HENRICUS DE GANDA VO ANCIENT AND MEDIEV AL PHILOSOPHY De Wulf- Mansion Centre HENRICI DE GANDA VO Series 2 QUODLIBET X HENRICI DE GANDA VO Edidit OPERA OMNIA R. MACKEN, O.F.M. XIV Or. Phil. QUODLIBET X LEUVEN E.J. BRILL UNIVERSITY PRESS LEIDEN The De Wulf-Mansion Centre deals with research in Ancient and Medieval Philosophy at the Philosophy Institute of the Catholic University of Louvain (K.U.Leuven) . 1981 2, Kardinaal Mercierplein, 8-3000 Leuven Gepubliceerd met de steun van de Universitaire Stichiing van Belgie A VANT-PROPOS Ce volume a pu etre elabore grace li I'aide genereuse de I'«Onderzoeksfonds» de la Katholieke Universiteit Leuven, qui nous a procure la possibilite de nous consacrer li ),{:dition des Quodlibeta d'Henri de Gand en tant que Collaborateur Scientifique du De Wulf- Mansion-Centrum, qui s'occupe de I'histoire de la philosophie ancienne et medievale au Hoger Instituut voor Wijsbegeerte (K.U.Leuven). C'etait bien dans la ligne et les habitudes de ce Centre, qui des sa fondation s'est activement interesse li I'etude et I'€:dition des penseurs medievaux des Pays-Bas. L'edition du Quodl. X prend tout naturellement sa place dans la serie HENRICIDE GANDAVO Opera Omnia, lancee recemment par le De Wulf- Mansion-Centrum, et que Leuven University Press a bien voulu accepter dans I'ensemble si apprecie de ses €:ditions. Nous leur exprimons ici toute notre reconnaissance. Le Hendrik-van-Gent-Comite, qui parte la responsabilite de celle €:dition du Quodlibet X, s'est acquille de certe tache avec un grand devouement. II se com pos ait, pour la periode du travail editorial du Quodl. X, du Dr. F. De Wachter, Charge de Cours li la Katholieke Universiteit Leuven, responsable en chef, dont la serviabilite fut li toute epreuve; du Dr. A. Pallin, o.m.i., Collaborateur Scientifique au Hoger Instituut voor Wijsbegeerte, qui nous a constamment assiste de ses encouragements et nous a donne maint conseil fraternel; du Professeur l.B. Walgrave, o.p., de la Theologische Faculteit de la Katholieke Universiteit Leuven, qui nous a encourage et stimule; du Professeur L. lSBN 90 61861217 H6dl, du Katholisch-Theologisches Seminar de la Ruhr-Universitiit Bochum, et €:ditem (avec W. Kluxen) des Beitriige zur Geschichte der © 1981 by De Wulf-Mansioncentrum - De Wulf-Mansion Centre Philosophie und Theologie des Mittelalters, qui ne s'est pas contente de Leuven U niversity Press/Presses nous aider par son autorite et ses encouragements, mais qui s'est associe Universitaires de Louvain/Universitaire Pers Leuven Krakenstraat 3, B-3000 Leuven/Louvain (Belgium) li nos labeurs en assumant la tache d'une €:dition: celie du Tractatus super facto praelatorum et fratrum (Quodl. XII, q. 31) d'Henri. < Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/o f openbaar gemaakt door middel van druk, fotocopie of op welke andere wijze ook Depuis des annees, le Professeur G. Verbeke, du Hoger Instituut voor zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. Wijsbegeerte de la Katholieke Universiteit Leuven, Vice-President de la No part of this book may be reproduced in any form, Societe Internationale pour I'Etude de la Philosophie Medievale et by print, photoprint, microfilm or any other means Secretaire Perpetuel de la Koninklijke Academie voor Wetenschappen, without written permission from the publisher. Letteren en Schone Kunsten van Belgie, a patronne avec une efficacite et D/ 1981 / 1896/8 une bienveillance inlassables tant la serie HENRICIDE GANDA Opera vo Vl A VANT-PROPOS Omnia que nos propres travaux, qui depuis des annees egalement convergent en ce sens. Nous tenons il lui en exprimer ici toute notre gratitude. Dom Hildebrand Bascour, Directeur des Recherches de Theologie ancienne et medievale, a bien voulu nous assurer, comme po ur notre edition du Quodlibet I, une revision du fran9ais de I'Introduction critique. Nous lui en restons profondement reconnaissant. Une grande parti e des nombreuses notes marginales du ms. PARIS, Bibl. Nat., lat. 15350, se trouvant dans la marge interieure, ne figuraient pas sur le microfilm. M.M. Thomas, en sa qualite de Conservateur en Chef du Cabinet des Manuscrits de la Bibliotheque Nationale de Paris, est intervenu pour nous procurer des microfilms vraiment parfaits reprodui- sant d'une fa90n c1aire et complete toutes ces notes marginales, ce qui nous a He d'une tres grande utilite dans nos travaux. Dans le cadre de notre collaboration journaliere pendant des annees ETUDE CRITIQUE avec ce milieu humainement si agreable du De Wulf-Mansion-Centrum, le Dr. W. Vanhamel, Charge de Cours il la Katholieke Universiteit Leuven et Directeur administratif du Centrum, no us a He d'un tres grand appui par son devouement inlassable et perspicace. Nous lui en sommes profondement reconnaissant. INTRODUCTION L't~dition critique du Quodlibet X d'Henri de Gand constitue le t. XIV de Ia serie des HENRICIDEGANDAVO Opera Omnia, ma is a de fait ete elaboree chronologiquement apres l'edition critique du Quodlibet I. an se demandera sans doute queIle raison a amene les editeurs a adopter cet ordre d'edition. La voici. an sait par notre article Les corrections d'Henri de Gand li ses Quodlibets('), que pour certains Quodlibets d'Henri nous avons l'avantage de disposer d'une serie de corrections reciactionneIles, qui ref1etent probablement des interventions de l'auteur dans son propre texte en vue de la redaction finale. EIIes ont ete conservees dans deux manuscrits qui etaient complementaires des leur constitutio n origineIle en deux recueils: Paris, Nat. lato 15848 et 15350. Il va de soi qu'il s'indiquait en premier lieu d'editer les Quodlibets pour lesqueIs on dispose de teIles retouches d'ordre doctrinal et stylistique: pour mieux saisir Ia maniere de travaiIIer d'Henri et pour suivre l'evolution de sa pensee, il etait indique d'examiner d'abord ces corrections redactionnel- les, en partie dans I'Introduction, en parti e dans l'eciition meme des Quodlibets en question e). Un second moti f etait l'utiIite evidente que ces changements redactionnels pouvaient apporter a l'etablissement du texte lui-meme. Ces notes, qui ont conserve de ei pres les traces du travail de l'auteur, peuvent aider les eciiteurs a depister avec plus de surete, a l'aide des meiIleurs temoins, la genese et l'histoire du texte des Quodlibets. Au nombre des Quodlibets pour lesquels des eorrections redactionnel- les sont conservees, appartient Ie Quodl. I. Il etait normal que no us ayons voulu entreprendre en premier lieu son edition eritique, puisqu'il ouvre la serie des 15 Quodlibets. C'est precisement en preparant cette editio n, que nous nous sommes rendu compte de l'importance et de l'ampleur de ces corrections redactionneIles. Il etait done logique qu'apres l'edition critique du Quodl. I, no us editions le Quodlibet qui en possede le plus: Ie Quodl. X. an y eompte en effet ces corrections (biffures, additions, transformations du texte) par centaines. EIIes y affeetent maintes fois des portions de texte considerables. Il est important de mettre aussi tot que (') R. MACKEN, Les corrections d'Henri de Gand d ses Quodlibets, dans Recherches de "theologie ancienne et medievale, 40, 1973, p. 5-51 + 6 reproductions hors texte. (') cr. e.a. L. HODL, Neue Nachrichten liber die Pariser Verurteilungen der thomasischen Formlehre, dans Scholastik, 39, 1964, p. 178-196. x ETUDE CRITIQUE possible ces corrections eila disposition des travailleurs qui s'occupent de J'etude des doctrines d'Henri. Et en ce faisant, leurs editeurs s'instruisent en meme temps pour leur tiiche propre. Bien qu'elles ne soient, dans le LES EDITIONS Quodl. X, qu'un element de l'ensemble, on se rendra compte en lisant ]'lntroduction, eiquel point l'edition critique de ce Quodlibet a permis de Pour les editions anciennes du Quodl. X, il suffit de renvoyer eice qui a, voir plus clair dans l'histoire du texte des Quodlibets d'Henri. ete dit des editions des Quodlibets en general dans I'Etude critique Comme cela s'indiquait, l'introduction etendue qui precede I'l'~dition precedant l'edition du Quodl. I (I), et dans la Bibliotheca manuscripta du Quodlibet I d'Henri, etait con<;ue non seulement comme une Henrici de Gandavoe). lntroduction ei ce premier Quodlibet, mais aussi ei toute la serie des 15 Quodlibets. On y trouve une vue synoptique des donnees qu'on possede ei l'heure actuelle sur la vie et les ouvrages de leur auteur. On y trouve un expose sur ses Quodlibets en general et meme sur les ouvrages manuscrits qui s'y rapportent: Abbreviationes, Impugnationes, Tabulae. On y trouve un expose sur leurs editions, auquel il [aut ajouter ce que nous avons ecrit -eipropos du commentateur des Quodlibets d'Henri, Vitale Zuccoli, dont le commentaire est incorpore eideux des trois editions des Quodlibetse). On y trouve encore une description des manuscrits qui contiennent le Quodl. I, qui coi"ncident en grande partie avec ceux ou l'on trouve le Quodl. X, ce qui nous permetd'y renvoyer pour ces manuscrits com- muns. Tout cela completait et achevait l'introduction systematique dejei donnee par les deux volumes de la Bibliotheca manuscripta Henrici de Gandavo, qui ouvraient sous d'heureux auspices la serie des Opera Omnia. Dans cette etude critique qui introduit eiI'edition du Quodlibet X, nous nous bornerons donc strictement aux problemes qui concernent particu- lierement son edition. (1) cr. HENRICI DE GANDAVO Quodlibet /. Edidit R. MACKEN (HENRICI DE GANDAVO (') cr. R. MACKEN, Vitale Zuccoli, commentateur des Quodlibets d'llenri de Gand, dans Opera Omnia, V), Leuven University Press - E.J. Brill, Leiden, 1979, p. XXVI/.XXVIII. Bul/etin de Philosophie Medievale, edite par la Societe Internationale pour I'Etude de la (') Cr. R. MACKEN, Bibliotheca manuscripta Henrici de Gandavo, 2 vo!. (HENRICI DE Philosophie Medievale. 18, 1976, p. 84-90. GANDAVO Opera Omnia, I-II), Leuven University Press - E.J. Brill, Leiden, 1979, p. 951- 952. ',' LES MANUSCRITS X III . Ce :olume a appartenu avant la Revolution Fran~aise a l'abbaye clsterCtenne des Dunes, it Bruges, comme il ressort de la croix des Dunes, LES MANUSCRITS apposee au debut (r. Ir) et a la fin (r. 160V). Dans I'ouvrage Bibliotheca manuscripta Henrici de Gandavoe), 3.BRUXELLES, Bibliotheque Royale, ms. 471I (Cat. Van den Gheyn, nO I'edition critique des Opera Omnia d'Henri de Gand a ete systematique- 2948),f 47/'b_85"b: Quodlibet X (complet) (5). ment preparee par une heuristique generale (nous tacherons de la Ecrit sur parchemin, a la fin dul3 e ou au debut du 14 e s., ce manuscrit continuer sous forme d'un supph~ment); po ur presque tous les 236 compte 228 fr., mesure 33, I a 21,5 cm., sur deux colonnes, a 58 Il. II manuscrits actuelIement trouves, qui y sont decrits, no us avons pu faire contient les Quodlibets IX-XIV d'Henri de Gand. Dans le Quodl. X, au r. la description sur place en uti!isant le manuscrit lui-meme. C'est la 74", il conserve une indication explicite de piece qui se rapporte au debut constitution de cet ouvrage qui nous a permis de faire ensuite le releve des de Ia piece IO dans l'exemplar de 14 pieces mentionne dans la liste de manuscrits qui ont conserve le texte du Quodl. X, integralement ou taxation de l'U niversite de Paris de 1304, ce qui denote une origine partielIement. IIs sont au nombre de 29. Leur description comph~te se panSlenne. trouve dans la Bibliotheca manuscripta. Nous nous contentons ici de 4. CAMBRIDGE, Pembroke College, ms. 166, f 246vb-275"b: Quodlibet X caracteriser brievement ceux qui n'ont pas deja ete etudies dans I'edition ( complet). du Quodl. I; nous ajoutons po ur chaque manuscrit la reference a nos Ce manuscrit contient aussi le Quodl. I. Nous renvoyons donc le publications le concernant. En anticipant un peu sur les resuItats de lecteur a l'edition de ce Quodlibet et a nos autres publications concernant l'etude critique qui suit, nous adoptons, pour les manuscrits colIationnes ce manuscrit(6). pour ('edition, le sigle par lequel iis y sont indiques. 5. CESENA, Biblioteca Malatestiana, ms. D. XVI. 5, f 19]1'b-238vb. Quodlibet X (complet) O.. R I. BOLOGNA, Biblioteca Universitaria, ms. lato 2236 (Cat. Frati: lato Le manuscrit est sur parchemin, mesure 34, I a 23,8 cm., sur deux II04),f 192/"O-2IIvb: Quodlibet X (complet). colonnes de 54 II. II contient les Quodlibets VI-X d'Henri et forme une Pour ce manuscrit, qui contient aussi le Quodl. I, nous renvoyons le unit~ avec les mss. J? XVI. 4 et D.XVIl. I de la meme bibliotheque, qui contlennent respectJvement les Quodlibets 1-V et XI-XV. Le tout a ete lecteur a l'edition critique de ce Quodlibet et a nos autres publications termine en 1462, comme en temoigne le caiaphan de ce dernier manuscrit concernant ce manuscrit(l). On y trouve des indications de pieces qui ne I au r. 174 vb. co"incident pas avec celIes de l'exemplar de 14 pieces, mentionne dans la i 6. DURHAM, Cathedral Library, ms. B.I. 26,/ 266'b_296'h: Quodlibet X !iste de taxation de l'Universite de Paris de 1304. Ces importantes ( complet). indications divergentes de pieces sont etudiees dans la suite de l'lntroductione)· Ce manuscrit contient aussi le Quodl. I. Nous renvoyons donc le lecteur a nos publicatians anterieures(8). 2. BRUGGE, Groot-Seminarie, ms. 36/148, f 34,b_58vb: Quodlibet X ( complet) (4). S 7. ERLANGEN, Universitiitsbibliothek, ms. 269/2, i. 89,o_128vb: Quodlibet X (complet) (9). Ecrit sur parchemin a la fin du 13 ou au debut du 14 s., ce manuscrit e e compte 160 ff.; 34 a 23 cm.; texte en 2 colonnes de 53 II. II contient les (') cr. op. cit., p. 122-124. Quodlibets IX a xv. (6) Cr. HENRICI DE GANDA vo Quodlibet /. Ed. R. MACKEN, p. XXx; ID., Bibliotheca manuscripto ... , p. 144-150. (') Op. cit. (') Cr. HENRICI DE GANDAVO Quodlibet /. ed. R. MACKEN, p. xxx; ID., Bibliotheca (') cr. op. cit., p. XXIX; er. HENRICI DE GANDAVO Quodlibet /. Ed. R. MACKEN, ID., manuscripta ... , p. 163-165. Bibliotheca manuscripta Hen,ici de Gandavo, p. 79-84. (8) cr. HENRICJ DE GANDA VO Quodlibet /. Ed. R. MACKEN. p. XXXI; ID., Bibliotheca (') cr. infra, p. XXVIl·XXIX et C. manuscripta ... , p. 210-214. (4) cr. R. MACKEN, Bibliotheca manuscripta ... , p. 96-98. (") Cr. op. cit., p. 244-248. XIV ETUDE CRITlQUE LES MANUSCRITS XV Ce manuscrit contient les Quodlibets VI/f-XV d'Henri, et il est la tent a cet exemplar: a la lin du f. 124vb, ou se termine la piece 6, dans continuation du ms. 269/1 de la meme bibliotheque, qui contient les l'espace qui restait quand la lin de la piece etait deja transcrite, le copiste, Quodlibets f-VI/eO). Le ms. 269/2 est ecrit sur parchemin li la lin du 13e qui avait mal calcule l'espace necessaire pour cette piece, fait du siecle ou au debut du 14e. Il compte 271 ff., mesure 34,5 li 24,5 cm., sur remplissage sur plusieurs lignes, qu'il annule ensuite en apposant «va- deux colonnes de 50 II., mais li partir du f. 61, de 4911. Dans le Quodl. cat», et en bas de cette colonne il ecrit comme reclame les premiers mots X, il contient au complet les indications explicites depieces de l'exemplar de la nouvelle piece, par lesquels la nouvelle page commence; au debut de de 14 pieces, li condition de tenir compte du fait que la premiere n'etait la piece II, on trouve trois points disposes en triangle, dans la marge jamais indiquee; cela denote donc une origine parisienne. Au moyen age, (f. 142V3). il a appartenu, comme le ms. 269/1, au monastere de Heilsbronn. an trouve aux f. 123,a-125'b d'abord un debut inacheve de la q. I, qui 8. FIRENZE, Biblioteca Mediceo-Laurenziana, ms. Plut. f7 sin., cod. 1, s'arrete ex abrupto aux mots: « ... quod est magnum inconveniens dicere, I 246rh-272"h:Quodlibet X (complet). et ut timeo, erroneum. Ideoque mihi ... » (p. 28, 1-2). Ces feuillets ont ete inseres par la suite. Puis le Quod!. X recommence pour de bon avec le Ce manuscrit contient aussi le Quodl. f. Nous renvoyons donc le f. 126'3. Nous avons tenu compte du 2e texte, et neglige, avec tous les lecteur li nos pu blications anterieures eI). autres extraits d'une seuhi question, le fragment incomplet de la q. I. 9. FIRENZE, Biblioteca Nazionale Centrale, Conv. Soppr. A. 25061!,f 66rh_ II. KRAKOW, Bib!ioteka Jagiellonska, ms. 697, I 75rb-96ra: Quodlibet X 90rh: Quodlibet X (complet) sauf pour un feuillet qui manque entre (comp!et) e4). les ff. 74v et 75', et correspond aux pp. 115,37 «materiam»]-125, Ce manuscrit contient les Quodlibets VI/-XIV d'Henri. Il est execute 10 [«etsi» de notre edition}e 2). sur parchemin, au 14e siecle. Il compte 173 ff., mesure 35,4 a 24,4 cm., est Le manuscrit contient les Quodlibets Vfl/-XV d'Henri. Il est ecrit sur ecrit en deux colonnes de 65 a 69 11. parchemin, au 14e ou 15e siecle. Il comprend 196 ff. et mesure 37,6 li 24,6 Au recto du f. de garde posterieur, on trouve quelques temoignages cm.; il est ecrit sur deux colonnes de 54 li 63 II. medievaux de propriete: en haut de la page: Liber collegii maioris .. un Le volume a appartenu avant le 1ge siecle aux Camaldules de la Sacra peu plus bas un co te medievale: 325, et encore un temoignage de Eremus, comme il ressort d'une inscriptio n recente en haut du f. Ir: propriete: Liber magistri Sczeckne I Quotlibet Henrici de Gandavo. Au Sacrae Eremi Camalduli f < n scriptum> C < atalogo > co. f2 (ces deux verso du meme feuillet, tout en haut, il y a une inscription de la meme derniers mots ont ete barres ensuite, et remplaces par une autre cote: main: Liber (?) magistri Iohannis Sczeckna I Quodlibetum Henrici de f V Q 2 I Disputationes de 8 Quaestionibus Magistri Henrici de Gandavo. Gandavoe 5). T 10. FIRENZE, Biblioteca Nazionale Cen/rale, Conv. Soppr. A. 2507, I 12. KUES, Hospital, ms. 92, I 204 vO_225o: Quodlibet X (complet). v f23ra-f48vo : Quodlibet X (complet)e3). Le manuscrit contient aussi le Quod!. I, et nous renvoyons donc le Le manuscrit contient les Quodlibets VI/-Xf d'Henri. Il est execute sur lecteur a nos publications anterieurese6). parchemin, de la lin du 13e ou du 14e siecle, compte 181 ff., mesure 34,6 a Le manuscrit a appartenu a I'Hospita! des le moyen age, comme il 24,4 cm., est ecrit en deux colonnes de 49 a 54 II. ressort du temoignage medieval de propriete en haut du recto du feuillet Dans le Quodl. X, le manuscrit depend de l'exemplar de 14 pieces, comme il ressort de deux indications implicites de pieces qui se rappor- (14) cr. WI. WrsLOcKI, Katatog Rekopisow Bibtijoteki Uniwersytetu Jagiellonskiego (Catatogus codicum manuscripto rum Bibliothecae Universitatis Jagellonicae Cracoviensis), 2. vol., Krakow, 1877-1881, 1,1877, p. 210, nO 687; R. MACKEN, Bibliotheca manuscripta ... , ('0) cr. HENRICI DE GANDAVO Quodlibet J. Ed. R. MACKEN, p. XXXII; ID., Bibliotheca p.I7I-174. manuscripta ... , p. 238-243. (") WI. WISLOCKI donne dans Katalog Rekopisow ... , II, 1881, p. LXllI, la liste des ('0) Cr. HENRICI DE GANDAVO, Quodlibet J. Ed. R. MACKEN, p. XXXII; ID., Bibliotheca manuscrits medievaux de la Biblioteka Jagiellonska ou I'on trouve un temoignage de manuscripta ... , p. 262-266. proprie te du meme maitre. (12) Cr. op. cit., p. 278-281. ('6) cr. HENRICI DE GANDAVO Quodlibet I. Ed. R. MACKEN, p. XXXII; ID., Bibliotheca (13) cr. op. cit., p. 282-287. manuscripta ... , p. 337-342. XVI ETUDECRITIQUE LES MANUSCRITS XVII non numerote qui ouvre le volume: Iste est liber hospitalis sancti Nicolai 17. PADOVA, Biblioteca Capitolare, ms. C. 43,1 2761"0-305'b: Quodlibet X prope ( 1) Cusam( 1). (complet). 