo sed ab addo i. m. ai. man. C 92 omni] om. C 98 Cuius] Cuiusmodi C 5 opiniones] operationes sed dei. et opiniones i. m. man. corr. A 17 generabilibus] generalibus sed in generabilibus COIT. S 22 cum] tamen S 7 eaedem] eodem D 7 qualitercumque] qualiacumque BCDI (sed in qualitercumque 23 distantem] ab aeterno addo sed dei. A 30 in] sup. lin. S corr.1) S 8 nunc] non C (sed dei. et nunc i. m. ai. man.) 19-20 cr. HENR. DE GAND.• QI/odl. /, qq.7-8 (ed. R.MACKEN, p.27,1-46.78; ed. 1518, 81-89 cr. ID., Metaph., X, c.8-10 (TransI. anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p.201, f.4rP-5rV; ed. 1613, I, p. 7ra-9vb); III, q.16 (ed. 1518, f. 77rD-78rF; ed. 1613, I, p.122va- 15-203,22; Iunt., VIII, r. 272A-275M; I057b 35-1059a 14); ID., De gener. et corrupt .• I, C. 5 123vb). 22 ARIST., Ph)'s., III, C. 3 (lunt., IV, f. 99H; 203b 30); in ANON.. AI/c/. Aris/., (lunt., V, r. 356C-G; 320b 12-25). 98-4 Cr. ID., Phys., VII, c.I-2 (Iunt., IV, ed. J. HAMESSE, 2, 103. 36-39 Cf. ARIST., Polit .. II, c.12 (TransI. Moerbeke, ed. r. 308D-3111; 242a 13-243a 6); op. cit., VIII, C. I (lunt., IV, f.348G-L; 252a 10-a16). F. SUSEMlflL, p. 144, I. 4-7; 1273b 30-34). 284 QUODLIBET IX QUAESTIO17 285 erant qualescumque in moribus et fatui sensibus, propter quod leges quod nec animalia perfecta plurima, quorum fetus indigent nutritione irrationabiles instituerunt, et hoc sive post illam universalem destructio- parentum, a stellis generari possunt. Propter quod, quamvis stellae A 154" nem fuerint I illi homines terrigenae, id est geniti de terra a sole, quod sufficienter movent ad species mixtorum inanimatorum et terraenascen- S 80'b quaerit quaestio nostra, sive ex corruptione universali in qua totum 45 75 tium et pJantarum, et similiter animalium in corpore consimili um ut sunt D 246" genus humanum perierat, salvati I sunt, sicut Noe salvatus est per arcam serpentes et vermes, et similiter aliorum imperfectorum non multum tempore universalis diluvii aquae et Deucalion per ascensum montis dissimilium, sicut sunt mures et vespertiliones, tamen non sufficienter tempore diluvii ignis quod fuit in Graecia. movent ad specIes animalium perfectorum, nec In homine ad tam Bad. 386'R I Dicunt autem aliqui, tenentes unam partem videlicet, quod virtutes nobilem formam mixti, qualem requirit sibi subiectam in corpore quod caeli et stellarum commixtae viribus elementorum omnia formant et 50 80 debet informare anima rationalis. perficiunt, et quod non indigetur propagantibus nisi propter commodius Propter quod ponendum est quod, quantumcumque fuerit diluvium et frequentius generari, quemadmodum expertum est de muribus primo aquae aut ignis, semper Deus aliquibus hominibus providit salvatio nis generatis de terra, qui postmodum generant propagando. remedium unde alii propagarentur, et quamvis ponamus numquam I H 82 Sed quidquid sit de aliis, hoc nullo modo potest poni de hominibus, diluvium generale fuisse nisi aquae tempore Noe, nec futurum esse nisi Zucc. 115'b quoniam non minus perfecti generan-Itur homines propagatione quam 55 85 ignis in die iudicii, et hoc non naturaliter, sed potius miraculose. generarentur a stellis, quia meliora fomenta interiora dant propagantes I De secundo ergo praemissorum restat perscrutandum, dicendo quod Bad. I quam darent stellae. Sed videmus tantam imbecillitatem in statim j PHlLOSOPHUS, uamvis secundum praedictum modum ponat hominem ab q C 64" generatis a propagantibus, quod, I nisi foveantur exterius arte et ingenio ,I homine procedere in infinitum ex parte ante, tamen cum hoc I ponit quod S 80" propagantium, inedia et fame eos mori necesse est. Et sic, etiam si naturaliter, simpliciter et essentialiter semen potius procedit ab homine generarentur a stellis, quia in consimili imbecillitate aut maiore ab illis 60 90 quam homo ex semine. Dicit enim XIIo M e t a p h y s i c a e, in reprehen- generari necesse esset, cum non haberent foventes, mori eos necesse esset dendo illos qui dixerunt quod principia rerum I non sunt bonum aut I 194' priusquam ad perfectionem pervenirent, et sic per generatos a stellis nobile, quia sunt imperfecta, ut rerum semina, sed bonum et perfectum est genus humanum reparari non posset. in illis quae sunt ex eis, quia sunt entia perfecta, ut plantae et animalia. Et quod amplius, cum natura secundum PIIILOSOPHUMnon deficit in Contra quos dicit sic: «Non est verum quod aestimam», quia imperfecta, necessariis, si stellis esset indita a natura vis hominum generati va, 65 95 ut semina, non sunt absolute principia perfectorum, sed e converso. providisset eis de foventibus eos post generationem. Quare, cum in hoc «Semina enim ex quibus sunt entia perfecta, sunt ex aliis praecedentibus non providit eis, non est ponendum quod habeant naturam generativam perfectis. Primum enim», ut dicit, «non est semen factum, sed I aliquid Zucc. B 391'b hominum. Et hoc consimili ratione qua I probat PHlLOSOPHUS fine D e in perfectum, verbi gratia quod hominem oportet esse ante sperma, non illud a n i m a quod a vi vegetativa non habet esse principium motus secundum quod fit ex hoc, sed aliud ex quo fit semen». Ut secundum hoc oporteat locum, quia tunc natura providisset plantis, in quibus est vis vegetativa, 70 00 hominem esse ante sperma, non illum qui fit ex spermate, sed alium ex instrumenta quibus moverentur localiter, et eadem ratione probatur quo fit sperma. I Ex quo patet quod, quamquam PHILOSOPHUSiste ex fundamentis suis Bad.: quibus principali ter innitebatur, non posuit hominem ante quem nullus, ABCDHIS ABCDHIS 42 qualescumque]-s- sup. lin. A 44 fuerint] fuerit S 46-47 aquae ... diluvii] om. (ham.) S 49 partem] om. D 58 arte] om. D 59 propagantium] quod addo 72 indigent] indigeret CI 73 generari] non addo sed exp. A 75-76 in ... aliorum] ABCDHIS 59 est] om. D 61 generari] vel generati D 62 perfectionem]eos 'I om. (ham.) S 75 consimiliumJcon- sup. lin. A 81 aut] et S 84 nec] neque I addo sed exp. C 67 naturam] materiam I 70 quibus] constituis addo sed exp. C 86 dicendo]dicendumS 88 ante] om. C 90 in] om. S 2 iste]ille I 3 non] om. S 49-53 Non inveni. 68-71 ARIST.,De an., III, c.9 (in ALBERTI AGNIComm., ed. M CI.STROICK, 229,I.79-82;in AVERROIS p. Comm., ed. St. CRA WFORD, 511,I. I-p. 512, IO; p. 90-99 ARIST.,Melaph., XII, C. 7 (TransI. anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p.214,23-215,5; Iunt., Suppl. II, f.191 B; 432b 13-19). lunt., VIII, f.3231; 1072b30-1073a3). 286 QUODLIBET IX QUAESTIO 17 287 sed semper fuisse hominem ante hominem, et hominem ex spermate et hominem aut plures immediate factos a Deo, ante quos nulli, et a quibus sperma ex homine in infinitum, hic tamen ipsa veritate coactus aperte 35 ceteri. Quare, cum homo unus vel plures iidem numero non potuerunt A 154'b ponit quod secundum veritatem I et naturam rei simpliciter et naturaliter facti fuisse ab aeterno, quia certa est periodus totius vitae generabiJis et homo prius factus est semine, et hoc essentiali, non accidentali ordine, ut, corruptibilis, necesse est ergo huiusmodi individua a Deo esse incepisse, licet hoc semen praecedat hunc hominem factum ex illo, hoc non est nisi cum nec ipsa nec alia individua hominis praecessissent. Et eadem ratio quia hoc semen praecedit alius homo ex quo habet esse illud semen, ut est de omnibus perfectis, quae immediate a caelo produci non possunt. Et B 404" secundum hoc, quemadmodum iste homo praecedit I illum accidentali- IO 40 sic necesse est species omnium talium incepisse, cum prius non fuissent. ter, et similiter accidentaliter praecedit hoc semen hunc hominem qui I Non est ergo verum, quod dictum est supra secundum PHILOSOPHUM, Bad. factus est ab illo, quamquam homo simpliciter praecedat semen simplici- species generabilium et corruptibilium non esse causatas nisi per genera- ter essentiali ordine. tionem unius ab alio, et a caelo ex potentia materiae. Immo necesse est Quare, cum ita sit in rerum natura quod prius ordine essentiali non ipsas immediate causari a Deo in aliquibus suis individuis, et tunc primo habet fieri naturaliter ex posteriore, sed e converso - id enim ex quo fit 15 45 ex semine illorum cum virtute caeli produci individua consimili a specie ex alterum, in quantum huiusmodi, est principium illius quod fit ex eo -, materia, et aliter non. Et per hunc modum, < cum> in diversis actus o 246'b species ergo hominis aut equi I simpliciter non habet fieri ex semine simpliciter praecedat potentiam, licet potentia in hoc praecedat actum in simpliciter hominis aut equi, licet non nisi in individuis eorum, sed e illo, ut, licet potentia in hoc ovo praecedit tempore actum in gallna ex illo converso, exigente hoc ordine essentiali. Quare, cum, licet in ordinatis generata, et sic tempore praecedit potentia actum et actus in hac gallina Bad. 384'T accidentaliter processus potest ire I in infinitum, in essentialiter tamen 20 50 potentiam in ovo, ex quo alia gallina est generanda, hoc tamen non I B 404 ordinatis, ut probatur 11° M e t a p h y s ic a e, necesse est ponere statum, procedit in infinitum, immo necesse est stare in gallina quae non habet quantum est ergo de ratione specierum hominis et seminis et individuo- esse ex ovo, sed quae praecedit omne ovum et omnem gallinam rum ipsorum, simpliciter status est, ut non semper procedit homo ex . generatam ex ovo, et sic actus simpliciter necessario praecedit potentiam C 64'b semine et semen ex homine, I sed simpliciter semen ex homine, et hoc in tempore. Quod etiam ipse ARISTOTELES testatur esse necessarium, ubi aliquo individuo, hoc semine procedente ex isto homine qui non processit 25 55 dicit, IXo M e t a p h y s i c a e quod, licet in eodem secundum numerum Bad. 387'v ex semine. I Simpliciter ergo productionem hominis facti ex semine, sicut quod de potentia procedit ad actum, potentia tempore praecedit actum, et productionem seminis, reducere oportet ad productionem hominis idem tamen secundum speciem in aliquo individuo existit in actu H 82'b facti non ex semine, et ideo ex aliqua alia causa sua efficien-Ite priusquam aliquod aliorum existit in potentia, dico materiae, ut ex qua immediate, aut caelesti corpore aut aliqua alia. aliquid procedit de potentia in actum. Non caelesti corpore, ut iam habitum est. Ergo a Deo. Et hoc non 30 secundum speciem separatam, sed in aliquo eius individuo, uno vel pluribus. Sic ergo, etsi caelum et elementa essent aeterna, quae in singulis s 80,b individuis facta fuissent a Deo, tamen necesse est I ponere aliquem unUm ABCOHIS ABCOHIS 8 semen] lumen I IO iste] ille I IO praecedit] om. H 14 prius] primum 01-1 37 esse] om. BCOHIS 38 cum] I'el dum A 43 ex] et S 44 causari] causati sed 16 huiusmodi, est] inv. S 23 procedit] vel procedat ( ? -ced') A 24 sed ... homine] in causari eorr. 01. man. C 46 modum] cum {{(Id. CO 46 in diversis] individuis S i. m. man. eorr. A 24 semen] semine B 29 aut] ut iam habitum est (homoioceph. ex 46 modum] cum addo H 46 diversis] COli/ A diversos BC (sed in diversis CO'T.) lin. 30) sed in aut corr. H 33 ponere] fuisse addo S 47 praecedat] procedat sed in praecedat CO'T. S potentium addo sed exI'. H 48 ovo] i. m. man. corr. A duo O 19-21 Cr. ARIST Metaph., II (EAUHWV),C. 2 (ed. G. OARMS. p. 60, 1-74,3; TransI. anon., .• ed G. VUJllEMJN-OIEM, p. 37,11-39,16; Iun!., VIII, f.30E-340; 994a l-b 31); cf. etiam 41 Cr. supra, p.280,29-33. 54-59 Cf. ARIST., Metaph., IX, c.8 (ed. B. BORKE, AVERROES,Phys., VIII Comm. 34 (Iun!., IV, r. 373C-0) et Comm. 47 (Iunl., IV, r. 300K- p.54,1-21; TransI. anon., ed. G. VUlllEMIN-OIEM, p.176, 18-177.14; Iun!.. VIII, L); in ANON., Auet. Arist. (ed. J. I-IAMESSE, , 236). 2 f. 239G-K; I049b 4-27). 288 QUODLIBET IX QUAESTIO 18 289 60 Bad. 387rY I Quod ergo arguitur primo, quod «secundum PHILOSOPHUMhomo Dicendum quod secundum PHILOSOPHUM, Politicae, I° «Nihil aliud semper generatur ab homine», dicendum quod re vera hoc erat de mente quam virtus et malitia determinant servum et liberum, I et nobiles et 024 sua, sed non est verum, ut dictum est. IO ignobiles». Sed hoc non tam aspiciendo ad habitus generatos, quam ad Bad. 387rZ I Ad secundum, quod «formae in potentia in materia sunt actu in naturales dispositiones quibus homines nati sunt suscipere eos, ut motore primo» etc., dicendum quod verum est, appellando motorem 65 habetur 11° E t h i c o r u m, nec tam aspiciendo I ad dispositionem C 65 primum Deum. Omnia enim antequam fiant, sunt actu in eius notitia et huiusmodi ut habita est absolute ab aliquo, quam ut I diu tracta est per I 194 in eius substantia secundum rationes ideales et perfectionales, ut habitum multos medios ab antiquis progenitoribus nobilibus, qui propter natura- est supra, et bene potest ex materia omnia producere immediate, 15 lem nobilitatem qua bene usi sunt in actus nobiles exercendo, et per hoc secundum quod produxit, ut habetur Genesi, I°. Sed hoc non est habitus nobiles acquirendo quibus meruerunt praefici populis, et post I B 40, intentio PHILOSOPHI,qui intendit quod non potest producere aliquid, 70 heredes sui iure hereditario, et secundum hoc PHILOSOPHUS determinat II 82"" qualitercumque existat in ipso, nisi mediante I motu caelesti, secundum quod nobilitas requirit antiquitatem. quod dicit COMMENTATOR, VIIIO P h y s i c o r um: «Voluntas antiqua nihil Cum ergo quaeritur utrum nobilitas generis procedat ab aliquo nobili novum facit nisi mediante alio antiquo»: «scilicet motu caelesti». Et sic 20 vel ignobili, dicendum quod, si loquamur I de nobilitate simpliciter Zucc, argumentum intendit concludere quod motor primus naturali cursu secundum naturam rei, sic non oportet quod nobilis procedat a nobili. mediante caelo posset omnia ex materia producere, ut non sit opus 75 Immo ignobilis natura et moribus bene potest genera re nobilem natura semper hominem generari ab homine. Et est dicendum quod, licet omnia qui bono usu naturae sit vere nobilis habitu, sicut e converso a vere nobil; A 155" I sint actu in primo motore quae sunt in potentia in materia, non tamen potest procedere vere ignobilis, ut iam dicetur. sic, quin oportet ut perfecta sint primo ab ipso producta immcdiate, sicut 25 I Si vero loquamur de nobilitate generis, secundum quam vulgo solent 8ad. : et caelum, et tunc mediante caelo et mcdiantibus perfectis ex materia appellari nobiles, qui saepius secundum rei veritatem multum sunt producit individua consimilia in specie, ut dictum est. 80 ignobiles, sic nobilitas includit antiquitatem. Et tunc distin-jguendum de Bad. initio, quia aut est sermo de initio generis vel de initio simpliciter. Si primo modo, sic dico quod nobilitas semper procedit a nobili. Non QUAESTIO 18 30 enim inchoavit genus nobilitatis ab initio in quocumque genere nobilium nisi nobilis vere, aut aestimatus. Nullus enim ab initio incipit dominari UTRUM NOBILITAS ENERIS G ABINITIOPROCESSERITBIGNOBILI A aut imperare populo, nisi propter aliquam probitatem qua praefertur eis: ABCDHIS Zuce. 117" I Circa tertium arguitur quod nobilis semper procedit ab initio ab aliquo S 81" nobili, quia causa semper nobilior est suo effectu. Quare, quanto quis 12 Ethicorum] Rhetoricorum H 12 nec] neque I 13 absolute] absolutam sed in recedit a primo stipite, tanto est minus nobilis stipite. Ergo etc. absolute CO''I". D ] 3 tracta] tractam sed in tracta cor,. C 15 bene] om. S In contrarium est PHILOSOPHUS R h e t o r i c a e. 11° 19 generis] i. m. mOI1 .. CO'T. A 20 vel] aut BCDHIS 26 qui] quando(?) sed in qui cOr/". D 26-27 qlll ... ignobiles] om. (hom.) B 28 est] om. S 31 enim] est sed deI. eI enim i. m. O A8CDHIS 7 Cr. ARIST.. Rhe/., II, c. 15 (TransI. Moerbeke, ed. B. SCHNEIDER,p. 250, I. 24-(p. 251 )9' 61 Quod ergo] Ad illud quod I 70 qui] quam 8 75 sit] sic 8 78 quin] TransI. anon., ed. ID., p.93,26-94,10; runt., II, r. 39E-G: I 390b 14-31). 8-1O ARI~T ' quoniam B 80in specie] 0111. 8CDHIS 2 Utrum ... ignobili](cr. supra, p. 269,11-12) ;;111., I, c.6 (Tr~nsl. Moerbeke, ed. F.SUSEMII!L, p.24, I. 5-6: 1255a39-b li: -12 cr. ID:, E/IL N/c., II, C. I (TransI. Grosseteste, ed. R.A. GAUTHIER, p. 163,5-164,22: 61-62 Cr. Sllpl'll. p.279,5-9. 64-65 Cr. Sllpl'll, p,279,10-11. 67-68 cr. SUpl'll, ;;a 05 I. antiqUIssima, ed. ID., p. 5,5-6.25: lunt., lII, r. 18B-H: Il 03a 14-b 25). p. 279,15-280,28. 69 cr. Gen., I. 1-31. 72-73 Non inveni, sed er. ANON., Auc/. -18 cr. ID., Rhe/ .. II, c. 15 (TransI. Moerbeke, ed R.A. GAUTHIER,p. 250,28-29' Transi Aris/. (ed. J. HAMESSE,2, 237). anon., ed. ID., p. 30-31: lunt., II, r. 39E: 1390b 18-19) ... 290 QUODLIBET IX QUAESTIO18 291 par enim in parem nullum debet habere imperium. Unde Nemrod, posteris loco parentum, veluti vere boni et nobiles similes parentibus, secundum MAGISTRUMHISTORIARUM,primo sibi subiecit populum prop- consuetudine in hoc sequente naturam. ter quod dicitur fuisse venator robustissimus, hoc est bellator for- 35 Nititur enim natura proles assimilare parentibus, non solum in H 82'" Itissimus. Qui si vere nobilis fuit, ut probitate sua, primo incepit dominari 65 dispositionibus corporis, sed etiam animae, ut pulchri generent pulchros, in regno Assyriorum et accepit uxorem sibi in nobilitate respondente. turpes generent turpes et iracundi iracundos, mansueti mansuetos, licet Zucc. 117'" Natu-Iraliter genuerunt prolem nobilem, dicente PHILOSOPHO in IO in hoc frequenter propter occurrens impedimentum deficit. Propter quod p o Ii t i c a e: «Ex ambobus divinis, id est virtuosis et nobilibus progenitri- continuo PHILOSOPHUSsub-/dit dicens: «Natura autem vult hoc .lacere, C 65 cibus radicibus, quis utique dign[(icabit adicere servum, scilicet generari ex 40 multoties tamen non potest», quia, ut dicit in lIa R h e t o r i c a e «quod illis?» Quasi dicat: nullus. Cuius rationem subdit: «Dign!ficant enim, id 70 quidem in pluribus non accidit nobilibus, sed sullf multi levis valoris». Unde est: dicunt homines et iustum esse, quemadmodum ex homine hominem et dicit CHRYSOSTOMUS, ubi supra: I «Si autem ambo .Iilerint aequales, Bad. ex bestiis bestiam .fieri, sic et ex bonis bonum». Et hoc quia mores boni aliquando.fit ut de bonis parentibus mali e.\'NlI1l/ilii, aut de I malis boni, sed D 2' S 81'" et nobiles informant nobiliter virtutem imagina-Itivam, quae hora con- raro», quia hoc est praeter naturae intentionem. Unde continuo subdit: ceptus, cum habetur affectio ad prolem generandam, in tenerem mate- 45 «Ecce regula est humanae naturae ut omnis homo nascatur duos oculos riam imprimit secundum conditionem imaginationis dispositionem ad 75 habens et quinos digitos, aliquando tamen nascitur homo se.\' digitos habens procreandum fetum secundum naturalem dispositionem respondentem aU! oculos omnino non habens. I Sicut ergo extra naturalem regulam H 8: nobilitati generantium. Et hoc ideo quia anima simpliciter non solum se naturae raro evenit ut de formosa nascatur deformis, sic extra regulam habet ad corpus ut forma ad materiam aut ut movens ad motum, sed ut naturae raro procedit ut dissimilis nascatur/ilius parentibus». artifex ad artificiatum. Sicut enim artifex mediante forma exemplari artis 50 Multoties ta-Imen accidit, ut per malam consuetudinem et pravam Zuce per instrumentum consimilem speciem imprimit artificiato, sic anima 80 disciplinam non sequantur naturalem dispositionem impressam a paren- forma nobili virtutis et probitatis affecta, per virtutem generativam in tibus, et sibi contrarios habitus adgenerant, ut licet naturaliter essent calore naturali, ut per instrumentum, similem aut respondentem disposi- nobiles, usu et habitu facti sunt ignobiles et solum nobiles sunt vulgi tionem corporalem imprimit nato, cuius dispositione habetur et inclina- opinione, et generant proles minus nobiles secundum dispositiones tur anima ad consimilem acquirendam, secundum quod oves Iacob per 55 corporales, quam ipsi erant geniti a suis genitoribus, et sic vadit nobilitas B 404'" imagines receptas a virgis conceperunt fetus respondentes I in colore 85 in defectum si filii I in pravis moribus imitantur parentes. S 81" Bad. 387'c imagini. I Quod ibidem in G los s a exponens AUGUSTINUS dicit: Sicut e converso, cum sequuntur in usu nobilitatem quam acceperunt a A 155'b «Inhaeserat animae discolor phantasia ex contuitu I variarum virgarum parentibus, transfundunt in posteros et maiorem quam habebant in se per oculos impressa». Hinc dicit CHRYSOSTOMUS, Super ipsis, si tamen geniti sunt a parentibus ambobus nobilibus, quia mixta M a t t h a e u m, XXIIIo: «Quales fuerunt parentes, tales erunt et nati». Et 60 virtus utriusque nititur similem impressionem facere in fetum, et nobilita- ex hoc procedit quod filii bonorum et vere nobilium honorati sunt a 90 tem amborum genito rum proli immittere. Ut ex hoc filii nobilium semper sunt nobiliores parentibus, nisi degenerent, et tanto nobiliores quanto ABCDHIS ABCDHIS 36 primo] om. S 36 incepit] inciperet S 50 ad] om. BCDHS 50 artificiatum] artificatum S 52 forma] formae B 54 cuius] cuiusmodi H 54 dispositione] 63 sequente] consequente BCDHIS 65 dispositionibus] dispositione S 65 corporis] dispositioni B 56 imaginesl imaginationes S corporis] om. B 67 impedimentum] impeditum impedimentum D 70 accidit] autem S 70 levis] levi I 74-78 regula] conl I 79 tamen] tantum B 33-36 PETRUS COMESTOR,Hisl.-Gen., c.37 (PL 198A-B). 35 Gen. X, 8-10 79 malam] malem S 79-80 et] in S 84 sic] si B 87 in] filios 1Il1d. sed exp. A 39-40 ARIST.,Polil., I, c. 6 (TransI. Moerbeke, ed. F. SUSEMIHL, 24, I.3-5; 1255a37-38). p. 41-43 Ibid. (TransI. Moerbeke, ed. F.SUSEMIHL, p.24, I.7-8; 1255b1-2). 55-57 Cr. 68-69 ARIST.,Polil., I, c.6 (TransI. Moerbeke, ed. F. SUSEMIHL, p.24, I.8-9; 1255b2-4). Gen., XX X, 39. 58 Non inveni 60 Cr. Ma rrIl., XXIII, 31. 60 PS.-IOANNES 69-70 ID., RheI., Il, c.15 (TransI. Moerbeke, ed. B.SCHNEIDER,p.251, 1.1-2; Iunt., Il, CHRYS., pus impe.! in Marrh., hom.45 (Opera Ioannis Chrys., ed D. ERASMUS, p. 706; O 2, r. 39F; I390b23-24). 71-73 Ps. IOANNES IRYS., Opus imper! in MI/rrh., hom.45 O PG 56, 887). (Opera Ioannis Chrys., ed. D. ERASMUS, p. 706; PG 56, 887-888). 2. QUODLIBET QUAESTIO 19 293 292 IX magis recedunt a primis radicibus, si tamen semper ambo generantes sint QUAESTIO 19 nobiles, propter quod dicit PHILOSOPHUS II" R h e t o r i c a e: «Longe in magis quam prope Iacta honorabiliora et magis iactabilia». UTRUMBONUM PROPRIUMMAGIS SITPROCURANDUM QUAM B 405" Si vero alter generantium fuerit vere nobilis et alter non, I tunc, ut dicit 95 COMMUNE I 194'" I CHRYSOSTOMUS, supra: «Si pater jiœrit bonus et mater .fuerit mala, ubi aut pater malus et mater bona, interdum jUii patrem sequuntur, interdum Sequuntur pertinentia ad homines communiter 'ex parte coniuncti ex Zucc. matrem», et tunc minus nobiles sunt quam si ambo nobiles essent et boni. 5 corpore et anima, ubi quaerebantur quaedam pertinentia indifferenter ad Et quamvis sic quandoque sequuntur patrem, quandoque matrem, omnes homines, et quaedam specialiter ad quosdam status hominum. tamen, sicut dicit CHRYSOSTOMUS, «.frequentius est ut nati patrem sequan- 00 Circa primum quaerebantur tria: duo de opere bono et unum de tur», et inde est, ut arbitror, quod nobiles plus reputa nt nobilitatem opere malo. Quorum primum erat de opere bono simpliciter: utrum generis paterni quam materni. bonum proprium magis sit procurandum quam commune; secundum Si vero circa nobilitatem generis loquamur de initio simpliciter, sic IO erat de o~ere b~no ex genere facti: utrum largitio I eleemosynae pro C 65" secundum sententiam PHILOSOPHIn quaestione praecedente tactam i defunct~ ID ~ratl~, ambobus, scilicet dante eleemosynam et recipiente quodlibet genus nobilium infinities potuit < processise > secundum 5 ea~, eXlstentIbus IDpeccato mor-Itali, proficiat defuncto illi pro quo fit; S 81'b carnem a nobili et ignobili simpliciter, et similiter genus nobilium tertIUm erat utrum scandalizans in verbo otioso peccet mortaliter. praecessisse genus ignobilium, et similiter sequi infinities, tam a parte Circa .primum arguitur quod bonum commune magis est procuran- Bad. 388'° ante quam a parte post. Potest enim ignobilis aliquis procrea-Ire vere 15 dum, qUIa est divini us. nobilem et bonum, ut dictum est, et ille nobilis incipere genus nobilium Contra. Ordinata caritas est prius et magis diligere se quam proxi- quod terminatur in aliquo ignobili. Et ille prior ignobilis potuit processis- IO mum. Bonum autem proprium procuratur ex amore sui, bonum commu- se ab ignobilibus secundum genus, et iste secundus ignobilis potest ne I ex amore proximi. Ergo etc. B 405 incipere unum genus ignobilium, ita quod secundum PHILOSOPHUM genus nobile et ignobile in eadem linea sese generantium infinities poterit variari, et ex parte ante et ex parte post. 20 I Dicend.um ~uod hic oportet distinguere et de bono, et de proprio et Bad. : < AD ARGUMENTA> 15 commum, qUIa est bonum temporale quod principali ter pertinet ad c?r~~s I et est bonum spirituale quod principaliter pertinet ad animam, D 247 Bad. 388'E I Ad primum, probans quod «nobilitas semper incipit a nobili, quia ~Imlht~r est. proprium quod includitur in communi et est quod non A 156" causa semper nobilior est causato», dicendum quod hoc verum est in IDcludltur. SI ergo bonum proprium includatur in communi, tunc potius essentialiter ordinatis, ut corpus caeli nobilius est mixto, in accidentaliter 25 procurandum est commune quam proprium quod includitur in commu- H 83'b I autem ordinatis, sicut ordinatur homo generans ad generatum, non ni, aliis eisdem se habentibus. Si vero bonum proprium non includatur in 20 oportet, ut dictum est. co~muni, tunc utrumque bonorum aut est temporale, aut utrumque spmtuale, aut unum temporale et alterum spirituale. ABCDHIS Si primo modo, tunc aut procurans multum indiget proprio et 92 si] sed S 95 vere] sic CS 00-1 sequantur] sequuntur CHS sequutur B 2 generis] humani addo sed dei. A 3 circa] tunc sed dei. eI circa i. m. ai. man. C ABCDHIS 13 sese] semine BCS 17 causa to] causeta(?) sed in causato can. D 93-94 ARIST., RheI., II, c. 15 (TransI. Moerbeke, ed. B. SCHNEIDER,p. 250, I. 30-31; Iun!., 2-3 Utrum ... commune] (er. infra, lin. 8-9) 6 omnes homines] inv. B 7 Circa] II, r. 39F; I 390b 20-21). 96-98 Ps.-IOANNESCHRYS.. Opus impe I! in Mallh., ham. 45 Ad dI 9 procurandum] causandum S .. 20 de2] sun lin B I'" 21 communi .] et est (Opera Ioannis Chrys., ed. D. ERASMUS, 2, p.706; PG 56, 887). 00-1 Ibid. (Opera quo r non mcludltur addo (hamaioceph.: ei supra. lin. 23-24) sed ex p . A A 2' 26' eiSd em ] -s- Ioannis Chrys., ed. D. ERASMUS,2, p. 706; PG 56, 887). 16-17 Cr. supra, p. 288.3-4. sup. m. 6 mcludatur] includitur I 29 aut] sup. lin. man. COIT. A 294 QUODLIBET IX QUAESTIO20 295 proximus modicum indiget communi; tunc proprium magis est procu- 30 quando proprium non includitur in communi, ut dictum est. In casibus randum. Aut procurans modicum indiget proprio et proximus multum vero in quibus commune magis est procurandum, procurare commune indiget communi; tunc commune magis est procurandum. Aut mediocri- non tollit quin caritas a se ipso incipiat, quia hoc non I facit nisi quia in S 82'" Zucc. 118'b ter indigent, et sic citra extremam necessitatem ambo; I tunc, ut arbitror, 1>5 communi includitur proprium. adhuc commune est magis procurandum, quia, etsi in communi bono temporali non includitur proprium temporale, non tamen potest esse 35 quin proprium spirituale includatur ex merito procurantis, et proprium QUAESTIO 20 spirituale magis procurandum est, aliis eisdem se habentibus, quam proprium temporale. UTRUM LARGITIOELEEMOSYNAERODEFUNCTOIN GRATIA.AMBOBUS. P Si vero utrumque bonum sit spirituale, tunc proprium magis est SCILICETDANTEELEEMOSYNAM RECIPIENTE ET EAM.EXISTENTIBUS procurandum, quia modicum boni gratiae aut gloriae propter aeternam 40 IN PECCATOMORTALI.PROFICIATDEFUNCTOILLI PROQUo FIT eius perseverantiam magis debet quilibet velle sibi quam maximum proximo, quemadmodum potius debet velle solus salvari et omnes alios 5 I Circa secundum arguitur quod eleemosyna elargita existenti in peccato Zucc. damnari, quam e converso. I mortali, ab illo qui similiter est in peccato mortali, non proficit defuncto A 155' Si vero unum bonorum sit spirituale et alterum temporale, aut ergo pro quo elargitur, quia datum non placet ex dato, sed aut ex dantis illud spirituale est proprium et temporale est commune, aut e converso. 45 animo, aut recipientis. Hic non placet ex animo alterius horum, quia nihil Si primo modo, sicut primo modo magis procurandum est proprium, quod fit ab animo existentis in mortali, placet ratione animi, immo magis et multo magis quam si commune etiam esset spirituale. IO displicet, dicente GREGORIO: «Cum is qui displicet, ad intercedendum Si secundo modo, aut procurans indiget temporali proprio in extrema mittitur, irati animus ad deteriora pro-Ivocatun>. Ergo etc. H 83"' necessitate, I puta pane ne moriatur, aut non tantum. Si secundo modo, Contra. Omnis eleemosyna principaliter datur Deo, qui semper para- sic magis procurandum est commune. Si primo modo, aut commune non 50 tus est reddere, non autem nisi illi pro quo datur. Ergo etc. procuratum redundat in detrimentum publicum ecclesiae in fide et moribus, aut non, sed aliquarum personarum tantum. Si primo modo, sic magis procurandum est commune, etiam si pro defectu proprii tempora- lis deberet homo mori. Si secundo modo, sic e converso. Zucc. 1 15 I Dicendum quod secundum AUGUSTlNUM suffragia non praesunt de- Bad.31 functis nisi quatenus merebantur, cum viverent, I ut eis proficerent si pro I 194,b 55 eis fierent. Propter quod eleemosyna elargita nOn prodest defuncto ex animo dantis aut recipientis, nisi per accidens, sed per se solummodo ex Bad. 388,0 I Per iam dicta patent obiecta inspicienti. In casibus enim In quibus animo qui fuit in defuncto cum viveret, licet substantia facti ex animo proprium magis est procurandum, non est commune divini us, aut non 20 facientis eleemosynam dependeat. simpliciter aut non procuranti. Divinius autem commune numquam est Et idcirco dico quod, licet ambo sint In peccato mortali, et dans magis procurandum, nisi quando in ipso includitur divinius proprium. ABCDHIS B 405"' Divinius enim proprium I quod non includitur in communi, semper hO magis est procurandum, sicut et spirituale proprium spirituali communi 2-4 Utrum ... fit] (cf. supra, p.293,1O-12) 8 placet] patet sed placet i. 111. ai. 111an. C 9 animi] animal?) sed in animi corr. D ai B IO displicet] placet C IO interceden- ABCDHIS dum] intendendum D 15 Dicendum quod] Ad hoc dicendum I 16 Quatenus] quatinus A 17 defuncto] defectu sed in defuncto ('O/T. A 17 quod] cumi?) sed exp. et quod i. m. ai. man. A 30 modicum) multum sed exp. et modicum i. 111. 111al1. CO/T. A 31-32 Aut procurandum] om. I hom.} S 33 indigent] indiget C 34 est magis] il1v. H 47 si] sit S 57-58 non simpliciter] il1v. H 59 proprium. Divinius] om.(hom.) B 10-11 Non inveni. 15-16 Non inveni. 296 QUODLIBET IX QUAESTIO 21 297 eleemosynam et recipiens, tamen proficit defuncto pro quo datur, sicut et verbo otioso in quo est peccatum veniale, scandalizando, qUia per Bad. 388'H proficeret missa I illi pro quo ordinata est ad dicendum, licet sacerdos occiditur spiritualiter. dicat eam in peccato mortali existens. Contra. Si in verbo otioso quis scandalizetur, non est scandalum IO datum, quia non est tale unde quis deberet scandalizari, sed est scanda- lum acceptum tantum, in quo non peccat scandalizans, sed scandalizatus 25 tantum. Bad. 388" I Ad argumentum in oppositum, quod «datum non placet ex dato, sed ex animo», dicendum quod verum est secundum dictum modum. Cum et Zucc. 119" autem assu-Imitur quod «non proficit nisi ex animo», verum est - illi enim cui proficit, oportet quod ex animo eius proficiat, - sed non I Dicendum I quod omne opus omittendum est, de quo praesumi potest Bad.3: S 82,b D 247'b oportet quod profectus iste ex animo alterius dependeat. I Unde, si debet 30 15 quod scandalum oriatur, nisi tale sit quod, ipso omisso, veritas periclita- elemosyna proficere danti eam, oportet quod proficiat ex animo eius qui tur, quae propter scandalum quod possit oriri, non est permit-Itenda Zucc. 1 placet, et ideo danti eam in peccato mortali, non proficit ei, ut probat periclitari. «Melius est enim», ut dicit BERNARDUS, ut scandalum « B 405,b ratio. Proficit tamen defuncto I ex animo illius, ut dictum est. Unde quod oriatur quam ut veritas relinquatur», sive vitae sive iustitiae sive H 83,b dicit GREGORIUS: «Cum is qui displi-lcet» etc., I dicendum quod verum est doctrinae. Unde et opus alias omittendum est propter scandalum, I a Zucc. 119'b quod contra missum provocatur, non autem contra mittentem provoca- 35 20 < A d > C O r in t h io s, VIlIa: «Si esca scandalizat fratrem meum, non tur, etiam si mittat malum, de quo tamen multum praesumit quod sit manducabo carnes in aeternum, ne .fratrem meum scandalizem». Unde bonus. Non provocatur Dominus contra mittentem, sed potius contra G los s a super principium 9i capi tuli dicit: «Incipit proponere exemplum, missum, qui praesumit orare cum displiceat. Unde mittenti providendum ut sicut ipse abstinet a licitis, ita et illi abstineant». Et intelIigo quod est qualem mittat, ne tam contra mittentem quam contra missum quilibet abstinere debet. Quod si non abstineat, et periculum scandali provocet ur. 40 25 percipiat, credo quod mortali ter peccat, etsi non ex genere operis, tamen ex circumstantia operantis. Quare et multo fortius, si quis consideret quod ex verbo otioso quis QUAESTIO 21 scandalizatur, et non abstineat, arbitror quod mortaliter peccat. Si vero debitam diligentiam adhibeat ne quis infirmus assistat qui UTRUMSCANDALlZANS INVERBOOTIOSO PECCET 30 scandalizari valeat, etsi fa cto peccati venialis operam exhibeat, eo quod MORTALlTER non est pec-Icatum mortale ex genere facti sed ex circumstantia ex parte Zucc.l facientis, non credo quod mortaliter peccet, quia ex parte operantis non Zucc. 119" I Circa tertium arguitur quod scandalizans m verbo otioso peccat esset scandalum datum, sed solum acceptum I ex parte scandalizati, qui C 66" mortali ter, quia, si quis operam exhibendo tali in quo esset peccatum non deberet scandalizari, eo quod factum non est malum mortale de veniale, occideret corporaliter, peccaret mortali ter. Ergo multo fortius in 35 genere sui, secundum processit secunda obiectio. I Si autem factum esset malum de genere suo, eo quod I tale, quantum- Bad. 38 B 406" ABCDHIS ABCDHIS 30 iste] ilie H 32 peccato] om. BCDHIS 32 non] sup. lin. D 28 animo] ilia 7 est peccatum] inv. B 7 quia] et H 21 carnes] fratres B 21 in aeternum] om. S addo sed dei. eI exp. A animi{?) sed in animo COIT. D 2-3 Utrum ... mortali ter] (c! 22 Glossa] Gregorius S 23 abstineant] abstineat H 24 debet] om. B 25 ta- supra, p. 293.13) 5 quo] sup. lin. A men] cum B 29 assistat] insis ta t B 34 deberet] debet C 26-27 Cf. supra. p.295,7-8. 28 Cr. supra, p.295.8. 33 Cr. supra, p.295,7-8. 17-18 Non inveni. 20-21 I Cor., VIII, 13. 22-23 Glossa ordo in I Cor., IX, I (ed. 34 Cr. supra. p. 295,10. Antverpiae 1634, VI, co!. 263; PL 114, 533 A). QUODLIBET QUAESTIO 22 299 298 IX primus ratiocinando ostendit non esse imponendum fidelibus iugum legis, cumque veniale est ex se, praebet infirmo occasionem ruinae, credo facto autem silentio, Iacobus Hierosolymorum episcopus, adhaerens Zucc. 120'b quod, qualitercumque I ex tali facto scandalum oriatur, mortaliter verbis Petri, auctoritate pontificali protulit definitivam sententiam di- peccet, sicut qui rei illicitae ex genere facti operam adhiberet, quantum- cens: «Viri I fratres, audite me. Simon narravit» etc. «Propter quod ego I 195" A 156" cumque esset veniale, si mors corporalis inde contingeret, peccaret I 40 25 iudico» etc.:», quasi dicat: «Meum est proferre sententiam, quia est in mortaliter, ut procedit prima obiectio. Si tamen non esset opus malum de dioecesi mea». Hoc autem non faceret post iudicium Petri et in praesen- genere suo, sed ex sola circumstantia ex parte operantis, et adhiberet tia eius, si iurisdictionem haberet ab ipso Petro. Quare nec episcopi, qui H 84" diligentiam I quam deberet, etsi mors sequeretur corporalis, non credo sunt successores apostolorum, iurisdictionem habent a papa, qui est quod mortaliter peccaret. successor Petri. 30 Contra. Papa est caput ecclesiae, a quo alii dependent ut membra. Quare, cum membra habent virtutem a capite, et episcopi atque ceteri QUAESTIO 22 praelati a papa. UTRUMPOTESTAS EPISCOPORUM SITACHRISTO IMMEDlATE, VELMEDIANTEPAPA Zucc. 120" I Sequuntur quaesita circa homines pertinentes ad diversos status. Et ! Dicendum quod in praelatis super ecclesiam duplex residet potestas, Bad. 3 primo pertinentia ad praelatos, deinde pertinentia ad subditos. 5 Bad. 3 35 scilicet ordinis et iurisdictionis. Circa praelatos quaerebantur tria circa praelatos ecclesiasticos, circa Illa quae est ordinis, a Deo aequaliter habet inesse omnibus, papae et superiores unum et circa alios duo; quaerebatur et unum circa praelatos episcopis, et a Christo, non per hominem delegantem sed solum per saeculares. Quorum primum erat, utrum potestas episcopo rum sit a sacramentum ordinis sacerdotalis, I ut dist! XXP «In Novo B 406' Christo immediate, vel mediante papa; secundum erat, utrum sacerdos Testamento», ubi dicitur: «Per Christum a Petro sacerdotalis coepit ordo, habens competens beneficium possit aliud deservire pro lucro temporali; IO 40 quia ipsi primo pontificatus in ecclesia datus est, dicente Domino: «Tu es tertium erat, utrum sacerdos curatus possit absolvere parochianam suam Petrus, et super hanc petram aedificabo ecclesiam meam». Hic ligandi cum qua peccavit, nec illa possit ad alium ire sine eius obtenta licentia; solvendique potestatem primus a Domino accepit», intelligo, in promisso. S 82" quartum erat, utrum I iudex saecularis possit cogere reum ad confiten- «Ceteri vero I apostoli cum eodem pari consortio honorem et potestatem Zucc. dum aliquid ad quod sequitur mors corporalis. acceperunt, intelligo in actu, quando dictum est ei: «Pasce oves meas ». Circa primum arguitur quod episcopi immediate habent potestatem a 15 45 Ipsis quoque discedentibus, in loco eorum surrexerunt episcopi.» Super Christo, quia sunt sponsi ecclesiae. Sed hoc non nisi immediate gerendo vicem Christi, veri sponsi. Ergo etc. ABCDHIS Item. A c t u u m Xvo, super quaestione mota de legalibus veteris testamenti observandis vel non cum fide Christi, scribitur, secundum ' 23 protulit] om. C 23-24 dicens] vicens(?) sed in dicens corr. B 25 quasi dicat] vel D 247" quod etiam dicit MAGISTER H i s t o r i i s, I quomodo Petrus surgens 20 in quasi diceret ( ? q. d.) A 27 Quare] Qua sed in Quare CO'T. D 34 Dicendum] Ad hoc dicendum I 36 aequaliter habet] inv. S 40 ipsi] ipso sed in ipsi CO'T. S 42 primus a Domino] a Domino primus S 43 pari consortio] subi. ABC ABCDHIS 21 Ac/., XV, 13. 21-25 PETRUS COMESTOR,Hist.-Act., c.75 (PL 198, 1695 A-B). 24 Act., XV, 13-14. 25 Ibid., XV, 19. 39-41 ORATIANUS,Decretum, I, dis!. 21, 38 oriatur] quod addo ABCDHIS 40 esset] esse sed in esset CO,T. D 2-3 Utrum. c.2 (ed. A.FRIEDBERG, I, 69; PL187, 118 c) = ISIDORUS MERCATOR, Decre/alium papa] (cr. infra, lin. 8-9) 5 praelatos ... pertinentia ad] om. (ham.) I 7 et] om. I Collectio, Decreta Anael. Papae (PL 130, 72 B). 40-41 Mallh., XVI, 18. 43- 9 sacerdos] om. B 45 ORATIANUS,Decretum, I, dis!. 21, c.2 (ed. A. FRIEDBERG,1,69-70; PL 187, 119 A) = ISIDORUS MERCATOR, Decretalium collectio, Decreta Anael. Papae (PL 130, 74C). 44 Ioann., XXI, 17. 18 Ac/., XV, 13. 20-(p. 299,)21 PETRUSCOMESTOR,Hisl.-Acl., c. 74 (PL 198, 1964 D). 300 QUODLIBET IX QUAESTIO 22 301 illud «pari consortio», G los s a: «Arguitur quod omnis episcopus sit par nus eis committitur a papa et in iure edito ab ipso eis conceditur. papae quantum ad ordinem, ratione consecrationis». 75 Episcopi vero statuta non possunt facere ligantia aliquos extra proprias Illa vero potestas quae est iurisdictionis dispar est: XXIV", q.< I": dioeceses, in quibus etiam papa plenam habet I iurisdictionem. B 406' H 84'b «Loquitur Dominus», ubi dicitur: «Super unum aedifica-Ivit ecclesiam Si vero consideremus iurisdictionis exsecutionem, sic dico quod papa suam, quamvis apostolis omnibus parem potestatem tribuat, tamen, ut 50 habet iurisdictionem limitandi aliis suam et sibi reservandi, secundum unitatem manifestaret, unitatis eiusdem originem ab uno incipientem sia quod opus sibi visum fuerit. Et licet episcopi habeant potestatem non a auctoritate disposuit». Super illud: «Super unum», G los s a: «Pares 80 papa, sed immediate a Christo, tam eam quae est ordinis, quam eam fuerunt in ordine et dignitate consecrationis, secus in administrationis quae est iurisdictionis in ordinando ecclesias secundum instituta legis plenitudine, quae satis differt ab aliis». II", q.< 7" «Puto», ubi dicitur: divinae, tamen I iurisdictionem in ordinando ecclesias suas secundum Zucc. «Quis nesciat illum apostolatus principatum cuilibet episcopatui praeferen- 55 edicta a papa instituta et in resumendo ea quae papa subtraxit, habent a dum?». LXXX" dist.< «In illis»: «Quoniam nec inter apostolos par fuit papa, et a Deo mediante papa. institutio, sed unus praefuit omnibus». Bad. 389'N I Circa illa autem quae sunt iurisdictionis, duo est considerare: et 85 C 66,b iurisdictionis acceptionem, et iurisdictionis exsecutionem. I S 82,b Si consideremus iurisdictionis acceptionem, illam I a Christo in 60 I Quod ergo arguitur primo, quod «omnes sunt sponsi ecclesiae, ergo Bad.3: apostolis praedecessoribus suis acceperunt episcopi, et non alio medio immediate gerunt vicem Christi», verum est de quolibet episcopo nisi sacramento consecrationis aut confirmationis suae electionis, que- respectu ecclesiae suae dioecesis, respectu cuius habent potestatem madmodum papa suam in Petro a Christo accepit immediate, et non alio aliquam a Christo immediatam, aliquam mediante papa, ut dictum est. medio quam sacramento consecrationis aut electionis. Et hanc habet 90 Solus tamen papa est sponsus universalis ecclesiae vice Christi, propter quoad substantiam potestatis in eisdem quae pertinent ad regimen 65 quod habet universalem potestatem super omnes secundum praedictum ecclesiae secundum edicta divinae legis, licet non quoad usus amplitudi- modum. Bad.3f nem, quoniam papa potest ea uti non solum in propria, sed in cuiuslibet I Ad secundum, quod «Iacobus tulit sententiam post I Petri admonitio- Zucc. 1 episcopi dioecesi per universum mundum, cum opus fuerit. Quoad hoc nem, ipso Petro praesente», dicendum quod hoc non fecit quasi habens, H 84" enim est omnium iudex immediatus, IX", q.e ultima, par.o «Sola Romana 95 etiam in sua civitate, parem potestatem cum Petro - I Petrus enim, si D 247" A 156'b ecclesia sua auctoritate valet I iudicare de omnibus. De ea nulli iudicare 70 voluisset, Iacobo silentium imposuisset et propria auctoritate sententiam permittitur»; ubi et in capitulis sequentibus multa de excellentia potesta- illam protulisset -, sed, quia congruum est et decens ut quilibet superior tis papae. Ipse etiam potest facere edicta universalia quae omnes ubique permittat gaudere inferiorem sua potestate ordinaria, et ubi eam habet astringunt, in quibus nullam habent episcopi iurisdictionem, nisi quate- exercere, nisi rationabilis causa subsit quare debet inferiori subtrahere 00 eius exsecutionem et eam sibi assumere, idcirco Petrus permisit Iacobo in ABCDHIS sententia illa proferenda uti iure suo. Quod non arguit quin Petrus in eadem sententia proferenda pingui us ius habuerit. 50 ut] sup. lin. man. corr. A 51 manifestaret] manifestavit manifestaret D 52 «Super unum»] subi. ABI 58 Circa] Ad I 60 illam] illa BC (sed in illam corr.) D (id.?) HI (sed in illam corr.) S 67 quoniam] quam H 70 nulli] ull'j B 46-47 GRATIANUS, Decretum, una cum Glossis, I, dist.21, c.2 (ed. 1584, co!.123a). ABCDHIS 49-5210., Decretum, II, c. XXIV, q. 1, c. 18 (ed. A. FRIEOBERG, I, 971; PL 187, 1271 C). 52-54 ID., Decretum, una cum Glossis, II, c. XXIV, q. I, c. 18 (ed. 1584, co!. 1840d). 81-82 secundum ... ecclesias] om. (hom.) S 68 Quod ergo] Ad illud ergo quod I 55-56 ID., Decretum, II, c. II, q. 7, c. 35 (ed. A. FRIEDBERG, I, 494; PL 187, 651 B). 88 cuius] cuiusmodi C 99 debet] eam addo ABCDHIS 56-57 Op. eit., I, dist. 80, c.2 (ed. A. FRIEDBERG, I, 180; PL 187, 384C). 69-71 GRATIANUS, Decretum, II, c. IX, q. 3, c. 9 (ed. A. FRIEDBERG, I, 609; PL 187, 797 A). 71-72 Op. cit., II, c. IX, q. 3, c. 10-21 (ed. A. FRIEDBERG, I, 609-612; PL 187, 797B-800C). 86-87 Cr. supra, p. 298,16-17. 93-94 Cr. supra, p.299,22-27. 