13. LONDoN, British Library, Royalll. C. X,f 1791"O-1981"b: Quodlibe/ X Ce manuscrit contient aussi Ie Quodl. l. Nous renvoyons donc le (complet) . lecteur a nos pubIications anterieurese 1). Ce manuscrit contient aussi Ie Quodl. I. Nous renvoyons donc le C 18. PARIS, Biblio/heque de /'Arsenal, ms. 456,1 72vo-100vo: Quodlibet X Iecteur a nos publications anterieures(' 7). (complet) e 2 ). 14. OXFORD, Bal/iol College, ms. 214, f 222"°-2481"b: Quodlibet X Ce manustrit continue le ms. 455 du meme fonds, utiIise pour l'edition ( complet). du ~uodl. I et brievement decrit a cette occasion(23). Cette seconde partie Ce manuscrit contient aussi le Quodl. I. Nous renvoyons donc le ~ontlent les Quodlibets VIlI-XV d'Henri. Elle est ecrite sur parchemin, lecteur a nos publications anterieures(' 8). egalement a la lin du 13< siecJe ou au debut du 14<. Le manuscrit compte 15. OXFORD, Merton College, ms. 107, f 2341"b- 2581"b: Quodlibet X 221 ff., mesure 40,3 a 20 cm., est ecrit sur deux colonnes de 60 Il. Il contient dans le Quodl. X des indications de pieces qui rattachent le texte ( complet). de ce Quodlibet a I'exemplar universitaire de 14 pieces. Ce manuscrit contient aussi le Quodl. I. Nous renvoyons donc le lecteur a nos publications anterieures(' 9). A 19. PARIS, Bibliotheque Na/ionale, ms. lat. 15350, f 1601"O-185vo: O 16. OXFORD, Oriel College, ms. 31, f 781"0-109vb : Quodlibet X Quodlibet X (complet) e4). (complet) eO). Ce manuscrit est un volume de 38,2 a 26 cm., mais il est de fait un a Ce manuscrit mesure 39,6 26 cm. et contient deux parties differentes, recueil compose de pieces de mesures et d'ecritures diverses, dont toute toutes deux ecrites sur parchemin a la lin du 13 < ou au debut du 14 < une serie semblent avoir mene d'abord une existence separee, comme e.a. siecJe. La premiere comprend les ff. I a 226, la seconde les fr. 227-317. La les Quodlibets VIII-X d'Henri. Dans I'ensemble il est ecrit sur parchemin premiere partie appartint des le 15< siecJe a Oriel College, qui l'a re9u du a Ia lin du 13 < siecJe, et compte 388 ff. II contient divers Quodlibets et maitre Thomas Gascoigne (°1403), comme il ressort du temoignage extraits de Quodlibets. D'Henri il contient les Quodlibets VII-XII en medievaI au r. 5 r: Ex dono m < agistri > Thomae Gascoigne, doctoris entier et des questions abregees tirees de ses Quodlibets XIII-XV. En ce sacrae theologiae, de comitatu Eboraci. La seconde partie contient les qui concerne les Quodlibets d'Henri, on peut le considerer comme la ff. 227 -3 I 7, et a ete leguee au meme college par Ie maitre Iohannes continuation du ms. PARIS, Bibl. Nat., lat. 15848, qui contient aussi le Ingolnieles( ?), comme il ressort du temoignage medievaI au r. 317v: Quod!. re5), legue par le meme maitre a la Sorbonnee6). M < agis ter > Iohannes Ingolnieles(?) legavit hos quattuor (on a ajoute .Les feuillets contenant le Quodl. X d'Henri mesurent 24,3 a 17,5 cm. et dans la suite: pos/( 1) quolibeta Gandavi) domui beatae Mariae Oxon'. sont ecrits en deux colonnes de 54 Il. par un seul copiste (a part peut-etre Predi viii s. Quolibeta tamen Gandavi( 1) (on a ajoute dans Ia -suite: contenta in alio libro) ut in isto libro. La premiere partie, ecrite en deux coIonnes de 64 Il., est constituee par (") cr. HENRICI DE GANDA vo Quodlibet /. Ed. R. MACKEN, p. XXXV' ID. Bibl' h les Quodlibets VII, q. 34 (incomplete du debut) - XV d'Henri de Gand. manuscnpta ... , p. 487-490 .•• /Ot eca (") Cr. op, eit .• p. 507-510 . (") cr. HENRICI DE GANDAVO Quodlibet /. Ed. R. MACKEN, p. XXXII·XXXIII; ID., .e J ) Cr. HENRICI DE GANDAVO Quodlibet/. Ed. R. MACKEN. Bibliotheca manuscripta ... , p, 502-506. p. XXXVI; er. aussi ID .• Bibliotheca manuscripta ... , p. 362-365. ('4) cr. ID., Les corrections d'Henri de' Gand ti ses Quodlibets p 5-6' ID BN' I ('8) cr. HENRICI DE GANDAVO Quodlibet/. Ed. R. MACKEN, p. XXXIV, ID., Bibliotheca manuscripta ...• p. 577-594. , .• " I /Otleca manuscripta ...• p. 429-433. (") .Cr. ~ENRI:I DE GA~DA VO Quodlibet /. Ed. R. MACKEN. p. XXXVlIJ; ID .• Les ('9) cr. HENRICI DE GANDAVO Quodlibet /. Ed. R. MACKEN. p. XXXv; ID., Bibliotheca correctlons d Henn de Gand a ses Quodlibets, p. 5; ID .• Bibliotheca manuscripta p 620 628 ....•. - manuscripta ...• p. 447-451. ('0) Cr. op. eit., p. 471-477. ('6) cr. infra, p. XXII. ETUDE CRITIQUE LESMANUSCRITS XIX XVIII les ff. 168'_169')(27), et corriges par le meme correcteur qui, en maints Ce manuscrit contient les Quodlibets V-XI d'Henri. li est sur parche- endroits, a fait des corrections modifiant profondement le texte, et de min, de la fin du 13e siecle ou du 14e. Il compte 291 ff., mesure 31 a 21 plus comportant souvent plusieurs couches superposees de corrections cm., et est ecrit sur deux colonnes de 45 Il. successives. Dans le Quodl. X, il y a 1 feuillet (f. 168) et deux morceaux de II appartenait au moyen age a I'abbaye cistercienne de Pelplin, comme parchemin (f. 169 et 180) intercales, et chacun des Quodlibets VII a X il ressort de I'inscription medievale au verso du feuillet de garde d'Henri dans ce manuscrit sembie avoir d'abord existe separement. anterieur: Liber Beatae Mariae in Pelplin. A la suppression de cette Tout comme le ms. PARIS,Bibl. Nat., lato 15848, celui-ci a ete legue a la abbaye par le gouvernement prussien en 1823, il est passe avec toute la Sorbonne par maitre Godefroid de Fontaines (t 1306 ou 1309)(28), bibliotheque de cette abbaye a la bibliotheque du Grand-Seminaire de la comme il ressort du temoignage medieval du legs au f. 385v, ecrit de la viiie, amenage dans les memes batiments. meme main que les aut res temoignages de la meme donation: Iste liber Pour le Quodl. X, il faut signaler les no tes d'etude medievales assez est collegii pauperum magistrorum de Sorbona studentium Paris ius in frequentes qu'on trouve dans les marges de ce manuscrit. <;a et la elles theologica facultate ex legato magistri Godefridi de Fontibus. I Pretii xvii sont etendues, comme e.a. dans la q. 9, ou meme certains mots ont ete librarum. I Catenabitur. Une autre main medievale a ajoute: Inter summas inseres dans le texte, sans qu'ils semblent en faire partie: iis sont de toute quaestionum 68u5• De fait, dans le catalogue de la bibliotheque de la fal;on etrangers a la tradition du texte. Sorbonne, redige en 1338, ce volume est indique parmi les Summae quaestionum sous le n° 68e9). Le manuscrit est reste dans la bibliotheque 23. RAVENNA, Biblioteca Classense, ms. 472,f 104r"_I99rb: Quodlibet X, de la Sorbonne jusqu'a la Revolution Franl;aise; des 1796, il se trouve a q.IO-I7e3). la Bibliotheque Nationale de Paris. Ce manuscrit est compose de deux parties. La premiere, qui comprend D 20. PARIS, Bibliotheque Nationale, ms. lato 15358, f 25P"- les ff. 1-253, est ecrite sur parchemin, de la fin du 13e siecIe ou du debut 276vb :Quodlibet X (complet). du 14<; la seconde, qui comprend maintenant les ff. 254-268 (ava nt le renouvellement de la reli ure en 1930, elle avait une foliotation sep aree Ce manuscrit contient aussi le Quodl. /. Nous renvoyons donc le 1-33), est ecrite au 15e siecIe. La premiere parti e mesure 33 a 24 cm. (32 a lecteur a nos publications anterieureseO). 23 cm. aux ff. 182-193) et est ecrite sur deux colonnes de 49 Il. (67 Il. 21. PARIS,Bibliotheque Nationale, ms. lato 15850, (foliotation mMieva- aux ff. 226-245). Elle contient les parties suivantes des Quodlibets le:) f 134v"_I43rb: Quodlibet X, q. IO-17el). d'Henri: I, q. 1-9 (fragments), q. 9 (incomplete du debut) - III, q. 28 Ce manuscrit contient de larges extraits du Quodl. 1, comme il en (incomplete de la fin); IV-V, X, q. IO-XI, q. 15 (incomplete de la fin); contient du Quodl. X. Il a donc ete employe pour I'edition critique du XII, q, 1-29 (incomplete de la fin). Quodl. I, et nous renvoyons le lecteur a nos publications anterieures. Le manuscrit se trouve actuellement dans la Biblioteca Classense Municipale de Ravenna. Celle-ci est installee dans les locaux et a heri te U 22. PELPLIN, iblioteka Seminarium Duchownego, ms. 33 (46), f 192'''- B du fonds de l'ancienne bibliotheque du monastere que les Camaldules 23pb: Quodlibet X (complet) 2). e avaient fonde a Ravenna, quand au debut du 16e siecIe iis avaient (27)cr. infra, p. CIV. delaisse leur monastere precedent, Apollinare in Classe en dehors de (") cr. P. GLORIEUX, Aux origines de la Sorbonne (Etudes de Philosophie Medievale, Ravenna. Le nouveau monastere etait nomme «di Classe», et la biblio- L111-L1V), Paris, p. 331. I, theque «Classense». Lors de la suppression des monasteres en 1798, ce ('9) Une edition de ce catalogue a ete publiee par L. DELlSLE dans Le cabinet des Manuscrits de la Bibliotheque Nationale (Histoire generale de Paris. Col/ection de docu- complexe fut cede a la Commune de Ravenna. Tous les livres des ments), III, Paris, 1881, p. 9-72. Notre manuscrit y est mentionne il la p. 31, sous ne nO68. couvents supprimes en 1798 et en 1867, ainsi que ceux d 'une bibliotheque eO) cr. HENRICl DE GANDAVO Quodlibet I. Ed. R. MACKEN, p. XXXVII; R. MACKEN, Bibliotheca manuscripla ... , p. 606-610. (31) Cr. HENRICI DE GANDAVO Quodlibet I. Ed. R. MACKEN, p. XXXIX; ID., Bibliotheca manuscripta ... , p. 634-644. (2) Cr. ibid., p. 661-664. (33) cr. ibid., p. 678-684. xx ETUDE CRITIQUE LES MANUSCRITS XXI munieipale instituee en 1692, furent ajoutes par la suite aux livres de questions de ces Quodlibets. C'est la continuation du ms. 299 du meme l'aneienne bibliotheque des Camaldules. II est probable que le manuserit fonds, utilise pour l'edition du Quodl. 1(40). Ecrit eomme lui a la lin du deerit iei, dans ses deux parties, provient d'un de ees differents couvents 13e siecle ou au 14e, ce manuscrit compte 283 ff. et mesure 21,6 em.; le supprimes (34). texte est ecrit sur deux colonnes de 5111.et est I'ouvrage d'un seul copiste, le meme que eelui du ms. 299. 24. SALISBURY, Cathedral Library, ms. 72, f 77v6_11Ova: Quodlibet X (complet) (35). 27. Biblioteca VATICANA, ms. Vat. lato 852, f 66"'-93va: Quodlibet X (complet) (41). Ce manuserit eontient les Quodlibets VIII-XII d'Henri. II est sur parchemin, de la lin du 13e siecle ou du debut du 14e. Il compte 85 fr., Ecrit sur parchemin au 15e siecle, ce manuserit compte 206 ff. et mesure 36 x 25,5 cm., est ecrit sur deux colonnes de 55 II. mesure 39,5 a 28,2 cm.; le texte est eerit sur deux colonnes de 60 II. Il Ce manuscrit appartint a la Cathedrale de Salisbury des le moyen age, semble etre l'ouvrage d'un seul copiste et eontient les Quodlibets VIII-XV comme il ressort d'un temoignage de propriete medieval ecrit en haut du d'Henri. Il a probablement fait partie d'un ensemble qui contenait les 15 f. de garde en parchemin: Magister Henricus quondam cancellarius Sarum Quodlibets d'Henri, car a la lin du Quodl. XV, au f. 206vb, le copiste legavit istum librum pretii 10 solidorum ecclesiae eiusdem loci. Selon le ajoute: Expliciunt omnes quaestiones de quolibet magistri H enrici de catalogue de 1880, il s'agit de «Henry de la Wyle, Chancellor (1313- Gandavo, primum, secundum, tertium, quartum, quintum, sextum, septi- I327)>>C6). mum, octavum, nonum, decimum, undecimum, duodecim um, decimum tertium, decimum quartum, et ultimum quintum decimum. V 25. VALENCIA, Biblioteca de la Catedral, ms. 46,f 186"'-204,'6: Quodlibet Le manuscrit se trouvait deja a la Biblioteca Vaticana des avant X ( complet) . 1594(42). Ce manuserit contient aussi le Quodl. I. Nous renvoyons done le 28. Biblioteca VATICANA, ms. Vat. lat. 853, f 200ra-22y6: Quodlibet X leeteur a nos publications anterieuresC7). (complet) . Le volume eontient dans plusieurs Quodlibets des indications de pieees a des endroits differents de ceux de l'exemplar de 14 pieees. Nous Ce manuscrit contient aussi le Quodl. I. Nous renvoyons donc le reviendrons dans la suite de I'Introduction sur ces importantes indica- leeteur a nos publieations anterieures(43). tions divergentes de piecesCS). Le volume a appartenu au moyen age a I'Abbaye des peres Premontres Le manuscrit ne porte aucune indication d'un proprietaire anterieur a a Vieogne-lez- Valenciennes (France), comme il ressort de l'inscription la Biblioteca de la Catedral. medievale De Viconia aux ff. Ir, 254' et 270'(44). Il appartenait deja a la Biblioteca Vaticana en 1594(45). H 26. Biblioteca VATICANA, ms. Borghese 300, f 9ov6_130r6: Quodlibet X ( complet) C9). Ce manuscrit contient les Quodlibets VIII-XV d'Henri et la table des (40) cr. HENRICI DE GANDAVO Quodlibet I. Ed. R. MACKEN, p. XL; ID., Bibliotheca manuscripta ... , p. 744-749. (34) cr. pour toute cetle histoire de la Biblioteca Classense: G. MAZZATINTI, Inventari (41) cr. A. PELZER, Codices Vaticani latini, II', Civitas Vaticana, 1931, p. 221-223, R. dei manoscrilli del/e biblioteche d'ltalie, IV, Forli, 1894, p. 246 (n° 472/1-2). MACKEN, Bibliotheca manuscripta ... , p. 777-780. eS) cr. R. MACKEN, Bibliotheca manuscripta ... , p. 704-706. (42) er. F. EHRLE, Zur Geschichte der Katalogisierung der Vaticana, dans Historisches (6) A catalogue ofthe library ofthe cathedral church of Salisbury, London, p. 16 (nO 72). lahrbuch, Il, 1890, p. 719, 721. (31) Cr. HENRICI DE GANDA vo Quodlibet I. Ed. R. MACKEN, p. XXXIX; ID., Bibliotheca (43) cr. HENRICI DE GANDA vo Quodlibet /. Ed. R. MACKEN, p. XL·XLI; ID., Bibliotheca manuscripta ... , p. 727-731. ma!luscripta , p. 781-786. ea) Cr. infra, p. XXVII·XXIX et C. (44) cr. aussi A. PELzER dans Codices Vaticani latini, II', p. 226. (9) cr. R. MACKEN, Bibliotheca manuscripta ... , p. 750-754. (45) Cr. F. EHRLE, Zur Geschichte .", p. 721. XXII ETUDE CRIT/QUE 29. VENEZIA, Biblioteca Naziona/e Marciana, ms. lato 10.320, f I98vb- 233VO: Quodlibet X (comp/et) (46). LE TEXTE EXAMINE DE L'EXTERIEUR: Ce manuscrit contient les Quodlibets VIll-XV d'Henri (le Quod/. X se ELEMENTS HISTORIQUES UTILES trouve de fait apn':s le Quod/. XIV). II est sur parchemin, de la fin du 13" POUR SA RECONSTITUTION siecle ou du debut du 14". II compte 261 fr., mesure 33,3 it 21,6 cm., et est ecrit sur deux colonnes de 54 II. Comme l'exige Ia methode de l'edition critique, examinons d'abord En 1422, le livre semble avoir passe d'un proprietaire it un autre, l'apport de ·certaines indications exterieures, qui peuvent, elIes aussi, comme il ressort du temoignage medieval de propriete qui se trouve, it fournir des elements, parfois bien precieux, sur Ia tradition manuscrite. I'envers, en bas du recto du 3" feuillet de garde medieval it la fin du volume: Anno Iesu Christi mO ccecO xxiiO. I Hoc quolibet Henrici de § 1. Le Quodlibet X comme texte rMige par Henri Gandavo Franciscus Barbarus quondam ( ?) domus ( ?) Candiani ( ?) . Certains Quodlibets d'auteurs medievaux nous ont ete transmis sous Donatus (?) est (?) a (?) doctissimo (?) the%go magistro Ludovico forme de reportations, comme p. ex. les 4 premiers Quod/ibets de Bononiensi (?) ordinis minorum beati Francisci(47). Ce temoignage Godefroid de Fontainese). Mais ce n'est pas Ie cas des Quodlibets concerne-t-il le maltre franciscain Ludovicus, mentionne par O. d'Henri de Gand. On n'a jamais mis en doute, it notre connaissance, que KRISTELLER dans son Iter italicum, London, II, 1967, p. 362, et Francesco ces derniers ne soient un texte redige apres Ia dispute de quolibet, par Barbaro, dont le Dizionario biograjico deg/i ltaliani, VI, (1964), p. 100, l'auteur lui-meme. Dejit une lecture superficieIle des Quodlibets en dit: «Nacque a Venezia nel 1390, dal senatore Candiano morto immatu- generalle suggere. Henri s'y adresse d'aiIleurs regulierement au «lector», ram ente, per cui fu elevato dal fratelIo maggiore Zaccarias.»? en se remettant it son jugement, ou en attirant son attention sur quelque N.B. Le texte du meme Quod/. X d'Henri se trouve encore it Vienne, it l' point particulier: p. ex. «Hic adverte, /ector ... »(Z). Pour Ie Quod/. I, il y a Osterreichische Nationa/bibliothek, dans le ms. 4818 (Univ. 474), qui en outre un temoignage direct d 'Henri dans Ie Quod/. X: « in primo contient ses Quodlibets VllI-XV. Mais les Tabu/ae codicum ... (48) Quodlibet quod scripsi ... »e). decrivaient dejit en 1869 ce manuscrit comme «Codex paene deletus Aussi pour Ie texte actueIlement connu du Quod/. X, les erudits n'ont putredine, et laceratus», et elles n'exagerent en rien. Nous n'avons pas pu jamais doute, meme en se basant sur son ordonnance et son style, qu'il ne obtenir Ia permission de Ie decrire ni d 'en avoir un microfilm; Jes deux conti enne une redaction de l'auteur. Henri s'adresse d'ailIeurs Ia aussi au operations n'auraient d'ailIeurs plus de sens(49). lecteur. Ainsi il s'en remet a son jugement dans Ia q. IO: « ... diligens lector iudicet ... »(4); « ... videat lector. .. »CS). Quant au fait qu'Henri !'a redige, on possede un manuscrit, ou l'on rencontre un temoignage encore plus direct sur son travail redactionnel pour ce Quod/. X, et pour la derniere couche probable de ce travail redactionnel, dont le dernier etat du texte constitue en meme temps Ie point de depart de Ia tradition manuscrite. Nous en parIerons dans Ia suite(6). (') cr. M. DE WULF-A. PELZER, Les quatre premiel's Quodlibets de Godefroid de Fontaines (Les Philosophes Be/ges. Textes et Etudes, II), Louvain·Paris, 1904, p. V. (') HENR. DE GAND., Quod/. III, q. 15, (ed. de 1518), r. 74rV. Dans cette etude eritique, nous renvoyons a cette edition, base des deux editions suivantes (Venise 1608 et 1613), saur (46) cr. R. MACKEN, Bibliotheca manuscripta ... , p. 842·845. pour les Quodlibets I et X, dont I'edition erit ique a deja paruo (4') cr. op. eit., p. 844-845. (') ID., Quod/. X, q. 10, p. 631,00-1; er. aussi ID., Quod/. I. Ed. R. MACKEN, p. LXIII. (48) Cr. Tabulae codicum manu scriptorum praeter graecos et orientales in Bibliotheca (4) Id., Quodl. X, q. IO, p. 633,25. Palatina Vindobonensi asservatorum, III, 1869, p. 392 (n° 4818). (') ID., Quodl. X, q. 10, p. 637,56. (49) cr. R. MACKEN,Bibliotheca manuscripta ... , p. 866. (6) cr. infra, p. XLlV.LXXXIX. ,. XX IV LE TEXTEEXAMINEDE L'EXTERIEUR xxv "i Bien entendu, il s'agit ici du texte du Quod!. X, comme il a ete redige § 2. Le Quodlibet X comme texte edite par la voie par Henri, nan de certains textes abreges, qu'an trouve dans des de plusieurs exemplars universitaires Abbreviationes et Impugnationes des Q~'od!ibets d'Henri, et dont no us A. L'EXEMPLARDE 14 PIECES.MENTIONNEDANS LA LISTEDE TAXATlONDE avons parle dans I'Introduction a natre editian critique du Quod!. I e). L'UNIVERSITEDE PARIS DE 1304 Tout comme pour le Quod!. I, nous avons base notre edition sur les Nous supposons connu l'expose que nous avons donne lors de manuscrits, largement suffisants, contenant le texte integral rMige par I'Mition du Quod!. 1(9), sur cet te fac;:on d'editer et sur I'exemplar Henri (iis sont au nombre de 29 pour le Quod!. X), au le cantenant du universitaire mentionne dans la liste de taxation de I'U niversite de Paris moins pour une grande partie continue des questions (il y en a deux de de 1304. Notre examen du Quodlibet tres etendu qu'est Ie Quod!. X, nous cette derniere categorie pour le Quod!. X). a conduit aux memes constatations, et no us no us limitons ici a ce qui se Nous avons neglige les questions extraites des Quod!ibets d'Henri qui rapporte en particulier a cet exemplar pour le Quod!. X. Comme pour le ont circule et sont conservees a I'etat isole. Cependant nous sommes Quod!. I, les indications explicites en marge des transitions de pieces sont conscients que ces questions extraites pourraient reserver des surprises, un point de depart sur, mais une fois qu'on les a reperees, elles nous parce qu'on y decouvre parfois meme une impugnatio .. cela n'empeche permettcnt de depister des indicatians encore exterieures, mais impIicites, qu'en generalleur interet regarde plut6t I'histoire des doctrines d'Henri p. ex. des signes comme le triple point (.'