302 QUODLIBET IX QUAESTIO 24 303 pauperes pascat, aut ergo magna I necessitate urgentur pauperes et non Bad. QUAESTIO 23 inveniunt subsidium, aut non. 30 Si primo modo, bene potest, quia non solum licitum est, sed summe UTRUM SACERDOSHABENSCOMPETENS BENEFICIUMPOSSIT meritorium. Tali enim de causa vendi possunt ecclesiae vasa. ALIUDDESERVIRE PROLUCROTEMPORALI Secundo modo, etsi liceat facere, melius tamen esset I tempore quo C 66" alteri beneficio vacaret, si orationi et contemplationi in suo loco et Zucc. 121" I Circa secundum arguitur quod sacerdos habens competens ben.e~ciu.m beneficio vacaret. Talis enim actio non debet esse in desiderio voluntatis, I 135,b non potest aliud deservire pro lucro temporali, quia hoc est cupIdltatls. 5 35 sed solummodo in ministerio necessitatis. In contrarium est consuetudo sacerdotum. Per dicta patet ad primum. Bad. 389'" I Dicendum quod talis sacerdos aut vocatur a praelato suo ad deservien- I Ad secundum, quod «consuetudo»: ex parte praelatorum instituentium Bad. dum beneficium tempore quo caret proprio deservitore, et hoc propter sacerdotes in alio beneficio non est nisi propter illius necessitatem, et ideo ipsius beneficii necessitatem, aut ingerit se propter quae5tus commo- IO 40 bona et approbanda, licet cupiditas sacerdotum, quae ad hoc eos trahit, S 83" Iditatem. sit reprobanda. Primo modo dico quod potest, et licitum est ei et meritorium, beneficium aliud deservire et pro labore emolumentum percipere et in usus pios convertere. QUAESTIO 24 Si secundo modo, aut appetit quaestum ut lautius vivat aut ut pauperes J5 pascat. ... UTRUM SACERDOS CURATUS POSSITABSOLVEREPAROCHIANAM SUAMCUM Si primo modo, dico quod non potest sine peccato, nec licet eI, qm.a et QUAPECCAVIT, NECILLAPOSSITAD ALIUMIRESINE de proprio beneficio non licet cuiquam plus accipere ~ua~ ne~essanum EIUSOBTENTALICENTIA secundum statum personae, quia quoad alia dispensatIo eI credIta est. In hoc enim ministri ecclesiae dispensatores pauperum debent esse. Unde, 20 5 I Circa tertium arguitur quod sacerdos possit absolvere parochianam Zucc. vb quod Ilautius vi-Ivendo abundantius expendunt, in hoc pauperes d~fra.u- B 406 suam cum qua peccavit, I nec ipsa alium adire sine eius licentia, quia ex H 84v, Zucc. 121'b dant dicente BERNARDOin epistola ad Henricum Senonensem archlepls- peccato suo non amisit potestatem super parochianam. cop~m: «Clamant nudi, clamant famelici. Conquer~~tur et .dicu~t: Contra. Sacerdos non potest minuere virtutem sacramenti. Sed minue- «Nostrum est quod effunditis. Nobis crudeliter subtrahltls, quod mamter retur si eam audiret et absolveret, quia compellendo eam non posset expenditis. Nostris necessitatibus detrahitur quidquid accedit vestris 25 IO adire alium, et sic tolleretur erubescentia quae est magna pars satisfactio- vanitatibus. » nis, quae est una pars principalis poenitentiae. Si vero appetit pro lucro temporali deservire in alio beneficio ut ABCDHIS ABCDHIS 2-3 Utrum ... temporalij (cr. supra, p.298,9-10) 3 habuerit] i. m. A 5 cupidita- tis] cupiditas BCDHIS 8 Dicendum] Ad hoc dicendum I IO propter] per B 33-34 si ... vacaret] om. (ham.) B 33-34 et beneficio] om. I 34 non ... esse] i. /Il. man. corr. A 37 Per] iam addo I 40 bona et] i. /Il. A 5 absolvereJ i. m. /Ilan. corr. A 11 una pars] in\'. J 23-26 BERNARDUS CLARAEVALLENSIS, De moribus et officio episcoporum (Epis!. ad Henr. Senon. archiep.)(epis!.42), c. 2, n. 7 (ed. l. LECLERCQ ROCHAIS, 106,I.8, 12-13,15- - H.l. p. 16; PL 182,815 D). 37 Cr. supra, p.302,4-5. 38 Cr. supra. p. 302,7 304 QUODLIBET IX QUAESTIO 25 305 tiae in ipsam audiendo et absolvendo, tunc nihil posset agere circa illam. < SOLUTIO> 40 Alia vero sunt quae sunt accidentalia sacramento poenitentiae, ut acerbissima contritio et omnium circumstantiarum non aggravantium A 156'" I Quin sacerdos, licet esset perseverans in peccato suo, si illa vere confessio et in summo satisfactio. Si quid autem horum deficiat, non ex poenitens confiteretur ei, posset eam audire et absolvere, de hoc nulla est hoc diminuitur virtus sacramenti et effectus essentialis et principalis, qui dubitatio. Quare et multo fortius, si ipse esset vere poenitens et correctus. 15 est peccatorum ablatio per gratiae collationem, licet diminuatur effectus Sed an ipsa, si velit alteri confiteri, teneatur ab illo licentiam petere, et an, 45 eius secundarius qui est remissio, ultra quam se extendit per se virtus illo licentiam denegante, ipsa, non obtenta licentia, possit alterum adire, sacramenti. Et tale diminuens est verecundiae subtractio. de hoc est dubitatio. Bad. 389'T I Et est dicendum quod, quousque permittitur ab ecclesia in suo servitio, nullam potest habere excusationem propter quam non debeat eam petere 20 QUAESTIO 25 ab illo secundum statutum concilii generalis « O m n i s u t r i u s s e x us», nisi forte sentiens se fragilem, timet quod in petendo debeat eam UTRUM IUDEX SAECULARIS POSSIT COGERE REUM AD CONFITENDUM S 83'b sollicitare. I ALIQUID AD QUOD SEQUITUR MORS CORPORALIS B 407" Si autem petierit, et ille denegaverit, aut ergo timet de sollicitatione I ad recidivum, cognoscens fragilitatem suam et illius, aut non, sed confidit 25 I Circa quartum arguitur quod iudex saecularis neminem potest cogere Zucc. 1 Zucc. 121'b quod ipse bene sit I correctus, nec ei est periculum de confitendo illi. 5 ad confitendum aliquid ad quod sequitur mors alterius, quoniam in hoc Si primo modo, nullo modo debet ei confiteri, sed adire poenitentia- frequenter committit ur mortale peccatum puniendo iniuste innocentem, rium vel aliquem habentem absolute potestatem superioris, et illi confite- quia frequenter sperando I cito evadere poenas, accusant innocentes. I 195'" ri vel ab illo petere licentiam confitendi alieno sacerdoti, non tamen sic In contrarium est iudicum saecularium consuetudo. causam exprimere ut possit per hoc quoquo modo sacerdotem suum 30 D 248" infamare. Sin autem, arbitror quod, petita licentia et I non obtenta, poterit alterum adire. IO I Si liceat poenis extorquere veritatem a teste vel accusatore, I et Bad. 38 quomodo, secundum quod notatur va, q! 7a, super cap.m «Illi qui», de H 85" hoc nihil ad praesens, sed quaestio est de illis qui morti sunt adudicati vel Bad. 389'v I Ad argumentum in oppositum, quod «diminueretur virtus sacramenti in vinculis servantur condemnati, a quibus iudices per poenas nituntur poenitentiae per subtractionem verecundiae», dicendum quod quaedam 35 exquirere complices suos malefactores, utrum liceat hoc iudicibus. sunt in paenitentia, quae sacramento poenitentiae sunt essentialia et de 15 Et est dicendum quod talium complicum facta aut sunt omnino eius integritate, ut com petens contritio, integra confessio, conveniens occulta et non sunt super factis suis in iudicium vocati, I aut tamquam C 66'b satisfactio. Si quoad aliquod horum minueretur sacramentum poeniten- infamati super factis suis ad iudicium sunt vocati, quia diffamati sunt. Si primo modo, nullo modo debent eos ad confitendum sic occulta ABCDHIS cogere per poenas, quia prodere sic occulta peccatum mortale est, et 21 « Omnis ... sexus»] subi. D 25 recidivum] (er. A. BLAISE, Lexicon la/ini/a/is ... , ABCDHIS p. 741: < 30 IO Sed non licet damnato iudici subtrahere quamcumque aliam rem. Ergo nec licitum est ei subtrahere illi corpus suum. Subtraheret autem si abiret. Bad. 389vY I Per haec patet ad primum, dicendo quod ex eorum confessione Ergo etc. numquam debet sequi mors, immo iniquus esset iudex qui propter talium Contra. Cum iste abeundo vitam suam posset salvare, remanendo A 156vb confessionem aliquem morti adiceret, sive I esset innocens sive nocens, occasionem occidendi se daret. Quod nulli licet. Ergo etc. nisi aliter constaret facinus iudici, et ei illa confessio aliquam praesump- tionem daret. Nam plerique ita tormenta contemnunt ut exprimi veritas 35 15 Bad. 390'Y ab eis I nullo modo possit. Alii potius mentiri quam pati tormenta volunt, et sanctius est impunitum relinqui facinus nocentis, quam innocentem Dicendum quod plures habere potestatem super eandem rem diversis Bad. 39( damnare. respectibus non est inconveniens, ut quod unus habeat in eam proprieta- Bad. 390'z I Ad secundum: quod si iudices servant consuetudinem secundum tem et alius usum, et secundum hoc diversimode quilibet eorum potestate modum iam tactum, puto quod bona est; alias autem est corruptela. 40 sua uti potest super illam rem, dum tamen non fiat hoc in laesionem 20 alterius. Sunt autem quattuor per ordinem se habentia, I secundum quae H 8yb super eandem rem diversas potestates diversi habere possunt diversimo- de, quae sunt: fas, licitum, I ius, necessitas, et incIuditur semper prius in D 248,b posteriori. I Fas est aequitas naturalis, qua quisque potest uti re alterius absque Bad. 39C 25 damno et incommodo illius. Ut enim dicitur Decretorum dist.e P, par.o «Omnes leges», «transire per agrum alienum/as est», id est aequum, ABCDHIS cum subest causa et innoxius est transitus. 21 debent] vel deberet? B 22 sacerdotes] sacerdos B 25 veritatem] quod addo ABCDHIS ABCDHIS 27 corporalibus] corporibus C 27-28 exprimantur] exprimuntur BCDHIS 31 Per ... primum] Ad primum A patet per haec I 31 haec] hoc B 2-3 Utrum ... habeat] (cf. infra. lin. 6-7) 5 ecclesiasticos] 0111. I 6 Illud] Unde 34 constaret] nisi addo sed dei. et exp. A 34 iudici] alias (?) ... (?) graviter ( ?) illud I 9 mortis] iudicis BCDHIS 9 est] 0111. H IO iudici] iudice S ... (?) addo sed dei. A 37 impunitum] e addo sed exp. H 46 si] sup. lin. ai. man. 13 iste] ille I 16 Dicendum] Ad hoc dicendum I Dicendo B 22 licitum] potesta- D 40 puto] vel puta? A puto BCDHIS tem ... sunt (c! lin. 20-21) addo D 22 ius] et addo D 22 necessitas] necessitatis sed in necessitas corI'. D 26-27 1bid. (ed. A. FRIEDBERG. I, 550; PL 187. 723 A). 31 cr. supra, p.305,4-7. 39 Cf. supra. p.305,8. 26 Op. cit., I, dist. I, C. I (ed. A. FRIEDBERG, I, I; PL 187,29 A). QUODLIBET IX QUAESTIO 26 309 308 Bad. 390'c I Licitum est quod a lege indultum est, quo quis potest uti re aliena ~n locum et tempus, ut si forte esset sine vinculis et ostia essent aperta, nec B 407" aliquale damnum eius: in veteri enim lege licitum I erat comedere uvas In 60 adesset impedimentum abeundi et per hoc vitam salvandi, sui ipsius agro alterius, sed non exportare, et conterere spicas, sed non falcem 30 homicida esset, non providendo sibi sicut deberet. immittere. Ius est aequitas quae dat actionem rem vindicandi. Bad. 390'D I Necessitas est opportunitas utendi re aliena: discipulo~ enim, ~u~ per S 83'b segetes transeundo evellerent spicas et ede-Irent, ipSIUS C~n.stI vox Et secundum hoc concedendum est secundum argumentum. innocentes vocat, quia coacti fame hoc fecerunt, ut dICItur de 35 I Ad primum I in oppositum, quod «non licet damnatum subtrahere Bad. 391 A 157" Con < secratione >, dist.e S", «Discipulos», ubi dicit Glossa: 65 quamcumque aliam rem, quare nec I corpus suum», dicendum quod H 85" «Necessitas famis excusat furtum». falsum est, quoniam quamcumque rem necessariam ad custodiam vitae Bad. 390,F I Dico ergo ad propositum quod super corpus damnati ad ~ortem suae posset ei subtrahere, dum tamen eius subtractio non vergeret in potestatem habet iudex saecularis capiendi, detinendi et occidendI. ~abet praeiudicium iuris quod habet iudex in corpus illius. Si enim, ut dictum autem et ipsemet damnatus quoad animam potestatem super Idem 40 est, existens in vinculis necesse haberet mori fame nisi subtraheret ei C 67" corpus utendi eo ad vitae suae in corpore custodiam, in qua consistit I 70 panem, hoc liceret ei, quia hoc nullo modo vergit in I praeiudicium iuris eius perfectio sine iniuria alterius. Et hoc non solum aequitate n~t~rae quod habet in detinendo vel occidendo. Quare cum subtractio corporis quae fas est circa rem alienam, sed quae licitum est. .Et non ~ol~n: hCItum necessaria sit animae suae ad vitae eius custodiam, quam facit absque tamquam a lege naturae indultum in aliquale altenus pr~eIUdIcI~m, sed omni praeiudicio potestatis quam habet iudex super corpus eius, quando Zucc. 123'b quae ius est secundum legem naturae. Et non I solu~ IUS,sed In cas~ 45 sentit quod corpus non est in vinculis et quod ostiis apertis nullum restat necessitas exsequendi ius suum. Ut si oporteret captivum talem mon 75 obstaculum, ideo in tali casu licet corpus suum subtrahere utendo iure fame nisi acciperet clam contra voluntatem custodis sui panem eius, in suo, sicut in alio casu liceret subtrahere panem iudicis. hoc habet potestatem et ius atque necessitatem utendi corpore ad panem I Ad cuius intellectum sciendum est quod supra rem aliquam dupliciter Bad. 390 capiendum et vescendum. Et fit hoc sine laesione alterius, quia necessitas haberi potest potestas sive ius: una quolad proprietatem in substantia S 84" facit commune quod erat proprium, ut iuste occupanti concedatur. 50 rei, alia quoad usum in actione aliqua exercenda circa rem. Sic dico in proposito quod iudex non tantum iuris habet super corpus 80 Primam potestatem aut ius nullatenus habet iudex saecularis super damnati, quin et ipsemet damnatus I similiter secundum animam habet. corpus damnati plus quam super animam illius, sed secundam tantum, Quantum enim habet ille iuris in detinendo et occidendo,. tantumde~ et quae consistit in tribus, scilicet in corpus capiendo, in vinctilando sive plus habet iste in abeundo cum poterit, et vitam custodIendo, et etIam incarcerando, et in occidendo. plus iuris habet, quia iudex non tanta necessitate compellitur eu~ 55 I Potestatem autem quoad proprietatem in substantia corporis sola Zucc. 12 detinere aut occidere, quanta necessitate propter iustum metum mortIs 85 anima habet sub Deo, et tenetur ius suum in hoc custodire absque iniuria compellitur damnatus quod sibi provideat, ne vitam ~t perfe~tion:m alterius. suam in corpore amittat, quia, si in hoc non provideret SI posset Invemre Quod custodiret in praeiudicium et iniuriam iudicis, si, cum existeret corpus in vinculis aut in firmata custodia, ut, abiret, vincula disrumperet ABCDHIS aut carcerem: I propter hoc enim durius puniendus esset, si contingeret Bad. 390 32 vindicandi] vendicandi ABCDHIS 36 «Discipulos»] subi. D 40 ipsemet] ABCDHIS ipse S 47 contra] sup. lin. ai. man. D 48 utendi ... panem] om. I 49 fit] om. B 49 fit hoc] inv. C 50 erat] lac. in qua erat ai. man. D 50 occupanti] occupati I 59 locum] vel locus? B 63 est] hoc H 65 quamcumque] quantumcumque C 51 tantum ... habet] habet tantum iuris S 54 iste] ille S 71 vel occidendo] om. I 71 corporis] cordis BC (sed in corporis corr. ai. man.) DH 72 animae] om. B 74 ostiis] hostiis S quam] om. S 36 Op. cir., III, dist. 5, c.26 (ed. A. FRIEDBERG, I, 1419; PLI87, 1863C) 37 GRA TIANUS, Decretum. una cum Glossis, III, dist. 5, c. 26 (ed. 1584, col. 2675d). 63 Cr. supra, p. 307,13-14. 64-65 Cr. supra, p. 307.8-12. 310 QUODLIBET IX QUAESTIO 27 311 ipsum capi, quia de iure potestatem habet eum vincula~di .etc1a~dendi in 90 QUAESTIO 27 carcerem, quo scilicet ad actum vinculationis et c1aUSlOnIS, t Ideo non e D 248" sine iniuria in iudicem rumperet vincula aut carcerem. Sicut, cum est I UTRUMRELIGIOSUS SUBDITUS, QUIRECIPIT QUODAM A ALIQUID iudex in actu occidendi ipsum, iniuriaretur iudici si rebellaret percutien- INSECRETO ONVERGENS N INDAMNUM CUIUSQUAM.TENETUR ILLUD do ipsum, aut ab actu suo eum impediende, immo debet patienter REVELARE PRAELATOPETENTI UTEI REVELETUR sustinere ut circa corpus exerceat actum iustitiae, licet forte secundum 95 iura civilia licitum esset quocumque modo sanguinem suum defendere. 5 I Sequuntur quaesita pertinentia ad subditos ecclesiasticos. Quorum Zucc. I: Si tamen iudex damnatum dimittat in carcere sine vinculis et negligit quaedam erant circa subditos religiosos et quaedam circa subditos I non S 84'b firmare carcerem in quo est damnatus, et sic omittit exercere circa ipsum religiosos. C 67'b ius quod habuit, quia nec I occidit nec detinet, ab~que omni iniuria Circa religiosos erant tria. Primum quoad revelationem commissi: Zucc. l23vb iudicis, qui nullum ius habet in substantiam corpOrIS, potest I cor~us 00 utrum religiosus subditus qui recipit a quodam aliquid in secreto non suum ab ducere, quemadmodum, si quis saepiat agrum suum, non lIcet IO vergens in damnum cuiusquam, tenetur illud revelare praelato petenti ut quemquam transire per agrum illius saepem rumpendo, quia qu.oad .hoc ei reveletur. Secundum erat de revelatione peccati: utrum religiosus non esset ei licitum, quia esset in praeiudicium iuris alterius, qUI de IUre subditus sciens secreto et solus confratrem suum subditum peccato potuit saepire agrum suum, si tamen saepes non fuerit, licitum est pe~ mortali peccasse, peccet revelando illud praelato ante secretam admoni- H 8S,b agrum transire eo I modo quo prius dictum est. Et quod plus est, SI 5 tionem. Tertium erat de contractu matrimonii: utrum religiosus iam pro- B 408" praecipiat ei iudex ne carcerem exeat, I si tamen .no.n op~rtet. quod 15 Ifessus de facto, qui iuvenis ante religionis I ingressum et ante omnem I 196" vincula aut carcerem disrumpat vel quidquam conslmlle faCiat In quo obligationem ad illam mulierem affidavit, inflammatus amore venereo A IS7,b circa ipsum ius habet, in illo ei oboedire non debet, quia nec p~testatem erga ipsam, subsecuta carnali copula in qua non habuit intentionem hoc praecipiendi habet, quia in animam eius nihil de iure, nec In c~rpus recedendi a sponsalibus, non tamen credit se consensisse in contractum nisi vel corporaliter capere vel corporaliter vinculis vel c1a~s~ra de~In~re IO matrimonii de praesenti, utrum, inquam, talis possit manere in religione vel occidere, ita quod, si sic neutrum horum circa corpus IllIus faCit,.IUS 20 custodiendo votum suum, vel oportet ipsum reverti ad saeculum et illam suum exercere omittit, et ideo sine omni eius iniuria potest anI~a ducere sollemni ter in uxorem et pertracta re maritali affectu, si velit. exercere in corpus quod suum est. Per hoc enim amittit ille ius s~um, ~Ula Circa primum arguitur quod subditus ille non debet praelato suo potest recapere inventum in iurisdictione sua, et detinere et OCCidere~ICUt petenti revelare secretum sibi commissum, quia hoc esset expresse et prius, sed si non exercendo ius suum, anima exer~ente quod pOtUIt et 15 directe contra virtutem, quia contra fidelitatem, quae est pars iustitiae, debuit, a iure suo alienatur, hoc negligentiae suae Imputet. 25 Contra. Si aliquid est ex se licitum, habito praecepto de contrario ab illo cui oboediendum est, iam est illicitum religioso, quia dicit BERNARDUS: Qui profitendo se totum subdidit, nihil sibi retinuit». « Quamquam ergo licitum esset custodire secretum, postquam ta-Imen Zucc. 12, praelatus subdito qui sibi nihil retinuit, I revelare praecepit, non sicut ipse B 408'b 30 vult, sed sicut vult praelatus, agere debet, illud secretum revelando et nulla tenus occultando. ABCDHIS ABCDHIS 2-4 Utrum ." petenti] cc. infra. 9-11 8 commissi] omissi I 9 aliquid] aliquod D IO in secreto] insecrato? B 17 erga] circa B 22 Circa] Ad I 27 Qui] Quia B 93 rebellaret] rebellare sed -1- sup. lin. D 96 civilia] i. m. man. cO/'/'. A 97 damna- 30 illud] illum S tum] om. S 00 ius habet] inv. BCDHIS I saepiat] om. S 4 saepes] sepis AS 4 licitum est] om. I 5 dictum] om. D II sic] sit BCD(sed in sic corr.)HIS ] 1 horum] illorum I 14 recapere] recipere sed in recapere co/'/'. A 27 Non inveni. 312 QUODLIBETIX QUAESTIO28 313 omnia voluntati suae liberae retinuit, propter quod salus sua et damnatio dependet a se ipso et non a suo praelato. Bad. 390" I Dicendum quod religiosus in nulla religione voto ad alia I se astringit H 86'" quam ad licita et honesta secundum regulae, quam profitetur, statuta, et QUAESTIO 28 in his solis tenetur superiori ad oboedientiam. Quod si illicita et 35 inhonesta praecipere praesumpsit, maxime divinae legi ac virtutibus et UTRUM RELIGIOSUS SUBDITUSSCIENSSECRETOETSOLUSCONFRATREMSUUM bonis moribus contraria, nullatenus in illis oboediendum est homini, sed SUBDITUMMORTALITERPECCASSE.PECCETREVELANDOILLUDPRAELATOANTE Deo, dicente BERNARDO in Epistola ad Adam monachum: SECRETAMADMONITIONEM «Liquido apparet mala imperantibus non esse parendum, praesertim dum pravis obtemperans imperiis, in quo I homini videris oboediens, Deo plane, 40 D 248'" 5 I Circa secundum arguitur quod revelans peccatum confratris ante Zucc. J: C 67'" qui omne quod perperam I agitur interdicit, inoboedientem te exhibes. secretam monitionem peccat, quia, sicut medicus corporalis peccat Valde autem perversum est, profiteri te oboedientem in quo nosceris subtrahendo medicinam qua facilius posset curare, sic et spiritualis. Sed superiorem propter inferiorem, id est divinam propter humanam, solvere quilibet iustus circa peccatorem medicus debet esse spiritualis in corri- oboedientiam. Quid enim? Quod iubet homo, prohibet Deus, et ego audiam piendo et denuntiando. Sed facilius curaret praemittendo secretam hominem, surdus Deo? Non.» Unde in talibus oboedire homini non est 45 IO admonitio nem, quia illa forte curaret sine famae denigratione. Quod non S 84" oboedire, immo in non oboediendo verius oboedit. Quia ergo, ut I facit illam ommittendo. Ergo etc. procedit obiectio prima, secretum revelare contrarium virtuti est, nullo Contra. In foro saeculari proprium est principis punire commissa modo tenetur subditus praecepto superioris oboedire ut fidei commissum baronum, ballivi vero civium. Ballivus autem non peccat omittendo illi revelet. correctionem civis committendo eam principi, qui utilius potest illum 15 corripere. Ergo similiter nec peccat frater omittendo suam correctionem 50 committendo eam praelato per denuntiationem, qui salubrius poteri~ illum corripere. Bad. 390'K I Ad argumentum in oppositum, quod «alias licitum per praeceptum fit illicitum », hoc solum verum de alias differentibus, et maxime quae pertinent ad professionem, de aliis autem nequaquam. Et quod assumitur, quod «religiosus nihil sibi retitinuit», verum est de illis quae pertinent ad suam professionem et oboedientiam, cetera autem 55 Dicendum quod, cum secreta admonitio de emendatione I peccatI Sit Bad. 391 B 408" 20 pars fraternae correctionis, qua, ne procedat peccatum usque ad scanda- ABCDHIS lizantem infamiam, cor peccatoris subito revocatur, aut per confusionem propositam ex peccati turpitudine vel per poenam comminatam ex 33 Dicendum] Dicendo B 33 nulla] mala sed nulla i. m. ai. man. C 36 inhonesta] peccati enormitate, et inde dicitur correptio quasi cordis raptio - honesta B 39 imperantibus] et addo C 40 oboediens] oboediendum B 41 omne] plane addo ABCDHIS 4 J inoboedientem] re oboedientem sed in inoboedien- subitanea enim raptim dicuntur fieri -, idcirco subi-Itanee et statim cum H 86,b tem con. ai. man. C 41 exhibes] exhibe sed in exhibes CO/T. man. corr. A ser. sed in 25 scimus peccatum proximi, ante omnia et ante omnem revelationem exhibens CO/T. C 42 nosceris] noscis C 43 inferiorem] inferventem sed in inferio- rem CO/T. ai. num. C 44 iubet] in hoc sed dei. et iubet i. m. ai. man. C 47 virtuti est] i. m. ante contrarium ai. man. (est 3' man. 7) C 48 superioris] superiori ABCDHIS 51 fit] sit BCS 54 retinuit] retimuit S 55 professionem] (-f6ne: cf. supra. lin. 34) ABCDHIS A perfectionem BCDHIS Il omittendo] omittendo I 12 principis] am. S 12 punire] (p'nire) S 13 omit- 39-45 BERNARDUS CLARAEVALLENSIS. Epistolae, epis!. 7, c.3 (ed. J. LECLERCQ- tendo] vel amIttendo7 B 13-15 principi om. (ham.) B ... eam] 14 qui] cui D H.J. ROCHAIS, I, 33, I. 9-14; PL 182,95 B). 51-52 Cr. supra, p.31I,25-26. 54 Cr. 19 Dicendum] Ad hoc dicendum I 19 peccati] om. S 21 aut] ad sed exp. et aut supra, p. 311,27 et 29. sup. Im. S 22 commtnatam] commina- ser. et Iam i. m. ai. man. C 23 inde] vide B 314 QUODLIBET IX QUAESTIO 28 315 secrete debemus eum admonere, quia non potest esse tam modica enim frater tuus habet vulnus in corpore quod velit occultari, cum timet A 157" revelatio, quin in ea incipit scandalum et I suspicio. Propter quod dicit 55 secari, nonne crudeliter a te sileretur, et misericorditer indicaret ur ? I B 408" G los s a super illud, M a t t h a e i XVIIIo: «Si peccaverit in te» etc.: «hoc Quanto ergo plus debemus monstrare, ne deterius putrescat in corde?» ordine vitare scandala debemus». Et super illud: «corripe illter te et I Sed dictum illorum non videtur posse stare, quia sic revelans non tam Bad. 39 ipsum»: G I O S S a: «ne publice correptus verecundiam perdat, qua perdita 30 esset criminis corrector quam proditor, dicente AUGUSTI libro D eNO, in peccato remaneat». Ubi intelligit publice corripi quando alteri crimen ver b i s D o m i n i, sermone 15°, et habetur IP, q.< 1': «Si peccaverit revelatur, in cuius praesentia corripitur: aliter enim non esset expositio 60 frater tuus in te, corripe eum inter te et illum solum. Quare? Quia in te illius: «Corripe inter te et ipsum». peccavit. Quid est in te peccare? Tu scis quia peccavit. Quia enim secretum Sed si crebra admonitione secreta correctus non fuerit, tunc primo fuit quando peccavit in te, secretum quaere cum corrigis quod pec-lcavit.» H 86" debet, advocatis uno aut duobus testibus, coram illis corripi. Sed quis sit 35 Et infra: «Si tu solus nosti, tunc vere in te peccavit, nam si multis S 84" modus in hoc observandus, quando solus conscius sum peccati I - quia audientibus tibifecit iniuriam, et in illos peccavit quos testes suae iniquitatis de peccato publico ad praesens non loquimur -, de hoc est magna 65 effecit». Et infra: «Ergo ipsa corripienda sunt coram omnibus quae dubitatio an possim peccatum illud alteri revelare nescienti. peccantur coram omnibus, ipsa corripienda sunt secretius quae peccantur Et videtur aliquibus quod, si post secretam admonitionem competen- secretius. Distingue tempora, et concO/'dabunt scripturae.» Zucc. 124" tem non se correxerit, debet uni vel I duobus, de quibus praesumitur 40 Unde si me non audierit, et sic sit secretum ut nullus alius sciat, non quod possint et debeant prodesse, peccatum illud revelare, et fama debeo ultra procedere, sed exspectare quousque inventi fuerint alii qui negligi pro parte ut conscientia reparetur, et tunc secundo sub testimonio 70 sciant quod ego scio, quemadmodum proposuit facere Ioseph, dicente illorum ut prius corripere, ne omnino fama perdatur, et deinde, si non AUGUSTINO ibidem: «Iustus loseph tanto jlagitio quod de uxore fuerat corrigatur, debet fama omnino negligi, et in publico debet prodi suspicatus, tanta benignitate pepercit», etc. De quo dicit AMBROSIUS super revelatione facta ecclesiae. Aliter enim negligeret proximi salutem, 45 illud P s a I m i: «Defectio tenuit me»: «Denique loseph, cui desponsata dicente AUGUSTINO regula: «Si petulantiam in aliquo vestrum adverteri- in erat Maria mater Domini, cum eam gravem utero vidisset, I noluit eam Zucc. I; C 67" tis, statim admonete, I ne mala concepta progrediantur sed de proximo 75 traducere, ita ut non solum ab ultionis atrocitate, sed etiam ab accusationis corrigantur. Sin autem et post admonitionem iterum id ipsum facere severitate iusti aliena perso-Ina est, potiusque ducit suam remissionem S 85" videritis, iam velut vulneratum prodat quicumque hoc potuerit invenire, accusari quod non indicaverit, quam alienum crimen urgere», forte exspec- I 196" prius tamen et alteri vel tertio I demonstret, ut duorum vel trium testium I 50 tans quousque notum esset aliis quod ipse novit, quod tunc primo, cum D 249" possit ore con vinci et competenti se veritate coerceri. Nec vos iudicetis esse ma/ivolos quando hoc indicatis. Magis quippe innocentes non estis sifratres ABCDHIS vestros, quos indicando corrigere potestis, tacendo perire permittitis. Si 54 cum] con! I 55 sileretur] simleretur S 60 Quia) Quit qi) D 65-66 quae . ABCDHIS omnibus] om. (ham.) sed suppl. i. m. D 68 me] te ABCDHIS 73 «Defectio . me,,] subi. D 74 Maria] om. S 74 vidisset] vidisse S mdisset B 74 noluit] 26 esse] eis sed in esse eorr. C eum BHS 26 modica] ammoni- addo sed dei. et exp. A voluit BH 75 ut] om. D 78 notum] votum BC 36 sum] scr. sed est sup. lin. I sive B 37-38 magna dubitatio] inv. C 38 an] au B 46 regula] rbra sed in regula corI'. H 46 vestrum] om. I 46-47 adverteritis] vel 59-62 AUGUST .. Sermones, sermo 82. C. 7. n. IO (PL38, 510); etiam citatur in GRATIANUS, advertitis? A advertitis BCDHIS 48 autem] sup. lin. D 48 et] sel'. sed exp. et et si Decretum, II, c.II. q.l, c.19 (ed. A. FRIEDBERG. I, 447; PL 187, 593B). sup.lin. 01.man. C om. I 47 iterum] in ini ?) sed dei. et exp. et iterum sup.lin. 01.man. C 63-65 AUGUST., Sermones, sermo 82. C. 7, n. IO (PL 38, 511); partim citatur in GRATIANUS, 49 potuerit] potuit D 50 tamen] i. m. D 50 et] am. H 52 indicatis] iudicatis Decretum, II, c.2. II, q. I, C. 19 (ed. A. FRIEDBERG, I, 447; PL 187, 593 B). BI 65-67 AUGUST., Sermones, sermo 82, C. 7, n. IO (PL38, 511); etiam citatur in GRATIANUS, Decretum, II, c.lI, C. II, q.l, c.19 (ed. A. FRIEDBERG, I, 447; PL 187, 593C). 28 Matth., XVlII, 15. 28-29 Glossa ordo in Mattll., XVIII, 15 (ed. 1634, V, co!. 305 a; 71-72 AUGUST., Sermones, sermo 82, C. 7, n. IO (PL 38,510); etiam citatur in GRATIANUS, PL 114, 146 D). 29-30 Matth., XVIII, 15. 30-31 Glossa ordo in Matth., XVIII, 15 Decretum, II, C. II, q. I, C. 19 (ed. A. FRIEDBERG, 1,447; PL 187, 593 B). 73 Ps. 118, 53. (ed. 1634, V, co\. 305-306 a; non citatur in PL 114). 46-(p.315,)56 AUGUST., Regula ad 73-77 AMBROS., In Ps. 118"'" expositio, sermo 7, n. 24 (CSEL 62, 141, \. 12-15; PL 15, servos Dei, n. 7 (PL 32, 1381). 1289A-B); cr. etiam supra, p.218,56-58. 74-75 Cr. Matth., I, 19. 316 QUODLIBET IX QUAESTIO 28 317 alii sciunt vel factum vel famam quae nos SCImus, praemIssa secreta 5 Sed postquam illum secreto admonuero, et scivero alium vel alios scire admonitio ne, eos vocare debemus. 80 quod scio, sive factum sit sive fama, tunc, si ego scio factum et scivero Ita etiam quod, si illi aeque primo scirent quod ego scio ut ego, secreto quod alii similiter sciunt, debeo illos advocare et arguere super facto prius deberem admonere, etiam si ille qui scit, sit ipse praelatus, dicente coram illis. Si vero illi sciverint famam tantum, tunc, licet ego sciam Bad. 391'M AUGUSTlNO ibidem: I «Nescio quemdam homicidam novit episcopus, et I factum cum fama, debeo super fama tantum corum illis corripere et de nemo alius eum novit. Ego autem nolo eum publice corripere et tu quaeris IO facto silere, licet inter me et ipsum de utroque ipsum reprehendi. Sed si inscribere? Non prodo, nec tamen negligo. Corripio in secreto. Pono ante 85 praelatus sit unus eorum qui novit quod scio, tunc ipse debet primo oculos eius Dei iudicium. Terreo cruentam conscientiam. Persuadeo poeni- vocari et coram ipso corripi. I Et sic intelligitur quod dicit AUGUSTINUS Bad. 39 in tentiam. Hac caritate praediti esse debemus, unde aliquando homines regula: «Antequam aliis demonstratur, per quos convincendus I est si D 249'· A 157'· reprehendunt nos quasi I non reprehendamus aut putant I nos scire quod negaverit, prius praeposito debet ostendi. Si autem negaverit, tunc adhiben- nescimus, aut putant nos tacere quod scimus forte. Sed scis; et ego scio. 15 di sunt alii, ut iam coram omnibus possit, 1 non ab uno teste, argui, sed a S 85'· B 409" Non coram te corripio, quia curare volo, non accusare.» I Et infra: «Nos 90 duobus vel tribus convinci. Convictus vero secundum praepositi vel etiam I Zucc. I; ergo non prodimus, sed in secreto arguimus: ubi contingit malum, ibi presbyteri arbitrium, ad cuius dispensationem pertinet, debet notoriam moriatur. Nec tamen vulnus illud negligimus, ante omnia ostendentes subire vindictam. Quam siferre recusaverit, etiam si ipse non accesserit, de homini in tali peccato constituto sauciamque gerenti conscientiam, illud vestra societate proiciatur», quod intelligit evangelium quando dicit: «Sit vulnus esse mortiferum.» Ubi dicit G los s a: «Ioannes intelligit de tali 20 tibi sicut ethnicus»», quia, ut dicit D e ver b i s D o m i n i, sermone 15°: occulto quod scitur a multis et potest ab aliquibus probari. Et vocantur 95 «Gentiles et paganos I in numero fratrum non deputamus». I 196" testes ut probetur admonitio facta. Et est argumentum ad hanc solutionem, Quod ergo dicunt, quod post secretam admonitio nem fama negligenda Extravaganti de iudiciis « Novit».» Unde, quia, quod dicit est, et revelandum illis qui possunt prodesse, non arbitror esse verum, nec AUGUSTINUS: «Novit episcopus et nemo alius novit», videtur contrarium tamen non revelans in hoc negligit, quia facit quantum facere debet, ut illud quod sequitur: «Scis et ego scio», dicit G I o s s a: «Hic non excludit 25 iam dictum est secundum AUGUSTlNUM. t si forte super hoc eum E paucos, sed multitudinem, sicut in T h r e n o «Quomodo sedet sola civi- 00 conscientia urget, potius secundum dicta, exemplo Ioseph, ducere debet tas». Et hoc innuit AUGUSTINUS dicit» quod scis, et ego scio». Unde, ubi suam remissionem accusari quod non revelaverit, quam alienum crimen C 68" I cum subdit AUGUSTINUS: «Non ergo prodimus, sed in secreto corripi- occultum revelare. H 86'· mus», I satis explicat quod, si ante secretam monitionem aliquem Et quod arguunt per AUGUSTINUM regula, dicendum quod loquitur in advocarem, etiam ex illis quos scirem scire quod scio, proditio esset. 30 quando alii noverunt quod 1 corripiens novit. Quod clare probatur ex hoc B 409'· quod dicit: «Alteri vel tertio demonstret, ut duorum vel trium testium ABCDHIS possit ore convinci et competenti se veritate coerceri». Unde sequitur post praeposita: «Si autem negaverit » etc., ut iam supra. Loquitur ergo de 82 admonere] amovere B 82 scit] lac. B sequitur sed scit i. m. ai. man. S 83 quemdam] quemadmodum BC 83 homicidam] om. C 85 Non] Nec B talibus qui possunt esse testes coram iudice ad condemnandum et 86 Persuadeo] Consuadeo sed in Persuadeo corr. ai. man. C 87 Hac] ac C 89 quod] quia B 89 scimus] nescimus C 90 Et] om. D 94 Ioannis] Ioannes ABCDHIS BCDHIS 96 Et ... argumentum] Argumentum autem est I 97 «Novit»] subi. D 97 quod] om. S 97 dicit] vel dixit I 3 monitionem] admonitionem S 4 scio, sive] inI'. B 7 sciunt] tunc addo BCDHIS 7 advocare] iter. S 14 prius ... negaverit ] om.(hom.) sed suppl. i. m. D t6 convinci] coniuncti BD(sed in convinci corr.) 19 vestra] nostra BC 20 ethnicus] eunuchus ABCD(sed in eunuchus corr.)HIS(sed 83-90 AUGUST., Sermones, sermo 82, c. 8, n. II (PL 38, 511); etiam citatur in GRATIANUS, ethnicus i. m.) . 22 fama] famam B 23 revelandum] revelendum S 23 nec] Decre/um, II, c.lI, q.l, c.19 (ed. A. FRIEDBERG, I, 447-448; PL 187, 593C-594A). neque I 24 qUia] quod I 26 loseph] potius addo A 90-94 AUGUST., Sermones, sermo 82, c.8, n. tI (PL 38, 5tl); etiam citatur in GRATIANUS, Decretum, II, c.lI, q. I, c.19 (ed. A. FRIEDRERG, I, 448; PL 187, 594B). 94-97 GRATtANUS, Decretum, una cum Glossis, II, c. II, q.l, c.19 (ed 1584, cot. 829). 13-19 AUGUST., Regula ad servos Dei. n.7 (PL32, 1381-1382). 19-20 Mallh., 96-97 GREGOR. IX, Decretales, II, tit. I, c. 13 (ed. A. FRIEDRERG, 11,242). 98 Cr. XVIII, 17. 21 AUGUST., Sermones, sermo 82, c.4, n.7 (PL 78, 509). supra, lin. 83-84. 1-3 GRATIANUS, Decretum, una cum G/ossis, II, c.lI, q. I, c. 19 (ed. 3t-32 AUGUST., Regula ad senos Dei, n.7 (PL 32, t381); cf. etiam supra. p.314,50-51. 1584, cot. 829). 00-1 ler., Threni, I, I. 33 Ibid. (PL 32, 1381); cf. etiam supra, lin. 14 sqq. 318 QUODLIBET IX QUAESTIO 28 319 puniendum super eo de quo corripitur. Testes autem non possent esse de 35 65 etiam simile in specie, circa peccatorem possint comprehendere, licet alio quam quod corripiens eis revelavit, et ita non nisi de auditu unius; bono modo illos qui prodesse volunt, I ad diligentiam exhibendum circa Bad. 38: propter tale autem testimonium nullus debet condemnari, immo ipse custodiam correpti possit inducere, per quam forte poterunt ipsum in suo correptus posset habere actionem contra corripientem, quod ipsum peccato comprehendere, ad quod I tamen probandum non essent testes B 409" Bad. 39l'Q diffamaverit. I Unde testes in fraterna correptione non solum debent esse idonei nisi plures simul comprehenderent in eodem facto secundum tales, quod non solum per ipsos potest probari admonitio pro corripiente 40 70 numerum, nec licet ad cognoscenda peccata aliena explorare, dicente primo et deinde denuntiante, ne possit excipi contra ipsum quod AUGUSTI in sermone praedicto: «Admonet nos Dominus noster non NO denuntiaret non observato ordine evangelico, sed quod per eosdem negligere invicem peccata nostra, non quaerendo quod reprehendas, sed posset probari et fama vel factum coram iudice ad eius punitionem. videndo quid corrigas». Unde post secretam monitionem, si testes desunt H 87" Aliter enim vana esset et inutilis eorum vocatio, et esset infamia I sine qui sciant peccatum, negotium ulterius debet Deo committi, cui de fructu. 45 75 occultis committenda sunt iudicia, et hoc maxime in quantum de peccato Quando ergo peccatum sic est secretum quod non scit ipsum nisi unus, occulto quaeritur correctio proximi prout vergit in nocumentum ipsius sive sit ille praelatus sive subditus, ultra secretam admonitionem per se personale. solum non debet procedere, quousque cognoverit alios scire quod scit. I De peccatis autem quibusdam occultis quae etiam vergunt in detrimen- Bad. 392 Licet enim, ut aliquibus videtur quod praelato nescienti debet revelari tum proximi et rei publicae, dicunt aliqui quod, si delinquens non A 158" quod unicus subditus solus novit, I quia magis proficit admonitio praelati 50 80 corrigatur ex secreta correctione, tunc debet tale peccatum praelato quam subditi, quia tamen magis timendum est de eiusdem deterioratione, denuntiando revelare, et hoc quaerendo I de peccato illo correctionem D 249" si propter verecundiam maiorem aut propter maiorem timorem poenae delinquentis, prout vergit in nocumentum publicum. incipiat se excusare, praelato corripiente secreto post secretam monitio- Sed, licet istud licitum esset, quia in hac denuntiatione non quaeritur nem subditi praecedentem, quam cum subdito solo corripi ente, idcirco, principali ter bonum delinquentis, sed publicum, ipsa non pertinet ad sicut non alii, sic nec praelato peccatum uni soli cognitum debet revelari, 55 85 praeceptum de fraterna correctione, in qua principaliter quaeritur bo- propter quod AUGUSTINUS, e ver b i s D o m i n i, sermone 15°, expo- D num delinquentis, unde et fraterna correctio pertinet ad virtutem carita- S 85" nens illud: «Corripe ipsum inter Ite et ipsum», dicit: «studens correctioni, tis et est de effecti bus eius, illa autem denuntiatio et correptio intenta per parcens pudori. Forte enim prae verecundia incipit defendere suum pecca- ipsam pertinet ad virtutem iustitiae non privatae sed publicae, et est de Bad. 391'" tum, et quem visfacere meliorem, forte facis peiorem.» I Quandocumque operibus eius. C 68rb enim probabiliter timet ur quod I correptus ex correctione deterior de- 60 Zucc. 125" I bea t fieri, debet omitti etiam secreta admonitio eius qui singulariter 90 novit delictum. Et sic non habens testes, post secretam admonitionem nullum debet Illud autem exemplum quod AUGUSTINUS inducit in R e g u Ia de peccatum revelare, nec verbo nec signo alios adducere ut peccatum, vulnere corporali: «Si autem frater tuus habet vulnus»· etc.: dicendum quod AUGUSTINUS, icut patet inspicienti I litteram secundum iam s H 87rb ABCDHIS exposita, loquitur ibi de silentibus et, non vocantibus testes cum eos 35-36 esse de alio] de alio esse C 36 non] ser. sed exp. B 39 diffamaverit] "el-rat? ABCDHIS A diffamaverat BCDHIS 39 correptione] correctione I 40 tales] tm es(?) sed in tales corr. D 45 fructu] Quomodo ergo odd. sed det. A 69 videtur] quod addo A 49 praelato] praelati S 56-57 exponens ... ipsum] om. (ham.) H 58 enim] prae 78 etiam] et sed in etiam co ''I'. ? D 83 istud] illud S 84-86 sed ... delinquentis] om. addo sed dei. A 58 verecundia incipit] inv. H 59 quem vis] quamvis CD (sed cum et (ham.) B 84 non] tamen H 91 in Regula] i. m. man. corI'. A dei. eI quem vis i. m.) S (sed in quem vis CO'T.) quam is sed in quemvis CO'T. I 71-73 Op. eit.. sermo 82, C. I, n. I (PL 38, 506). 92 AUGUST., Regula ad servos Dei, n. 7 57-59 AUGUST., Sermones, sermo 82, c.4, n. 7 (PL 38. 509). (PL32, 1381); cf. etiam supro, p.314,53 sqq. 320 QUODLIBETX I QUAESTIO 29 321 habere possunt ad arguendum coram illis, ut si non emendetur correptus, 95 pluribus, paucis tamen, si non mortuum fuerit uno solo corripiente luce. 12yb dicatur praelato tam-I quam medico spirltuali. Quoad hoc siquidem bene secreto, moriatur uno corripiente coram uno aut duobus aut tribus, simile est quod iste crudeliter sileret in proposito, sicut crudeliter sileret numquam tamen coram illo qui non prius id aliunde quam a corripiente vulnus fratris quod vellet occultare in corpore. Et secundum hoc sciat. processit primum obiectum principale ad quaestionem adductum. Nec est simile quoad hoc quod, sicut vulnus corporale I quod vulneratus vult 00 celare omnino, revelaret corporali medico ignoranti, licet illud solus QUAESTIO 29 sciat, sic vulnus spirituale quod vulneratus vult celare, medico spirituali, ut praelato ignoranti, revelare debet, licet illud solus sciat, quoniam UTRUM RELIGIOSUS UIANTERELIGIONIS Q INGRESSUM MULIEREM AD vulnus corporale non infamat sicut facit vulnus spirituale, et propter AFFIDAVIT.INFLAMMATUSAMOREVENEREO. SUBSECUTA CARNALI OPULA. C solam famam custodiendam, quod quis solus novit, nulli I debet revelare, 5 INQUANONHABUITINTENTIONEM RECEDENDI SPONSALlBUS. A NON quia quod est secretum quando solus novit, postquam alteri revelasset, 5 TAMENCREDITSECONSENSISSE CONTRACTUM IN MATRIMONII DE iam secretum non esset, et infamia inciperet. PRAESENTI. POSSITMANERE RELIGIONE IN Bad. 392·T I Ad secundum argumentum principali ter adductum ad argumentum, B 409,b quod «ballivus potest corripiendum a se, non correptum praesentare I I Circa tertium vero nullum proponebatur argumentum, et ideo statim luce. 12. regi ut ab ipso corripiatur, ergo et subditus corripiendum a se, non IO respondendum est ad eam secundum formam qua proposita est correptum, potest praesentare praelato ut ab illo corripiatur, et sic I Dicendum quod, postquam vere sponsalia praecesserunt verbo et Bad. 392' revelare factum illius absque monitione secreta praecedente», dicendum IO mente contracta, licet affectu venereo ad hoc fuit adductus, quod quod non est simile, quia ballivus neminem potest aut debet corripere, nullatenus veritatem sponsalium impedivit, et post talia sponsalia I H 87" nisi confessum, vel convictum per testes in publico iudicio, vel cuius carnalis copula est subsecuta, in qua non expresse cognovit se dissensisse factum est omnino notorium, et sic sua denuntiatio qua praesentat eum 15 in copulam coniugalem nec consensisse, praesumendum est ex facto regi puniendum, non infamat sicut faceret denuntiatio facta praelato, copulae carnalis quod consensit in copulam coniugalem. propter quod, ut dictum est, ista nullo modo est I licita sicut illa. Est 15 Praesumendum, dico, et a se ipso in conscientia sua, quod scilicet C 68" igitur ex eo quod dictum est iam secundum AUGUSTINUM,«Ubi contingit I implicite consensit, et etiam ab ecclesia, tali I praesumptione contra luce. 12t malum, ibi moriatur», sciendum quod malum aliquando contingit in quam nullam admitteret exceptionem in contrarium, sed sententiando secreto coram unico solo, aliquando contingit publice coram populo, 20 iudicaret verum esse matrimonium perfectum et consummatum. aliquando contingit medio modo coram duobus vel tribus aut aliquantu- Quare, cum tali modo astrictus uxori non habet potestatem sub- lum pluribus, paucis tamen. Et secundum hoc, quod fit in secreto coram 20 trahendi se a consortio mulieris, defraudando eam debito quod habet in unico, in secreto, unico corripiente solo, si fieri potest, moriatur. Quod eius corpore, sicut nec I e converso, dico sine suo consensu amborum S 86" vero fit coram omni populo publice, publica correptione facta coram dicente ApOSTOLO, I" < a d > C o r i n t h i o s, VIIo: «Mulier su~ omnibus moriatur. Quod vero contingit coram duobus aut tribus aut 25 corporis potestatem non habet, sed vir. Similiter et vir sui corporis potestatem non habet, sed mulier»; propter quod nec possunt nec debent 25 sibi in hoc defraudare nisi ex mu-Ituo consensu amborum, I secundum Bad. 392' B 410" ABCDHIS ABCDHIS 27 secreto] om. BC 2-6 Utrum ... religione] (er. supra. p. 311,14-21) 15 ipso] in 99 Nee] Neque I 00 corporale] quod addo S 2 sciat] sciant sed in sciat corr. H consen- addo D 17 admitteret] admittere sed -I sup. iiII. D 19-20 subtrahendi] 2 celare]. debet addo ABCDHIS 4 non] i. m. D 6 postquam] quando BI (sed exp. subtrahitur(?) sed in subtrahendi COIT. IIUIIl. COIT. A 21 sine] sive BC (sed in sine ei postquam sup. IiII.) IO regi ... prae-] iter. (homoioceph.?) B II illo] ipso S corr.) 23-24 vir ... sed] om. (ham.) sed suppl. i. m., sui corporis illl'erlendo D 24 propter] et prae B 99 Cr. supra. p.313.5-11. 