.), etc. eO). et leur inf1uence chez les penseurs ulterieurs. Il s'agit d'ailleurs souvent de Donnons ici le releve des indications exterieures au texte, tant textes transcrits de I'un ou I'autre manuscrit, non d'un exemplar, et donc explicites qu'implicites, des debuts de pieces que nous avons pu reperer d'une qualite inferieure pour la reconstitution du texte primitif. Les textes integraux, surtout quand iIs sont proches de la date de la pour le Quod!. Xe 1). ElIes ont l'avantage de nous faire connaitre, deja d'une fac;:on purement exterieure, tous les debuts de pieces sans excep- publication de I'ouvrage et portent une serie d'indications de pieces, nous tion, a condition qu'on tienne compte du fait que la premiere piece d'un menent bien plus loin. ouvrage comme un Quodlibet numerate a part, n'est pas indiquee, sans Retournons aux deux manuscrits contenant une grande partie conti- doute parce que le debut de la premiere piece etait automatiquement nue des questions. Comme pour ('Mition du Quod!. I, nous les collation- indiquee par le debut de I'ouvrage meme; nous avons donc d'affice nans ici camme les autres manuscrits. Paur le Quod!. X. naus connais- indique pour le schema suivant des indications exterieures, le debut de sons deja une de ces deux collections de questions par I'edition critique l'ouvrage dans les manuscrits a pieces etant equivalent au debut de la du Quod!. 1(8): Paris, Bib!. Nat., lato 15850, f. 194ra_199rb. Ce sont les premiere piece. Natans encore que dans le Quod!. X, camme dans le questions extraites du Quod!. X par le maitre Nicolas du Bar, qui a fait Quod!. I, la derniere piece est sensiblement plus courte que les autres: transcire systematiquement po ur son usage des Quodlibets d'Henri les c'est un phenomene naturel dans les ouvrages edites sous la forme de questions de morale et de pastorale. Un deuxieme recueil, constitue pieces. probablement avec la meme intention, a ete collationne pour le Quod!. X: le ms. RAVENNA,Bib!. C!ass., 472, f. 194ra-199rb. Il cammence au meme (") Cf. op. cit., p. XLlV·XLlX. endroit que la colIection precedente: p. 255, 5; il s'agit de nouveau de ('0) Ces indications exterieures implicitesde piecesont ete mises en valeur d'une fa~on tres meritoire par I'equipe de l'Edition Leonine: cf. e.a. R,A. GAUTHIER dans Sancti questions se rapportant a la morale et a la pastorale. THOMAE EAQUINO O Opera Omnia iussu Leonis XIII P.M. edita. Tomus XLVII. Sententia libri Elhicorum. Cura et studio Fratrum Praedicatorum. Vo!. I. Romae, Ad Sanctae Sabinae, 1969, p. 73'-85'; H.-F. DONDAINEt L.-l. BATAILLON S. THOMAE E e dans D AQUINO Sen/en/ia libri Poli/icorum ... , p. A 51-A 53; A. BROUNTS, ... Nouvelles p/'l!cisions sur la «pecia». A propos de /'edi/ion Leonine du commen/aire de Thomas d'Aquin sur /'Elhique d'Aris/o/e (Opera Omnia, t. XLVII), dans Scrip/orium, 24, 1970, p. 343-359. Cependant les erudits sont d'accord pour estimer que certaines indications implicites ne fourmssent que des presomptions de faible valeur: cf. H.-F. DoNDAINEt L.-l. BATAILLON e dans S. THOMAE EAQUI O... Sententia libri Polilicorum ... , p. A 52-A 53. Il faut donc D N (') cf. ID., Quodl. /. Ed. R. MACKEN, XIX·XX. p. d'abord partir des premieres, qui peuvent etre ensuite corroborees par les secondes: cf. (8) Cf. op. cit., p. XXXIX. ibid., p. A 51-A 52. (") Cf. aussi R. MACKEN, Quodlibe/s d'Henri de Gand elleur «exempla,,> parisien, Les dans Recherches de Theologie andenne e/ medievale, 37, 1970,p. 75-98. LE TEXTE EXAMINE DE L'EXTERIEUR XXVII XXVI ETUDE CRITIQUE INDICATIONS EXTERIEURES EXPLICITES ET IMPLICITES DES TRANSITIONS DE PIECES 3 7 (S) IO (T) 18 (C) 26 (H) BRUX- ER- FI- PARIS, VAT. DANS L'EXEMPLAR DE 14 PIECES, QUI CORRESPOND A LA LISTE DE TAXATION DE ELLES, LANGEN, RENZE, A rsenal Bargh. L'UNIVERSITE DE PARIS DE 1304 Bibl. Unh'. B. Na:. 456 300 Peeia Rayale Bibl. Cenlr. f. f. Texle 4711 269/2 Conll. IO (T) 18 (c) 26 (H) f. f. Sapp/'. 3 (7) (S) 8RUX- ER- FI- PARIS, VAT. A.2507 ELLES, LANGEN, RENZE, A/'senal Bo/'gh. f. Bibl. Unh'. B. Naz. 456 300 II 118vb 142va 120rb « ... partem eius, et hanc et illam. Sed tale quod Texle Pecia Rayale Bibl. Cenlr. f. f. est se ipsum movens ... » (q. 9) (p. 233, 66-67; ed. 4711 269/2 Conv. f. de 1518, r. 427vT; ed. de 1613, II, r. 166rb). f. Sappr. A.2507 12 121rb 123va « ... ponitur effectus lucendi, et eo non posito, f. non ponitur ... » (q. 9) (p. 254, 53; ed. de 1518, I 47rb 89ra l23ra 72va 90vb < (P. MAAS, Textkritik, 4. Auflage, Leipzig, 1960, p. 5). ('6) Dans leur edition de la Sententia libri Politicorum, H.F. Dondaine et L.J. Bataillon delimitent d'abord un premier point de depart sur po ur retrouver la famille universitaire, dans les manuscrits a indications explicites de pieces: cf. S. THOMAEDE AQUINO ... Sententia libri Politicorum ... , p. A 51-A 53. Ensuite iis ont tiiche d'elargir ce premier point de depart sur par le depistage d'indications implicites de piece. Dans d'autres temoins quelques indices de transitions de pieces se laissent deviner de fait ~a et la, par des changements de plume au d'encre, mais iis ne fournissent que des presomptions de faible valeur: cf. op. cit., p. A 53. Ces auteurs observent que cette absence d'indications implicites sures n 'a pas ete pour eux un obstacle. En effet, I'examen des familles de manuscrits leur a montre que la plus grande partie de la tradition se rattachait au type de I'exemplar parisien tel qu'il pouvait etre defini par les sept manuscrits a indications exterieures de pieces. C'est (28) Cf. supra, p. XIV-XV et XXVI. exactement le chemin que nous avons suivi. (27) Cf. infra, p. XC-LXXXV. ('9) Cf. infra, p. XCVI-XCIX. LE MANUSCRIT 19 XLV dates qui ne cOlncident pas necessairement: ainsi le ms. 26 p. ex., OU les 15 Quodlibets d'Henri sont transcrits d'une meme main et consecutive- LE MANUSCRIT 19 (PARIS, Bibl. Nat., lat. 15350) ment, do it etre date au moins apres le Quodl. Xv. INDEPENDANT DE LA TRADlTION UNIVERSITAIRE Le fait que le ms. 19, selon l'examen comparatif des textes, ne peut dependre de l'exemplar de 14 pieces, est confirme par l'absence de tout Apres avoir retabli dans la mesure du possible le texte de I'exemplar de signe exterieur de dependance qui l'y rattacherait. 14 pieces dans sa purete primitive, la premiere tache qui s'impose, c'est de Il faut signaler encore que le ms. 19 ne compte aucune omissio n par le comparer avec le manuscrit ou nous avons decouvert une grande homoioteleuton, non seulement a l'egard de l'exemplar de 14 pieces, mais quantite de corrections qui se presentent comme des corrections d'auteur a l'egard de tous les autres manuscrits, dans la parti e soumise a la possibles. Dans la partie qui suit, nous ne nous basons plus uniquement collation generale, et sur toute la longueur du texte pour les manuscrits sur les resultats de la collation generale et de la constitution du premier collationnes en entier. De son co te I'exemplar de 14 pieces, represente par texte de travail, comportant la collation complete du ms. 19, corrections les trois manuscrits mentionnes plus haut, ne compte pas moins de 7 comprises, mais aussi sur de nombreux sondages que nous avons omissions par homoioteleuton vis-a-vis du ms. 19, sans compter les executes, a parti r de certains passages du ms 19, en anticipant un peu sur nombreuses omissions, non seulement de mots isoles, mais de passages les resultats de notre edition du texte lui-meme, dans tous les manuscrits comportant plusieurs mots. Nous detaillerons ces divergences dans la ou dans une partie d'entre eux. suitee)· Si le ms. 19 s'est fait remarquer par une serie de corrections qui ne se Si les le<;ons du ms. 19 sont parfois elliptiques (et explicitees par retrouvent dans aucun autre manuscrit et qui changent un texte ayant l'exemplar) ou comportent un doublet ou un cas errone (corriges deja un sens, il se situe d'autre part en tete de tous les manuscrits par son egaleinent dans l'exemplar), elles ne sont nulle part inŒrieures aux le<;ons nombre le plus bas d'accidents isoles. Cela frappe d'autant plus qu'il a ete de I'exemplar, ni pour le contenu ni pour le style, mais souvent nettement transcrit en entier comme texte de travail, et qu'ainsi aucun de ses superieures, ou pour le sens, ou pour le contenu. Il ne nous a pas semble accidents isoles n'a pu echapper a I'attention lors de la collation generale. necessaire de fournir ici des exemples, car nous en donnons beaucoup Celle-ci nous a revele un fait capital: en comparant le texte du ms. 19 dans le reste de l'etude, OU l'on peut constater la superiorite du texte du avec le texte de I'exemplar universitaire de 14 pieces, on doit conc1ure ms. 19 vis-a-vis de celui de l'exemplar de 14 pieces, surtout quand on qu'il s'en distingue par un trop grand nombre de particularites pourqu'il l'envisage d'une fa<;on globale. puisse en dependre. La chose est tellement c1aire, que nous renvoyons le Faut-il donc dire que ces le<;ons isolees du ms. 19 vis-a-vis de lecteur au tableau recapitulatif a la fin de cette etudee), ou tous les l'exemplar de 14 pieces sont fautives? Elles devraient l'etre si le ms. 19 accidents qui separent le dernier etat du texte du ms. 19 de l'exemplar de dependait quand meme d'un exemplar universitaire, car les le<;onsisolees 14 pieces, sont comptes ensemble par pieces et en meme temps la des manuscrits qui dependent d'un exemplar universitaire doivent etre reference exacte est donnee pour chacune d 'elles. Cette divergence elimineesC). Mais l'independance du ms. 19 vis-a-vis de l'exemplar de 14 e consiste en 49 accidents pour la Fe piece, 89 pour la 2e, 51 pour la 3 , 59 pieces s'est manifestee deja par ses accidents; il faut donc accorder a e pour la 4e, 79 pour la 5", 70 pour la 6", 66 pour a 7e, 57 pour la 8 , 57 ceux-ci, pour I'Mition critique; la meme importance qu'a ceux de e l'exemplar, et les comparer un a un avec eux(4). po ur la 9", 60 pour la lOe, 51 p,our la II e, 63 pour la 12", 77 pour la 13 , et 25 pour la 14e piece, qui est breve. Nous parlons ici seulement des cas ou le ms. 19 s'oppose a la le<;onconcordante des manuscrits (mentionnes plus haut), qui sont des temoins surs de I'exemplar de 14 pieces. Le texte (') Cr. infra, p. XCII-XCV. de celui-ci y est reconstitue pour autant qu'il est homogene et est reste (') «L'elimination systematique des variantes individuelles des temoins interroges est l'un des rares benefices que procure la procession universitaire ... » (A. DONDAINE, Apparat egal dans le temps, entre les dates ou les manuscrits en furent transcrits, eritique ... , p. 219). (4) «La OU il existe des temoins du texte qui sont independants de la tradition universitaire, la deposition de celle-ci se situe a l'etage de son archetype: c'est la le90n de (') cr. I infra, p. xv-cxv. XLVI ETUDE CRITIQUE Est-il historiquement possible que le ms. 19 ne depende pas de l'exemplar de 14 pieces? A que,1le date fut-il constitue? Il s'agit d'un manuscrit legue par Godefroid de Fontaines, originaire de nos contrees LES CORRECTIONS D'AUTEUR PRESUMEES et col1egue d'Henri de Gand a l'Universite de Paris. Le terminus a quo de DANS LE MANUSCRIT 19 sa constitution est donc la Noel1286 (ou temps de Paques 1287)e), date de la dispute du Quod/. X, et le terminus ante quem est 1306 (ou 1309), Nous avons deja eu l'occasion de traiter ailleurs de ces corrections date de la mort de Godefroid de Fontaines. Il faut ajouter que le Quod/. presumees d'auteur('). Dans le Quod/. X, el1es sont particulierement X s'y trouve a l'etat isole comme les Quodlibets VII, VIII et IX qui y sont nombreuses et etendues, et remanient profondement le texte. Il est egalement contenus. Il ne s'agit pas d'un manuscrit ou divers Quodlibets necessaire de les examiner a fond a I'occasion de cet te edition critique, de ont ete transcrits d'une traite, mais ou chacun d'eux a d'abord existe voir quelle importance elles ont pour l'etablissement du texte, quelles separement. Cela suggere que la date de leur constitution particuliere especes de corrections on y trouve, et quelles visees l'auteur pouvait avoir pourrait etre tres proche de la date meme de la composition du texte, ou poursuivies dans chacune d'elles. L'expose qui suit, est donc necessaire pour cette edition, mais il a en meme coincider avec elle. Les maitres en theologie du moyen age etaient conscients des fautes meme temps une uti lite generale pour ceux qui s'interessent aux doctrines qui se glissaient parfois dans les exemplars et leurs copies(6). Godefroid d'Henri, en leur donnant la possibilite de les utiliser pour leurs etudes. se serait-il procu re un exemplaire de premiere main, en faisant transcrire Nous verrons le correcteur a l'œuvre, de fa90n a pouvoir juger si ce pour son propre usage le manuscrit meme de son col1egue, manuscrit qui correcteur peut etre l'auteur, qui apporterait a son texte une derniere avait servi a confectionner l'exemplar? Mais alors comment expliquer ces toilette, mais en realite se laisserait en beaucoup d'endroits entrainer a y corrections profondes, qui semblent bien-contenir, ou du moins ref1eter apporter des remaniements, et meme des remaniements consequentse). de tres pres, des corrections d'auteur? Il semble donc necessaire Nous decrirons ces operations en detail, mais, bien entendu, il faut les d'examiner a present avec grande attention les diverses categories de prendre comme un ensemble destine a mener l'œuvre a son etat definitif. corrections qu'on trouve dans ce manuscrit, en les comparant avec Nous etudions non seulement les corrections, mais aussi les corrections l'exemplar de 14 pieces, dont nous avons pu reconstituer en grande partie ulterieures apportees par le correcteur a ses propres corrections; elies doivent etre signalees, puisqu'il s'agit de stades successifs dans le texte. J'elaboration du texte qui se presentent comme pouvant venir de l'auteur. Le correcteur a corrige 9a des fautes du copiste. Ainsi le copiste avait ajoute dans la q. 7, a la p. 156,78, un bout de phrase a cause d 'un homoiocephalon. Le correcteur l'a remarque et I'a elimine. Le copiste avait mal transerit un mot rare, a moins que ce mot ne fUt deja mal ecrit dans le texte de l'auteur; le correcteur corrige la fa90n d'ecrire ce mot. C'est ce qui semble s'etre passe a la p. 71,96-97, OU le copiste avait ecrit: «... partium corporis homerearum», faute qu'il avait repetee a la p. 71,76-77; le correcteur a corrige les deux fois le mot en «homoeomerearum». Il y a des passages qui semblent etre tout simplement des longueurs celui-ci qui doit etre mise en parallele des levons concurrentes des independants». (Op. cit., redactionnelles biffees, ce qui est dans son ensemble un procede d'auteur, p.216). (') Cr. HENRICI DE GANDAVO Quodlibet/. Ed. R. MACKEN, p. XVII. (6) cr. e.a. J. SMET dans ALEXANDRE D'APHRODlSIAS. Commentaire sur les mell!ores dAristote. Traduction de Guillaume de Moerbeke. Edition critique par A.J. SMET (Centre e) cr. HENRICI DE GANDAVO Quodlibet l. Ed. R. MACKEN, p. LXXIV·LXXXI. et R. De Wulf-Mansion .. Corpus Latinum Commentariorum in ArislOtelem Graecorum, IV), MACKEN, Les corrections d'Henri de Gal1d d ses Quodlibets, passim. (') Cf. op cit., p. 51. Louvain-Paris, 1968, p. CXIV. ETUDE CR!TIQUE LES CORRECTIONS D'AUTEUR PRESUMEES XLIX XL VIII fi moins que ces corrections ne soient recopiees d'ailleurs. Ainsi p. ex. aux En certains cas le correcteur remarque une faute et la corrige. Ainsi a la pp. 8,98-99, on trouve dans la premiere redaction:» «Dico ergo ad p.21,17, le copiste avait mal indique le titre d'un chapitre du De quaestionem hanc sine praeiudicio et sub protestatione non intendendi poenitentia de saint Augustin, en intitulant ce chapitre «Dignus est exponere in hoc privilegium Martini papae super quo quaestio mota est, sed misericordia», ce qui est en effet le debut d'une phrase de ce traite que super ipsa quaestione proponendi opinionem quae mihi magis videtur esse l'auteur avait en tete, puisqu 'illa cite plus loin (p. 28,17). Le correcteur consona litterae dicti privilegii, supponendo verba eius esse plana, secun- biffe ces mots et substitue le titre exact du chapitre: «Quem poenitet» (cf. dum quod declaravi et protestatus sum alias in quaestione quadam p. 28,16). A la p. 163,32-33, le copiste avait ecrit: «Nec tamen esse alia ... ». Le correcteur biffe cette longueur, que nous avons imprimee en essentiae omnino est absque extrinsecus participatione, ut dictum est», italiques, et il en resulte le texte connu de toute la tradition manuscrite: mais le correcteur le change en «ut iam declarabitur». «Dico ergo ad quaestionem hanc sine praeiudicio et sub protestatione En d'autres cas le correcteur adoucit une expression de la premiere alias in quaestione quadam alia ... ». De meme dans la reponse «Ad redaction. Dans la 1re question, a la p. 13,33, on Iit dans la premiere tertium», fi la fin de la q. 2, fi la p. 45,78, il semble bien que la phrase redaction: « ... hoc dicere viris litteratis derisio magna est ... », mais le suivante ajoutee dans le texte ecrit par le copiste soit biffee comme correcteur l'a corrige en «... hoc dicere viris litteratis valde mirabile superf1ue. A la p. 82,40, le copiste avait ecrit: «Quod contingit in est ... », et c'est cette expression qu'on trouve dans toute la tradition. proposito, ut dictum est, et in illo solo»; le «ut dictum est» est biffe par le Dans la meme question, a la p. 17,15, le texte du copiste parle de «dicti correcteur. Dans la meme question, fi la p. 82,46-48, le copiste avait ecrit: religiosi», sans doute pour designer les memes religieux dont l'auteur a «Quae forma uIterior dat formae naturali et materiae perfectionem deja parle plus haut dans la meme question, mais le correcteur affaiblit secundum rationem omnis gradus, scilicet substantiae, corporeitatis, et cette reference par une formule plus vague et peut-etre plus prudente et cetera huiusmodi ... » Le «et cetera huiusmodi» est biffe et manque dans le diplomatique: «aliqui religiosi» ..cette derniere expression se' trouve dans reste de la tradition manuscrite. A la p. 83,69, «Et est dicendum quod ... » le reste de la tradition. Dans la q. 7, a la p. 155,46, Gilles de Rome est a ete transforme en «Dicendum quod ... ». designe dans le texte du copiste, dans