9-12 Cr. supra, p.313.I2-17. 18-19 AUGUST., Sermones, sermo 82, C. 8, n.11 (PL38, 511); er. etiam supra, p. 316,91-92. 22-24 I Cor., VII, 4. 322 QUODLIBET IX QUAESTIO30 323 quod continuo subdit ApOSTOLUS: «Nolite fraudare invicem, nisi forte ex QUAESTIO 30 D 249,b consensu ad tempus»; super illud «vir debitum reddat»: I Glossa: luce. 126" «postquam coniuncti fuerint»; ut super illud «pote-Istatem non habet»: UTRUM BENEFICIAECCLESIASTICAEGITIME L CONFERUNTURPUERIS «Non sibi alterum negent» - post copulam enim carnalem neuter habet SCIENTIAVELAETATE potestatem corporis sui ad usum sui corporis denegandum alteri, propter 30 quod dicitur < A d > R o m a n o s, VIIO: «Quae sub viro est, mulier, I Sequuntur quaesita circa subditos ecclesiasticos non religiosos. Et Zucc. 12 vivente viro, alligata est legi viri», et similiter e converso, quia in hoc pares 5 erant duo. Primum pertinens ad boni temporalis adeptionem: utrum sunt, ut dicit Glossa, I" < ad > Corinthios; unde super illud beneficia ecdesiastica legitime conferuntur pueris scientia vel aetate. «Nolite fraudare»: G I o s s a: «id est subtrahere debitum», ut etsi alteri Secundum pertinens ad boni temporalis subtractionem: utrum clerici eorum perpetua continentia placeat, nisi ex alterius consensu, non possit; 35 teneantur ad exactiones quas laici solvunt civitatibus et dominis tempo- unde nec quaerere debet occasionem dissolutio nis, dicente ApOSTOLO in ralibus. eadem: «Alligatus es uxori? Noli quaerere solutionem». G los s a: «etsi IO Circa primum arguitur quod beneficia ecclesiastica non l€gitime instet necessitas»; propter quod dicit ApOSTOLUSibidem: «Praecipio, non conferuntur pueris scientia vel aetate, quia ORIGENES S u p e r E x o d u m, luce. 126'b ego, sed Dominus, uxorem a viro non discedere»: intellige, nec e con-I verso XVIIIo, dicit: «Ad hoc solum ministri ecclesiae debent I sumere tempora- C 68'b -, idcirco dicendum quod talis religioni per votum nullo modo potuit se 40 lia, ut ministrent spiritualia». Quare, I cum tales I pueri spiritualia H 87'b luce. 12 astringere, nec potest in ea permanere nisi obtento eius expresso ministrare non sufficiant, quia ministratio eorum requirit I aetatem et A 158" consensu secundum ordinationem ecclesiae, sed oportet ipsum ad saecu- 15 scientiam, ergo etc. lum reverti et matrimonium cum illa sollemnizare, et tractare affectu matrimoniali. Sed quamquam sponsalia praecederent et carnalis copula sequeretur, si consensus non interveniret, non esset matrimonium qu~n- 45 tum ad Deum. Nec etiam quantum ad ecclesiam, si constaret ecclesIae quod consensus non intervenisset, ut E x t r a v a g a n t i d e s p o n s a I.i- I Dicendum iuxta illud quod dicitur E x t r a v a g a n t i de praebendis Bad. 392 b u s, cap.o «Tua nos», sed postquam illud ecclesiae constare non potent, « S u p e r i n o r d i n a t a»: «Cum illi sunt in ecclesia idonei reputandi, qui stabit pro eo quod ei factum constat. servire possunt et volunt in ipsa, consultationi tuae taliter respondemus, 20 quod pueri et beneficiati qui non possunt I in ecclesia deservire, in eadem I I 197" S 86,b non debent idonei reputari». Et si non idonei, quare nec legitime con- Iferuntur eis quae non nisi idoneis ad serviendum debent conferri, E x t r a v a g a n t i de aetate et qualitate ordinandorum « E x r a t i o n e»: «lndecorum est ut hi debeant ecclesias regere, qui non noverunt gubernare 25 se ipsos, cum tantum ad regimen ecclesiarum tales per-Isonae sint admitten- luce. 12'. ABCDHIS 33 unde] om. S 35 non] sup. lin. A 36 quaerere] quaere A 37 es] scr. (=). ABCDHIS sed dei. eI rescr. (es) sup. lin.? A 39 nec] neque I 41 obtento] obtenta sed in obtento co/"/".?B 42-43 saeculum] om. B 46 Nec] Neque I 2-3 Utrum ... aetate] (cf. infra, lin. 5-6) 4 Et] om. S 5 adeptionem] ademptionem B 6 conferuntur] conduntur S IO Circa] Ad I 13-14 spiritualia ministrare] inv. S 26-27 I Cor., VII. 5. 27 I Cor., VII, 3. 28 Glossa ordo in I Cor., VII, 3 (ed. 1634, 18 illi] isti B 20 in] sup. lin. S 21 Et] Sed sed exp. eI et SI/p. lin. B 22 quae] qui B VI, co!. 243-244 inter!.; deest in PL 114). 28 I Cor., VII, 4. 29 Glossa in I Cor., 22 debent conferri] inv. S 24 non] i. m. 01. man. C VII, 4 (ed. 1634, VI, co!. 245-246a inter!.; deest in PL44). 31-32 Rom., VII, 2. 33 I Cor., VII, 4. 34 Glossa ordo in I Cor., VII, 4 (ed. 1634,245-246b Inter!.; deest In PL 114). 37 I Cor., VII, 27. 37-38 Glossa imerlin. in I Cor., VII, 27 (ed. 1634, VI, 12-14 Non inveni. 18-21 GREGOR. IX, Decrelales, III, tit. 5, C. 35 (ed. A. FRIEDBERG, co!. 253-254b; deest in PL 114). 38-39 I Cor .. 7, IO. 46-47 Cf. GREGOR. IX, II, 480). 24-(p.920,)27 Op. cil., I, tit. 14, c.2 (ed. A. FRIEDBERG, II, (26). Decrelales, IV, tit. I, C. 26 (ed. A. FRIEDBERG, II, 670). 24-26 Op. cit., I, tit. 14, C. 3 (ed. A. FRIEDBERG, II, 126). 324 QUODLIBET IX QUAESTIO 30 325 dae, quae discretione praemineant et morum fulgeant honestate». Nota 55 principandum presbyteris, laetiores interim quod virgas evaserint quam quod dicit: «qui servire possunt et volunt», quia, licet possent, si tamen quod me;'uerint principatum. I Nec mirum, qui necdum in semetipsis exper- D 250" Bad. 39: vellent vagari et non continue in ecclesiis suis residere, beneficia non I ti sunt, videntes quippe illos qui iam pro-Iprios humeros cupitae sarcinae H 88" solum non sunt eis conferenda, sed collata sunt eis deneganda, sicut et submiserunt, non solum non gemere I tamquam sub onere, sed superappete- B 410" alia privilegia in favorem divini officii eis concessa, XVI', q.e I a 30 re plus onerari». Tales, qualis-Icumque aetatis sunt, beneficiis indigni S 86" «Generaliter»: «Eos monachos et clericos huiusmodi beneficium habere 60 sunt et pueri maledicti, de quibus dicit ibidem: «Docti sunt vindicare sancimus, qui ad sacrosanctas ecclesias vel monasteria permaneant, non altaria, subdito rum marsupia vacuare, ministris in hac disciplina utentes devagantes nec circa ministeria desides, cum propter hoc ipsum beneficium idoneis ambitione et avaritia. Verum quanta vis industria tua tibi lucra tua eis indulsimus, ut aliis omnibus derelictis, Dei omnipotentis inhaereant conquirere tibi cautulus videaris, quantalibet vigilia possis servare tua, ministeriis». 35 quantolibet studio regum tibi ac princi-Ipum gratiam tibi aptare cures, Zucc. 12 Quales re vera non sunt pueri, sive aetate sive moribus, propter quod 65 dicimus tamen: « Vae terrae cuius puer rex est». Et ut dicit in fine Illi A d dicit BERNARDUS in E pis t 01 a a d Theo b a Id um co m i tem: E u g e n i um: « O miserandam sponsam talibus creditam paranymphis, qui «Honores et dignitates ecclesiasticas non ignoro deberi his qui eas digne assignata cultui eius proprio retinere quaestui 11011 verentur! Non amici secundum Deum administrare et velint et possint. Porro eas acquiri parvulo profecto sponsi, sed aemuli sunt.» Re vera ista modo implentur in ecclesia, vestro precibus meis vel vestris, nec vobis nec mihi tutum esse noveritis». Et 40 cum pueri utroque modo ad summum sacerdotii gradum promoventur, si nec honores et dignitates, quare nec alia beneficia inferiora indignis et 70 unde dolendum. inidoneis ad illa tutum est acquirere, quare nec conferre, quia non Sed inter pueros distinctio adhibenda est. Licet enim pueris scientia et I A 158,b expediret illis, cum onus debitum beneficio portare non possent. Quod si moribus beneficia I ecclesiastica nullatenus sint conferenda, quantum- C 69" sentirent beneficia conferentes, non darent ea pueris scientia aut aetate, cumque adulti fuerint aetate, pueris tamen aetate sed adultis scientia et nec ipsi pueri acceptarent, sed quia ad honorem respiciunt et conferentes 45 moribus, quibus Iam actu sunt praediti, propria acquisitione cum et recipientes, non attendentes ad onus, ideo contingit illud quod dicit 75 praerogativo divino auxilio vel per miraculum, virtute aetatem supplenti- beatus BERNARDUS in E p i s t o Ia a d H e n r i c u m S e n o n e n s e m bus, beneficia legitime conferuntur, secundum quod dicit BERNARDUS archiepiscopum: «Multi non tanta fiducia et alacritate currerent ad ibidem: «Nec dicimus quamcumque aetatem Dei gratia praematuram sicut honores, si esse sentirent et onera. Gravari profecto metuerent, nec cum nec seram, cum multos videamus iuniores super senes intelligere, moribus tanto labore et periculo quarumlibet affectarent infulas dignitatum. Nunc 50 antiquare dies, praevenire tempora meritis, quod aetati deest, -compensare vero, quia sola attenditur gloria et non poena, purum esse clericum 80 virtutibus. Quorum iuxta commonitionem ApOSTOLI nemo contemnat ado- erubescunt in ecclesia qui quocumque eminentiore loco non fuerint sublima- lesccntiam. Meliores bonae indolis adolesccntes inveteratis dierum malo- ti. Scolares pueri et impubes adolesccntuli ob sanguinis dignitatem promo- rum. Puer ccntum annorum maledictus est et e regione •.senectus venerabilis ventur ad ecclesiasticas dignitates et de sub ferula transferuntur ad ABCDHIS 63 onere] (hon'e) S 59 qualiscumque] quascumque B (sed in qualiscumque ABCDHIS corr.) 62 tibi] cui BCDHIS 63 possis] possit ABC (sed in possis corr.) DHIS 64 regum] tibi addo A 64 tibi] cui BH 66 «O miserandam sponsam ... ] i. m. 33 devagantes] de negantes BC (sed in devagantes CO'T. 01. man.) DH 33-34 beneficium Nota A 77 quamcumque] quantumcumque DS 77 aetatem] autem? D eis] inv. S 34 omnibus] hominibus C 36 Quales] -s sup. lin. A 39 Deum] 78 nec] neque I 81 Meliores] Melioris B 8 I adolescentes] adolescentis sed in divinum B 43 onus] honus I 47 beatus] om. D 50 infulas] insulas B adolescentes corr. B 50 Nunc] Nec BD (sed in Nunc co,.,..) 54 sub] i. m. A 60-65 Ibit!., n. 25 (ed. J. LEcLERcQ-H.J. ROCHAIS,p. 121, I. 26-p. 122, I. 4; PL 182, 826B). 31-35 GRATIANUS,Decre/um, II, C. XVI, q. 1, C. 40 (ed. A. FRIEDBERG,I, 772; PL 187, 1005 65 Eccl. X, 16. 66-68 BERNARDUSCLARAEVALLENSIS, considera/ione, III, c.5, De A-B). 38-40 BERNARDUS CLARAEVALLENSIS, Epis/olae, epist. 271 (ed. J. LECLERCQ- n.20 (ed. J. LECLERCQ H.M. ROCHAIS, III, - p.448, 1.5-8; PL 182, 772A). H.J. ROCHAIS,p. 181; 477 B-C). 48-(p.325,)59 ID.,De moribus e/ officio episcoporum 77-(p.326,)83 BERNARDUS CLARAEVALLENSIS, moribus e/ officio episcopo rum (Epist. ad De (Epist. ad Henr. Senon. archiepisc.) (epist. 42), c.7, n.25 et 27 (ed. J. LECLERCQ- Henr. Senon. archiepisc.) (ep. 42) c.7, n.26 (ed. J. LECLERCQ H.M. ROCHAlS, p.122, - H.J. ROCHAIS,p. 121, I. 16-24; PL 182, 826 A-B et 827A). I. 6-13; PL 182, 826C). 80 ITim., IV, 12. 82-(p. 326,)83 Sap., IV, 8. 326 QUODLIBETIX QUAESTIO31 327 non diuturna neque numero annorum computata. Sicubi huiusmodi puer senex promotus invenitur, opus Dei est, his qui tales non sunt, mirandul1l, QUAESTIO 31 non imitandum». Unde et si qui tales sint, fugiunt ab oneribus reputantes 85 se impares illis, dicente AMBROSIOsuper illud P s a Im i« Voluntaria oris UTRUM CLERICITENEANTURAD EXACTIONES QUASLAICISOLVUNT mei»: «Excusabat se Ieremias dicens: « Ecce, Domine, nescio loqui, quia CIVITATIBUS DOMINISTEMPORALIBUS ET I 197'b puer ego sum». Verecunde Propheta I aetatem corporis praetendebat, ne in exsequendis caelestibus imperatis impar adolescentia deprehenderetur, sed I .Circa s~c.undum arguitur quod clerici teneantur ad exactiones, quo- Zucc. 12 Deus, qui morum magis quam annorum considerandam iudicavit aetatem, 90 n.la.m cl~ncl, c.um sunt pars civitatis, tenentur ad illa per quae melioratur et in iuvenili corpore maturitatem robustae sapientiae in suo servulo cIvItas m qua morantur. Per huiusmodi autem exactiones melioratur praevideret, ait: «Noli dicere: «Quia iunior sum ego»». Sed heu hodie civitas. Ergo etc. contingit e contra illud quod dicit BERNARDUS, ubi supra: «Curritur in In contrarium sunt iura canonica. B 410'b c1ero passim ab omni aetate et ordine, a doctis I pariter et indoctis, ad ecclesiasticas curas, tamquam sine curis iam quisque victurus sit, cum ad 95 S 86'b curas I pervenerint». IO Dicendum quod clerici aut sunt mercatores negotiantes cum laicis sicut ceteri laici, aut non. I Si primo modo, dico quod de quaestibus e; Bad. 393' negotiationibus suis tenentur ad exactiones publicas sicut laici ut Bad. 393'z I Ad duo decreta in oppositum, dicendum quod, secundum quod patet Extr<\vaganti De vita et honestate clericorum, cap.o ~Iti- inspicienti, loquuntur de parvis promovendis in religionibus monacho- mo: «Ex litteris Pontini comitis intel/eximus quod quidam c1erici terrae rum, ubi Domino famulantes de communibus bonis vivunt, qui bene pro 00 15 suae potius saecularibus negotiis quam officiis divinis intendunt, et gaudere H 88'b aetate sua I servire sufficiunt, licet non in ecclesiasticis beneficiis, in volentes privilegio c1ericali, nolunt statutis patriae in negotiationum suarum quibus servire oportet non tam Deo in se, quam in fidelibus suis quaestibus subiacere. Mandamus, quatenus si tales a te tertio moniti ab deservire, ad quae nequequam essent idonei, nisi forte beneficia essent huiusmodi non resipuerint, sed negotiationibus institerint supradictis, cum tam modica et sine cura, quod sufficere possent ad ea deservienda in fa~to abician~ privilegium c!ericale, tu quominus cum his se implicant, de minoribus ordinibus, ad quos iura eos promoveri permittunt. 20 SUIS facultalibus statutis et consuetudinibus patriae subiaceant non defendas.» ' ABCDHIS De ceteris autem bonis suis, tam mobilibus quam immobilibus non ~enentur, nisi sicut ceteri clerici qui non se implicant his. De quibus ~uper 83 neque] nec I 84 mirandum] virandum sed mi- i. m. aI. man. C 85-86 reputantes se] reputasse sed in reputantes se CO'T. sed non clare, e/ exp. e/ reputanteg Illud «cum his se implicant», G 1 o s s a dicit: «Quasi I dicat: si non Zucc. 127' se i. m. man. corI'. A 86 Psalmi] prius sed Psalmi i. m. aI. man. C 87 nescio loqui] 25 implicant se, privilegio ecc!esiastico gaudebunt I in rebus suis sicut in rebus inv. D 88 puer ego] inv. B 88 Verecunde Propheta] inv. C 91 in] i. m. D D 250'" 91 maturitatem] maturitate A 92 ait] sic sed exp. e/ ait i. m. aI. man. C 93 contra] om. B 93 Curritur] curatur H 94 ad] et sed esp. eI ad sup. /in. aI. man. C ABCDHIS 96 pervenerint] devenerint S 98 oppositum] opposita D 99 loquuntur] loquitur BS loquntur D loquitur C lociiI H loqiitur I 4 ad e~ dese~viend.a](cr. A. BLAISE, exicon la/ini/atis ... , p.297: «deservio, -ire _ 4. d. L ben~ficlUm,s acquIlter d~s dro!t~ de vasselage») 2-3 Utrum ... temporalibus] (er. 83-85 BERNARDUS CLARAEVALLENSIS, eil. (ed. J. LECLERCQ-H.J. OCflAIS,p.122, op. R suP/{/,.p.323,7-9). 6-7 m... CIvitas]om. (hom.) I IO Dicendum] Ad hoc dicendum I 1. 20-21; PL 182, 827A). 86-87 Ps. 118, 108. 87-92 AMBROSIUS, Ps. /I81/m In 12 S~ISten;ntur] Inv. B. 16 m] neque sed deI. e/ in sup. /in. man. CO'T. A 22 De expositio, sermo 14, n.26 (CSEL 62,315,1.10-19; PL 16, 1401 B). 87-88 ler., I, 6. ceterIs] dec tIS(?) sed c'l1s(?) deI. e/ ceteris i. m. D 24 se] de D 25 gaudebunt] i. 92 ler. I, 7. 93-96 BERNARDUS CLARAEVALLENSIS,moribus et officio episcoporum De m.D (Epist. ad Henr. Senon. archiepisc.) (ep.42), c.7, n.27 (ed. J. LECLERCQ ROCHAIS, - H.J. p.122, 1.22-24; PL 182, 827 A). 98 Haec «decreta» excidisse videntur: cr. supra, p. 323,15-16,ubi argumentum «in oppositum» deest. 14-21 GREGOR. IX, Decretales, 1Il, tit. I, c.16 (ed. A. FRIEDBERG,II, 453-454). 24-(p.328,)27 ID., Decre/ales, una cum Glossis, III, tit. I, C.16 (ed. 1582, 1001 b). 328 QUODLIBET IX QUAESTIO 31 329 C 69'b ecclesiae, quia res clericorum et I ecclesiarum eodem privilegio gaude11l,ut sordido rum munerum immunitatem acceperunt, unde CONSTANT/NUS cunc- XII", q.e 2" «Ecclesiarum».» De immobilibus tamen suis tenentur ad tis clericis scribit: « Iuxta sanctionem quam dudum meruisse perhibemini, tributa debita sicut et laici, XI", q.' I": «Si tributum petit imperator, agri fundos mancipia vestra nullis novis collationibus obligabunt, sed vacatione ecclesiae solvant». Unde AUGUSTINUSuper illud P Sa Im i «Principes s gaudebitis».» Et cap.o «Placet»: «Nil praeter canonicam illationem, nisi persecuti sunt me gratis»: «Quid enim christiani laeserunt regna terrena? 30 55 quam adventitiae necessitatis sarcina repentina poposcit, eius functionibus A 159" Numquid eorum rex milites suos prohibuit I impendere et exhibere quae adscribatur». Super illud «sordidorum munerum», G I o s s a: «Ut calcis debentur regibus terrae? Nonnne de hoc sibi calumniantibus Iudaeis dixit: coquendae, arenae fodiendae», et appellatur hoc munus onus cum Bad. 39yA « Reddite Caesari quae Caesaris sunt, et Deo quae Dei sunt»? I Nonne necessitate faciendi impositum. Super illud «novis collationibus», B 411" tributum de ore piscis I et ipse persolvit? Nonne praecursor eius militibus G I o s s a: «Extraordinariis vel superinductis repentino casu, quia novas regni huius, quid facere deberent pro aeterna salute, quaere11libus,non ait: 35 60 collationes non possunt laici ab ipsis petere propter aliquas necessitates», « Cingulum solvite, arma proicite, regem vestrum deserite, ut possitis Deo puta ad collectam quae fit pro communi utilitate laicorum, dum non militare»? Nonne unus militum eius dixit: « Omnis anima potestatibus tangit c1ericos, videlicet pro debitis solvendis, I pro libertatibus privile- I 197"' S 87" sublimioribus subdi-Ita sit », et post ait: «Ideo enim tributa praestatis. giorum aut mercationum ipsorum laicorum. Ministri enim Dei sunt in hoc ipsum servientes. Reddite omnibus debita: cui Quod enim ad talia non tenentur, habent ex statutis papae et tributum, tributum: cui vectigal, vectigal»?» Ubi dicit G I o SSa super 40 65 imperatorum, ut patet ex dictis, quae non minus immunita tem ecclesiis et illud «praestatis»: «Ad ostendendum subiectionem, quasi dicat: «Non c1ericis modo conferunt cum ditati sunt, quam hactenus conferebant cum H 88"' pauperes erant. Dicta enim statuta pro eis edita erant, non in favorem Bad. 393"· redditis», quia I redde11lsolvendo, dum in defensione pugnant pro patria». I Zucc. 128" Secundum iura autem civilia tenentur ad itinera construenda et ad personarum, aspiciendo ad eorum indigentiam maiorem vel minorem, refectiones pontium, etiam de suis, etsi non negotientur, et hoc maxime si sed solummodo aspiciendo ad dignitatem status et ordinis. Quae, quia propter itinera et pontes hereditatem habeant. C o n s t i t u t i o de sacro- 45 70 eodem modo manent, sive ecclesiae et c1erici divites sint, sive pauperes, sanctis ecclesiis «Ad instructiones»: «dum tamen non habeant propter quod eodem modo vigorem I habent ad ipsos defendendum a B 411'b communes facultates et sufficientes ad talia, nec fiant constructiones et dictis exactionibus, quia manente causa statuti, et statutum. Unde ad refectiones praeternecessariae, quia ad voluptuosas non tenentur». unguem tenenda sunt huiusmodi statuta, et incurrit vitium qui ea vult Bad. 393"c I Sed ad exactiones extraordinarias non tenentur c1erici, sicut nec mutare, c1ericos astringendo ad dictas exactiones pro eo quod iam ditati ecclesiae, XVI", q" 1', «Generaliter», par.o: «Novarum collationum et 50 75 sunt, quia in hoc non servaret, sed mutaret intentionem statuentis. I Unde nec habet in hoc casu locum epiihes, qui nihil habet facere nisi Zucc. 128 quod legem datam in generali applicat et specificat secundum particula- ABCDHIS ria, sed non secundum quaecumque particularia, quia non secundum illa 27 ad] om. BCDHIS 28 sicut et laici] iter. sed deI. A 31 milites] iter. sed dei. A quae contrariantur intentioni legislatoris et causae propter quam legem 34 eius] conf. S in/ac. D 43 Secundum ... ] Nota i.m. A 45 propter] proprie (ppe) 80 edidit, sed solum secundum illa in quibus ambo salvantur et roborantur. BDHIS 45 Constitutio( ?)] Paragraphus(?) (§) sed dei. et C. < onstitutio > (vel G < lossa >?) i. m. A e vel g D paragraphus (9) BCDHIS ABCDHlS 26-27 GRATIA NUS, Decretum, II, q. XII. c.69 (ed. A. FRIEDBERG, I, 709; PL 187,924 C). 51 sordidorum] munerum addo sed dei. A 51 munerum] numerum C conf. B 28-29 Op. cit., II, c. XI, q. I, C. 22 (ed. A. FRIEDBERG, 1,634; PL 187, 828 A). 29-30 Ps. 52 perhibe-mini] pervertimini A (conf.) BCDH IS 53 obligabunt] obligabitis (lI 118, 161. 29-30 AUGUST., Enarr. in Ps., Ps. 118, sermo XXXI, n. I (CC lat. 40, 1770, gaudebitis, lin. 54) 57 onus] honus S 62 pro libertatibus] om. S 66 ditati] 1.4-5; PU7, 1591). 30-37 [bid. (CC lat. 40,1770,1.7-14; PU7, 1591). 33 Maffh. dicat i C 67 Dicta ... erant] om. (hom.) H 70 manent] maneret S 71 ipsos] XXII,21. 37-38 AUGUST., op. cit., sermo XXXI, n.1 (CC lat.40, 1770; PL37, 1591). pars(? p's} B 73 tenenda] tenendam? B 77 generali] gl'i sed generali i. m. aI. 37-38 Rom. XIII, I. 38-40 Rom. XIII, 6-7. 38-40 AUGUST., op. cit., sermo XXXI, man. C 78 illa] illam ABHI n.1 (CC lat.40, 1770,1.19-20; PL37, 1591). 40-42 Glossa ordo in Psalmos, X III , 6 (ed. 1634, VI, col. 166d; PL 114, 513 A). 46-48 Non inveni. 50-(p.329,) 54 GRATIA NUS, Decretum, II, C. XV, q. I, c. 40 (ed. A. FRIEDBERG, I, 772; PL 187, 1005B). 54-56 [b/d. (ed. A.FRIEDBERG, 1,773; PLI87, 1005C). 59-60 [b/d. (ed. 1584, col. 14761). QUODLIBET IX QUAESTIO 32 331 330 S 87'· Puta, si lex sit neminem debere ascendere murum de I nocte tempore QUAESTIO 32 H 88'· belli, et hoc ne proderetur civitas, legem istam non posset epiihes I specificare secundum casum particularem per quem civitas facilius prodi UTRUMPERMIRACULUM CORPUS OSSIT IDEM P ESSEINDIVERSIS C 69" I posset, quia hoc esset contra intentionem legislatoris et causam legis, LOCIS iMUL S ETINEODEM TEMPORE sed solum potest eam specificare secundum casum per quem civitas 85 amplius contra proditionem muniretur, ut patet in casu quem circa hanc Sequitur unicum et ultimum pertinens ad corporea etiam inanimata: Zucc. I legem exprimit COMMENTATOR, E t h i c o rum. Quia igitur causa VO utrum per mi.raculum idem corpus possit esse in diversis locis simul et in B 411" edendi dicta statuta pro ecclesiis et clericis erat dignitas et ordo eodem tempore. ecclesiasticus et clericalis, quae adhuc manent secundum casum particu- .Et arguitu~ quod sic, quia, ut videtur, non minus est possibile per larem per quem in aliquo derogatur digni tati et ordini praedictis, nullo 90 mIraculum dIversa corpora esse simul in eodem loco, quam idem in A 159'· modo potest epiihes ea specificare. Talis autem est iste casus, quo I aliqui eodem tempore esse in diversis locis. Sed illud potest fieri per miraculum, volunt clericos de novo astringere ad dictas exactiones: hoc enim multum IO et fa~t~m est quando Christus natus est clauso virginis utero, et quando eis derogat. Unde dicta interpretatio valde inconveniens, quia secundum ad dIsctpulos suos intravit clausis ianuis. Ergo etc. D 250" I ipsam de cetero ecclesiae eleemosynae conferri non deberent, postquam Praeterea. Corpus Christi verum per miraculum in sacramento altaris satis ditata est. 95 in eodem tempore sub diversis dimensionibus habet esse in diversis «Sed episcopus tempore necessitatis cum caritate potest ab eis aliquid altaribus, et sic in diversis locis, et hoc ex conversione substantiae in Bad. 393,IJ petere. I Non ergo tenet lex quae dicit quod clerici tenentur ad instructio- 15 ipsum sub illis dimensionibus. Sed per miraculum possunt dimensiones nem murorum, ut C o n s t i t u t i o n e de sacrosanctis ecclesiis « A d i n s- sacramenti converti in dimensiones Christi. Erunt ergo virtute conversio- t r u c t i o n e s», sed pro expensis principis factis pro ecclesia in exercitu nis dimensiones corporis Christi, ubi erant dimensiones sacramenti. Sicut contra hostes ecclesiae debent ecclesiae et clerici conferre sicut et alii. 00 ergo substan-Jtia corporis Christi potest esse per conversionem in eodem Zucc. 12 Intelligo autem per hostes ecclesiae impugnatores fidei aut contra tempore sub diversis dimensionibus in diversis altaribus, sic et dimen- iustitiam, regnum vel civitatem. «Nec tamen tunc», ut dicit G los s a 20 Isiones corporis Christi per conversionem possunt esse in diversis S 87" super illud «necessitatis», «per laicos, sed per episcopos petetur, ut altaribus, ubi erant diversae dimensiones conversae in illas. Sed non sunt Extravaganti de immunita tibus ecclesiae «Non minus»»; nec dimensione~ ~orporis Christi nisi ubi est verum, totum et integrum similiter in aliis casibus praedictis in quibus contribuere tenentur, nisi corpus ChrIstI. Ergo totum corpus Christi simul potest esse per miracu- quod forte urgente necessitate, quae legem non habet, in casu defensionis lum I in diversis locis. Ergo etc. H 89" fidei aut regni aut civitatis ponere possent manus ad res ipsorum, si per 25 In. ~ppositum est, quia tunc contradictoria essent simul, quod nec episcopum ad hoc compelli non possent. P?ssIbI~e est fieri ~er miraculum. Probatio consequentiae est, quia dImenSlOnes corpons connumerantur dimensionibus loci. Si ergo idem corpus esset in pluribus locis, esset unum et plura, et sic unum et non unum. Per dicta patent obiecta utriusque partis. IO ABCDHIS ABCDHIS 92 volunt] nolunt C 94 deberent] debeant(?) sed in deberent corr. D 98 Ad] a sed 2-3 Utrum ... tempore] (er. illfra, 5-6) 4 etiam] om. I 7 minus] scr. sed magis i. m. -d sup. tin. D 2 Nec] Non(?) sed in Nec corr. 0/. man. C 4 immunitatibus] 0/. mali. C II discipulos suos] discipulis suis S 16 Erunt ergo] inv. I immunitionibus B 4 ecclesiae] ec. CDHI ec. et BS 5 con tribuere] tribuere I 16-17 ergo ... erant] om. (ham.) sed supp/. i. m. D 24 Sed] sup. lin. C 20 Christi] om. I 23 Christi] om. S 87 cr. AVERROES, Elh. V Coml11. 1-2 (lunt., III, f. 65C-E; 67E). 96-99 GRATIANUS, Decretum, una cum G/ossis, II, c. XVI, q. I, c.40 (ed. 1584, co!. 1476f) 88-89 Non 4 GREGOR. IX, Decreta/es. III. tit. 49, C. 4 (ed. A. FRIEDBERG. II, 654-656). inveni. 2-4 Ibid. (ed. 1584. co!. 1476k). QUAESTIO 32 333 332 QUODLIBET IX impossibile idem corpus esse in diversis locis simul, quia, si esset possibile 30 quod in duobus, eadem ratione I quod in tribus, et quod in omnibus. D 250'1 I Quod etiam declaratur ex inconvenientibus apertis quae sequuntur Bad. 39 Bad. 394'E I Dicendum ad hoc quod, licet bene possit fieri aliquid circa rem aliquam 65 dictum istud, quod si idem corpus aeque corporaliter et dimensionaliter miraculo a Deo per potentiam oboedientiae respectu Dei, quod impossi- esset in diversis locis. Aut quod ponitur existens in uno, ponitur existens bile est fieri circa illam a natura per potentiam ordinis naturae respectu in alio, aut nequaquam. Zucc. 127" cuiuscumque agentis naturalis, quod tamen I repugnat simpliciter, et Si primo modo, ergo, si in uno loco esset gelu, in alio calor, simul secundum omnem potentiam naturae rei nullo modo a quocumque 35 haberet calorem et frigus. Similiter, si in uno loco non inveniens quid agente potest fieri circa illam, quia occurrerent contradictoria simul, 70 comederet, esuriret, in alio autem inveniens comederet et I saturaretur, S 85,b scilicet posse fieri illud et non posse fieri.. ' simul esuriret et saturaretur. Et in uno loco incurrens infirmitatem ex Nunc autem, quando aliquid, quantum est ex potentia agentis, aeris intemperie, in alio vero sanitatem conservaret propter temperiem: indifferenter fieri posset secundum varios modos circa idem si illud esset esset ergo simul sanus et aeger. Et si in uno loco occideretur et in alio receptibile illius, si secundum unum illorum modorum impossibile e~t 40 non, simul moreretur et non moreretur. C 69,b fieri circa I illud circa quod potest fieri, et simpliciter impossibile est fien; 75 Si secundo, eadem sequuntur inconvenientia, I nisi quod secundum H 89,b et e converso, si secundum unum illorum modorum possibile est fieri, primum modum contraria simul essent in eodem, et in eodem loco, similiter et secundum quemlibet aliorum. Verbi gratia, quia, quantum est secundum alium contraria essent simul in eodem, sed in uno loco unum, I 197'b ex potentia I agentis conversionem panis in corpus Christi, indifferenter in alio vero aliud. in uno loco et in pluribus, similiter et in omnibus, idcirco in quotcumque 45 Et sunt ista evidentiora inconvenientia circa idem corpus in I diversis Zucc. 12 locis possibile est esse panem, virtute divina possibile est ipsum converti 80 locis dimensionaliter existens, quam illa quae aliqui quandoque concede- B 411,b in corpus Christi, et qua ratione in uno loco, et in pluribus, I et etiam in bant de corpore Christi existente in cruce dimensionaliter et in pyxide omnibus et unicumque, si panis esset ubique. Et si panis non posset sacramentaliter, videlicet quod in cruce erat passibilis et mortalis et quod converti virtute divina, ubicumque esset, in corpus Christi, nec similiter passus fuit vulnera et mortuus ex eis, in pyxide vero impassibilis et in unico loco singulari existens posset converti in ipsum. 50 immortalis, nec mortuus, et quod secundum hoc idem corpus moriebatur Bad. 394 ,F I Cum ergo, quantum est ex parte Dei, cum sit virtutis infinitae, ipse per 85 et non moriebatur, et erat mortuum et non mortuum, vivum et non miraculum posset facere quod idem corpus indifferenter esset in duob~s vivum, in eodem instanti. locis, et quod esset in tribus, et sic deinceps, et similiter ubicumque et In I Re vera omnia ista pro inconvenientibus ecclesia habet et habuit Bad. 394' omnibus, si ipsum corpus posset esse in illis locis, ergo, si secundum hactenus. Secundum enim quod dicit GULIELMUS LTISSIODORENSIS A post unum horum modorum impossibile est idem corpus per miraculum, Deo 55 inductionem dictorum inconvenientium, «Quod idem I corpus numero B 412" agente, esse in diversis locis, et simpliciter et absolute im.possi~ile es~.per 90 vivit et non vivit, est impossibile et contra intellectum. Propter hoc dicunt miraculum, Deo agente, esse in quotcumque diverSIS IOCIS,SCIlicet omnes magistri quod Dominus dedit discipulis suis corpus I mortale et Bad. 394' duobus aut tribus aut pluribus. passibile. Et ista concedenda est: « Corpus Christi moritur in pyxide», sed Sed impossibile est quod per miraculum, etiam Deo agente, idem corpus sit simul in eodem tempore ubicumque et in omnibus I locis. Hoc 60 ABCDHIS enim est solius dei tatis. Idcirco dico quod simpliciter et absolute est 62 si] sup. fili. S 70 et] om. BC 71 simul ... saluraretur] i. m. man. COIT. A 71 saturaretur] saturatur S 71 Et] sup. fin. D 72 intemperie] in tempore sed in intemperie cor". af. man. C 72 conservaret] iter. S 75 quod secundum] im'. I 84 nec] neque I 85 vivum] i. m. D 88 Altissiodorensis] fac. in qua Altissiodorensis ABCDHIS man. COIT.? A 90 et ... vivit] om. ! flOm.) I 92 ista] illa I 31 Dicendum ad hoc] Ad hoc dicendum I 34 et] sed I 45 quocumque] quocum- 89-92 GULlELMUS ALTISS., Summa, IV, tracL 5. c.5. q.5 (ed. 1500. f. 262ra). que sed in quolcumque cO/'/'. D 50 ipsum] primi!?) sed ipsum i. m. af. man. C 92-95 Ibid. (ed. 1500. f.262ra). 53 ubicumque] ubique BCDHIS 54 illis] istis I 59 etiam] et S 60 simul] vel S 334 QUODLIBET IX QUAESTIO 32 335 omnes mae negandae sunt: «Christus crucifigitur in pyxide », «lanceatur», cadit potentia quam super facere duo contradictoria simul. Et sic non aut «vulneratur in pyxide», «patitur in pyxide», et non valet haec 25 posse hoc non est impossibile, sed conditio naturae. argumentatio: «Corpus Christi moritur in cruce morte violenta. Ergo 95 Si quis vero arguat sic circa corpus Christi: «Corpus Christi vulnere- violentia infertur ei in pyxide, quia, sicut aliquid moritur per violentiam batur in cruce et non vulnerabatur in pyxide; ergo idem corpus numero illatam alibi alteri, ut cor in homine aliquo moritur per violentiam illatam simul vulnerabatur et non vulnerabatur; ergo similiter in proposito non capiti eius, sic idem corpus moritur in pyxide per violentiam ei illatam in est I inconveniens quod circa idem corpus in diversis locis existens I B 198" I 412,t cruce, et hoc per separationem animae a corpore, ubicumque fuerit.» Et 30 secundum loca diversa sunt contraria et contradictoria», I est dicendum Bad.3' A 159" ideo sequitur: «Si moritur I in cruce aut mortuus est, ergo moritur aut 00 quod illa propositio «Corpus Christi non vulnerabatur in pyxide» et mortuus est in pyxide». consimiles praedictae duplices sunt, quia illa determinatio 'in pyxide' C 70" Non tamen sequitur, si vulnerabatur in cruce, quod vulnerabatur in I potest determinare I hoc verbum 'existens' subintellectum vel ipsum D 251" pyxide, quia nec crux nec crucifigentes erant in pyxide. Et hoc quia, licet verbum expressum, ut in proposito illud verbum 'vulnerabatur'. Et Christus erat in pyxide vi consecrationis secundum veritatem essentiae 35 primo modo sunt omnes verae sub tali sensu: «Corpus Christi in pyxide corporis quod perfectum erat anima, non tamen dimensionaliter sub 5 existens vulnerabatur», distinctione facta post li 'existens'. Secundo proprietatibus dimensionalibus quibus susceptibilis erat violentiae, prop- modo sunt omnes falsae sub tali sensu: «Quod existi t, corpus Christi ter quod moriebatur in pyxide quia anima separabat ur ab eo quod ex vi vulnerabatur in pyxide». Licet enim id idem corpus quod erat in pyxide, sacramenti erat in pyxide, non autem vulnerabatur in pyxide, quia non vulnerabatur, non tamen ut in pyxide existens, vulnera recipiebat, sed recepit per se violentiam nisi per id quod per solam concomitantiam erat 40 tantum ut existens in cruce. In utroque autem sensu illae sunt verae: in pyxide. Et sic ista est per se vera: «Corpus in pyxide est mortuum», IO «Corpus Christi moriebatur in pyxide», «Corpus Christi mortuum erat quia ibi est per se id cuius per se actus immediate erat anima, non autem in pyxide», et consimiles. Et quare hoc, patet ex iam dictis. Unde, si quis ista: «Corpus in pyxide habet vulnera sive est vulneratum», quia ibi non arguat sic: «Corpus Christi non vulnerabatur in pyxide et vulnerabatur est per se id quod per se et immediate, sive per quod per se et immediate in cruce; ergo idem numero vulnerabatur et non vulnerabatur», non recipiebantur vulnera, scilicet dimensiones. 45 sequitur, quia non sequitur: «Non vulnerabatur in pyxide; ergo non Bad. 394" I Unde numquam concedimus circa idem contraria, aut affirmationem 15 vulnerabatur», quia non erat in pyxide ut natus vulnerari ibi, quia non aut negationem, non circa corpus Christi ubicumque habet esse, nec circa dimensionaliter, ut dictum est, sicut non sequitur: «Filius Dei non est S 88" aliud, et tamen videtur quod hic potius possent I concedi quam ibi, ubique secundum carnem; ergo non est ubique», quia secundum carnem propter diversum modum essendi corpus Christi in cruce et in pyxide, et non est natus ubique esse, immo est falsa secundum quid et simpliciter, I Bad. 39· propter eundem modum existendi corpus idem secundum quaestionem in 50 sed sequeretur: «Corpus Christi non vulnerabatur illa hora in cruce, ergo H 89" diversis locis. Quare, cum illa ex hoc inducta quod idem corporaliter I per 20 hora illa non vulnerabatur, quia, ut erat in cruce, natus erat vulnerari». se dimensionaliter sit simul in diversis locis simpliciter, sunt impossibilia Consimiliter in proposito, si idem corpus dimensionaliter, hoc est per Zucc. 129" simpliciter, dicendum quod impossibile I est, etiam per miraculum, se secundum suas proprias dimensiones, esset in diversis locis, quia idem corpus esse dimensionaliter in diversis locis, nec super hoc plus quidquid est natum agere vel pati in uno, et alio consimiliter. bene 55 sequitur simpliciter: «Calescit in hoc loco existens; ergo calescit simplici- ter», et similiter: «Frigescit in alio loco existens; ergo frigescit simplici- ABCDHIS ABCDHIS 94 patitur in pyxide] om. (ham.) I 98 ei] sibi S 2 tamen] om. S 6 quibus] sub addo sed dei. eI exp. A 8 non ... pyxide] om. (ham.) S IO est2] om. 1 13 et] 25 conditio] contradictio S 26 circa] i. m. D 30 contradictoria] Et m/d. om. BCDHIS 14 recipiebantur] recipiebatur B 15 circa ... contraria] contraria ABCDHIS 32 sunt] sup. lin. 01. man. A 33-34 vii verbum] i/e/'. I circa idem DI 15 aut] et BCDHI ser. sed exp. eI et sup. lin. S 23 hoc] sup. lin. D 37 Quod] Quid S 39 vulnerabatur pyxide] 0111. (ham.) S 43 non) in D 43 in ... vulnerabatur] om. (ham.) sed suppl. i. m. D 44 et vulnerabatur] om. 95-99 Cf. ibid. (ed. 1500, f. 262ra-rb); cf. etiam supra p. 184, 6-8. 99-1 lbid. (ed. (ham.) sed suppl. i. m. 01. mali. C 46 ut] quia B 47 sicut] si mld -cut Sllp. IiII. ai. 1500, f. 262rb). mali. C 50 sequeretur] quaeretur H 56 vel] et S QUAESTIO 32 337 336 QUODLIBET IX 85 eodem tempore in diversis locis esse potest? Hic est, ibi est, et totum ter», et similiter sequitur simpliciter coniunctum: «Ergo calescit simplici- utrobique est et in multis locis similiter: noli mirari.» Et infra: «Quia autem ter et frigescit simul simpliciten). Et directe atque simpliciter sequitur sic ipsefecit ut corpus unum in uno loco esset, tu quod factum est, vidisti et quod contraria et contradictoria possunt esse simul circa idem numero, si nescis aliud nisi quod factum est quod vidisti. Idcirco miraris, quando aliud ponatur idem corpus dimensionaliter posse esse simul in locis diversis. 60 vides vel audis quam videre vel audire consuevisti», etc. Et patet ex Et non solum circa ipsum, sed etiam in essentia, quia sequitur quod sit 90 continuatione litterae, et secundum antecedentia et secundum conse- unum ex hoc quod commensuratur dimensionibus unius loci, et non quentia, quod non loquitur de esse unius corporis in diversis locis simul, unum sed plura, quia commensuratur pluribus dimensionibus plurium nisi de esse corporis Christi sacramentaliter sub diversis speciebus H 89,b locorum, et dimensiones corporis, sicut I connumerantur secun-Idum Zucc. 129,b sacramentalibus, et partium earum. Unde mirum est si aliquis ex ista quantum et continuum in dimensionibus loci, sic commensurantur eis 65 littera velit arguere idem corpus posse esse non sacramentaliter in C 70,b secundum I multum et secundum numerum. Bad. 394'M 95 diversis locis. I Et cum hoc etiam, I si ponamus corpus gloriosum esse, quod non A 159'"") I Sic repugnante nature rei, dicendum est simpliciter quod impossibile A 159" S 88'b commensuratur I loco secundum quantum et continuum, quia, ut dictum est idem corpus numero esse in diversis locis, licet hoc sit possibile B 412" est, potest esse simul cum alio corpore absque I eo quod sit in loco nisi sacramentaliter, in quo tamen modum possibilitatis comprehendere est per illud, commensuratur tamen ei secundum situm, quem necessario 70 supra naturalem intelligentiam nostram, credo et angelorum. determinat ex eo quod corpus est dimensionale, ita quod, licet corpus absolvi possit a situ locali qui est ubi, et esse absque contactu cum alio corpore, et non in loco nisi per accidens, si illud esset in loco cum quo est, 00 ut dictum est, non tamen potest absolvi a situ determinationis quo oportet ipsum esse ita hic, quod non alibi. Ut etiam corpus gloriosum, 75 I Ad primum in oppositum, quod «duo corpore possunt esse in eodem A 159'b etsi ponatur non habere situm ut in loco, non tamen potest esse sine situ loco; ergo et idem est diversis», dicendum quod non est simile, quia, ut Bad.39 A I 59va-m. inf. determinationis, I ut omnino non possit esse hic et alibi per determinatio- dictum est, in hoc obviat contradictio circa idem numero cuius altera nem diversorum situum, nisi sacramentaliter. Quod intellexit HUGo, ubi pars non potest absolvi a subiecto, et simul non possunt adesse aut simul loquens de corpore Christi existente sacramentaliter sub diversis partibus 5 abesse, in illo vero non obviat nisi contraria dispositio ad esse simul cum specierum sensibilium in sacramento, dixit, D e s a c r a m e n t i s, libro 80 alio, qua potest absolvi, et ideo, illa absoluta, nihil repugnat esse simul 11°, parte VIII', cap.o 11°: «Totum hic et totum ibi, nec minus in parte cum alio. In corporibus enim nihil repugnat ipsa esse simul, nisi quam in toto, nec minus in toto quam in parte. Quotcumque partes feceris, dimensiones, I sed hoc non propter essen-Itiam dimensionum, sed D 251,b in singulis totum est. Nec mireris: opus Dei est». Et infra: «Non est propter situm quem natae sunt habere in loco, qui est accidens dimensio- Zucc. I: mirum, si mirabilis mirabilia operatur. Quomodo, inquis, corpus unum IO num, sicut situs qui est ordo partium earum inter se, I est differentia B 412'· essentialis illis. Propter illum enim situm, I qui dicit ordinem ad locum, H 90" ABCDHIS tangunt se corpora et tenent se extra se, et sese penetrare non possunt. Et 57-58 coniunctum ... simpliciter] om. (ham.) C 60 posse] posset sed in posse CO'T. man. CO'T. A 60 simul] vel S 61 sequitur] sequetur BCDHIS 65 et] om. I ABCDHIS 67 cum] conf. I 67 si ... ] sup. lin. eI i. m. lillera .a. man. CO'T.A 67-(p.337,)97 si ... caelo] ordo lextus in versus est appositione sup. lin. et i. m. man. CO'T.lillerarum. b. (cf. 86 et] om. D 86 Quia] scr.( ?) sed in Qui mUI.? D 87 unum] et addo D 87 tu] infra, p. 337.96) .. a.(~r supra, lin. 67), .c. (cf. infra. p. 337.1 ) et .d. (cf. infra, p. 339.59). A COI1f..'vel in? A 88 quod '] om. BI 89 audire] audite sed il1 audire CO'T.ai. man. C 76 sine] sive BC 77 ut] Ab isla linea textus eliam magnam partem marginis sinistrae (eI 93-94 ista littera) illI'. D 96 Sic ... ] sup. lin. eI i. m. lillera .b. mal1. co,.,.. (ei supra. marginis inferioris) occupat. A 77 esse] sup.lin. man. co,'''. A 81 minus ... parte] e p. ~36.67). A 98 possibilitatis] (pl'itatis) A pluralitatis (pl'aki'lS) H I Ad] sup. 1i11. converso I 82 Quotcumque] Quocumque BC (sed in Quotcumque co/'/'.) DHI e: 1: ~1. tlltera .c. 11011 O'T. (cf. supra, p.336.67). A C 2 est] in BCDHIS 4 simul] 84 mirabilia] om. I 16 esse potest] illi'. BCDHIS Similiter H 8 non] sup. lin. A 9 sUllt] habet sed dei. eI sunt sup. lin. D 81-83 HUGO DE S. VICTORE. De sacram .. pars 8. c.11 (PLI76. 469 C). 86-89 Ibid. (PL 176,469 D). 1-2 Cr. supra. p. 331,9-10. 83-(p.337,)86 tbid. (PL 176. 469C). 338 QUODLIBET IX QUAESTIO32 339 I 19.8'b est illa dispositio imperfectionis in dimensionibus, et est praeter I divinitas, vel ipsum corpus ubicumque celebratur. Ideo dixi: «ubicumque essentiam dimensionum, sic quod, licet dispositione quacumque naturali 45 celebratur», quia non est dicendum ubique esse corpus Christi, quod est non sit separabile ab illis, est tamen separabile ad eisdem dispositione 15 solius divinitatis.» I Licet ergo secundum praedicta sacramentaliter posset Bad. 39 supernaturali quae est dos subtilitatis , quae est quaedam naturalis esse ubique si panis ubique in ipsum converteretur, tamen hoc procul potentia non resistendi, sic quod non resistit alicui, nec aliquid sibi. Et sic dubio verum est quod non potest I esse ubique de esse corporis Christi in Zucc. 2: est vis qua corpus cui inest, illabi potest alteri absque eo quod tangit loco secundum proprias I dimensiones, quia, qua ratione ex se non posset B 413" ipsum resistendo. Unde et tale corpus non habet esse per se in loco per 50 esse in omnibus, nec in duobus, ut dictum est. S 88" continentiam inter latera corporis circumdantis, I sed solummodo per se 20 Et, sicut iam dictum est, sicut hoc secundum, quod scilicet corpus determinat sibi situm in corpore quod ipsum excedit, puta in aere, et si Christi non potest esse alicubi extra caelum, manens in caelo, absque est simul cum corpore sibi aequali quod est per se in loco, hoc corpus per primo, scilicet quod aliquid convertatur in ipsum, sic dicunt aliqui quod acci dens est in eodem loco cum illo et continetur inter latera continentis nec primum potest esse sine secundo, ita scilicet quod, si ponantur simul per accidens, quia latera illa non separat nec distare facit, sed illa separat 55 et dimensiones et substantia panis converti in dimensiones et substan- et distare facit corpus aliud cum quo est simul. 