une discussion sur la composition Au lieu de biffer simplement toute une longueur, il arrive aussi au metaphysique de J'etre cree, comme un 'adversarius': «Cui respondet ille correcteur de la remplacer par une formule plus courte. Ainsi, fi la p. adversarius dicendo ... », mais le correcteur a biffe le mot «adversarius» et 89,12, il remplace l'expression du copiste «dixit, quod habitum est le texte adouci se trouve dans le reste de la tradition manuscrite. Gn a supra», tout simplement par «ait». I'impression qu'a un moment donne le correcteur avait I'intention de Une telle reduction du texte fi des proportions moindres prend parfois biffer ce mot dans toute cette question 7, car on y trouve, aux pp. 162,13 une forme speciale, quand le correcteur reduit la longueur et l'abondance et 164,46-47 que le mot «adversarius» est annule, et que, a la p. 176,17, le d'une serie de citations d'un meme auteur. Ainsi aux pp. 77,21-37, le mot «adversarii» est remplace par «eius»: une telle intention correspon- correcteur a reduit considerablement une serie de citations de saint drait bien a l'attitude generale d'Henri vis-a-vis de Gilles de Rome, du Hilaire; on retrouvera dans l'apparat les parties biffees. moins a cette periode de sa carriereC); cependant, si c'etait son intention Illui arrive aussi de constater la presence d'un doublet et d'en faire a ce moment, il n'a peut-etre pas retrouve sur le champ tous les endroits disparaitre un des deux membres. A la p. 26,48, le copiste avait ecrit: ou ce mot se trouvait, car dans la meme question, a la p. 160,58, il n'a pas « ... si se mundam absque omni peccato se tenuisset ... », mais le second ete biffe et est passe dans Ia tradition. «se» est biffe. Un autre doublet semble avoir ete supprime fi la p. 46,16; Le correcteur n'a pas seulement adouci les expressions du texte a le copiste avait ecrit: «Injlictio talis poenae injlicta talibus magnum I'egard de certaines personnes; il l'a fait aussi a I'egard de certaines scandalum generaret...». L'«inf1ictio» est biffe, mais en oubliant de theories. Cest ce qui semble s'etre passe au sujet de la theorie de l'unique corriger «poenae» en «poena»; l'exemplar de 14 pieces donne cependant forme substantielle dans I'homme, qu'il traite plus severement dans le «poena»: ce complement de correctio n aurait-il ete apporte au stade de texte du copiste que dans la correction, comme l'a montre L. H6dl, qui l'exemplar? A la p. 276,60-61, le copiste avait ecrit: «Tertio debet habere amicitia, ut generetur, habere proprias actiones per quas generatur. .. »; le (') cr. R. MACKEN, Heinrich von Genl im Gespriich mit seinen Zei1genossen iiber die correcteur a supprime le premier «habere». L ETUDE CRITIQUE LES CORRECTIONS D'AUTEUR PRESUMEES LI explique en partie cette maniere d'agir par le changement d'attitude du in homine quam contra facta in in homine quam contra facta in milieu environnant de Paris: I'universite et les autorites ecclesias- positione unius, dicendum: positione unius: dicendum: tiques(4), Ainsi dans Ia q. 5, aux pp. 79,73-77, Ie correcteur a supprime ecce quam catholicum non est inconve- une attaque directe contre les defenseurs de J'unicite de la forme est praeferre quae experimur per niens praeferre quae experimur per substantielle dans l'homme, comme le montrent les textes respectifs du rationes naturales in na turis rerum rationes naturales in naturis rerum copiste et du correcteur, qui sont transcrits ci-dessous, l'un dans la secundum doctrinas philosophi- secundum doctrinas philosophi- colonne de gauche, I'autre dans la coIonne de droite (1espassages affectes cas, illis cas, illis factis. Si tamen de il- par la correction sont imprimes en italique:) lis aliquis intellexit. (quod non quae In sacram en- est verisimile) , quae in sacramen- «Re vera isto tempore hoc maxime «Re vera isto tempore hoc maxime tis et in aliis factis pertinen- tis et in aliis factis pertinen- cavendum est in proposita quaes- cavendum est in proposita quaes- tibus ad fidem certa tenemus a tibus ad fidem certa tenemus a tione circa carnem Christi, quia tione circa carnem Christi, si forte divina institutione, cum minimum divina institutione, cum minimum .... inveniuntur modo homines inveniantur modo homines inconveniens apparens in eis quae Inconvemens apparens In eis quae inhaerentes philosophiae, qui fide tenemus, maximum debemus fide tenemus, maximum debemus negant ipsam eandem re et natura reputare inconveniens ... » reputare inconveniens ... » manere quae prius erat viva, po- nendo formam non esse in homine nisi animam, quae quasi dat esse Dans la mem e question, aux pp. 126,27-38, un cas similaire semble se \) carnis et corporis. Secundum ip- presenter, mais pour cet exemple no us renvoyons le lecteur a l'article de sos nullo modo potest, ipsa sepa- L. H6dl, qui l'a publie en le replac;:ant dans son contexte doctrinal(5). rata, eadem caro manere aut idem Il arrive qu'un auteur, dans une serie de corrections dispersees en corpus. Qui procul dubio qui plusieurs endroits de son ouvrage, remplace un terme par un autre plus sic innituntur philosophiae, ut sic innituntur philosophi ae, ut apte a exprimer ses idees, eventuellement moins equivoque. C'est ce qui in hac materia et pluribus in hac materia et pluribus semble s'etre passe dans la q. 7, ou Henri defend contre Gilles de Rome la aliis solas rationes philosophi- aliis solas rationes philosophi- distinction intentionnelle entre !'essence et l'existence dans chaque cas pro se adducunt, nihil curan- cas pro se adducunt, nihil curan- creature, et semble corriger plusieurs fois un terme qui lui semble moins tes de auctori tati bus et dictis tes de auctoritatibus et dictis adequat, par un terme plus approprie. Nous constatons en effet, qu'a sanctorum ... » sanctorum ... » plusieurs endroits dans le texte du copiste, ou se trouvait «(differentia secundum) rationem», le correcteur I'a corrige en «(differentia secun- Dans la meme q. 5, a la p. 103,31-38, il adoucit egalement un passage sur dum) intentionem»(6). la meme theorie, sans doute pour la rendre plus nuancee' et plus Il arrive au correcteur de changer une phrase pour des raisons diplomatique: stylistiques, a ce qu'il semble: on a I'impression qu'une expression mieux construite de la meme idee lui vient a I'esprit. Cela pourrait etre le cas «Quod arguit, quod magis inconve- «Quod arguit, quod magis inconve- dans la q. 3, a la p. 49,75-77. Le copiste avait ecrit: «Et puto quod adhuc niens est apparens contra naturam niens est apparens contra naturam rei in positione plurium formarum rei in positione plurium formarum (') Cf. op, cit., p. 185-186. (6) Notons ce que dit it ce propos H. Roos, dans son article Neuentdeckte Sophismata melfsch/iche Freiheit (dans Autoritiit und Freiheit. Referate von der 23. Tagung der .um Formproblem, dans Theologie und Philosophie, 46, 1971, p. 253: «Die Sache, die der «Franziskanischen Akademie» vom 27. bis 30. luli 1976 in HofheimjTaunus), dans distinctio intentionalis zugrunde liegt, behandelt Heinrich von Gent im Quod!. V, 6, im Franziskanische Studien, 59, 1977, p. 169-173. Quod!. V, 12, im Quod!. X, 7 und im Quod!. XI, 3 . Es scheint aber sicher zu sein, dasz der (4) L. HODL, Neue Nachrichten ... , passim. Terminus 'differentia secundum intentionem' erstmalig im Quod!. X, 7 auftritt». Il faut LII ETUDE CRITIQUE LES CORRECTlONS D'AUTEUR PRESUMEES LI II non reslal episcopis compendiosior via auI securior: si enim ... ». Le lem manere in mortuo quae fuit in vivo, usque ad tempus, licet non correcteur a change en: «Et puto quod episcopis compendiosior via et semper, ... ». securior est procedere ad poenas quam petere privilegii interpretalionem, eI Il arrive a un auteur, mu par le desir d'etre complet, de vouloir inserer quod amplius est: si enim ... » une idee dans un texte deja mis au point. Dans la q. 6, qui traite de la Il arrive au correcteur de deplacer un membre de phrase pour rendre veneration des corps du Christ et des saints, le correcteur a complete le l'ensemble plus cIair. Ainsi dans la q. 9, a la p. 245,45-47, le copiste avait texte du copiste, en faisant mention dans une addition marginale de la ecrit: «Intendunt enim quod voluntas illa hora necessario vult (non dico, veneration que les chretiens doivent a la Sainte Vierge en tan t que mere quando vult), quod damnat articulus». Le correcteur a deplace, en la du Christ et"mere de Dieu (p. 138,86-9 I). Pareille addition peut s'inserer changeant un peu, la partie imprimee ici en italique. Il en resulte la au milieu d'une phrase en I'amplifiant beaucoup; la nouvelle idee ainsi phrase suivante, qu'on trouve dans toute la tradition manuscrite: impJantee peut egalement etre accompagnee d'une citation a I'appui. La «Intendunt enim quod voluntas illa hora necessario vult quod vult, quod deuxieme manœuvre semble avoir eu lieu avec la theorie d'Aristote sur damnat articulus (non dico, quando vult, quod non damnat).». les vers qui naissent de la chair des cadavres: le correcteur l'a inseree avec Il arrive qu'un auteur juge utile de transplanter de cette fat;on, non le renvoi aux Meten!ologiques au milieu d'une phrase dans la meme q. 6 seulement une seule phrase, mais une partie plus etendue du texte. C'est (pp. 14/,62-66); cette longue citation, en s'introduisant exactement au ce qui pourrait etre le cas d'un passage supprime par le correcteur au bas milieu de la phrase, en a double presque la longueur. du f. 181vb et en haut du f. 182ra (p. 255,83), mais transplante en deux Quand sa refutation de l'argumentation adverse est deja achevee et parties sous la forme de deux additions marginales, la premiere dans la transcrite, un auteur peut se rendre compte que l'adversaire vise pourrait marge superieure du f. 181 vb (p. 251,85), la seconde dans la marge opposer une reponse d6terminee a cette argumentation, reponse qui lui superieure du f. 181 r (p. 234,78-87). vient brusquement a I'esprit. II veut prevenir cette echappatoire de Il arrive au correcteur d'inserer une legere addition, qui vient nuancer I'adversaire et il insere vite une reponse a l'objection possible. Est-ce la davantage sa pensee. raison pour laquelle, en marge de la 7e question, apres la refutation, dans Cette nuance peut affecter le texte du copiste. Ainsi dans la q. 5, a la le texte du copiste, d'un raisonnement de Gilles de Rome contre une p. 78,49, le correcteur a ajoute en marge les mots imprimes en italique these d'Henri qui montrait que la these de Gilles conduisait a des dans ce qui suit: «Et sic, ut aestimo, certa fide tenendum est...». Dans la consequences absurdes, le correcteur ajoute: «Quod si forte dicat quod meme question encore, a la p. 90,41, le correcteur a insere dans le texte du illud solummodo dixit secundum opinionem philosophorum, non sic sentien- copiste les mots imprimes en italique ci-apres: « ... ut simul duratione sive do, lunc re vera non habet ex hoc dicto unde solvat argumentum sive tempore ... ». ralionem loquens ut christianus, sed manet insoluta.» (p. 157,88-91)? Une telle nuance peut affecter une addition marginale deja ecrite par le Un argument nouveau du co te adverse peut etre reellement enonce, correcteur. Ainsi dans la q. 5, a la p. 96,51-53, dans le pas sage suivant de mais I'auteur n'y a pas pris garde. Quand sa redaction est deja composee, l'addition marginale, les paroles imprimees en italique ont ete inserees il s'en souvient et insere en marge une reponse a cet argument. Dans la q. ensuite par le correcteur: « ... et ideo ponunt eandem formam substantia- cependant apporter une double correction. O'abord, comme I'a bien montre, et a plusieurs in creaturis ... essentia earum ... earum esse ... sunt diversa intentione ... » (op. cit., p. reprises, J. Paulus, la distinction intentionnelle, quant a son contenu (non pour le terme 56,29-30). Et des le Quod!. V, q. 6, le terme meme apparait en entier, applique a I'existence «differentia secundum intentionem») etait deja mentionnee et dHendue par Henri dans la et I'essence dans les creatures. Nous n'en citons ici qu'un exemple tout-a-fait clair: « ... hoc plenitude de son sens, non seulement a partir du Quodl. V, q. 6, mais deja a parti r du Quod!. in creaturis ponit differentiam secundum intentionem ab essent ia, quia in eis secundum I, q. 9: cr. J. PAULUS, Henri de Gand. Essai sur tes lendances de sa mt!taphysique (Eludes de intentionem differt ab essentia, et tamen non ponit super ipsum nisi respectum quemdam Philosophie MMiI!va!e, XXV), Paris, 1938, p. 279-284);ID., Les disputes d'Henri de Gand et ad efficientem». (HENR. DEGAND., Quod!. V, q. 12, ed. 1518, f. 16IrH). Saufmeilleur avis, il de Gilles de Rome sur!a dislinction de /'essence et de /'existence, dans Arch. d'hist. doctr. ei nous semble que ceci est un argument de plus pour considerer ce que nous appelons ici <, ne se trouve pas comme tel dans le Quod!. I, q. 9, il y est prepare avec une question abstruse, qu 'il essaie d 'exprimer c1airement a la fois pour lui·meme et par des expressions qui contiennent sous d'autres formes les deux mots qui le constituent: pour ses lecteurs. Habitues que nous sommes a lire ces penseurs dans leurs textes definitifs, . «dilTert ... intentione ... » (HENR. DE GAND., Quod!. I. Ed. R. MACKEN, p. 55,5 et 9); « ... il ne faut pas oublier qu 'iis ne sont arrives a ce terme que par une serie d'approximations L1V ETUDE CRITIQUE LES CORRECTIONS D'AUTEUR PRESUMEES LV 15, aux pp. 302,30-36, le texte du copiste disait: «Quomodo autem maior hominis, asini, arboris et lapidis, et omnium individuorum suorum, quia est unio voluntatis cum volito, quam intellectus cum intellecto, alibi satis omnia continentur sub corpore simpliciter, quod est species substan- declaravi nec oportet repetere, quia nihil audivi in contrarium nisi iam tiae». Dans la q. 5, a la p. 70,62-64, le copiste avait ecrit: «Secundum tacta»; mais il semble dans la suite s'etre souvenu d'une objection autem secundam opinionem in solo Christo est eadem forma vivi sub nouvelle, car il ajoute dans la marge superieure: «praeter unum, videlicet complemento animae, et mortui absque omni alterius formae comple- quod illud dictum Hugonis super 7um cap. 117 Caelestis Hierarchiae,' «Intrat mento ... »; le correcteur introduit deux changements imprimes ici en dilectio ubi scientia foris est », intelligitur de dilectione viae, non patriae. italique, et qui changent le sens de la phrase: «Secundum autem Quodfalsum est.» Et il s'etend dans le reste de la marge superieure, pour utramque op'inionem in solo Christo est eadem forma corporeitatis vivi expliquer pourquoi c'est faux. sub complemento animae, et mortui absque omni alterius formae Cette petite addition peut aussi devenir une grande addition, qui vient complementoo .. ». Dans la meme question, a la p. 92,91-94, le correcteur s'inserer dans une addition marginale deja ecrite par le correcteur. Cette insere les additions suivantes en pieces et morceaux imprimees ici en grande addition peut atteindre de telles proportions, qu'il faut l'ecrire en italique: « ... numquam fit materia necessitas ad unam formam generan- un endroit special de la page, en y renvoyant par un signe. Dans la q. 5, a dam, quin simul et eisdem dispositionibus fiat impossibilitas ad aliquam la p. 116,72-82, le correcteur avait deja rempli toute la marge de gauche et aliam formam substantialem existentem in materia abiciendam, et e la marge inŒrieure, mais voulait encore inserer une addition dans le texte ~ contrario similiter ». qu'il avait deja ajoute dans la marge inferieure. Il ecrit donc cette ! Une telle addition dispersee peut aussi s'accompagner de la suppres- addition dans la marge superieure, et I'insere dans l'addition de la marge I sion d'un ou de plusieurs mots. Dans la q. 5, a la p. 86,44-46, le inferieure par un signe accompagne du mot: «Supra». I correcteur change la phrase « .. o natura ... producit o.. formam qua <;a et la le correcteur a insere une addition fragmentee en plusieurs morceaux (imprimes ici en italique), qui vient nuancer successivement la I I materia perfecte disponit ur ad animam ... », en la suivante: « ... natura ... producit .. o formam qua materia ut incompletum disponitur ad pensee exprimee dans le texte du copiste. Dans la q. I, il la p. 27,79-82, celui-ci avait ecrit: «an sic sit, an non, nihil omnino refert, dum I i I animam ut ad complementum .. o». Un des signes distinctifs des corrections d'auteur nous semble etre le concedatur quod confessio semel facta uni iterari possit alteri circa eadem cas de corrections dispersees en des endroits eloignes l'un de l'autre, mais peccata et in casu nostro proposito iterari debeat. Sed in hoc dicendo re introduisant en ces endroits separes une meme idee nouvelle. vera sollicite cavendum est... ». Dans la meme question, aux pp. 30,50- Dans la q. I, aux pp. 23,73-77, le correcteur introduit dans le texte, par 54, le correcteur a insere, dans une intention identique, semble-t-il, dans une serie de petites insertions, l'opposition entre I'Eglise militante et la phrase du copiste, en deux fragments, les mots suivants imprimes en I'Eglise triomphante. Dans le q. 7, a la p. 178,71-72, il se contente itali que: «o..sacramentum est circa aliquid dupliciter. Uno modo ut circa d'ajouter aux paroles du texte «vel secundum aliam et aliam rationem», subiectum, ut .. oeucharistia quoad eius consecrationem seu benedictionem en marge: «sive intentionem»; quelques lignes plus loin (p. 179,88), il circa hostiam quae consecratur, et quoad eius usum circa communican- remplace de meme «(ratione» par« intentione»; a la po 186,71, aux paroles tem cui communicatur. .. ». Dans la q. 5, a la p. 56,29-32, le correcteur «cum tamen differant ratione» dans le texte, il ajoute en marge: «vel nuance encore par I'addition de deux fragments imprimes ici en italique, potius intentione». Une correction, dispersee ainsi en une serie d'endroits la pensee exprimee dans le texte du copiste: «Sic enim omnia corpora dans le texte, a ete operee par le correcteur a propos du mot «esse», qu'il naturalia completa et terminata ultima differentia eiusdem speciei sunt, ut r specifie en y ajoutant «existentiae» ou bien «essentiae », selon le contex- te. De meme dans la q. 7, a la p. 190,67-68, le copiste avait ecrit: « ... essentia simpliciter ... est indifferens ad esse et non esse ... », mais le redactionnelles, ou chaque fois leur pensee est devenue plus neUe et precise. Ce « texte du correcteur ajoute «existentiae», de sorte qu'on obtient: «essentia simpli- copiste» parait bien etre un texte appartenant encore au travail personnel de l'auteur, et citer o.. est indifferens ad esse existentiae et non esse ... »; dans la meme auquel manquait la derniere touche de la formation dcfinitive. Il semble improbable qu'Henri puisse avoir deja livre a la publicite ce texte inacheve, d'autant plus qu'en dehors question, a la p. 191,90, au mot «esse», le correcteur ajoute «existen- de ce manuscrit-ci, aucune trace de ce stade d'elaboration n'a ete trouvee ailleurs. ~ tiae»; on constate la meme addition a la p. 192,2-3 et dans la qo 8, il la f l I I LVI ETUDE CRlTlQUE LES CORRECTIONS D'AUTEUR