25 ti am corporis Christi, ex conversione corpus Christi necesse est esse ubi Bad. 395'" I Ad secundum, quod «si dimensiones panis converterentur in dimensio- conversio facta fuit et panis desinit esse panis. nes corporis simul cum conversione substantiae panis in substantiam I Quod etsi verum esset, non tamen I esset ibi corpus Christi secundum Bad. 395 H 90'b corporis Christi, esset Christus dimensionaliter in diversis locis, licet non rationem suarum dimensionum I sive dimensionaliter, de quali modo A 159"" visibiliter», dicendum quod in eucharistia duo sunt: et sacramentum, 60 quaerit quaestio, an scilicet idem corpus possit esse in diversis locis, et quod est ipsae visibiles species, et res sacramenti, quod est verum corpus 30 ideo ex illo non potest probari hoc. Etenim, etsi in dimensiones corporis Christi. Circa quod duo est considerare: et conversionem factam in Christi converterentur dimensiones panis absque conversione substan- ipsum, et per conversionem suum esse alicubi ubi prius non erat, absque tiae panis in substantiam corporis Christi, non I tamen dimensiones Bad. 395 C 70" omni sua I transmutatione. Et non posset secundum esse sine primo. corporis Christi essent in substantia panis dimensionaliter, quia tunc Nullo enim modo absque sui mutatione secundum locum posset corpus 65 ipsam informarent et exten-Iderent, ut haberet partem extra I partem A 159,b 35 sub partibus dimensionum Christi sicut primum habuit sub dimensioni- S 88'b Christi verum esse alibi extra locum in quo est in caelo, absque eo quod aliqua conversio facta sit in ipsum, nisi sui ipsius secundum locum bus propriis, aut si non informarent substantiam panis sed solummodo mutatione, qua necesse haberet dimittere locum quem tenet in caelo, quia suam substantiam quae ibi esset per concomitantiam, et esset substantia nec esset possibile ipsum dimensionaliter secundum proprias dimensio- panis in simplici et indivisibili existens quia, ut dicitur I° P h y s i c o r um: nes esse simul in pluribus locis, sicut nec quodcumque aliud, ut dictum 70 «Si substantia sola est, neque magnitudinem habebit ullam» - non enim est, dicente AUGUSTlNo: «Donec saeculum finiatur, sursum est Dominus, 40 posset habere partem extra partem absque dimensionibus informantibus, sed tamen hic etiam nobiscum est veritas Dominus. Corpus enim in quo nisi forte speciali miraculo ad hoc -, non essent ibi dimensiones corporis surrexit, uno loco oportet esse, veritas autem eius ubicumque diffusa.» Christi dimensionaliter, quia non essent ibi nisi ratione illius substantiae Quod exponens HuGO in S e n t e n t i i s suis, dicit sic: «Veritas, id est ABCDHIS ABCDHIS 45 ubique] con! A 47 ipsum] -um con! A 49 quia, qua] inI'. B 49 ratione] 14 dimensionumldimensio sed in dimensionum corr. ai. man. C 17 nec] non BCDHIS -ne con! A 50 nec] neque I 52 alicubi] alicui CD (sed in aliter mut.) HIS aliter B nisi(?) (sed in nec corr.) 21 si] cum(?) addo sup. lin. D 24 separat] separatur B 54 ponantur] ponatur BCDHIS 58 esset ibi] inI'. S 58 ibi] om. B 59 dimen- 26 si] om. S sup. lin. I 26 converterentur] converteretur D 30 visibiles]visibilesed sionum] Revertere ad litteram d addo infine eiusdem lineae man. corr. A 59 sive ...] sup. in visibiles corr. A 32 alicubi] alicui BCDHIS 33-34 posset ... locum] i. m. Im. et 1. m. Il/tera . d. man. corr. (ct: supra, p. 336,67) A 60 an] i. m. ai. man. C (homoioceph.) S 43 dicit] conf. A 60 scilicet]sit B 61 in] om. BCD (sed sup.lin.) HI (id.) S 62 converterenturJ in addo sup. lin. ai. man. C 62 absque] om. S 65 haberet] haberent sed -n- exp. A haberent BCDHIS 72 ad hoc] adhuc BCDH 26-29 Cr. supra, p. 331,12-15. 40-42 AUGUST.: citatur in HUGODES. VICTORE, Summa Sententiarum, tract. 6, c.9 (PL 176, 145 D); cf. etiam supra, p. 191,30-32. 43-(p. 339,)46 Ibid. (PL 176, 145D-146A). 70 ARIST.,Phys., I, c.2 (Iunt., f.12K; 185b 4-5). 340 QUODLIBET IX QUAESTIO 32 341 manentis, quae non est ibi dimensionaliter. Quare, et si totum in totum discessit quando ad te venit.» Sic ergo, etsi dimensiones panis fuerint ante convertitur, multo minus erunt ibi dimensionaliter, quia quocumque 75 conversionem I in aliquo loco aeris, nullo modo est dicendum quod post H 90" modo ponatur ibi esse virtute conversio nis, hoc non potest poni dimen- earum conversionem cum substantia panis I in corpus Christi, corpus C 70'b sionaliter. 5 Christi habet esse in il-Ilo loco aeris, quia non erat aliquid de intraneis Zucc. I Unde, etsi aliqui dicunt quod propter conversionem factam alicubi, panis, et ita non pertinet ad sacramentum. totum convertendo in totum, dimensiones et substantiam, corpus esset I Praeterea, cum corpus Christi ibi non esset dimensionaliter, non Bad. 3S ubi erat prius quod convertebatur, puta in aere, non tamen erit ibi 80 impleret locum quem prius impleverunt dimensiones panis, et ita non Bad. 395'R dimensionaliter plus quam modo est in sacramento. I Quod tamen nec maneret illa· capacitas, sed in instanti conversionis partes aeris cito poni potest aut debet, quia, cum corpus non ponitur esse alicubi extra IO concurrerent in unum continuum, et desineret aer esse locus qui prius, et caelum manens in caelo, nisi sacramentaliter, et non habet esse sacra- sic per ipsum non maneret ibi corpus, sicut nec modo manet, corruptis D 251" mentaliter nisi propter species sensibiles I quae sunt de ratione sacramen- speciebus panis. Si ergo ad-Ihuc maneret, hoc non esset nisi propter s 89" ti, unde et cum desinunt esse illae species sensibiles, desinit ibi esse corpus 85 substantiam partium aeris, quae immediate prius tangebant dimensiones Christi, si autem totum cum dimensionibus et aliis accidentibus converta- panis, et sic semper maneret ibi corpus Christi, quia semper manere tur, non sit ibi manens aliqua species sacramentalis, nullo ergo modo 15 possent in substantia illae partes aeris. Quod omnino absurdum est dicendum est corpus Christi esse ubi totum conversum est in totum, et dicere, et, ut credo, contra veritatem sacramenti, ita quod, si non sit secundum substantiam et secundum accidentia, quoniam non posset sacramentum, inconveniens sit dicere corpus Christi esse extra certum I 198" poni ibi esse nisi sacramentaliter, qualiter ibi non est, quoniam, si I non 90 locum quem habet in caelo. Zucc. 130'" incipit esse sacramentaliter ubi species sunt, nisi sub speciebus, I et desinit B 413'b I esse ibi desinentibus speciebus esse, secundum quod dicit HuGO libro IIo, parte VIlIa, cap. 12°: «Si in aliquo a similitudine recederet, verum sacramentum non esset»; et cap.o 13°: «Si in aliquo similitudo deficeret, illic procul dubio sacramentum non esset», nec ullo modo est sacramenta- 95 liter ubi species penitus non sunt. Alio autem modo ibi esse poni non potest, quoniam, si alio modo ibi esset, «res ipsa», ut dicit HUGO in fine dicti cap. 13i, «proderetur et manifestaretur evidenti miraculo, quod non convenit quamdiu fides locum habet. Post haec ergo, si corporalem praesentiam Christi quaeris, in caelo quaere. Ibi quaere, ubi et prius fuit 00 quam per sacramentum suum corporaliter tecum esse inciperet, et unde non ABCDHIS 78 alicubi] ve! alicui (alici) A alicui BCDHIS aliter S 81 tamen] cum C tam H 82 alicubi] (alici) A alicui BCDHIS aliter S 83-84 et ... sacramentaliter] om. (ham.) BS 87 sit] sic D 88 ubi] Christi sed exp. et ubi i. m. D 94 Si] ve! Sed? I 95 est] om. S 96 ibi] om. S 96-97 ibi ... modo] om. (ham.) C 99 haec] vel haec ABCDHIS 00 quaeris] quaerit B 00 quaere2] quaerere I ABCDHIS 78-80 Cf. THOMAS DEAQ., In Seni., IV, dis!. Il, q. I, ar!. 3, quia 3 (ed. Parma, IV, p. 63 I a); ID., Summa Theo!., III', q.75, art.4 et ar!. 6, ad 2um (ed. Leon., XI, f.167b et 173b); et 7 ibi] om. I 8 impleret] implet D (sed in impleret corr.)1 9 in] sup. lin. D K. PLOTNIK,Hervaeus Natalis OP and the Controversies ... , p.27). Cf. etiam GoOEFR. DE II Ibi ... Sicut] i. m. I 15 aeris] cleris? B 17 sacramentum] quod addo ABHS FONT., Quod!. fi, q.7 (ed. M. DE WULF - A. PELZER,p. 132-133) et K. PLOTNIK, Hervaeus 18 caelo.] Explicit IXu, liber de Quolibet magistri Henrici de Gandavo. addo B Explicit um Natalis ... , p.35. 93-94 ID., De sacram., 11, pars 8, c.12 (PL 176, 470A). Ix . Quodlibet magistri Henrici de Gandavo. addo D Explicit Ixum Quolibet magistri 94-95 Op. cit., II, pars 8, c. 13 (PL 176,471 B). 97-2 Ibid. (PL 176,471 B-C). Henncl de Gandavo anno Domini mO.cc°.lxxxvio. I TABLES I. Œuvres citees par Henri (et par I'editeur dans I'apparat) II. Table onomastique III. Manuscrits cites IV. Publications citees V. Table des matieres ŒUVRES CITEES PAR HENRI (et par I'editeur dans l'apparat) les chiffres en caracteres romains renvoient aux citations non-litterales; les chiffres en italiques, aux citations litterales (du moins en partie); Les chiffres entre parentheses, aux citations d'identification incertaine. les chiffres places en exposant indiquent combien de fois une source est citee a la meme page. les citations des passages supprimes dans le texte final ont ete reprises egalemenl. AEGlDIUS ROMANUS dans Philosophes MMi<'l'llllx, XVII, lou- Quodlibeto (ed. 1502, Venezia; ed. 1646, vain-Paris 1974) leuven) 1,46: 194 II, q. 30: 242 1,283:279 Theoremata de corpore Christi (ed. Roma 2,23: 276 1550) 2, 65: 247 prop. 28-32: 194 2, 236: 286 prop. 34: 175, 194 2, 237: 288 prop. 51: 167 3,34: 254 3, 66-67: 208 ALGAZEL 5, 155: 88 Metaphysica (ed. J. T. MUCKLE dans St. 6,41: 164, 172 Michael's Medie!'al Studies, Toronto 6,44: 187 1933 ; ed. Venezia 1506) 6, 88: 175 I, tracl. I, c. IO: 116 33, II: 9 c. Il: 249-250 ANONYMUS II (Ps.-AUGUSTINUS) tracl. 5, c. un.: 177 Liber de spiritu et anima (Pl 40, Paris 1845) AMBROSIUS c. 14: 162 (2) De institutione ,'irginis (Pl 16, Paris 1845) c. 48: 162 I, c. 6, n. 41: 208 ANONYMUS III De mysteriis (ed. O. FALLER dans eSEL 73, Liber de causis (ed. A. PATTIN, Leuven Wien 1955; Pl 16, Paris 1845) \966; ed. R. STEELE in ROGERI BACONIS c. 9, n. 53: 183 Quaestiones sup/'(/ librum de causis, Ox- 1n Ps. 118um expositio (ed. M. PETSCHENIG ford 1935; ed. O. BARDENHEWER, Frei- dans eSEL 214, Wien 1913; Pl 15, Paris burg i. Br. 1882; cf. etiam ANON., Les 1845) Quaestiones in Librum de causis attribUl?es sermo 7, c. 24: 218 (3), 315 ti Henri de Gand, ed. J. ZWAENEPOEL dans sermo IO, c. 15: 164 Philosophes MMihaux, XV, Louvain c. \8: 163, 164 1974) sermo 14, n. 26: 326 26 sermo 20, n. I: 235 De sacramentis (ed. O. FALLER dans eSEL ANONYMUS IV (PS.-IOANNES eHRYSOSTO- 79, Wien 1955; Pl 16, Paris 1845) MUS) VI, c. I, n. 1: 235 Opus impe/fectum in Matthaeum (dans Opera Ioannis Chrysos(omi, ed. D. ERAS- ANONYMUS I MUS, 2, Basel 1539; PG 56, Paris 1859) Auctoritates Aristote/is (ed. J. HAMESSE hom. 45: 290, 291, 292 (2) 346 TABLES ŒUVRES CITEES PAR HENRI 347 ANONYMUS V De cae/o (TransI. Gerardi in ALBERTI V, c. 2: 177, 194 VI,c.2:281 Symbo/um «Quicumque» (quod vocatur MAGNI Commentario, ed. P. HOSSFELD, c. 6: 38 VII, c. I: 281 «Athanasianum») (ed. H. DENZINGER 1971; TransI. Gulielmi de Moerbeke in c. IO: 200 c. 1-2: 282 dans Enchiridion Symb%rum, ed. 24-25, THOMAE DE AQUI NO Commenlario, ed. c. 15: 18,19(2),20(2),26,37,73 VIlI, c. I: 282 Freiburg i. Br., 1942) Leon., III, 1886; TransI. Gulielmi de VI, c. IO: 158 c. 4: 115(2), 117,153 Moerbeke et Michaelis Scoti in ed. Iunt., VII, c. 6: 250 c.5:106 162 V; ed. I. BEKKER). c. 7: 279 Politica (TransI. Gulielmi de Moerbeke, ed. ANSELMUS (Opera Omnia. ed. F. SCHMITT, I, c. IO: 254 c. 8: 256, 279 F. SUSEMIHL, Leipzig 1872; ed. I. BEK- 6 vol.. Roma-Edinburgh, 1938-1961 [ed. II, c. 12: 208 c. II: 256, 257, 257, 265 KER) anast. en 6 vol., Cannstatt 1968]; PL 158- IV, C. 3: 118 IX, c. 8: 287 I, c. 5: 140(3), 144 159, Paris 1854) Calegoriae (ed. L. MINIO-PALUELLO = X, c. I: 38, 149 c. 6: 289, 290(2), 291 De conceplu I'irgina/i (ed. F. SCHMITT dans Arist. Lat. I, l-S, 1961; in SIMPLlCIO c. 3: 19 II, c. 12: 283 Opera Omnia, II, Roma 1940; PL 158, Commemario, ed. A. PATTIN, Louvain- c. 8-10: 282 Rhetorica (TransI. Gulielmi de Moerbeke, Paris 1854) Paris 1971-1975: ed. Iunt., J,l ed. I. XII, 744 ed. B. SCHNEIDER = Arist. Lat. XXXI 1_ c. 18: 2/3 BEKKER) c. 4: 248, 254(2) 2, 1978; ed. Iunt., II; ed. I. BEKKER) Cur Deus homo (ed. F. SCHMITT dans Opera 66, 78 c. 7: 285 II, c. 15: 285(2), 291, 292 Omnia, I; PL 158, Paris 1854) c. 8: 250 De sensu eI sensiti (ed. lunt., VI,2: ed. I. l,c.II:/20 Ethica Eudemia (ed. Iunt., III; ed. I. c. 9: 27 BEKKER) ARISTOTELES (Arislote/es Lalinus, dans BEKKER) c. IO: 254 c. 6: 267 Corpus phi/osophorum medii aevi, Union VII, c. 14: 120 Meteor%gica (ed. Iunt., V; in THOMAE DE Academique Internationale; Ar/stoldis Ethica Nicomachea (TransI. Roberti Gros- AQUINO Commemario (imperf.) et Con- AUGUSTINUS opera cum Al'errois commenlariis, ed. Iun- seteste: A. Recensio pura - ed. R.A. tinuatione; ed. Leon., III, Roma 1886: ed. 121, 191, 192, 202, 206, 209, 220(2), tina, Venezia, 14 tomes, 1562-1574 [ed. GAUTHIER = Arist. Lat. XXVI 1-3, fasc. 3, I. BEKKER) 621(2), 233, 290, 295, 338 anast. Frankfurt a.M. 1962J; Opera 1972; pour la traduction de I'arabe par IV, c. II : 280 De bono I'iduilatis, c. 9, n. 12 (ed. J. ZYCHA graece, ed. I. BEKKER, Berlin 1831, 2 Hermann I'Allemand: in A VERROIS Com- c. 12: 188 dans CSEL 41, Wien 1900; PL 40, Paris tomes) (Cf. etiam ANONYMUS I) memario, ed. Iunt. 1lI: cf. Particulae ab De motu animalium (ed. Iunt., VI,2; ed. I. 1845) 279 Hermanno translatae, ed. R. A. GAU- BEKKER) c.9,n.12(CSEL4I,p.318,1.1-3;PL40, Ana/ylica posteriora (ed. L. MINIO-PALUEL- THIER in Arist. Lat. XXVI 1-3, fasc. 2, c. I: 102, 103 437) LO-B.G.DoD = Arist. Lat. IV 1-4, 1968; 1972, p. 1321: ed. I. BEKKER) c. 2: 103(2) De cil'ilate Dei (ed. H. DOMBART-A. KALB ed. Iunt., I, 2 ed. I. BEKKER) II, C. I: 289 c. 3: 130,274 dans CC lat. 47-48, Turnhout 1955; ed. II, c. 19: 258, 268 V, c. IO: 234 c. 4: 103, 329-330, 130, 274 B. HOFFMANN dans CSEL 401-2, Wien De anima (in ALBERTI MAGNI Commenta- c. 14: 234 c. 6: 125 1899-1900; PL 41, Paris 1846) rio, ed. CI. STROICK, Miinster i. W., 1968; VI, c. 2: 126 c. 7: 105(2), 108(2), 123, 126, 126(4),129. XIII, c. 23: 278 ed. Iunt., Suppl. II; ed. I. BEKKER) x,c.7:257 136, 145 De dil'ersis quaestionibus 83 (ed. A. I. c. I: 248 De generatione et corruptione (in THOMAE c. 8; 103, 109, 129 MUTZENBECHER dans CC Iat. 44A, Turn- c. 5: 27, 276 DE AQUINO Commemario, ed. Leon., 1lI, c. 9: 103, 104(2), 105, 106, 107(2) 109 hout 1975: PL 40, Paris 1845) II. c. I: 164, 173, 187,251(2),252 c. IO: 104, 109, 110, 154 1886; ed. Iunt., V; ed. I. BEKKER) q. 21: 182, 193 c. 2: 252(4) c. Il: 144, 145 q. 46, c. I: 33, 35(2) I, C. 2: 277 c. 4: 175 De partibus animalium (ed. Iunt., VI,I; ed. I. c. 2: 4, 35(2), 36, 37 c. 5: 282 III. c. 2: 270 c. 7: 175 BEKKER) Enarrationes in Psalmos (ed. E. DEKKERS-I. c. 4: 252, 248 III, C. 3: 236 FRAIPONT dans CC lat. 38-40, Turnhout c. 6: 251 De generatione animalium (ed. Iunt., VI,2; c. 4: 236 1856; PL 36-37, Paris 1845) c. 7: 248 ed. I. BEKKER) Physica (I-II, lin. 192a 2: TransI. Vat., ed. V, C. I: 176 Ps. 29, enarratio 2, c. 2: 156(2) c. 9: 101, 10~ 14~ 145, 284 A. MANSION = Arist. Lat. VII 2,1957; ed. Ps. 39, c. I; 156(3) c. IO: 104, 126, 130 Metaphysica (I-lv,4: TransI. Iacobi [Vet.m'] Iunt., IV; ed. I. BEKKER) c. 3: 156 c. 12: 105 et Composita [Vetus], ed. G. VUILLEMIN- I, c. 7: 276 Ps. 98, c. 9: 192 De animalium incessu (ed. Iunt., VI,l ; ed. I. DIEM = Arist. Lat. XXV I-Ia, 1970; I-X c. 9: 276 Ps. 118, sermo XI, c. 6: 123, 133 BEKKER) et XII-XIV: TransI. Anonyma sive 'Me- II, c. 2: 247, 280, 339 sermo XXXI, n. I: 328(3) 154 dia', ed. G. VUILLEMIN-DIEM = Arist. c. 3: 177 Ps. 127: 163 c. 3: 103, 104, 112 Lat. XXV 2, 1976; v, in AVERROIS Com- lII,c.3:283 Episto/ae (ed. A. GoLDBACHER dans CSEL c. 4: 104, 113(2) memario, ed. R. PONZALLI, Bern 1977; IX, c. 5: 250 34, 44, 57-58, Wien 1895-1923; PL 33, c. 6: 107 in AVERROIS Commentario, ed. B. BORKE, IV, c. 13-14: 281 Paris 1861) c. 12: 112 Bern 1969; ed. Iunt., VIII; ed. I. BEKKER) V, c. 2: 88 262 (aI. 199): 215 c. 14: 114 II, c. 2: 286 348 TABLES ŒUVRES CITEES PAR HENRI 349 De Genesi ad Iit/eram (i~d. J. ZYCHA dans VIII, c. 2, n. 3: 263 VII, comm. 28: 279 BERNARDUS SILVESTER eSEL 28 " Wien 1894; PL 34, Paris 1845) IX, c. 6, n. IO: 263(2) comm. 31: 176 De I1l1/1ldi I/nil'ersitate (ed. P. DRONKE dans VI, c. Il: 164 n. II: 263(2), 264(2) comm. 37: 256 Textl/s minores, 53, Leiden 1978; ed. C.S. De immortali/a/e animae (PL 32, Paris c. 7, n. 2: 263 X, comm. 4: 38 BARACH-J. WR6BEL dans Bibliotheca phi- 1845) X, c. IO, n. 16: 258 comm. 51 : 27, 32 10sopllOrum mediae ae/all:,·, I, Innsbriick, c. 13, n. 20: 196 Xf, c. 8, n. II: 268(2) comm. 58: 28, 29, 33 1876) C. 15, n. 24: 165(4), 166(1), 167(3) n. 15: 267 In Physicam Cammen/arium Magnam (ed. I, c. 2: 34 (3) c. 16, n. 25: 165, 168 XIV, c. 5, n. 7: 260, 266 lunt., IV) In Ioannis EI'angelium tracta/us 124 (ed. R. n. 8: 260 f, comm. 66: 276 WfLLEMS dans CC lat. 36, Turnhout c. 6, n. 8: 259(2) comm. 80: 276 BIBLIA SACRA iuxta Vulgatam versionem 1954; PL 35, Paris 1845) n. 9: 259 comm. 81: 276 (ed. R. WEBER-H. F. D. SPARKS-W. THIE- tract. 8, c. 9: 163 c. 7, n. 9: 258(2) VIII, comm. 32: 115(2), 117 LE, 2 vol., Stultgart 1969) De moribus ecclesiae (PL 32, Paris 1845) n. IO: 259(2) comm. 34: 286 Vetus Testamentum f, c. 2, n. 3: 155 c. 8, n. II: 260 comm. 47: 286 Gen., f, 1-31: 288 c. 7, n. II: 155 c. IO, n. 13: 259, 260 De substantia orbis (ed. lunt., IX) II, 7: 163, 164 De nuptiis e/ concupiscel1lia (ed. c. F. c. 12, n. 15: 258, 261 c.7:273 fV, 4-5: 233 URBA-J. ZYCHA dans eSEL 42, Wien n. 16: 258 X, 8-10: 290 AVICENNA (AI'ieenna La/inI/s, Union Aca- 1902; PL 44, 1845) c. 14, n. 23: 261 XXX, 39: 290 demique Internationale; Opera phi/oso- f, c. 11-12: 208, 217 c. 15, n. 21: 262 L, 2-3: 235 phim, la/ine, Venezia 1508) c. II, n. 12: 219 n. 24: 261 4-5: 235 Me/ophrsica (ed. S. VAN RIET dans Al'i- c. 11-12, n. 13: 209 Delll., VII, 14: 209 PS.-AUGUSTfNUS: er. ANONYMUS II cenna La/imiS, Leiden 1977-1980; ed. Regula ad servos Dei (PL 32, Paris 1845) Iob, X, 8: 163 AVERROES (Corpus Commel1lariorum Al'er- Venezia 1508) n. 7: 314, 317(2), 319 Ps. III, 4: 241 mis in Aris/OIelem Versionum La/inarum, f V, c. 2: 178(2) Re/rac/a/iones (ed. P. KN6LL dans eSEL XV, 9-10: 170 The Mediaeval Academy or America; v, c. 3: 179, 180(2) 36, Wien 1902; PL 32, Paris 1845) CXVIII, I: 163 Aris/o/e/is Opera cum Averrois com- VIII, c. 7: 45 f, c. 5, n. 3: 165, 174 36: 123 c. IO, n. 4: 166 men/arUs, la/ine, ed. luntina, Venezia BEDA 53: 315 De sancta virginitate (ed. J. ZYCHA dans 1562-1574) 73: 163, 164 In Lucae El'angelium (ed. D. HURsT dans eSEL 41, Wien 1900; PL 40, Paris 1845) In De anima Commen/arium Magnum (ed. 108: 326 CC lat. 120, Turnhoutl960; PL 92, Paris c. 3-4: 221 St. eRAWFORD = C.C.A.A.Vers.lat. Vf I, 153: 235 1850) c. 3-5: 219 1953; ed. lunt., Suppl. II). 161: 328 I, c. I (ad Luc .. f, 34): 206, 219 c. 3-6: 211 II, comm. 7: 173 CXXVII, 3: 454 c. 4: 212(6), 213(2) comm. 21: 252 BERNARDUS eLARAEVALLENSIS (Opera, ed. Ecc/., X, 16: 325 Sermones (ed. c. LAMBOT dans CC lat. 41, III, comm. 54: 160, 102 Roma 1975 svv.; PL 182-183, Paris 1854) Sap., IV, 8-9: 325 Turnhout 1961; PL 38-39, Paris 1845) comm. 55: 10/(2), 102(3) 297,311 Is., LX, I: 241 82, c. I, n. I: 319 comm. 65: 291 De considera/ione ad Eugeniumlll"''' (ed. J. LXVf, II: 241 c. 4, n. 7: 317, 318 In De cae/o Commelllarium Magnum (ed. LEcLERCQ-C.H. TALBOT-RoCHAIS, dans ler., f, 6: 326 c. 7, n. IO: 315(4) lunt., v) Opera, II, 1958; PL 182, Paris 1854) 7: 326 c. 8, n. II: 3/(2), 320 II, comm. 2: 118 III, c. 5, n. 202: 325 f X, 24: 241 161, c. I, n. I: 168 comm. 22: 118 Epis/olae (ed. J. LECLERCQ-H.M. ROCHAfS Threni, f, I: 315 c. 5, n. 6: 168 comm. 23: 118 dans Opera, Vllf, 1977; PL 182, Paris Ez. XXXVII, 7-8: 164 c. 6, n. 6: 168(2) fV, comm. 24: 118(2) 1854) IO: 164 App. comm. 25: 118 7, c. 3: 312 Novum Testamentum 194-195: 206 comm. 28: 118(3) 271: 324 Mat/h.,f,19:315 208, n. 4: 206 In E/hicam Nicomacheam Commentarium De moribus et officio episcoporull1 (EpislOla XVf, 18: 299 De Trini/ate (ed. W.-J. MOUNTAfN-F. Magnum (ed. lunt., III) ad Henricull1 Senol1ensem Archiepisco- XVIII, 15: 314(2) GLORfE dans CC lat. 50-50A, Turnhout V, comm. I: 330 pum) (epist. 42) (ed. J. LECLERCQ-H.M. 17: 317 1968; PL 42, Paris 1845) comm. 2: 330 ROCHAfS dans Opera, VII, 1974; PL 182, XXII, 21: 328 v, c. 2: 77 In Me/aphysicam Commentarium Magnum Paris 1854) XXIII, 31: 290 c. 4: 65(2), 77 (v: ed. R. PONZALLI, Bern 1971; ed. lunt., c. 2, n. 7: 324 XXVI, 26: 191 c. 16: 70, 77(3) VIII) c. 7, n. 25: 324 28: 201 VI, c. IO, n. II: 262 V, comm. 12: 38, 40 n. 26: 325, 326 XXVII, 57: 168 VII, c. I: 4(3), 50 comm. 20: 19, 20(2), 73 n. 27: 324 XXVIII, 20: 191 ŒUVRES CITE ES PAR HENRI 351 350 TABLES GIL8ERTUS PORRETANUS (PICTAVIENSIS) e. XXVII, q. 2, e. 2: 2I1, 216 art. 7, q. 1: 94 Marc .. XIV, 24: 201 C. 3: 2I1, 217, 218 q. 4: 98 XVI, 22: 191 Liber de sex prillcipiis (ed. A. HEYSSE dans e. 5: 208(2) arto 8, q. 6: 189 Luc .. I, 34: 212, 214, 216, 219 Opusclllo e/ /eXIlIS, fase. 7, MiinsterjWf., e.10:209 art. 9, q. I: 189 XXII, 13: 191 1953; PL 188, Paris 1855) e. XXXIII, q. 5, e. 4: 215 'arto 13, q. 5: 241 19: 19/(2) 55 III, dist. 2, e. 84: 191 q. 6: 245 20: 201 C. 3, n. 10: 9 dist. 5, C. 26: 308 arto 21, q. 4: 44 laanll .. VI, 54: 191, 192 GLOSSA ORDINARIA BIBLlAE Decre/lIl1l, 11I/(/ cllm Glossis (ed. Venezia art. 28, -: 89 61: 191 1584) q. I: 45 64: 191, 192 Biblia SOC/'ll 1'11111 lossa ordinario (6 vo!., G I, dist. 21, e. 2: 300 arto 29, -: 89 X, 18: 168 Antwerpen 1634: PL 113-114, Paris 1852) II, e. II, q. I, e. 19: 316(2) art. 33. q. 3: 45 XVII, 24: 12 Gen" IV, 4-5 (inter!.): 233 e. XIII, q. 2. C. 2: 225, 229 art. 32, q. 5: 134 XXI, 17 :299 Ps" XIII, 6: 328 e. 3: 228. 229(2) art. 36, q. 1-3: 120 Acr., XV, 13: 299(2) E:., XXXVII, 7-8 (inter!.) (2): 164 e. 4: 228 art. 39, q. 3: 33(2) 14: 299 XXXVII. 10: 164(2) e. 7: 233(2), 234 arto 44, q. 2: 40 19: 299 Mal1i1., XVIII. 15: 314(2) e. XVI. q. I, e. 40: 330 (2) art. 45, q. 2: 145 Ram., VII, 2: 322 Luc.: 603 e. XXIII, q. 4, e. 28: 239 q. 3: 145 XII, 4-10: 230 I Cor" VII, 3 (inter!.): 322 e. XXIV, q. I, e. 18: 300 q. 4: 145 XIII, I: 328 4 (inter!.): 322(2) e. XXVII, q. 2, e. 5: 208 art. 48, q. 2: 137 6-7:328 27: 322 III, dist. 5, e. 26: 308 art. 52, q. 3: 5 I Cor., IV, 7: 5 IX, I: 297 art. 53, q. 4: 14 VII, 3: 322 GREGORIUS I art. 55, q. 5: 14 4: 321, 322 GoDEFRIDUS DE FONTIBUS 295 q. 6: 15,74 5: 322 Quodlibeta (ed. M. DE WULF-A. PELZER- GREGORIUS IX art. 58, q. 2: 120 10: 322 J. IloFFMANS-O. LoTTIN dans Les Decre/oles (Corplls IlIris COllonici, ed. A. art. 59, q. 2: 5 27: 322 Phi/osophes Belges, Louvain 1904-1937) FRIEDBERG, II, Leipzig 1881) Quodliheta (ed. Paris 1518: ed. Venezia VIII, 13: 297 lI.q.5:265 I, tit. 14, C. 2: 323 1613) XV, 13: 277 q. 7: 186,340 e. 3: 323 l,q.4: 159, 169, 170(3) 53: 270 II, tit. I, C. 13: 316 q. 7-8: 13, 283 Epil., I, 4: 12 GRATIANUS tit. 24, e. 19: 21 I q. 9: 37.44 Pili/., III, 21: 274 328 III, tit. I, e. 16: 327 q. 14: 141 I Till/., IV, 12: 325 Decrerum (Corpus Iuris Canonici. ed. A. tit. 5, e. 35: 323 q. 15: 142 lac., I, 23: 12 FRIEDBERG, l. Leipzig 1881: PL 187, Paris 1855) tit. 28, e. 3: 229 q. 16: 121,127,142 BOETfIlUS I, dist. I, C. I: 307 e. IO: 229 q. 17: 142 De callsoltl/ialle philosaphioe (ed. L. BIELER dist. 21, C. 2: 299(2) tit. 34, e. 2: 240 II, q. I: 45 dans CC lat. 94, Turnhout 1957: ed. G. dist. 27, c. 4: 205 tit. 49, e. 4: 331 q. 2: 169, 170 WEIN8ERGER dans eSEL 67, Wien 1934: dist. 80, C. 2: 300 IV, tit. I, e. 26: 322 q. 4: 170 PL 63, Paris 1847) II, e. II, q. I, C. 19: 315(4), 316(3), V, tit. 38, e. 12: 304 III, q. 2: 170 1lI, metrum 9: 34 q. 7, C. 35: 300 Decretales, lilia CIIIII Glossis (ed. Roma, q. 4: 88 metrum II, 15-16: 261 C. V, q. 5, C. 4: 305 1582) q. 9: 44, 75 De persona e/ duabus no/uris (PL 64, Paris C. IX, q. 3, C. 9: 300 III, tit. I, c, 16: 327 q. IO: 88 1847) q. 3, C. 10-21: 300 GULlELMUS AL TISSIODORENSIS q. 16: 283 e. 5: 163 C. XI, q. I, C. 22: 328 q. 17: 120 SlImma (ed. Paris 1500) De Trini/o/e {in GtLB. PORRo Commen/ario, C. XII, q. I, C. 28: 239 IV, q. I: 75 IV, traet. 