PRESUMEES LVII p. 209,80. Dans la q. 7, a la p. 190,74, le correcteur specifie encore le mot ayant trait aux evenements qui s'etaient succedes a I'universite de Paris, «esse» par le mot «essentiae»: « ... quod est respectu esse essentiae, et en rapport avec l'unieite de la forme substantielle (<>en marge, confessi religiosis, licet non habeant ... , nihilominus tamen tenetur ... », dans la meme question, a la p. 19,80. ou le sujet reclame evidemment «tenentur», comme on le trouve Il arrive que Ie correcteur insere une addition marginaIe etendue, ou un d'ailleurs dans les autres manuscrits. Est-ce une trace d'une couche de feuillet ou fragment de parchemin intercalaire, et en faisant cette redaction anterieure, ou tout simplement une distraction? Dans la q. 5, a insertion laisse un mot de trop, qui nonnalement devrait etre exponctue. la p. 103,27-28, I'auteur semble avoir voulu d'abord abriter sous le meme Dans la q. 5, a la p. 105,93, le double feuillet intercalaire 168 et 169 finit ver be «ponunt» deux sujets: «Hilarius» et «Propheta», mais il a donne avec «Revertendo igitur ad propositum patet quod». Les mots par ensuite a «Propheta» son propre ver be : «praenuntiavit», eu oubliant de lesquels la phrase continue sur le f. 170'b, sont «ex hoc quod dico, quod mettre «ponunt» au singulier. Il en resuIte la construction curieuse: « ... ... ». Dans toute la tradition manuscrite on ne trouve plus trace du plane ponunt illam Hilarius ... et plane praenuntiavit Propheta ... ». Cette premier «quod». faute ne semble pas avoir ete remarquee mais et re passee dans la On a I'impression que les corrections marginaIes, qui contiennent une tradition. Nous avons cependant corrige dans notre Mition «ponunt» en derniere revision et mise au point du texte avant de le passer a I'atelier «ponit». pour etre copie, n'aient plus elles-memes ete revues, de sorte que ya et la une petite faute y est restee. CeIa semble etre le cas dans la q. I, a la p. 36,28-30: « ... ne fiat transgressor statuti de semel in anno confitendo eO) cr. infra, p. xc!. suo sacerdoti et communionem ab eo recipiendi». Cette faute peut avoir LXVI ETUDE CRITIQUE etc corrigee par le copiste lors de la confection de I'exemplar ou par le correcteur sur le texte de ['exemplar, car on n'en retrouve plus de trace dans les manuscrits. D'AUTRES SIGNES QUI SUGGERENT LA DEPENDANCE Il est frappant, sans vouloir en tirer argument, mais seulement une DE L'EXEMPLAR VIS-A-VIS DU MANUSCRIT 19 legere confirmation, que le parchemin, du moins certains feuilIets de parchemin employes pour le ms. 19 dans le Quod!, X, sont manifestement Un fait impressionnant est que, sur toute I'etendue de ce tres long du materiel de recuperation. Ainsi p. ex. Ie f. 165 est incomplet et laisse Quod!. X, le ms. 19 ne compte aucune omission par homoioteleuton vis- entrevoir une partie du f. 166 dans I'angle inferieur de droite: il contient a-vis de I'exemplar de 14 pieces de I'Universite de Paris, ce qui semble une fissure resoudee sans perte de texte, et autour de laquelle on a bien exclure qu'il puisse dependre de cet exemplar. Nous parlons, bien ecritel). Le parchemin montre des traces d'usure due a des lavages entendu, d'une omission par homoioteleuton non corrigee par le correc- successifs. C'est comme si I'auteur etait parcimonieux dans la composi- teur, car dans tous ces manuscrits, il faut voir la copie et sa correction tion de ses originaux, et usait, du moins en parti e, de parchemin de comme formant une unite d'intention. Nous reviendrons plus tard sur ces recuperation. omissions par homoioteleuton, Cet etat tres use du parchemin a presque fait perdre, semble-t-il, une L'exemplar de 14 pieces, de son cote, contient 7 omissions par minime partie d'une addition marginale ecrite par le correcteur dans la homoioteleuton vis-a-vis du ms. 19. Ne citons en exemple que celle des marge inferieure du f7 166rb. Ce coin inferieur de droite devait etre deja pp. 299,93-95, de la q. 14 (l'exemple est donne ei apresC)). L'omission incomplet, mais quand le correcteur a appose presque jusqu'a la limite par homoioteleuton qu'on y trouve, concerne une breve addition de la inferieure I'addition marginale dans la q. 5, reproduite a la p. 69,30-45, main du correcteur dans un passage deja tres embrouille, egalement les mots «esset genere» (I. 44) et « secundum speciem specialissimam ajoute par lui. communiter» (I. 45) se sont perdus par dechirure emportant la On peut en dire autant d'une seri e d'omissions comprenant plusieurs parcelIe de parchemin sur laquelIe iis ctaient ecrits. Le correcteur (ou une mots dans toute la tradition manuscrite vis-a-vis du ms. 19. Ainsi dans la autre main) les a restitue a gauche de cette meme addition marginale. q. 9, a la p. 250,68, les mots «in virtutem naturae» ne se trouvent dans On se demande si une note marginale dans la q. 14, precedee d'une aucun manuscrit saufIe ms. 19, ou iis s'accordent parfaitement au sens de petite croix repete e en marge devant un endroit determine du texte, mais la phrase. La disposition de ces mots dans le ms. 19, qui terminent une a laquelIe ne repond aucun signe d'insertion dans le texte, n'a pas ete phrase en entamant en meme temps une nouvelle Iigne, mais qui sont apposee par la main de Godefroid de Fontaines, pendant la periode ou il isoles du reste par une ligne qui relie I'addition marginale «aliter ... sic» fut proprietaire du manuscrit. Nous avons reproduit integralement cette (p. 68-69) a son signe d'insertion dans le texte, pourrait avoir cause note dans !'apparat a la p. 294,80. l'omission de ces trois mots par le copiste. Dans la meme q. 9, a la p. 250,74, une addition marginale contenant les mots «quomodo Plato dicit quod animae moveant se», ecrite en caracteres assez fins dans la marge de gauche, et dont le signe d'insertion se trouve a I'extremite droite de la ligne, ne se trouve dans aucun manuscrit sauf ce ms. 19, ou il s'accorde bien avec le sens de la phrase: le copiste de I'exemplar I'aurait-il saute par inadvertance, ou I'addition aurai t-elIe ete ajoutee apres coup? Certaines abreviations du copiste du ms. 19 ne semblent pas avoir ete comprises par le copiste de I'exemplar, qui les a transcrites vailIe que vailIe, de sorte qu'on en est arrive enfin, ne sachant plus recourir a I'original, a une le<;ondefiguree. C'est ce qui semble s'etre passe dans ]a (21) cr. Ia photographie publice comme planche II dans R, MACKEN, Les corrections d'Henri de Gand il ses Q uodlibets , (I) cr. infra, p. LXXXVIII. LXVlII ETUDE CRITIQUE D'AUTRES SIGNES DE DEPENDANCE DE L'EXEMPLAR LXIX q, 3, a la p, 46,9-10, ou on Iit dans le ms, 19: «ergo multo fortius si quis ms. 19, mais dans un passage tres embrouille de la main du correcteur; le venit contre decretum generalis concilii papae et centum episcoporim (cm copiste de I'exemplar les aurai t-il sautes par inadvertance? epox)>>,Le co piste de l'exemplar n'a peut-etre pas compris ces abrevia- Aussi la coupure de certains mots semble avoir pu causer une tions, car il les a rendues grosso modo, de sorte qu'on Iit «cetera eorum» transcription erronee dans le reste de la tradition manuscrite. Dans la q. (c' eoX) ou centum eorum (c, eox; ,c, eoX), L'edition de 1518 semble avoir IO, a la p. 261,43, le mot «con- tracta» est ecrit en deux pieces; le «con-» corrige le texte selon le sens, car elle ecrit: «cardinalium», se trouve en fin de ligne d'une addition marginale ecrite de la main du II y a dans le ms, 1.9des corrections difficiles a dechiffrer apremiere correcteur, lc «tracta» au debut de la ligne suivante de la meme addition vue, ou qu'on ne remarque pas tout de suite, de sorte que le copiste de marginale; ies autres manuscrits ont tous «tracta». Dans la q. 8, a la l'exemplar a pu copier selon le premier texte, n'ayant pas su lire, ou pas p. 215,55, le ms. 19 contient dans une addition marginale ecrite d 'une remarque la correction, Dans la q, 5, a la p, 104,62, dans une citation fac;:onassez hiitive par le correcteur, et qui passe a une autre ligne de la d'Augustin, le copiste avait ecrit: «Dicta sunt quaedam ab eis discrete, maniere suivante: «Se I dens» .. Ie «dens» semble avoir ete Iu comme sed a me [Christo] vere», Le correcteur avait exponctue -cr-, sans biffer le «Deus», tandis que le «Se-» n'etait pas remarque. Un tel cas est mot, et ajoute un tout petit -r- entre -e- et -te, ce qui en faisait: «diserte», interessant, car la lec;:onde I'exemplar y est manifestement erronee, tandis La premiere version, «discrete», est passe e dans la tradition manuscrite, que la Icc;:on ms. 19 est exacte. Un autre cas semble se presenter dans la du A la p, 56,28, le texte du copiste avait un «et» devant «de identitate q. 6, aux pp. 141,64-66, ou on Iit dans le ms 19: « ... ut vermis generetur speciei subalternae», mais il avait ete ensuite exponctue; l'exemplar a ex ea [= putredine], sed solum per aliquod accidens quo calor innaturalis conserve ce «ct»: le copiste n'avait-il pas remarque l'exponctuation? disgregans fit naturalis et facit constare disgregata, ut dicitur in IVO Dans la q. 5, p. 129,80, un passage qui commence avec «ut supra», a ete Metereologicorum ... ». L'exemplar de 14 pieces a une version incompre- biffe d'un trait obli que et I'apposition de «va-cat»; bien que le «va-» se hensible: « quo calor naturalis disgregans fit naturalis et facit constare trouve au-dessus des deux premiers mots «ut supra», ceux-ci ne sont pas disgregata ». cIairement affectes par la ligne oblique qui les barre (ou le correcteur a-t- I! arrive, comme on I'a dit plus haut e), qu'un auteur dans la hiite il pose le «va-» trop en avant?); de toute fac;:onon retrouve lc «ut supra» d'une premiere redaction repete un mot ou I'equivalent d'un mot, parce dans l'exemplar. Dans la q. 6, a la p. 144,46, les mots «capite eius» sont qu'il avait oublie qu'ill'avait deja employe plus avant dans la phrase. En biffes dans le ms. 19; le biffage supprime deux mots qui sont vraiment revisant son texte, ille decouvre et il barre le superflu. I! arrive aussi, et superflus pour le sens, mais est appose to ut en haut des deux mots, bien meme souvent, que I'auteur ne le remarque pas, et que le texte est ainsi qu'il soit cIair. Ces deux mots ont cependant ete repris dans toute la livre a l'imprimeur ou stationnaire medieva1. La on peut s'en apercevoir, tradition, et se trouvaient donc probablement dans I'exemplar. Le et faire disparaitre un des doublets, de sorte que I'original se distingue de copiste de I'exemplar n'aurait-il pas remarque que ces deux mots avaient la tradition parce qu'il reste le seul temoin de ce dedoublement non ete biffes? encore corrige. On constate un cas semblable dans la q. 2, aux pp. 43,93- Certaines parties embrouillees des corrections du ms. 19 paraissent 96, qui garde le doublet suivant, la ou tous les autres manuscrits et avoir occasionne des lectures erronees dans le tradition, lesquelles editions ne connaissent que le second membre: « ... sic nec in commissio- s'expliquent par la disposition des abreviations dans ce manuscrit. Ainsi ne facta simpliciter de audiendo confessiones, absolvendo et pœnitentiam dans la q. 9, a la p; 244,40, les deux abreviations «a gratia» du iniungendo non intelligitur commissio potestatis quoad illos actus in correcteur, tres proches I'une de I'autre, ont pu etre lues comme «agens» maioribus criminibus reservatis episcopis». par le copiste de l'exemplar, car on trouve «agens» dans la tradition II arrive au correcteur, comme on I'a vu, d'executer une correction en manuscrite. Voici la phrase: «Et sic dicere quod voluntas moveatur ab oubliant d'adapter un mot qui dans le nouveau contexte devait etre intellectu, sicut et a gratia, modo iam dicto, ... ». Dans la tradition on adapte. Dans la q. 9, a la p. 243,3, il a oublie de barrer le mot «immo». trouve agens, qui n'a pas de sens dans la phrase. Dans le meme q. IO, a la p. 265,31, les mots «ut patet inspicienti» se trouvent seulement dans le ('J cr. supra, p. XLVIII. LXX ETUDE CRITIQUE Ce mot «immo», qui n'a plus de sens dans ce nouveau contexte, y a quand meme ete conserve. Il est interessant de constater que Ia ou Ie texte du ms 19, a cause des QUEL ETAIT LE COPISTE DU MANUSCRIT 19? corrections frequentes, est plus embroui1Ie, le nombre d'accidents dans Ia tradition manuscrite s'accroit aussi en consequence, comme on peut s'en Nous ne disposons pas d'elements suffisants pour connaitre son convaincre en comparant, sur Ia base des photographies du ms. 19, le identite, et nous ne voulons pas nous prononcer sur cette question des nombre des accidents se distinguant de ce manuscrit dans Ie tableau maintenant, car dans ce domaine il faut se garder de toute precipitation. recapitulatif des accidents, qu'on trouve a Ia fin de cette etude critiquee). an trouvera' dans ce qui suit quelque observations objectives que nous Signalons brievement que ce qui pn':cede est loin d'epuiser toute Ia avons faites, et qui constituent peut-etre des elements de solution. richesse de ces corrections marginales pour l'etude d'Henri de Gand. Il Il arrive que Ie copiste saute une partie de phrase par homoioteleuton, semble utile qu'a l'occasion des etudes doctrinales sur Henri, comme cela mais, le remarquant juste a temps, il supprime ce qu'il avait deja ecrit et s'est deja fait, les auteurs reproduisent en deux colonnes (et parfois peut- continue par les paroles qu'il avait omises. Cela semble s'Hre passe dans Hre en plus de deux colonnes) Ia marche en avant des corrections d'Henri Ia q. I, a Ia p. 32,19, et dans Ia q. 6, a la p. 143,2. Ce serait, a notre avis, en certains passages, qui montrent sa pensee en evolution. une indication que le copiste ecrivait probablement selon un modele. Un autre saut du meme au meme se trouve a Ia p. 9, 25: il passe plusieurs lignes, mais remarquant ensuite son erreur, il exponctue et biffe les paroles deja ecrites, et il renoue a l'endroit exact de son modele. Ce modele semble avoir prete a des difficultes de lecture. Dans Ia q. 7, a la p. 189,53-54, Ie copiste ecrit «posterius», Ie biffe tout de suite, et continue avec Ie mot «potius»: «'H neque materia 'H est subiectum transmutationis H., sed potius est terminus eius H'»' Quatre fois dans le Quodl. X, Ie copiste laisse ouverte une lacune qui est comblee dans Ia suite de la main du correcteur. Dans la q. 6, a Ia p. 138,65-66, dans le vers de Statius dans les Theba'ides: «Nulla autem effigies, nulli commissa metalla», ce dernier mot a ete ajoute de Ia main du correcteur. Cela ne nous semble pas exclure I'hypothese que Ie copiste puisse etre le correcteur lui-meme, mais ecrivant d 'une ecriture Iivresque dans le texte et d'une ecriture cursive dans Ia correction, car une meme personne peut laisser un endroit vide et y ecrire un mot dans Ia suite: les deux possibilites restent ouvertes. Dans la q. 7, a Ia p. 149,84, ou le copiste a ecrit «com-» suivi d'une lacune, le correcteur comble cette lacune en ajoutant: «posito». Dans Ia q. 12, a Ia p. 275,29-31, Ie copiste ecrivit: «Ad cuius manifestationem sciendum quod ad amicitiae generationem et esse concurrunt H' ». Il laissa ensuite un intervalle suffisant pour y intercaler un mot, et continua: «Primo ... » etc. Le correcteur a intercale dans cette lacune: tria». II nous semble, en resume, que meme un auteur, en transcrivant au net son propre texte, peut laisser un endroit ouvert, pour y apposer ensuite un mot dont il doit d'abord chercher I'orthographe exacte, ou la reference complete d'une citation, ou le (') cr. infra, p. cV· CXV. nombre precis des subdivisions d'un chapitre. I I LXXII ETUDE CRITIQUE I LE COPISTE DU MANUSCRIT 19 LXX III I I Malgre les indications qui no us suggerent que le copiste suivait un mots et recommence la phrase d'une autre fa90n: «"Hanc apostolicam texte dejil constitue mais comportant lui aussi probablement des correc- fidem saeculi homo non capit", ut dicit Hi/arius ... ». cela signifie que le tions, et malgre l'absence en general de fautes phonetiques qui denote- co piste pourrait et re la meme personne que le correcteur, comme il a ete raient qu'il ecrivait sous Ia dictee de I'auteur, no us avons trouve cinq dit plus haut, mais il se peut aussi qu'il ait saute d'abord la citation passages ou il donne l'impression d'etre en contact direct avec I'auteur, «Hanc ... capit», et a dfi donc la reprendre (bien que dans ce eas le mot mais OU on peut aussi, il notre avis, trouver une autre explication. Dans la «Unde» reste inexplique). Un autre passage qui donne cette meme q. I, il la p. 17,25, le copiste ecrit dans le texte: «Unde et tali intentione impression se trouve dans la q. 5, il la p. 125,3; le copiste (non le ... », mais il exponctue et biffe les mots imprimes ici en italique, et il correcteur) y ecrit: «De numero quorum falsum est unum», mais biffe et continue immediatement sur la meme ligne apres «Unde»: «inducunt in exponctue ce dernier mot et continue immediatement sur la meme ligne: probationem intentionis suae testimonium 17 magistrorum in theologia, «alterum horum»; mais cela pourrait etre une erreur de copie remarquee ut dicitur, qui sigillaverunt eis in quadam littera illam universalem et corrigee tout de suite, comme on en rencontre dans les manuscrits. Un affirmativam veram esse tamquam reguIarem, cum tamen, ut credo, non quatrieme passage se trouve dans la q. 7, il la p. 153,98-99. Le eopiste y concederent requisiti illam particularem affirmativam esse veram. In quo commence une phrase avec « Quare », mais exponctue ce mot tout de multum dictis magistris iniuriantur, falsitatem eis imponentes et tali suite et poursuit sur la mem e ligne: «Unde habet esse non ut formam sibi intentione dictam litteram impetrantes ... ». Une explication possible, impressam ... ». cela nous semble aussi pouvoir etre interprete comme c'est que I'auteur aurai t dicte ce passage, et aurait demande au copiste une erreur de copie retablie tout de sui te. d 'interrompre la phrase pour inserer d 'abord le passage concernant les 17 maitres en theologie. Mais nous n'avons trouve jusqu'ici aucune indica- tion convaincante pour admettre qu'Henri aurait dicte un de ses ouvrages. Une autre explication serait que le copiste avait saute trop loin dans son modele, et copie le «et tali intentione» qui se trouve quelques lignes plus loin, et qu'il etait bien oblige de biffer pour copier d'abord ce passage. II se peut aussi que le copiste ait copie son texte d'un original OU cepassage etait insere apres le mot «Unde», qu'il n'ait pas d'abord remarque le signe d'insertion, mais qu'ensuite il s'en soit apen;u, ait bifŒ ces trois paroles, et recommence en reprenant I'insertion. Cette derniere hypothese nous semble assez probable: il s'ensuivrait que l'original du copiste comportait dejil des insertions, peut-etre d'un correcteur, comme le ms. 19: il se pourrait done qu'Henri ait travaille comme beaucoup d'auteurs, par couches successives de redaction. Dans la q. 3, il la p. 46,16, le copiste avait dejil ecrit: «Item. Injlictio talis poenae», mais le mot «inf1ictio» est barre et le copiste continue sur la meme ligne: «inf1icta talibus magnum scandalum generaret ... », en oubliant appa- remment dechanger aussi «poenae» en «poena», de sorte qu'il en resulte: «Talis poenae injlicta talibus magnum scandalum generaret ... ». Dans toute la tradition on ne trouve plus Ie cas erro ne poenae, mais bien le cas correctpoena. Le premier scribe qui a copie I'original, I'aurait-il corrige? Qu est-ce peut-etre le correcteur de l'exemplar qui I'a remarque? Dans la q. 5, il la p. 78,65-66, le copiste (non le correcteur) du ms. 19 commen9ait d'abord une phrase ainsi: « Unde, ut dicit Hi/arius », il barre ensuite ces LES «SCHEDULAE» AJOUTEES AU MANUSCRIT 19 LXXV Nous constatons un cas similaire dans la q. 7, aux pp. 160,58-162,3. U nlong passage a ete intercale par toute la tradition. Le signe d 'insertion LES «SCHEDULAE» AJOUTEES AU MANUSCRIT 19, y est conserve sous la forme d'un trait horizontal trace a la hauteur du ACTUELLEMENT PERDUES passage manquant. Un troisieme passage similaire, plutot reduit, est ajoute par toute la Nous avons deja parle de la prati que des feuillets (<> (q. 7, 177,59-178,60). Il s'agit releguer dans \'apparat sont cependant utiles pour une edition. Par ces donc dans les quatre eas de la q. 7, bien connue dans la litterature groupes de variantes on peut p. ex. se rendre compte il quel groupe de concernant Henri de Gand, parce que c'est dans cette question qu'il manuscrits du Quodl. X se rattachent les citations de ce Quodlibet chez tel reprend la defense de sa theorie de la distinction intentionnelle entre auteur m6dieva1. Mais il y a plus: ces manuscrits peuvent aider pour la I'essence et \'existence dans chaque creature contre les attaques de Gilles correction du texte critique meme. En effet, \'original n'est pas toujours de Rome, revenu a Paris apres un exilde plusieurs anneeseO).Il y traite le dernier mot de I'edition critique. Il n'est, dans \'esprit de \'auteur et de d'un probleme particulierement abstrus, ou il eut a d6fendre plusieurs J'editeur, tant au moyen age que de nos jours, qu'une Hape dans I'edition fois sa position contre les instances de Gi1les. Henri a retravaille il fond de \'ouvrage. En effet, il n'y a pas seulement des corrections d'auteur, il y cette question, comme on peut le constater par le nombre eleve de a aussi des fautes d'auteurC). Certaines de ces fautes doivent etre laissees corrections par couches successives, dont certaines, on I'a vu, auraient pu telles quelles dans une editioneS), mais d'autres, p. ex. un double verbe se trouver sur des «schedulae» intercalees ou epinglees ou attachees de dans la meme phrase, doivent, a notre avis, etre corrigees, si \'on veut quelque maniere aux feui1lets de parchemin correspondants e I). Si on obtenir un texte utilisable a I'heure actuelle, et c'est a cela qu'il faut considere ces additions comme authentiques, il semble qu'on puisse viser(9). Pour ces corrections necessaires, les copies directes de mettre en rapport ces deux phenomenes: il s'agit d'une question qui etait J'exemplar, surtout celles qui sont pratiquement contemporaines de d'une telle importance aux yeux d'Henri, qu'il a tenu a ne la livrer au I'original, peuvent etre utiles, car le eopiste et le correcteur de \'exemplar public qu'avec la derniere correction possible, meme en intervenant chez ont pu apporter de bonnes correetions. De bonnes corrections dans le stationnaire apres les delais normaux. Des maitres comme Henri, d'autres manuscrits peuvent aussi venir a point. Pour toutes ces raisons, enseignant a \'universite depuis des annees, recouraient sans doute quand notre edition doit comporter une large consultation des plus aneiens iis en Haient contents, au meme atelier de stationnaire pour de nouveaux ouvrages, et iis n'en connaissaient pas seulement le chef, mais aussi manuscrits de la tradition universitaire. Ajoutons meme que nous n'exc\uons pas a priori que certaines bonnes certains subalternes. Nous n'exc\uons donc pas a priori cette possibilia:, corrections puissant avoir ete introduites dans \'exemplar avec la permis- bien que nous doutions si ces additions relevent de \'auteur, n'ayant rien sion de \'auteur ou par I'auteur lui-meme, lequel entretenait sans doute trouve de plus dans le Quodl. X qui necessiterait une telle intervention de sa part. Cependant dans la quatrieme, la ponctuation du ms. 22, temoin des contacts avec le stationnaire. La question pourrait se poser pour une petite addition dans la q. 7, de \'apographee 2), qui donne, tout comme celle du ms. 19, Une virgule qu'on retrouve des le debut de la tradition manuscrite: «cum ipsa avant et apres «distinguendum» (p. 178,60), nous semble correspondre a essentia creaturae producitur in effectu» (p. 154,11). Se10n le style, e1le \'intention de \'auteur. Nous introduisons donc ces quatre petites addi- pourrait relever d'Henri de Gand. Elle ne se trouve cependant pas dans le tions dans le texte meme de I'edition, mais avec la reserve exprimee dans ms. 19, ou la phrase a egalement un sens sans e1le.C'est une explicitation ces lignes. Notons encore que nous avons adopte la meme solution (') cr. R.A. GAUTHIER dans S. THOMAE DE AQUINO ... Tabula Ethicorum ... , p. B 21 eI doublet. Une autre prati que, certainement dHendable, est appliquee par R.A. GAUTHIER dans S. THOMAE DE AQUINO ... Tabula libri Ethicorum ... , p. B 27. B 26-27. ('0) Cr. J. PAULUS, Henri de Gand, p. 279-284; R. MACKEN, Heinrich von Gent im (8) cr. ibid. (9) cr. e.a. Lectura ordinaria super Sacram Scripturam HENRICI DE GANDA VO adscripta. Gesprdch mit seinen Zeitgenossen ... , p. 150. Edidit R. MACKEN (HENRICI DE GANDAVO Opera Omnia, XXXVI, Leuven-Leiden, 1979, p. (") Cr. supra, p. LXXIV-LXXV. XXXII-XXXIV et XXXVI. Nous prHerons releguer dans I'apparat un des deux termes d'un ('2) Cr. infra, p. LXXXIII-LXXXV. LXXXII ETUDE CRITIQUE nuancee et reservee en adoptant provisoirement dans le texte deux petites additions qui se suivent de pres dans la meme phrase dans la question 19, a la p. 238,62, se trouvent dans tous les manuscrits sauf A, et semblent L'APOGRAPHE, MODELE IM MEDIA T pouvoir provenir de l'auteur. DE L'EXEMPLAR DE 14 PIECES Il arrive aussi a un auteur, dans la rapidite de la redaction, d'ecrire des expressions elliptiques. Une seri e de ces expressions semble avoir ete Une fois l'exemplar de 14 pieces restitue et le manuscrit contenant des completee par le copiste de l'apographe. corrections d'auteur etudie et localise dans la tradition, il faut situer les Notons que, dans cette edition critique, no us ne consignons pas autres temoi'ns qui peuvent aider il reconstituer le texte du Quod!. X dans seulement la tene ur des nombreuses corrections presumees d'auteur, mais sa purete primitive. aussi, dans la mesure du possible, leur emplacement et leur disposition, La collation generale nous a mis sur la piste d'unmanuscrit interessant afin de permettre au lecteur de les reperer facilement sur Ics reproduc- situe entre le ms. 19 et l'exemplar de 14 pieces: avec l'un et !'autre il a une tions photographiques et, de la sorte, les mettre il profit dans leurs serie d'accidents en commun, et il est aussi avantageusement place dans travaux. En effet, ces corrections peuvent rendre des services signales il le classement selon le nombre croissant des accidents isoles. Il est exclu l'etude d'Henri. que ce manuscrit, le ms. 22, PELPLIN, iblioleka Seminarium Duchownego, B D'abord, elies sont utiles si l'on veut suivre l'evolution doctrinale 33 (46), f. 192 ra-231 vb, soit lui-meme I'intermediaire entre les deux d'Henri dans ses corrections memes. Si les phases d'une telle evolution premicrs, mais il semble bien que ce soit une copie directe de cet peuvent y etre souvent constatees, on peut meme ajouter qu'une telle intermediaire. En effet, en dehors de ses nombreux accidents communs evolution doctrinale semble parfois s'elaborer, au fur ct il mesure que avec l'exemplar de 14 pieces, il a aussi une serie reduite d'accidents que l'auteur corrige son texte. Ainsi l'evolution importante dans sa doctrine no us ne retrouvons pas dans cet exemplar. Dans les manuscrits conserves concernant le libre arbitre par laquelle il tache de remplacer la distinction du Quod!. X, il est le seul qui rellete ce modele intermediaire entre de Thomas d'Aquin entre la «specificatio actus» et l'«exercitium actus» l'original et l'exemplar de 14 pieces, et meme il nous fait connaitre son par une tri pie liberte de la volonte dans I'«exercitium actus», en existcnce, qui ne pourrait etre mise en doute: nous exposons en detail supprimant la «specificatio actus», se trouve consignee dans une telle dans ce qui suit les accidents le pro uva nt. Nous ne considerons donc pas «schedula interiecta», ou l'idee semble bien avoir germe et fraye son cet intermediaire comme un veritable exemplar parisien, mais il faut bien, chemin tandis que l'auteur ecrivait (a moins que ces corrections d'auteur semble-t-il, le voir comme une sorte d'apographe. A-t-il ete constitue ne soient transcrites par une autre main). specialement il cause du ms. 19, texte du Quod!. X, mais tres difficile il Ces corrections marginales d'Henri de Gand sont aussi precieuses pour dechiffrer par le co piste de l'exemplar? Dans ce cas ce manuscrit aurait l'etude historique de l'auteur. Le dernier etat du texte du Quod!. X pu etre execute sous Ia direction de l'auteur qui l'aurait ensuite presente contient deja de tels renseignements historiques, desquels nous nous au stationnaire, ou sous la direction du stationnaire lui-meme. contentons de fournir ces deux exemples: dans la q. 5, il la p. 99,31, Le ms. 22 est clairement inferieur en beaucoup de ses accidents au ms. «Quod arguit contra hoc, quod ... », et il la p. 103,31, «Quod arguit, 19. Nous renvoyons le lecteur aux exemples foumis dans le chapitre quod ... », sont des allusions tout-a-fait claires a un penseur determine, et suivant, et a la liste exhaustive des accidents separant le ms. 22 de qui semble bien etre Godefroid de Fontainese 1). Mais, meme en dehors I'cxempIar de 14 pieces, que no us donnons dans le tableau recapitulatif il du dernier etat du texte, les notes supprimees peuvent, elles aussi, fournir la fin de cette etude critiquee). des renseignements precieux, com me deja L. H6dl l'a montree 2). D'autre part, Ie ms. 22 est clairement superieur en beaucoup de ses le<;ons il celies de l'exemplar de 14 pieces. Le lecteur en trouvera des (13) cr. supra, p. LXII-LXIII. (14) cr. L. HOOL, Neue Nachrichten ... , p. 185-186; R. MACKEN, Les corrections ... , p. 36-37. (') Cr. infra, p. CV-CXV. 'I I LXXXIV i':TUDE CRITIQUE L'APOGRAPHE LXXXV exempIes dans le chapitre speciaI qui leur est consacree), et dans le indique une possibilite. La vraie preuve reside dans la comparaison des tableau recapitula tif ii la fin de cette etude critiquee). textes, qui nous force a admettre I'existence d'un tel apographe interme- La comparaison des textes montre que l'apographe est un intermediai- diaire entre I'original et I'exemplar de 14 pieces. Si cet apographe devait re entre le ms. 19 et l'exemplar de 14 pieces, comme il ressort clairement seulement servir a la copie de l'exemplar et eventueIIement d'une piece de de notre tableau recapituIatif avec son nombre imposant d'accidents qui l'exemplar a remplacer, comment est-il possible qu'un manuscrit qui le separent du ms. 19, les accidents de I'apographe d'autre part etant n'etait pas un exemplar, ait ete copie de cet apographe, du moins pour le conserves dans l'exempIar de 14 pieces. Quod!. X? II semble bien que les apographes etaient aussi parfois Un argument de confirmation interessant pour prouver la dependance employes paur copier simplement un manuscrit commandeC). La cause de l'exemplar de 14 pieces vis-a-vis de l'apographe, reside dans le fait que pourrait etre que I'exemplar, eventuellement les divers jeux de l'exemplar de 14 pieces garde les 3 omissions par homoioteleuton de I'exemplar, n'etait pas disponible. C'etait dans doute une exception a Ia I'apographe vis-a-vis du ms. 19 et en ajoute 4, comme on Ie verra dans la regie, car ce manuscrit est la seule copie de l'apographe que nous avons suite. pu decouvrir pour le Quod!. X. Un fait interessant encore est que le ms. 22 est le seul a avoir conserve un long passage de la q. 7, supprime dans le ms. 19, et reproduit dans l'apparat de notre edition critique a Ia p. 106,19, et qui manque dans tous les autres manuscrits(4). Comment ce passage est-il passe dans l'apographe? Peut-etre le copiste n'a-t-il pas remarque a temps que ce passage, apn':s avoir ete deja retravaiIIe par le correcteur, avait ete ensuite barre par une ligne oblique intermittente. Qu il peut I'avoir remarque, mais la ligne etant faible et intermittente, il I'a peut-etre transerit par acquit de conscience, mais s'est rendu compte par Ia suite, que ce passage etait barre. Qu bien peut-etre ce passage n'etait-i\ pas encore barre au moment ou I'apographe en fut transerit. Comment est-il historiquement possible qu'il y a eu un apographe dont dependait I'exemplar universitaire? II ne semble pas exclu que, I'original du Quod!. X etant assez difficile a dechiffrer, on constituait d'abord un apographe, avant que la copie professionneIIe puisse etre entreprise. II suffit de se rappeler les theses du p. Synave a ce propose). Certains statuts de I'universite de BoIogne exigeaient que Ies auteurs remettent au stationnaire avant un deIai fixe un apographe de leurs ouvrages(6). Bien entendu, cela ne constitue pas une preuve rigide, mais (') Cr. infra, p. xC·XCV. (') cr. infra, p. cv·cxv. (4) Au debut de ce passage se trouve une indication en marge, mais incompletement reproduite sur la photographie; a la fin du meme passage supprime se trouve une ligne horizontale et le mot «fi-nis»(?). (') Cr. P. SYNA VE dans son compte-rendu de F. PELSTER, La Quaestio disputata de saint Thomas «De unione Verbi incarnati», dans Bul/etin Thomiste, 3, 1926, p. 4-5; et dans son compte-rendu de S. THOMAE AQUINATIS ... T. 15u,: Summa contra Gentiles ... , liber 4u' ... , dans Bul/etin Thomiste, 9, 1932, p. 471-473. (6) cr. op. cit., p. 474-475. (') Cr. op. cit., p. 473. LES PREMIERES TRANSFORMATIONS DU TEXTE LXXXVII Le mot «Quodlibet» il I'ablatif, que I'auteur semble employer aussi bien que «Quolibet» (cr. p. 51,46-47 et 130,98), est souvent corrige dans LES PREMIERES TRANSFORMATIONS DU TEXTE: I'apographe en «Quolibet». Ainsi dans la q. 7, il la p. 167,19, «in primo DE L'ORIGINAL A L'APOGRAPHE Quodlibet» est transforme en «in primo Quolibet». On en trouve d'autres cas e.a. aux pp. 185,47, 235,8 et 268,80. Mais parfois le II ne faut pas considerer les copistes medievaux comme depourvus «Quodlibet» demeure: p. ex. aux pp. 185,50 et 224,2. d'intelligence, copiant d'une maniere purement machinale. Le bon L'auteur ecrit parfois des abreviations incompletes. Le co piste de copiste, comme la bonne dactyIographe de notre epoque, veut montrer sa I'apographe', quand il est sur, semble avoir voulu les completer. Ainsi comprehension et aider I'auteur en corrigeant ses fautes de distraction, il dans la q. 12, il la p. 282,93-94, on Iit dans le ms. 19: « ... dicit Tullius: condition d'en etre sur: l'experience des auteurs actuels le montre. I! «Solem de mundo vide < n > tur tollere qui amicitiam de vita tollunt ... ». D'ailleurs Ie copiste de I'apographe etait sans doute conscient de ce Le copiste de I'apographe ecrit correctement: « ... videntur ... ». qu'iI faisait, et notamment que cet apographe conditionnerait le reste de Dans la hiite de la composition, et sans doute il cause du style oral, la production de l'exemplar, lequel etait dans un certain sens plus I'auteur a parfois laisse tomber le pronom qui devait preceder le pronom important que I'original, qui n'etait qu'un tremplin po ur y arriver. C'est relatif. Le copiste de I'apographe complete la phrase en le reintroduisant. pourquoi I'auteur moderne, et I'auteur medieval sans doute, admet Ainsi dans la q. 7, il la p. 191,92, «Ad quod arguit probando ... » est implicitement qu'on corrige ses fautes evidentes de distraction. Peut-etre change en «Ad id quod arguit probando ... ». le copiste de I'apographe etait-il specialement choisi parce qu'on le L'original a des expressions moins exactes, mais ecrites dans la vivacite connaissait comme un homme sur pour la production correcte des de I'expose, que le copiste de I'apographe (ou son correcteur) estime modeles. pouvoir rectifier. Ainsi dans la q. 3, il la p. 48,77-80, I'auteur avait ecrit Un bonne dactylo actuelle est capable de remarquer tout de suite une d'une fac;on plus vivante mais moins exacte: « ... credo quod statim faute d'auteur, du moins dans les passages clairement ecrits il la main ou sentient conquaestam contra eos et tunc provocati venient ad iudicium il la machine il ecrire par I'auteur, et de la corriger pendant qu'elle copie papae et sentient cito, ut puto, privilegii interpretationem pro eis». Le le texte. Un copiste medieval en etait sans doute aussi capable. Une copiste de I'apographe (ou son correcteur) a change le premier «sentient» dactylographe de notre temps peut aussi remarquer une faute tout de en « audient », ce qui est moins incisif comme expression mais plus exact, suite apres I'avoir tapee, la faire disparaitre et la rem placer par la lec;on et a passe ainsi dans la tradition manuscrite. correcte. Le copiste medieval le savait aussi, car on le voit p. ex. ex- On Iit dans le ms. 19: «Si accidens non haberet aliud esse existentiae ponctuer un mot apres I'avoir ecrit et continuer avec le mot exact. quam subiecti, tunc transsubstantiatione panis facta in corpus Christi Notons que, dans l'autre hypothese, celle d'un apographe constitue non maneret sine subiecto, quia non manent nisi habendo aliquod esse sous la direction de I'auteur lui-meme, celui-ci aurai t pu etre le correcteur existentiae» (p. 198,26-29) Le copiste de I'apographe a change le de I'apographe, mais il ne nous semble nullement necessaire de pouvoir «manent» en « maneret», ce qui est une correction obvie, et il a ete suivi lui attribuer les quelques corrections que nous y avons decelees. en ce]a de toute la tradition manuscrite. Cependant cette correction si II semble utile de caracteriser ici quelques especes d'interventions du obvie est erronee. II fallait changer la phrase, comme nous I'avons fait copiste de I'apographe, que nous avons remarquees, il la lumiere de sa dans notre edition, en « ... quia < accidentia > non manent nisi habendo copie, le ms. 22. Ce n'est pas sans utilitt': pour l'edition ulterieure des aliquod esse existentiae». En effet, ]'auteur a commis une faute d'auteur Quodlibets, car pour une serie d'entre eux, on ne possede pas un typique en glissant inconsciemment du singulier au pluriel au milieu de la manuscrit se presentant avec des corrections d'auteur possibles. phrase, et en continuant ensuite au pl uriel dans le reste de cet argument Le mot «usque» suivi d'un accusatif est generalement copie (ou «Contra» (p. 198,29-32). corrige) comme «usque ad» sui vi du mem e accusatif. Ainsi dans la q. 5, il Ainsi no us sommes insensiblement passes de quelques corrections la p. 52,69, «usque papam» est transforme en «usque ad papam·». raisonnables et utiles il des «corrections» conscientes mais erronees, qui LXXXVIIl ETUDE CRITIQUE LES PREMIERES TRANSFORMATIONS DU TEXTE LXXXIX sont en fait des corruptions du texte. Passons maintenant a des corrup- tet» (p. 278,4); «ex» (p. 284,33); «non2» (p. 286,13); «alibi» tions inconscientes du texte. (p. 289,85); «ut» (p. 290,7); «eo» (p. 291,14); «neque» (p. 292,27); Le copiste de l'apographe commet 3 omissions par homoioteleuton «quod» (p. 292,35); «primo» (p. 295,89); «in» (p. 295,7); «quod» vis-a-vis de I'original (et qui n'ont pas ete completees en marge dans le (p. 302,49); «ergo» (p. 303,53); «etiam» (p. 306,55); «illam» ms. 22) (Ies passages ornis sont imprimes ici en italique): «In nostra (p. 308,21). disputatione generali decima proponebantur quaestiones 17. Quarum Il a commis 55 inversions vis-a-vis de I'original qui ont ete conservees quaedam erant de pertinentibus ad sacra, quaedam vero de pertinentibus dans le reste de la tradition. Voici les references: p. 5,41; 6,66, 13,42; ad non sacra. Pertinentium autem ad sacra quaedam pertinebant ad 16,1; 35,91;' 41,56-57; 50,18-19; 51,47-48; 66,51; 66,66; 72,17; 73,34; sacramentum poenitentiae, quaedam vero ad sancta corpora Christi et 76,3; 76,9-10; 86,36; 91,74; 97, I; 100,67; 101,79; 104,67; 110,22; beatorum». (p. 3,1-5); « ... et aliam partem sui sub alia et alia parte 110,29; 111,56; 117,2; 120,66; 121,9; 124,79; 134,57; 140,20, 142,89; quanti tatis ... » (q.8, p. 216,64); « ... perfectum visione Dei absolUle. Et 150,28; 157,97; 165,77; 170,90; 201,75; 201,80; 201,85; 203,25; 207,22; ulterius multo perfectius est velle se entem, scilicet iam perfectum fruit ione, 211,39; 216,68-69; 217,12; 242,73; 249,47; 252,26; 261,26; 281,59; i.e. dilectione Dei, quam scire se esse perfectum frui tione Dei et quam 264,29; 284,39; 286,7-8; 287,32; 294,79; 298,87; 304,75; 307,10. scire ... » (q. 14, p. 299,92-95). Il a transforme, en general inconsciemment, 218 paroles, qui sont Le copiste de I'apographe a ornis 12 expressions du texte de I'original reprises telles quelles dans le reste de la traduction. Voici les references: comportant plusieurs mots, qui ensuite ne reapparaissent plus dans la p. 4,23; 7,80; 13,23; 15,89; 17,16; 17,35; 29,25; 29,45; 31,88; 31,97; tradition. Les voici: «duobus rectis» (p. 125,3); «unum eorum, ut» 33,48; 34,76; 36,25; 36,30; 45,63; 46,9; 46,10; 46,16; 48,58; 48,78; (p. 166,97); «uno modo» (p. 195,93); «quod aliquid» (p. 203,34); «in 49,86; 49,88; 96,8; 51,40; 51,43; 55,30; 55,12; 58,66; 60,96; 60,13; virtutem naturae» (p. 250,68); « ... quomodo Plato dicit quod animae 60,15; 62,62; 65,29(2); 68,15; 69,41; 72,1-2; 72,5; 73,35(2); 74,45; moveant se» (p. 250,74); «exemplo de» (p. 254,74); «voluntas introduci- 77,32; 78,43; 84,83; 86,33; 86,35; 86,38; 86,46; 93,00; 94,42; 94,43(2); tur in malitia» (259,00-260,1); «ut patet inspicienti» (p. 265,31); «eo 94,44; 95,50; 95,60; 95,61; 95,63; 96,74; 96,78; 99,26; 99,27; 100,63; quod sua obliquatione est causa obliquationis scientiae» (p. 268,83-84); 100,68; 101,89; 113,11; 113,12; 117,94; 118,21; 120,75; 121,96; 122,20; «ut pro hora» (p. 288,50); «sicut iacet» (p. 289,74). 123,38; 123,46; 123,59; 125,10; 126,24; 129,80; 132,5; 134,57; 134,71; II a saute, sans doute par inadvertance, 64 mots de I'original, qui 139,13; 141,48; 141,55; 152,71; 155,45(2); 157,3; 157,5; 158,11-12; egalement ne reapparaissent plus dans la tradition. Les voici: «de» 160,53-54; 163,30; 164,43; 168,55; 169,69-70; 170,81; 170,91; 174,75; (p. 21,31); «quod» (p. 22,58); «simul» (p. 30,69); «duos» (p. 31,00); 174,93; 175,96; 175,99; 175,2; 175,8; 175,12-13; 185,43; 188,25-26; «privilegium» (p. 35,96); «iterum» (p. 36,19); «in» (p. 42,91); «decreto- 189,38; 190,63; 191,82; 191,84; 193,22; 196,21; 196,23; 196,25; 197,39; rum» (p. 49,84); «prius» (p. 53,89); «sunt» (p. 58,66); «sub!» 198,28; 199,50; 202,00; 202,2; 205,79; 206,98; 207,31; 208,49; 208,64; (p. 67,84); «in» (p. 73,28); «quod!» (p. 85,00); «materiae» (p. 97,12); 210,99; 210,9; 212,85; 215,36; 215,50; 215,552; 215,70; 217,6; 218,37; «corporea» (p. 191,91); «corporis» (p. 113,14); «quidem» (p. 127,27); 221,22; 224,00-1; 225,24; 226,44; 226,47; 226,70; 227,90; 228,12; «quia» (p. 131,19); «in» (p. 134,56); «sunt» (p. 135,92); «formae» 228,15; 229,42; 232,19; 237,52; 237,58; 238,61; 238,62(2); 238,82; (p. 141,48); «cum» (p. 152,71); «alias» (p. 170,86); «simul» (p. 175,98); 239,00; 240,33; 241,61; 241,64; 243,98; 244,17; 244,40; 246,79; 246,86; «quia» (p. 182,79); «etiam» (p. 188,7); «secundae» (p. 189,41); 246,92; 247,13; 248,24; 250,68; 251,87; 254,60; 256,15; 257,58; «essentiae(?)>> (p. 190,73); «sunt» (p. 195,73); «quod» (p. 212,74); 258,14(2); 259,99; 259,00; 263,76; 263,78; 263,86; 265,24; 266,48; «Christo» (p. 213,99); «cum» (p. 214,13); «quia» (p. 214,29); «ens» 270,23; 270,36; 273,41; 275,35; 276,61 (2); 278, I; 278,4; 279,17; 282,88; (p. 215,47); «et» (p. 216,71); «enim» (p. 220,7); «ipso» (p. 230,76); 282,93; 283,15; 284,35; 285,51; 287,31; 288,50; 290,99; 290,7; 296,14; «movetur» (p. 232,28); «et» (p. 240,15); «est» (p. 253,41); «omnino» 299,2; 300,22; 303,69; 303,1; 304,73; 304,74; 304,12; 308,28; 309,41; (p. 255,82); «nisi» (p. 257,44); «est» (p. 261,29); «esse» (p. 267,56); 311,82. «dictum» (p. 270,23); «enim» (p. 271,62); «ratione» (p. 272,9); «aliam» (p. 275,31); «est2» (p. 275,38); «scilicet» (p. 278,00); «opor- DE L'APOGRAPHE A L'EXEMPLAR DE 14 PIECES XCI nombre de feuillets des pieces des exemplaria. Les ateliers avaient des regles uniformes pour la piqure et la regi ure de leurs manuscritse). II DE L'APOGRAPHE A L'EXEMPLAR DE 14 PIECES: semble qu'il y avait aussi certaines formules du debut et de la lin d'un NOUVELLES TRANSFORMA TIONS DU TEXTE ouvrage qui pouvaient etre habituelles dans un atelier determine, ou bien convenues par le copiste avec le stationnaire pour chaque cas On a remarque un double mouvement dans l'histoire du texte du particulier. On remarque ainsi au debut du Quod!. I d'Henri dans Quod!. X, eomme de toute tradition manuscrite: un mouvement de l'exemplar de 14 pieces la formule d'introduction suivante: «In anno correetion du texte et un mouvement de corruption. Il faut maintenant gratiae MO tco LXXo VIa in Nativitate Domini quaestio de quolibet aborder l'histoire de I'etape suivante: l'exemplar de 14 pieces. magistri Henrici de Gandavo ». Cette formule d'introduction manque Plus encore que pour l'apographe, qui aurait pu etre constitue sous la dans I'originale). responsabilite de l'auteur et transmis par lui au stationnaire, nous tenons Specilions maintenant quelques sortes de changements dans le texte compte, pour la eonfection de I'exemplar officiel de I'Universite de Paris, rencontres dans le passage de l'apographe a l'exemplar de 14 pieces. non seulement du copiste, qui peut apporter des corrections (ou corrup- Nous avons remarque quelques vraies corrections apportees au texte tions), mais aussi du correcteur, qui pcut agir de meme. En effet, les par le copiste (ou le correcteur) de )'exemplar de 14 pieces. Ainsi, a la statuts des universites prescrivaient que lcs exemplars devaient etre p. 102,99, I'auteur avait insere une addition se terminant par ((et iam», systematiquement corriges. Nos editeurs actuels font appel a I'aide de deux mots destines a remplacer ((et etiam» dans le texte, mais il avait sans I'auteur pour corriger son Iivre ou son article par la technique si utile des doute oublie d'y barrer ces deux mots(4). Le copiste de l'apographe n'a epreuves d'imprimerie. Nous ne connaissons pas de systeme analogue pas remarque le doublet, puisqu'il ecrit: « ... et iam e/ etiam ... » (U)e). ayant fonctionne a Paris au temps d'Hcnri; s'il avait existe, il faudrait Mais celui de l'exemplar de 14 pieces a commence ales supprimer: « ... et negliger I'original et editer I'exemplar de 14 pieces. Dans le systeme de iam etiam ... » (CHOST). A la p. 190,68, le doublet « ... est subiectum est correctio n qu'on employait de fait a cette epoque, le travail de correction ... » du ms. 19, qui etait demeure intact dans l'apographe (cf. le ms. 22), a semble avoir ete fait par ce correcteur, qui travaillait pour lc eompte et ete supprime par le copiste (ou le correcteur) de cet exemplar. Par contre sous la responsabilite du stationnaire. Cette correction etait sans doute il arrive au copiste (ou au correcteur) de cet exemplar de supprimer un moins bien faite que si )'auteur s'en etait charge, mais on s'en contentait. doublet qui ne l'est qu'en apparence: ainsi a la p. 226,48-49, il a Ce que no us disons ici du correcteur des ouvragcs medievaux, est dit avec supprime dans la phrase: « ... de non volente cum effectu fit cum ejjectu reserve, et seulement pour le eas du Quod!. X, car il serait interessant volens ... », le second «cum effectu». d'examiner de plus pres les modes et les formes de la correction des Il y a encore des changements neu tres, qui semblent denoter une manuscrits medievaux: peut-etre la realite de la correction medievale option prefcrentielle chez le copiste (ou le correcteur) de cet exemplar ou etait-elIe bien plus compliquee que nous le pensons a I'heure actuelIe( 1). peut-ctre une option imposee par le stationnaire. Qu'il nous suffise de rappe/er qu'on peut supposer c;a et la, outre les Il semble bien qu'Henri ecrivait parfois «in alio Quodlibet», et en corrections apportees par le copiste, queJques signes d'une intervcntion d'autres endroits: «in alio Quolibet». Le copiste de l'exemplar de 14 possible du eorrccteur de I'exemplar. pieces semble corriger systematiquement le mot «Quodlibet» employe a Une autre rcmarque concerne le copiste de I'exemplar. II scmble qu'en plus des corrections qu 'il introduisait dans le texte de sa propre initiative, il failIe tenir compte de certaines directives donnees par le (') Cr. L. GILlSSEN, Un elhnell/ codicologique /top peu exploi/e: la regulure. dans Scrip/orium, 23.1969. p. 150; ID., Ptolegomenes ti la codicologie. Recherches sur la stationnaire pour uniformiser les copies faites pour le compte d'un cons/tuction des caMas e/ la mise en page des manuscrits medievaux (Les Publica/ions de atelier determine. On connalt les regles imposees pour le format et le Scrip/otium, VII), Gand. 1977, passim. (') Cr. HENRtCI DE GANDAvo, Quod/. I. Ed. R. MACKEN, p. 3, I. (I) Les quelques temoignages de correction que nous avons pu repher dans des (4) cr. supra. p. LXIV. manuscrits medievaux, no us les avons recueillis dans Que/ques marginalia .... p. 289. Cr. (') En anticipant sur ce qui suit, nous usons ici dejil des sigles de I'edition du texte: er. aussi R. MACKEN, Biblio/heca manuscrip/a ... , p. 1274. infra. p. CXXVI. E:TUDE CRITIQUE DE L'APOGRAPHIE A L'EXEMPLAR DE 14 PIE:CES XCIII XCII l'ablatif, en «Quolibet», la ou ce n'etait pas encore fait par le copiste de quaedam erant de pertinentibus ad sacra, quaedam vero de pertinentibus I'apbgraphe: p. ex. aux pp, 185,47, 224,2 et 231,13-14(6). Dans les ad non sacra, Quaedam pertinebant ad sacramentum pœnitentiae, endroits ou l'original porte «Quolibet», le copiste de I'apographe aussi quaedam vero ad sancta corpora Christi et beatorum», (p, 3,1-5), bien que celui de l'exemplar de 14 pieces le laissent inchange, mais iis ne «Quaedam pertinebant ... » ne pouvait pas se rapporter a ce qui font pas l'inverse. Notons cependant que dans l'un ou l'autre manuscrit precedait: «non sacra». Est-ce la raison pourquoi le copiste (ou le isole dependant de cet exemplar, on peut trouver pIut6t «Quodlibet». correcteur) de I'exemplar I'a change en «Quaedam vero pertinebant ... »? C'est le cas du ms. 16. Cela denote-t-il une preference de ce copiste, ou le De toute fayon cette succession de trois «vero», qui a passe dans toute la ms. 16 fait-il partie d'un sous-groupe de I'exemplar de 14 pieces, qui a tradition dependant de I'exemplar de 14 pieces, et aussi dans les editions, garde d'ordinaire «Quodlibet»? II nous semble cependant que po ur ne donne pas un sens satisfaisant; pour restituer le sens du passage, il faut l'exemplar de 14 pieces on peut admettre, en se basant sur le temoignage reintroduire le passage ornis, et qu'on ne trouve que dans le ms. 19. Mais quasi unanime des manuscrits qui en dependent, qu'il portait en general I'exemplar ne garde pas seulement les 3 omissions par homoioteleuton de «Quolibet». I'apographe vis-a-vis de I'original, il en commet 4 nouvelles (Ies parties L'auteur semble terminer assez frcquemment l'ablatif d'un participe omises sont imprimees ici en italiques): « ... arguitur quod error sit dicere par -e, et l'apographe conserve cet -e; mais l'exemplar de 14 pieces vere poeni tentem et confessum ... teneri eadem peccata ... iterato semble changer beaucoup de ces -e en -i. Ainsi dans la q. 6, a la p. 132,20- confiteri ei cui tenetur confiteri de iure communi » (p. 4,7-10); «In aliis 21, « ... reverentiam existentem interius in anima opere exteriore indicare sacramentis ... ita est quod circa idem numero non iterantur: ... nec ... » devient « ... opere exteriori ... ». C'est toutefois intermittent et non extrema unctio circa eundem contra idem peccatum veniale ... » (p. 21,20- systematique. 23): « .. , tam generatio quam creatio utrumque respicit ut subiectum: Le copiste semble avoir tendance a certains remplacements, peut-etre essentialius potentiam quam actum, sed actum essentialius ut terminum inconsciemment. Ainsi il remplace parfois «scilicet» par «id est» (cf. e.a. respiciunt quam potentiam». (p. 193,42-45); « ... arguitur quod acciden- p. 190,71; 187,96) «autem» par «vero» (cf. p. 191,77); «eo» par «ipso» tis existentis in subiecto non sit aliud esse existentiae quam esse existen- (cf. p. 191,91). Mais no us ne decouvrons ici aucune option preferentielle: tiae sui subiecti». (p. 197,4-5). II faut noter que, dans le texte de tous Ies ce sont donc des accidents isoIes de l'exemplar, qui se generalisent ensuite manuscrits dependant de l'exempIar de 14 pieces que nous avons par la copie frequente qu'on en a faite. collationnes, ces omissions ont ete commises, mais que certaines ont ete Venons-en aux vraies deteriorations du texte. L'exemplar de 14 picces reparees ensuite en marge; car Ies copistes medievaux savaient parfois garde, cela se comprend, celles de son modeJe, l'apographe, mais il en depister et corriger des omissions par homoioteleuton par Ie sens meme, ajoute une serie considerable de nouvelles, et cette generation d'accidents mais savaient aussi recourir a d'autres manuscrits (peut-etre aussi en en cascade caracterise Ieurs relations. dehors de ceux qui sont connus maintenant), qui pouvaient avoir ete Les 3 omissions par homoioteleuton de I'apographe vis-a-vis de corriges sur I'apographe; une correction sur I'autographe meme ne doit I'original, illes garde. Remarquons que pour le premier des trois tout au pas non plus etre exclue a priori. debut du Quod/. X, le copiste (ou le correcteur) semble avoir remarque Aux 12 omissions com portant plus d'un mot, commises dans I'apo- que quelque chose manquait pour le sens, ce qui confirme encore graphe et qu'il garde, il en ajoute IO nouvelles: «si vergit» (p. 45,72); «in l'hypothese d'une omission par homoioteleuton entre I'original et iure» (p. 46,20); «Sequuntur autem cetera ex illa» (p. 110,22); «sed non I'apographe, enoncee plus hautC). Voici le texte de l'apographe, resul- e converso» (p. 125,96-97); «est falsum» (p. 125,15); «in Christo» tant de cette omission, que le copiste de l'exemplar semble avoir eu sous (p. 136,25); «in materia» (p. 215,58); «cum 2 effectu» (p. 226,48-49); les yeux, et qu'on retrouve dans le ms. 22, qui en depend: «In nostra «dici» (p. 229,39); «ut pro hora» (p. 288,50). disputatio ne generali decima proponebantur quaestiones 17. Quarum Aux 64 omissions d'un mot dans I'apographe, qu'il a garees, il en ajoute 84 nouvelles: «suo» (p, 12,12); «bene» (p. 14,46); «rationes» (p. 15,80); «duos» (p. 31,00); «similiter» (p. 34,70); «tempus» (p. 36, (6) Cr. supra, p, LXXXVII C) Cr. supra, p. LVIII. 26); «quam» (p. 36,37); «sive» (p. 47,38); «sint» (p. 47,45); «sibi» ETUDE CRITIQUE DE L'APOGRAPHE A L'EXEMPLAR DE 14 PIECES XCV XCIV (p. 54,8); «differentias» (p. 56,37); «sunt» (p. 58,63); «est» (p. 63,93); l'ecrire mal, mais apres peu de temps il se reprend et des lors !'ecrit (p. 64,11); «idem» (p. 70-75); «mortui» (p. 70,76); «est» (p. 71,83); correctement. Ainsi le mot «participialiter» que le copiste de l'apographe «in» (p. 73,29); «corpus» (p. 74,58); «scilicet» (p. 84,85); «homine» avait deja bien interprete il la p. 26,63, a He copie comme «participaliter» (p. 90,34); «substantiales» (p. 102,11); «multo» (p. 105,79); «in» par le copiste de l'exemplar de 14 pieces; mais a la [ois suivanle (p. 27,72), (p. 105,83); «est» (p. 111,49); «est» (p. 111,51); «identitas» (p. 113,3); ill'ecrit deja correctement. Voici toutes les references des 252 change- «illa» (p. 117,98); «dictas» (p. 120,83); «est» (p. 123,55); «locum» menls de mots ajoutes: 5,40; 6,51; 6,52; 6,53; 6,72; 7,77; 7,86; 8,19; (p. 123,56); «completum» (p. 131,13); «aliis» (p. 131,14); «natura» 11,71; 24,92; 24,5; 25,19; 25,41; 26,46; 27,79; 27,86; 29,32; 30,49; (p. 134,79); «est» (p. 139,6); «ex» (p. 139,8); «in» (p. 140,29) «quod» 30,49; 30,58"; 31,82; 31,85-86; 33,35; 33,50; 34,70; 34,72; 34,85; 35,99- (p. 144,31); «re» (p. 146,14); «non» (p. 148,66); «in» (p. 150,30); 00; 35,12; 37,12; 37,46; 37,54; 37,62; 38,84; 39,12; 40,26; 42,80; 42,87; «non»(p. 162,98);«et»(p.162,00); «quia» (p. 165,69); «et» (p. 166,98); 42,93; 42,6; 43,26; 45,71; 46,23; 46,25; 47,43; 48,69; 48,70; 48,72; «habet» (p. 170,00); «et» (p. 173,49); «essentia» (p. 176,27); «a» 49,94; 51,43; 52,56; 61,41; 62,67; 62,70; 63,92; 65,37; 65,42; 68,19-20; (p. 180,10); «sunt» (p. 184,24); «esse2» (p. 189,50); «est» (p. 190,68); 72,18; 72,19; 74,55; 75,79; 78,54; 78,62; 79,84; 80,8; 83,50; 83,54 (2); «esse» (p. 196,17); «ratione» (p. 197,7); «uno» (p. 204,55); «dicitur» 83,68 (2); 85, II ; 85,46; 88,85; 89,98; 90,41; 92,80; 95,55; 95,62; 96,78- (p. 206,15); «ergo» (p. 212,62); «et» (p. 216,76); «in» (p. 217,00); 79; 96,88; 97,00; 97,1; 98,18; 99,29; 99,29-30; 100,71; 101,94; 103,35; «non» (p. 220,53); «secundum» (p. 224,91); «in» (p. 224,12); «modo» 103,37; 104,61; 104,67; 105,82; 105,85; 111,49; 111,52; 112,85; 114,24; (p. 225,14); «in» (p. 231,89-90); «esse» (p. 231,93); «in» (p. 232,22); 115,41; 115,43; 121,92; 122,31; 123,45; 125,12; 127,47; 127,50; 129,74; «a» (p. 233,65) ; «non» (p. 240,33) ; «dictat» (p. 243,2); «si» (p. 244,17); 130,86; 130,87; 132,21; 136,12; 136,17; 127,44; 137,49; 138,89; 139,4; «est» (p. 247,94); «potest» (p. 252,37); «et» (p. 253,44); «sic» 140,41; 141,46; 141,65(2); 144,44; 145,4; 145,12; 146,23; 147,36; (p. 255,81); «ratione» (p. 259,89); «iam» (p. 260,6); «est» (p. 264,7); 148,69; 148,77; 148,79; 154,24; 159,59; 160,53-54; 161,87; 181,89(2); «non» (p. 264,14); «est» (p. 278,95); «enim» (p. 279,12); «sic» 164,53; 164,59; 167,34; 175,11; 177,50; 179,91; 180,15; 180,21; 181,40; (p. 281,63); «communiter» (p. 286,4); «fundatur» (p. 292,31); «quia» 181,41 (2); 181,53; 182,67; 183,3; 184,10; 185,36; 187,96; 187,97; 187,2; 190,63; 190,68; 190,71; 191,77; 191,86; 191,91; 191,93; 192,12; 194,48; (p. 307,5). Les 55 inversions de l'apographe vis-a-vis de l'original sont conservees 195,89; 195,96; 196,11; 200,64; 202,7; 202,14; 204,58; 210,99; 211,25; et il en ajoute 102 nouvelles. Voici les references: p. 6,54; 11,69; 11,87; 213,89; 215,41; 218,18; 222,59; 224,11; 225,18; 228,3; 230,72; 233,45; 13,41; 15,88; 19,64; 22,56-57; 24,8; 25,75; 27,87; 28,21-22; 29,26; 29,26- 233,54; 234,90; 237,45; 239,5; 241,63; 243,11-12; 252,32; 253,42; 27; 32,25; 35,90; 35,14; 36,38-39; 38,93; 40,41; 41,56-57; 43,13; 43,28; 253,48; 258,59; 260,21; 260,22; 261,43; 263,73; 265,21; 266,34; 45,74; 47,57; 48,58; 48,68; 53,97; 54,23-24; 56,28; 56,30; 57,53; 58,62; 266,38 (2); 266,45; 268,80; 268,85; 270,33; 270,34; 241,47; 279,20; 60,95; 64,10; 62,17-18; 66,55; 69,41; 70,53; 72,17; 73,41; 78,44; 80,2; 280,28; 280,49; 281,56-57; 281,57; 282,81 ; 290,90; 290,3; 290,9; 294,68; 80,9; 93,99; 94,30; 105,80; 105,12; 111,46; 120,66; 120,71; 122,20-21; 295,99; 297,65; 299,89; 299,9; 302,40; 302,41; 304,77; 304,80; 304,7; 129,62; 133,29; 133,52; 134,57; 134,79; 136,15-16; 138,85-86; 140,33; 307,71; 308,29. 