5, e. I: 183 ed. N. M. HARING dans Pontifical Ins/i- q. 12, C. 69: 328 C. 2: 178, 186, 196(3), 199 q. 13: 169 (u/e 01 Mediae.·al S/udies. S/udies ond C. XIII, q. 2, C. 2: 225 e. 3: 181 q. 14: 44 Tex/s, Toronto 1966; PL 64, Paris 1847) C. 4: 228 C. 5, q. 5: 333. 333, 334 q. 15: 90 I, e. 5: 66, 67(2) 68(2) C. 6: 229 V, q. I: 33(2) HENRICUS DE GANDAVO q. 6: 75, 88 BoNAVENTURA (Opera omnia, ed. Quarae- e. 7: 233(2) C. XV, q. I, C. 40: 328, 329(2) Quaes/iones ordillarioe (Summa) (ed. Paris q. 7: 75, 88 ehi,1883-1902) 1520; ed. Ferrara 1646) VI, q. IO: 120, 129 Commentarium in Senten/ios Pe/ri Lom- e. XVI, q. I, C. 40: 324 C. XVII, q. I, C. 2: 205 art. I, q. 2: 264 VII, q. 2: 88 bordi q. 3: 244 VIII, q. I: 37, 44 C. XXIII, q. 4, C. 28: 239 IV, dist. 28, art. un., q. 6: 206 C. XXIV, q. I, C. 18: 300 arto 6, q. 3: 93 q. 9: 37,44 dist. 30, arto un., q. 2: 206 352 TABLES ŒUVRES CITEES PAR HENRI 353 HIERONYMUS ISIDORUS MERCATOR 39c: 36 Leonis XIIIi ... edita, Roma 1882 svv.) 574 Deaetolium Colleclio (PL 150, Paris 1854) 4lab: 271 In De anima Arislotelis expositio (ed. Commentarium in E~echielem (ed. F. GLO- Decreta Anacleti Papae: 299(2) 51c: 36 Parma, xx, 1866) RIE dans CC la!. 75, Turnhout, 1964; PL 52a: 36 II, I. 9: 175 25, Paris 1845) lvo CARNOTENSIS In De cae/o Aristotelis expositio (ed. Leon., PORPHYRIUS Roma 1886) II: 164 Decretum (PL 161, Paris 1854) VIII, c. 136: 215 Isagoge (TransI. Boethii, ed. L. MINIO- II, lectio 12: 208 HUGO DE S. VICTORE Panormia (PL 161, Paris 1854) PALUELLO dans Arist. Lat. I, 1-5) lectio' 18: 208 De B. Mariae virginila/e (PL 176, Paris VI, c. 14: 208 V, 7-16: 48 C0I11111en!ol'iu111 in Sen/en/ias Pe/r; Lnm- 1854) c. 30: 209 VI, 5-6: 48 bardi (ed. P. MANDONNET-M. F. Moos, c. I: 206 7: 47 Paris 1929-1942; ed. Parma, VI-VII, 1856- De socromel1lis chrislianae fidei (PL 176, LEO I PRAEPOSITINUS 1858) Paris 1854) 233 Summa (ms. BRUGGE, Stadsbibl. 237; I, dist. 26, q. 2, art. I: 46 II, pars 8, c. II: 336(2),337 Sermones (PL 54, Paris 1846) PARIS, Nat. lal. 14326) art. 1-2: 46, 47 c. 13: 340(2) 36 (aI. 35), c. 3: 155-156 IV, dist. Il, q. 1, art. 3, q.ula 3: 340 Summa Sentenriarum (PL 17, Paris 1854) IV, De eucharistia, q. 2: 185 [MISSALE] dist. 30, q. 2, art. I: 207, 210 tract. 6, c. 7: 192 R.ICARDUSDE S. VICTORE art. 2: 220 Missale Romanum ex decreto sacrosancti tract. 6, c. 9: 338 (2) De Trinitate (ed. J. R.IBAILLlER, Paris 1958; Concilii Tridentini restitutum (ed. In Melaphysicam ArislOlelis exposilio (ed. tract. 7, c. IO: 205, 219 Antverpiae, 1627) PL ] 96, Paris 1855) Parma, XX, 1866; ed. Torino-Roma, PS.-IOANNES CHRYSOSTOMUS: cf. ANONY- p. 359: 202 IV, C. 16: 162 1964) MUS IV V, lectio II, n. 912: 200 ORIGENES SENECA IOANNES DAMASCENUS Ad Lucilium episto/ae mora/es (ed. c. PRE- Quaestiones disputa/ae de malo (ed. P.-M. 323 CHAC dans Colleclion des Universiles de GILS in ed. Leon., XXIII, 1982; ed. De duabus in Christo voluntatibus (PG 95, PETRUS COMESTOR France, 5 vol., Paris 1962-1969; ed. R.M. Parma, VIII, 1856; ed. Torino-Roma, Paris 1864) GUMMERE dans Loeb Classical Library, 1965). c. 7: 148 Hisloria scholaslica (PL 198, Paris 1855) 3 vol., London-Cambridge (Mass.) 1962) q. 6: ]20(2), 121, 124(2), 125, 128,148 c. 16: 148 Genesis, C. 37: 290 65, C. 7: 35 q. 7, art. I, arg. 8: 120 c. 18: 142, 148 Actus Apostolorum, C. 74: 298-299 c. 18bis: 142, 148 C. 75: 299 Quaestio dispulala de pOlentia (ed. Parma, SIMPLlCIUS VIII, 1856; ed. Torino-Roma 1965) c. 19: 147, 148 PETRUS loMBARDUS De praedicame11lis (TransI. Gulielmi de q. 7, ar!. 9: 46 c. 35: 148 Libri Se11le11liarum (ed. Quaracchi, 2 vol., Moerbeke, ed. A. PATTIN dans Corpus Summa Theologiae (ed. Leon .. IV.XII) c.36:143 19]6; reedition livres I et II: Gratla- Lalinum Commenlariorum in Arislotelem la, q. ]3. ar!. 7: 47 c. 41: 143 Graecarum, Vfl-2, Leuven-Paris 1971- q. 37, art. I; 47(2) De fide OI;rhodoxa (TransI. Burgundionis et ferrata 1971; PL 192, Paris 1892) 1975) TransI. Cerbani, ed. E.M. BUYTAERT IV, dis!. 27, C. 4: 207-208 II''', q. 6, ar!. 4: 275 17(3),32,47(2),48(2),48(3),49(3),52,52, dans Franc;scan lnstitute Publicalions, dis t. 28, C. 3: 2]], 219, 219 q. 9, art. I: 122, 141 53(2), 54(4), 54-55, 55(2), 56, 57, 57, Text Series No. 8, St. Bonaventure/New dis!. 30, C. 2: 207, 2]], 215, 218 ar!. 3: 122 58(2), 60, 66(2), 67, 7/(3), 71-72, 78(3), Y ork 1955; PG 54, Paris 1860) C. 3: 209 q. 17, ar!. 1: 141 78-79, 79,80(3),80,81,83,85,88 c. 26 (11,12), n. I: 160 III", q. 14, ar!. I, ad 2um: 275 n. 2: 160 PLATO (Plalo Latinus, London-Leiden THEMISTIUS q. 28, ar!. 2, ad 3um: 275 n. IO: 161 1940 SVV.; ed. H. STEPHANUS, 3 vol., q. 29, ar!. 2: 207(2), 208, 209 Paraphrasis eorum quae in De Gninw c. 36 (11,22), n. 12: 128, 143, 147(2) Geneve 1578). Arislotelis (TransI. Gulielmi de Moer- q. 75, ar!. I: 191, 192 c. 38 (II, 24), n. 5: 135 Meno (ed. H. STEPHANUS) beke, ed. G. VERBEKE dans Corpus ar!. 3: 192, 193 c. 41 (11,27), n. I: 128(2), 131,143 85c-86c: 260, 261 latinum Comme11lariorum in Aristotelem ar!. 4: 183,340 n. 2: 146 Phaedo (ed. H. STEPHANUS) ar!. 6: 340 graecorum, I, Leiden, 1956) c. 46 (III, 2), n. 2: 163 72c: 260, 26] ar!. 8: 194, 198 VII: 101(3), 101(3),143 c. 47 (III, 3), n. 5: 161 Phaedrus (ed. H. STEPHANUS) q. 78, ar!. 3: 202, 203 c. 50 (11I,6), n. 3: 161 249c-250a: 260, 261 THOMAS DE AQUINO (Opera Omnia, Parma Suppl. c. 56 (III, 12), n. 5: 163 Timaeus (TransI. Chalcidii, ed. J.H. WAS- 1852-1869; Opera Omnia, iussu Papae q. 53, ar!. I: 205 c. 60 (III, 16), n. I: 161 ZINK = Plato Lat. IV I, ] 962: ed. H. n. 5: 161(2) STEPHANUS) n. 6: 161 30b: 166 TABLE ONOMASTlQUE 355 Constantinus (imperator): 329 Lucas (evangelista): 191,201,2052 David: 169' Lucilius: 35 Deucalion: 284 Maria (virgo): 205, 206, 207', 208, 209, TABLE ONOMASTIQUE Empedocles: 27 210', 211, 212', 213, 2142, 215', 216', Ezechiel (propheta): 164, 236 217" 218", 219', 2203, 221, 222, 223', Gregorius IUs: 295, 296 224', 2673, 267', 268', 2723 Gulielmus Altissiodorensis: 178, 181, 183, Matthaeus (evangelista): 191,290,314 Caracteres romains: noms des personnes 184,186,196,199,333 Melchiades (papa): 233 Caracteres italiques: noms des institutions et des lieux Henricus Senonensis: 302 Moyses: 206 Hercules 27'· Noe: 284, 285 Hieronymus: 205 Origenes: 323 INTRODUCTlON Hugo de S. Victore: 219, 220, 338, 340 Paulus (apostolus): 5, 168, 230, 270, 275, lacob: 231' 277. 321, 3222, 325 Algazel: LXIII', LXVII' Hugues de S. Victor: LXIX Iacobus (apostolus): 299, 301 Petrus (apostolus): 298, 299", 300, 301 b Ambroise (S.): LXVIII' Jean Damascene: LXVII Ieremias: 241 Petrus Comestor: 290 Aristote: LXVI, LXVII, LXIX Jodogne, P.: IX Ioannes (apostolus): 188, 191 Petrus Lombardus: 207, 216, 217, 218, 219, Augustin (S.): LXVII, LXIX, LXXIII, LXXXV Macken, R.: IX', x', XI" XII, XI II' , XIV, XV" Ioannes Chrysostomus: 290, 291, 292' 298 Averroes: LXVI, LXVII XVI', XVW', XVIII, XX.J., XXIIP, XXIV, XXVI2, Ioannes Damascenus: 128, 131, 135, 142, Platonici: 256 Avicenna: LXIII, LXV XXVII', LVIII', LX" LXIII, LXVIII, LXXVII', 143, 146, 147', 148, 160, 161, 163, 168, Praepositinus: 185 Badius Ascensius: LXXVIII, LXXXIV', LXXVIII, LXXIX, LXXX', LXXXV, LXXXVI, 187 Ricardus de S. Victore: 162 LXXXV', LXXXVI', LXXXVIII LXXXIX loseph (filius lacob): 229, 231, 235' Seneca: 35 Boece: LXVII Pierre Lombard: LXIX loseph (S,): 205, 207', 208, 209, 212, 216, Simplicius: 17',32,47,48,53,54,56',57, Ciceron: LXXXVI Plato: LXXIII 217,218,219,220 58',66,67,76,78',79,812,83,88 Cockshaw, P.: IX Pn\vostin de Cremone: LXVIII Isaias: 241' Themistius: 101, 112 Garand, M.-C.: IX Richard de Mediavilla: X Leo IUs: 155, 233 Gilles de Rome: X, LXXVIII Rossi, P.: XIX Godefroid de F ontaines: X Thomas d'Aquin: X Guillaume d'Auxerre: LXVII, LXVIII, LXIX Zuccoli, Vitale (Vitalis Zuccolius): Henri de Gand: passim LXXXVIII, XCI TEXTE Abel: 233' 165,166,167',168,174',182,191,192', Adam: 273 193,196,206,208,209',211,212',213, Algazel: 116, 177, 249 215, 217" 219', 220', 2213, 223, 233, Ambrosius: 163, 164, 183, 191,208,218', 258', 261', 262, 2643, 2654, 267', 268, 235',315,326 269,278,290,314,315',3164,317',318', Anselmus: 213 3193,320,328,338 Aristoteles: 4,18,19,20',273,31,37',38', A verroes: 20, 27, 28, 29, 32, 33, 38, 39,43', 73, 87, 88, 94, 101, 102, 105', 107, 109, 101, 102, 106, 115, 116, 117, 118, 119, 110, III, 112', 113, 114, 115, 117, 118, 130, 173, 174, 176, 252, 256, 273, 276', 119, 120, 124, 125, 126, 129, 130', 133, 288, 330 135, 136', 140, 143, 144', 149, 153, 158, Avicenna: 37,44',45,64, 166, 177, 178, 159, 160, 175', 176, 177, 187, 194,200, 179, 180',250 208,234,236,247,2493,2503,251',253, Beda: 219 254,257,2653,267,268,269',270,272, Bernardus: 297, 302, 311, 312, 324', 325, 274, 276', 279', 281', 2824, 2834, 284', 326 285',287',2883,289',290,291,292 Bernardus Silvester: 34 Athanasius: 162 Boethius: 34,47,66,67,76,163,257',261 Augustinus: 4', IO', 11,33,35,36,372,50, Cain: 233 64, 70, 77, 123, 134, 135, 1563, 163', 164, Christus: passim MANUSCRITS CITES PUBLICA TIONS CITEES BOLOGNA, Bibl. Univers.,lat. 2236: VIII, XL· -, Merton Coli., 107: XV BAXTER, J.M.-JOHNSON, Ch., Medieml latin Word-/isl.fi'om British and Irish sources, XLI, CLlII -, ariel Coli., 31: xv London, 1934. BRESCIA, Bibl. di Lonato, Fondazione Ugo PADOVA, Bibl. Capi/., CA3: XVI BAYERSCHMIDT, P., Die Seins- und Formmelaphysik des Heinrich I'im Celll in ihrer di Como: xxv PARIS, Bibl. de I'Arsenal, 456: XVII, XXXI· Al1Il'endung auf die Christologie. Eine Philosophie- UIUIDogmengesc/1ichtliclle Sludie BRUGGE, Seminarie, 36/148: IX XXXII, CLlII (Beill'age zur Ceschichte deI' Philosophie UIUITheologie des Millelalters, XXXVI. 3-4), BRUXELLES, Bibl. Royale, 4711: IX, XXXI- -, Bibl. Mazarine, 851 (997): XVII Miinster i. W., 1941. XXXII -, Bibl. Na/., la/. 15350: XVIII, XLlI, CIII- BLAISE, A., Dictionnaire lalin-ji-an('ais des aU/eurs chrhiens, revu specialement pour le CAMBRIDGE, Pembroke Coli., 166: IX CXXX, CLIII, CXXXVII vocabulaire theologique par H. CHIRAT, Turnhout, (1954). CESENA, Bibl. Malalesl., D.XVI.5: X -, -, - 15357: XIX ID., Lexicon Lalinilatis medii aevi (partim ad res ecclesiusticas pertinens) (Corpus Christia- DURHAM, Cath. Libr., B.1.26: x, CCLIII -, -, - 15358: XX, CLlII narum. Continuatio mediae1'alis), Turnhout, 1975. ERLANGEN, Universitalsbibl., 269/2: X, -, -, - 15847: XX, CLlII DU CANGE, Cho Du Fresne, Sieur, Clossariummediae eI infimae latinitatis (Unver;inderter XXXI·XXXII, CLlII -, -, - 15850: XXI Nachdruck der Ausgabe von 1883-1887), IO t. en 5 vol., Graz, 1954. FIRENZE, Bibl. Med.-Laur., PI ut. 17 sin., PELPLlN, Bibl. Semino DuchOll'nego, 33 (46): G6MEZ-CAFFARENA, l., C/'Onologia de la ((Suma)) de Enrique de Callle par relaci6n a sus cod. I: XI XXI ((Quodlibeta)), dans Cregorianum, 38, 1957, p. 116-133. -, Bibl. Naz. Cenlr., CanI'. Soppr., SALlSBURY, Calh. Libr., 72: XXI HENRICI DE GANDAVO Quodlibel I. Edidit R. MACKEN (HENRICI DE GANDAVO Opem A.250611: XI VALENCIA, Bibl. de la Catedral, 46: XXII, XL· Omnia, v), Leuven-Leiden, 1979, XCIV + 261 p. + 12 reproductions hors texte. -, -, -, A.2507: XI XLI, CLlII HENRICI DE GANDAVO Quodlibel X. Edidit R. MACKEN (HENRICI DE GANDAVO Opera KRAKOW, Bibl. fagiell., 697: XI VAT., Borgh. 300: XXIII, XXXI-XXXII, CLlII Omnia, XIV) Leuven-Leiden, 1981 (CXXVI + 333 pp. + 8 reproductiol1s hors texte sur KUES, Hospital, 92: XII -, Va/. Ia/. 852: XXIII, XXIX, XXXI-XXXII papier simili-coucM). LEIPZIG, Universitalsbibl., 624: XII -, Vat. lal. 853: XXIII-XXV, CLlII MACKEN, R., Bibliotheca manuscripla Henrici de Candava, I. Catalogue A-P, XVIII + LoNDON, Bri/. Mus_, Royalll.C.X: XII VENEZIA, Bibl. Naz. Marciana, lal. 10320: 677 pp.: II. Catalogue Q-Z. Repertoire, pp. 678+ 1306+34 reproductions hors texte MELK, Stiftsbibl., 137: XIII, XXXVIII, XL·XLI xxv sur papier simili-couche (pp. XXIII-L1V) (HENRICI DE GANDAVO Opera Omnia, I-Il), NORNBERG, Sladtbibl., Cent.III.80: XIV WIEN, Osterr. Nalionalbibl., lato 4818 (Univ. Leuven-Leiden, 1979. Avec une Preface de M. F. MASAl, Pro fesse ur a I'Universite OXFORD, Balliol Coli., 214: xv 474): XXVI Libre de Bruxelles. ID., Les corrections d'Henri de Caml d ses Quodlibets, dans Recherches de Tlu'ologie ancienne et nuMievale, 40, 1973, p. 5-51 + 6 reproductions hors texte. ID., Un deuxieme exemplar des Quodlibets d'Henri de Caml, dans Miscellaneil Codicologica F. Masai dicala. Ediderunt P. COCKSHAW, M.-C. GARAND et P_ JODOGNE (Les Publicalions de Scriptorium, VIII), Gand, 1979, (II,) p. 301-307. ID., Les Quodlibets d'Henri de Cand et leuI' «exemplanl parisien, dans Recherches de Theologie ancienne et medie vale, 37, 1970, p. 75-96. (Mittellateinisches WiirterbuchJ Millellateinisches Worterbuch (bis zum ausgehenden Millel- alter)_ In Gemeinschaft mit den Akademien der Wissenschaften zu Giittingen, Heidelberg, Leipzig, Mainz, Wien und der Schweizerischen Geisteswissenschaftlichen Gesellschaft hrsg. von der Bayerischen Akademie der Wissenschaften zu Berlin. I. Bd. - II. Bd., Lieferung 7 (-comprovincialis). Miinchen, 1968-1976. NIERMEYER, J. F., Mediae Latinitatis Lexicon minus. Lexique latin medieval:fj-an('ais/ anglais. Perficiendum curavit C. VAN DE K1EFT. Leiden, 1976. PAULUS, J., Henri de Cand. Essai sur les tendances de sa mhaphysique (Etudes de philosophie mMievale, xxv), Paris, 1938. PLOTNIK, K. Hervaeus Nalalis OP and Ihe Controversies over the Real Presence and Transsubstantiation (Veroffentlichungen des Crabmann-Institutes, IO), Miinchen, 1970. TABLEDES MATIERES 359 La reconstitution critique du texte. LXXVI L'histoire du texte du Quodlibet IX: nouveaux complements TABLE DES MATIERES resultant de la reconstitution critique du texte . LXXX § I. Le ms. 23 . LXXX A VANT-PROPOS V § 2. Le premier exemplar universitaire portait une division ETUDE CRITIQUE VII unique, ma is n'etait pas necessairement un exemplar Les editions et les manuscrits IX unique et inchangeable . LXXX Le texte examine de I'exterieur: eJements historiques utiles § 3. Du premier exemplar parisien au deuxieme LXXXII pour sa reconstitution XX § 4. Le groupe 5-6 LXXXIII !i I. Le Quodlibet IX comme texte redige par Henri . xx § 5. L'edition de Badius, source de la tradition imprimee !i 2. Le Quodlibet IX comme texte edite par la voie d'un du Quodlibet IX . LXXXIV exemplar universitaire xx La genese des exemplars, representee sous forme d'un schema LXXXVII A. Le premier exemplar . xx Technique de ]'edition LXXXIX B. Le deuxieme exemplar XXIII - Signes . LXXXIX Le texte examine de l'interieur: les rapports trouves entre les - Abreviations LXXXIX manuscrits par la collation genera le . XXVI Sigles des manuscrits XCI § I. Etude des accidents communs . XXVIl A. Les groupes caracterises par pieces dans l'ordre du QUODLIBETIX texte XXVII q. I. Utrum omnis relatio inter Deum et creaturam sit, quia B. Les groupes caracterises par le nombre de leurs ipsa creatura refertur ad Deum, et non e converso .. 3 accidents communs . LII q. 2. Utrum Deus potuisset plures creatures secundum C. Les groupes caracterises en soi . LI II species produxisse, si non esset in ipso pluralitas 1. Le ms. 23 . LI II idearum .. 25 2. Le groupe des manuscrits dependant du I er q. 3. Utrum, circumscripta re sui fundamenti, relatio possit exemplar de l'universite de Paris LIV signari per nomen primae impositionis. 46 3. Le groupe des manuscrits dependant du 2e q. 4. Utrum scientia sit aliquid compositum in intellectu .. 88 exemplar de I'universite de Paris LIV q. 5. Utrum voluntas moveat se ipsam .. 99 4. Le groupe 5-6. LV q. 6. Utrum imperare sit actus voluntatis, an rationis sive 5. Le groupe 8-17 LV intellectus. 139 4-5. En marge des groupes 5-6 et 8-17: y a-t-il eu q. 7. Utrum aevum sit substantia vel accidens .. 149 un exemplar d'Oxford po ur le Quodlibet IX? LVI q.8. Utrum dicendo: «Hoc est corpus meum» tenet 6. Le groupe 9-12 LVII ecclesia secundum usum et dicta sanctorum quod fiat !i 2. Etude des accidents isoles LVIII conversio in substantiam animae rationalis secundum Le manuscrit 23 (PARIS, Na!. lato 15350), independant de la quod dat esse corporeum, vel in solam materiam ut tradition universitaire . LX habet partes extensas, vel in aliquod compositum. 125 !i I. Les corrections d'auteur dans ce manuscrit, qui sugge- q. 9. Utrum materia panis maneat post conversionem. 190 rent son anteriorite vis-a-vis de la tradition universitaire LX q. IO. Utrum forma verborum quibus fit conversio vini in !i 2. D'autres signes qui suggerent la dependance de la sanguinem, sit haec: «Hic est calix sanguinis mei» .. 201 tradition universitaire vis-a-vis de ce manuscrit LXIX q. II. Utrum cum voto virginitatis simpliciter stat verum et § 3. Le copiste du ms. 23 qui est-il? LXXIV perfectum matrimonium. 205 360 TABLE DES MATIERES TABLE DES MATIERES 361 q. 12. Utrum qui sepelivit in sua ecclesia partem corporis q. 28. Utrum religiosus subditus sciens secreto et solus con- illius qui elegit alibi sepulturam corporis sui simplici- fratrem suum subditum mortaliter peccasse, peccet ter, teneatur partem illam restituere, et illi apud quos revelando illud praelato ante secretam admonitionem. 313 fuit sepultura pro corpore simpliciter, teneantur illam q. 29. Utrum religiosus qui ante religionis ingressum ad repetere. 225 mulierem affidavit, inflammatus amore venereo, sub- q. 13. Utrum gratia et gloria sint idem. 240 secuta carnali copula, in qua non habuit intentionem q. 14. Utrum ex fundamentis Aristotelis possit ostendi quod recedendi a sponsalibus, non tamen credit se consen- intellectus in omnibus sit unus numero, et an con- sisse in contractum matrimonii de praesenti, possit trarium possit demonstrari .. 246 manere in religione .. 321 q. 15. Utrum in nobis sit aliquod intelligere abditum. 258 q. 30. Utrum beneficia ecclesiastica legitime conferuntur q. 16. Utrum dos impassibilitatis sit dispositio positiva In pueris scientia vel aetate. 323 corpore. 269 q. 31. Utrum c1erici teneantur ad exactiones quas laici sol- q. 17. Utrum, suppositis fundamentis Philosophi, sit necesse vunt civitatibus et dominis temporalibus .. 327 ponere quod semper fuerit homo, et homo ab homine, q. 32. Utrum per miraculum idem corpus possit esse In ex parte ante in infinitum. 279 diversis locis simul et in eodem tempore .. 331 q. 18. Utrum nobilitas generis ab initio processerit ab ignobili. 288 TABLES 343 q. 19. Utrum bonum propnum magis sit procurandum Oeuvres citees par Henri (et par I'editeur dans !'apparat) 345 quam commune .. 293 Table onomastique 354 q. 20. Utrum largitio eleemosynae pro defuncto in gratia, Manuscrits cites . 356 ambobus, scilicet dante eleemosynam et recipiente Publications citees 357 eam, existentibus in peccato mortali, proficiat de- Table des matieres 358 functo illi pro quo fit. 295 q. 21. Utrum scandalizans in verbo otioso peccet mortali ter. 296 q. 22. Utrum potestas episcopo rum sit a Christo immediate, vel mediante papa. 298 q. 23. Utrum sacerdos habens competens beneficium possit aliud deservire pro lucro temporali. 302 q. 24. Utrum sacerdos curatus possit absolvere parochianam suam cum qua peccavit, nec illa possit ad alium ire sine eius ob tenta licentia. 303 q. 25. Utrum iudex saecularis possit cogere reum ad confi- tendum aliquid ad quod sequitur mors corporalis. 305 q. 26. Utrum condemnatus morti licite possit abire, si tem- pus et locum habeat. 307 q. 27. Utrum religiosus subditus, qui recipit a quodam ali- quid in secreto non vergens in damnum cuiusquam, tenetur illud revelare praelato petenti ut ei reveletur. 311 ANCIENT AND MEDIEV AL PHILOSOPHY De Wulf-Mansion Centre Series 2 HENRICI DE GANDA VO OPERA OMNIA Editionem coordinat R. Macken, o.f.m. I. R. MACKEN, Bibliotheca manuscripta Henrici de Gandavo. I. Catalogue A-P, 1979, XVIII+ 677 pp. II. R. MACKEN, Bibliotheca manuscripta Henrici de Gandavo. II. Catalogue Q-Z. Repertoire, 1979, pp. XIX-XXII+ 678-1306 + 34 extra-textual pIa tes on glossy coated paper (pp. XXIII- LIV). III. R. MACKEN, Bibliotheca manuscripta Henrici de Gandavo. Continuatio (in preparation). IV. R. MACKEN, Henri de Gand (t1293), ma/o'e en theologie d l'Universite de Paris, archidiacre de l'eveche de Tournai. Dates et documents (in preparation). V. Quodlibet I (R. MACKEN), 1979, XCIV+ 262 pp. + 12 extra- textual pIa tes on glossy coated paper. VI. Quodlibet II (R. WIELOCKX), 1983, XLVIII + 166 pp. VIII. Quodlibet IV (S. P. MARRONE) (in preparation). IX. Quodlibet V (S. D. DUMONT) (in preparation). X. Quodlibet VI (G.A. WILSON) (achieved). XI. Quodlibet VII (G.A. WILSON). XIII. Quodlibet IX (R. MACKEN), 1983, XCII+ 362 pp. XIV. Quodlibet X (R. MACKEN), 1981, CXXVI+ 333 pp. + 8 extra- textual plates on glossy coated paper. XVI. Quodlibet XII, q. 1-30 (l. DECORTE) (in preparation). XVII. Quodlibet XII, q. 31 (Tractatus super facto praelatorum et fratrum) (L. HaDL-M. HAVERALS)(in preparation). XVIII. Quodlibet XIII (J. DECORTE) (at press), XIX. Quodlibet XIV (l.V. BROWN-B.P. BUCHWAW) (in prepa- ration). XXXV. Quaestiones super VIII libros Physicorum (attributed) (J. V. BROWN- B.P. BUCHWALD)(in preparation). XXXVI. Lectura ordinaria super S. Scripturam (attributed) (R. MAcKEN), 1980, XXXII+ 290 pp. + 4 extra-textual plates on glossy coated paper. XXXVII. Syncategoremata (attributed) (H.A.G. BRAAKHUIS) (in pre- paration). Imprimerie Orientaliste, B.P. 41, 3000 Louvain (Belgique)