143,5; 146,28; 147,51-52; 147,52; 166,2; 172,45-46; 178,75; 180,24; 182,79; 186,80; 196,5; 203,41; 210,5; 211,39; 211,43; 211,49; 219,48; 222,37; 233,61 ; 234,78; 242,84; 245,49; 245,67; 250,63; 253,44; 254,61 ; 266,35; 266,39; 266,44; 288,64-65; 295,90; 301,21; 305,25. Aux 218 mots transformes par le copiste de I'apographe, qu'il conserve sous cette forme, il ajoute 252 nouveaux cas. Certaines fautes sont claires: p. ex. Ia copie de «essentia» par «esse naturae» (p. ex. 191,86), souvent reparee (par le correcteur?). Un fait constate regulierement chez le copiste de l'exemplar, comme chez les autres scribes medievaux, est que, confronte a un nouveau mot dans un manuscrit, il commence par L'EXEMPLAR 14 PIECES. DE UNESTRUCTURE UNIQUE XCVII Le ms. 26 est un eas special. Cest le ms. VAT., Borgh. 300, qui a ete ecrit par le mem e copiste que le ms. 299 du meme fonds. Les deux L'EXEMPLAR DE 14 prECES, UNE STRUCTURE UNIQUE, ensemble contiennent les 15 Quodlibeta d'Henri de Gand, toujours selon NON UN EXEMPLAR UNIQUE le meme exemplar de 14 pieces, car on y trouve de nombreuses indications de pieces, qui se reportent toutes ei cette division. Ces deux Comme nous I'avons vu plus haut, la structure unique de I'exemplar de manuscrits ont appartenu eila Bibliotheque Pontificale d'A vignon, ce qui 14 pieces, qui etait officiellement reconnue par I'U niversite de Paris, explique peut-etre le grand soin avec lequel iIs ete constitues. La copie du comme il ressort de la !iste de taxation de 1304, a pu se repartir en divers Quod!. X qu'on trouve dans ces manuscrits copies d'un trait, a donc au jeux de pieces, faits simuItanement ou successivementC), et en outre plus tot pu etre copiee apres le Quod!. XV, mais elle a pu aussi etre copiee comprendre un nombre plus ou moins grand de pieces refaites. Nous plus tardivement. avons juge que notre but etait primordialement la reconstitution du texte Le ms. 18 est le ms. PARIS,Bib!iotheque de I'Arsena!, 456, qui forme original du Quod!. X, pour lequel nous disposons de textes bien plus aussi un tout, ecrit par le meme copiste et contenant les 15 Quod!ibeta importants que celui de I'exemplar de 14 pieces: notamment I'original d'Henri. Ce manuscrit a donc ete, Iui aussi, copie quand les 15 Quod!ibeta (ou son equivalent) et son apographe po ur autant qu'il se reflete dans une formaient dejei un tout. Il est surtout interessant par ses corrections copie directe qui en est conservee. Or, la theorie de I'edition critique dit nombreuses, faites avec beaucoup de soin, et qui vont au-dela des lel;ons qu'au eas ou I'on possede le modele, on peut negliger les copies. de I'exemplar de 14 pieces et restituent souvent des lel;ons qui se trouvent Nous avons cependant debrouille dans la mesure du possible I'histoire seulement, ei notre connaissance, dans I'apographe. Notons ici les 35 du texte, et aussi la structure de I'exemplar de 1304, qui est un format et corrections qui implantent dans ce manuscrit, qui avait dans le texte la une division en pieces plutot qu'un exemplar unique. De fait, la division lel;on concordante de tous les autres manuscrits dependant de I'exemplar officielle de I'exemplar et son prix de location sont des indications de 14 pieces, la lel;on du ms. 22. Elles se trouvent aux pp. 11,82; 25,19; officielles, mais elles couvrent souvent un agglomerat d'exemplars qui 29,29; 33,35; 33,50; 42,6; 45,72; 56,37; 58,63; 136,25; 141,65; 150,30; ont reellement existe, dont les pieces ont ete d€:doublees, triplees, parfois 173,49; 191,86; 197,5; 202,00; 204,58; 206,5; 211,43; 213,99; 228,3; meme quadruplees ou quintuplees selon les besoins du moment, et non 241,63; 242,87; 243,98; 243,2; 253,37; 253,42; 257,56; 260,21; 268,88; toujours avec grand succes quant a la valeur du texte(Z). Le fait de 279,12; 292,31; 293,55-56; 297,65; 303,60. correspondre aux normes touchant la division en pieces ne garantissait Que I'erudit qui a introduit avec tan t de soin ces corrections, ait pu pas que ces divers exemplars aient ete forcement €:dites par le meme recourir a I'apographe conserve chez le stationnaire, est historiquement stationnaire: il se peut que divers exemplars aient ete edites par divers possible, car rien n'indique que ce manuscrit, qui a appartenu avant la stationnaires selon la meme divisio n en pieces correspondant aux normes Revolution Franl;aise au College de Navarre ei Paris, ait jamais quitte universitairese). Nous croyons avoir retrouve les accidents communs cette ville. Le fait que cet erudit ait recouru en connaissance de cause ei typiques de cet exemplar de 14 pieces ei parti r des manuscrits les mieux cet apographe pour la correction de son manuscrit, prouverait la grande situes dans le classement selon le nombre ascendant des accidents isoles, vaIeur de cet apographe. Ajoutons cependant que le ms. 18 comporte ce qui semble montrer que l'exemplar de 14 pieces a debute des le aussi de nombreuses corrections qui semblent etre des conjectures commencement de la diffusion du Quod!. X. individuelles d'un erudit. D'autre part, les corrections qui maintenant ne Mentionnons d'abord ce que nous avons constate pour certains se retrouvent plus que dans un temoin de l'apographe, ont pu etre manuscrits dependant de cet exemplar. reprises a travers des chainons intermediaires, ou bien d'un autre manuscrit qui aurait lui-meme ete corrige sur l'apographe. Il y a ('l cr. supra, p. LVII-LX, d'ailleurs aussi un autre manuscrit collationne en entier, le ms. 16, qui a ('l cr. P. SYNAVE dans son compte-rendu de S, THOMAE AQUINATIS ' .. Opera Omnia ... , T. ISu,: Summa contra Gentiles ... , liber 4u, ••• , dans Bu/letin thomiste, 9,1932, p. 471- certaines de ces corrections communes avec le ms. 18: cf. e.a. p. 33,50, 473. 45,72, et 268,88. ('l Cr. op. cit., p. 481. XCVlII ETUDE CRITIQUE L'EXEMPLAR DE 14 PIECES. UNE STRUCTURE UNIQUE XCIX Revenons ei Ia structure possible de I'exemplar de 14 pieces en plus insuffisants pour en tirer une telle conclusion. Signalons cependant, mais d'un jeu de pieces et ei I'existence possible de certaines pieces en plusieurs sans en tirer argument, les groupements ei partir de 5 accidents et plus. exemplaires. Dans la piece 5, le sous-groupe COS a 4 accidents ulterieurs contre les D'autres causes peuvent etre intervenues pour expliquer certaines autres; dans Ia piece 7, le sous-groupe CHO en a 6; dans la piece 8, lc discordances mineures: le caractere, l'aptitude et Ie soin de chaque sous-groupe HST en a 3. D'autres sous-groupes eventueIs a I'interieur de copiste, les changements introduits dans l'exemplar, les deviations I'exemplar de 14 pieces sont cependant possibles et probables, mais il ne inevitables de cha que copie, le degre d'usure rendant certains mots semblent pas nous apporter des eIements nouveaux interessants pour Ia difficiles ei Iire. Ce qui nous frappe surtout dans I'exemplar de 14 pieces, constitution du texte, pour laquelle nous disposons de temoins beaucoup c'est le grand nombre d'accidents communs par lesquels tous les plus importants. manuscrits qui en dependent et que nous avons collationnes complete- ment, se distinguent, ce qui montre la grande homogeneite de cc groupe. Nous leur trouvons en effet 36 accidents communs dans la piece I, 58 dans la piece 2, 32 dans la piece 3, 34 dans la piece 4, 47 dans la piece 5, 45 dans a piece 6,34 dans la piece 7, 33 dans la piece 8, 24 dans Ia piece 9,26 dans la piece 10,22 dans Ia piece Il, 22 dans la piece 12, 29 dans la piece 13, et encore IO dans Ia breve piece 14. Y a-t-il une structure ulterieure ei I'interieur de cet exemplar de 14 pieces? La collation generale, nous l'avons vu, nous a revele quelques faibles groupements par piece. La collation complete de queIques manuscrits des mieux classes nous a permis de distinguer quelques apparentements de manuscrits par picces ei I'interieur de ce groupe, comme on le trouve dans notre tabIeau recapitulatif(4). Les groupements y sont de nouveau peu marques, mais il s'agit d'un choix des manuscrits les mieux classes, qui peuvent appartenir pour une partie de ces pieces au jeu de pieces Ie meilleur. Un minimum pourqu'on puisse parler d'une piece substituee, ou d 'une piece d 'un deuxieme jeu de pieces, nous sem bIe etre un nombre de 20 accidents communs ei ce sous-groupe. Ce nombre a ete atteint seulement dans la piece 3 pour le sous-groupe des mss. aST e), qui se distinguent du sous-groupe CH par 20 accidents qui, tous les eloignant davantage de J'accord des mss. AU, le seul accident en sens contraire pouvant etre neglige. Pour la piece 3, cela peut faire supposer une piece substituee ou une piece appartenant ei un deuxieme jeu de pieces. Cette piece eventuellement substituee pour la piece 3 est de quali te moindre, puisqu'elle a 20 accidents de plus, n'apportant rien pour la constitution critique du texte. Nous pouvons donc la negliger. Tous les autres sous-groupes trouves dans ce choix restreint de manuscrits sont (4) er. infi'a, p. CV.CXV. (5) Pour 'Ia dimomination des manuserits, iei et dans le reste de ce ehapitre, nous USOI1S dej<\.des sigles de I'edition: ef. infra, p. CXXVI. L'EXEMPLAR DE 9 PIECES, L'EDITION DE BADIUS, SOURCE DE LA TRADITION DEPENDANT DE CELUI DE ]4 PIECES IMPRIMEE DU QUODLIBET X Les deux manuscrits dans ]esquel.s nous avons trouve des indications L'edition humaniste de Badius (Paris 15] 8) est la source des deux de pieces differentes de I'exemplar de 14 pieces, le ms. VALENCIA, editions suivantes (Venise 1608 et 1613), dont celie de 1613 est la plus Catedral, 46, et ]e ms. BOLOGNA, Bibl. Universitaria, lat. 2236, nous les repandue. Paur determiner la place de l'edition de Badius dans ]a lignee avons collationnes pour une piece seu]ement, la premiere, pour bien des temoins du texte, nous avons aussi collationne en entier, mais delimiter la situation de cet exemplar vis-a-vis de celui de ]4 pieces. Dans seulement pour la premiere piece, l'edition de Badius et le ms. 20 (PARIS, I'etendue du texte correspondant a la' premiere piece de l'exemp]ar de ]4 Bibliotheque Nationale, lato 15358), manuscrit avec lequel I'edition de pieces, nous y avons trouve 43 accidents qui les distinguent des ]ec;ons Badius a une serie de lec;ons communes dans le Quodl. lC), et qui que l'exemp]ar de 14 pieces a en commun avec l'original et l'apographe. constitue pour la premiere piece encore un temoin de plus de I'exemplar Il faut donc renoncer a collationner en entier les manuscrits dependant de de 14 pieces. II s'est confirme, comme on le savait deja par l'edition du l'exemplar de 9 pieces, car il depend probab]ement de ce]ui de ]4 pieces. Quodl. I, que I'edition de Badius n'est pas seulement la copie d'un Cette dependance pourrait etre directe, parce qu'il pourrait en avoir ete manuscrit, mais que c'est une vraie edition humaniste, qui ne depend pas directement copie, mais il semble plus probable qu'il en derive d'une necessairement d 'un seul manuscrit et qui est faite avec beaucoup de soin. fac;on indirecte, parce qu'il aurait ete copie d'un manuscrit qui en Elle reprend, dans la premiere piece, la plupart des accidents qui dependait. Cela expliquerait aussi plus facilement ]e nombre assez eleve caracterisent les manuscrits dependant de l'exempIar de 9 pieces. En des accidents vis-a-vis de ]'exemplar de ]4 pieces, qui laisse supposer un comptant ensemble les accidents de cette edition convergents avec chainon intermediaire entre cet exemplar de ]4 pieces et celui de 9 pieces ('exemplar de 9 pieces et divergents du texte comme il a ete edite par (qui peut d'ailleurs aussi comporter une structure). nous, on trouve, pour la premiere piece, ]e nombre impressionnant de 72 accidents communs avec l'exemplar de 9 pieces. Un manuscrit dependant Il ne semble pas necessaire de detailler ici le caractere special des de l'exemplar de 9 pieces est donc a Ia base de l'edition de Badius. accidents dans l'exemplar de 9 pieces. Il y en a qui sont inoffensifs, D'autre part, il s'apparente pour beaucoup de lec;ons a l'exempIar de 14 commes les nouvelles inversions assez nombreuses, mais la plupart pieccs, et meme pour certains aux lec;ons de I'apographe; ces dernieres constituent une nouvelle etape dans la deterioration du texte. lec;ons, l'edition pourrait les avoir reprises a un manuscrit dont les corrections deriveraient de cette source. D'autres corrections semblent etre propres a I'edition, et proviennent peut-etre des correcteurs memes travaillant pour l'imprimeur Badius. Une hypothese plausible est que, pour le Quodl. X, un manuscrit dependant de l'exemplar de 9 pieces a d'abord servi pour Ies epreuves d'imprimerie, lesquelles auraient ete ensuite corrigees sur un manuscrit dependant de l'exemplar de 14 pieces; le contraire est aussi possible, mais nous semble moins probable a cause des inversions caracteristiques de I'exemplar de 9 pieces, qui ont ete reprises par l'edition: on ne voit pas pourquoi on les aurait introduites dans le texte, si elles ne s'y trouvaient pas deja par ces epreuves d'imprimerie. Remarquons qu'au cours de l'impression d'un grand (I) cr. HENRICI DE GANDA vo Quodlibet I. Ed. R. MACKEN, p. LXXXIV. CII ETUDE CRITIQUE ouvrage comme les Quodlibets d'Henri, il n'est pas exclu que Badius ait pu changer de manuscrit, p.ex. parce qu'un autre manuscrit etait ecrit d 'une fac;on plus c1aire. LA GENESE DES EXEMPLARS REPRESENTEE Il est toujours difficile de determiner dans une edition humaniste SOUS LA FORME D'UN SCHEMA queIles lec;ons n'ont de toute fac;on pas ete reprises a l'un ou l'autre manuscrit. Il faudrait pour cela avoir coIlationne tous les manuscrits Nous avons t:'iche de reconstruire en grandes lignes l'histoire du texte pour toute l'etendue du texte, et encore est-il possible que le manuscrit du Quod!. X pour autant qu'eIle est utile a l'etablissement du texte; nous qui a servi de modele soit perdu. En general, les accidents isoles de nous sommes interesse non seulement a f'histoire du texte manuscrit mais Badius dans notre edition semblent etre surtout d'ordre grammatical, et aussi a ceIle du texte imprime. Ce qui a surtout retenu l'attention, c'est la la qualite de la langue latine dans les ouvrages qu'ils imprimaient, etait en genese des exemplars, matrices, si l'on veut, du reste des copies manuscri- effet un souci constant chez les editeurs humanistes. tes et des editions. Comme pour l'edition du Quod!. I, nous avons indique en marge du Resumons maintenant sous la forme d'un scMma la genese des texte les pages de l'edition de Badius et leurs subdivisions, ce qui permet a exemplars, comme eIle resulte de notre etude, scMma qu'il faut, bien l'usager de comparer aisement les deux Cditions. Nous avons indique de entendu, interpreter a la lumiere des nombreuses nuances que nous y la meme fac;on les pages et les subdivisions de l'edition de 1613, procuree avons apportees dans le texte qui precede. Apres ce schema nous en par les Servites. CeIle de 1608, due au commentateur Vitalis Zuccolius donnerons la base critique, c'est-a-dire une recapitulation systematique, lui-meme, n'etait pas aussi repandue. avec les rCferences completes a leur localisation dans le texte, de tous les accidents critiques sur lesquels ce schema est fonde. CIV ETUDE CRITIQUE La genese des exemplars (schema) LA GENESE DES EXEMPLARS ET SON FONDEMENT: probablemenl eopie de. , TABLEAU RECAPITULATIF DES ACCIDENTS CRITIQUES t comporlanl des correclions. DU QUODLIBET X i.p. avec indicalion explicile ou implicile de pieces. Les corrections redactionnelles qui on! amem! f'original de f'avant-derniere A couche de redaction ei la derniere: (19) N.B. Nous divisons ici le texte selon les pieces de l'exemphir de 14 pieces, original (ou sa copie par couches successives) le plus important des deux. 0~) ~ apographe Piece I: (de l'original) A: 1 addit!on de mots qui, selon l'editeur, etaient voulus par J'auteur. [ ] addltIon de mots qui, selon I'Miteur, n'etaient pas voulus par operations de mains diverses. Voici la liste complete des signes et J'auteur. abreviations qu'on trouve dans l'edition presente: 2. Dans I'apparat critique indique que les manuscrits nOI1 mentionnes fi la suite de ce signe ont le meme texte que J'edition. supplee Ies mots 110n repetes au milieu d'un lemme. exposant les mots se trouvant plusieurs fois dans la meme ligne, sont precises par un chiffre en exposant: p. ex. per', per2, etc. (8) dans Bul/elin de Philosophie MMievale, edite par la S.LE.P.M., Louvain, 1960, p. 142-149. (9) Elles sont con tenues dans J. BIDEZ- A. DRACHMANN,Emploi des signes cl'iliques, disposilioll de f'apparal dans les Miliolls sal'antes de lexles gl'ecs eI lalins. Conseils eI I'ecommandalions, Paris, 1932, p. 39-40; elles ont ete adaptees et augmentees dans une nouvelle edition par A. DELAITE - A. SEVEREYNS, ruxelles-Paris, 1938, p. 45-46. B TECHNIQUE DE L'EDITION cxxv 2. Dans I'apparat des citations Bad. ed. Badius, Paris, 1518 BOP(T)M Beitriige zur Geschichte der Philosophie (und Theologie) des ABREVIA TIONS Mitte/alters, fonde par Clemens Baeumker, Miinster i. W. 1. Dans I'apparat critique c. caput (capitulum, etc.) cap. capitulum addo addidit CC lat. Corpus Christianorum, series latina, Turnholti aI. alius, alia, etc. cr. confer (conferas, conferatur, etc.). Au debut d'une identification de aI. man. alia manu(s) citation, cf. signifie que l'identification est incertaine. cf confer (conferas, conferatur, etc.) eSEL Corpus scriptorum ecclesiasticorum latinorum, ed. Academia cane. cancellatum (cancellavit) Vindobonensis,Wien, 1886 ss. cod. codex dist. distinctio col. columna r. folium conf confusum ff. folia coni. conicimus (conicio, etc.) inc. incipit corr. correxit (correctio, etc.) n. numerus (lineae, paginae, etc.) deI deficit (defectum loci vel anomalum finem significat) p. pagina(e) deI. delevit (deletum, etc.) pec. peCla ed. edidit (editio, etc.) PO Patrologiae cursus completus, series graeca, accurante l.P. Migne, eras. erasit Paris, 1857 ss. exp. expunxit PL Patrologiae cursus completus, series latina, accurante l.P. Migne, homo homoioteleuton Paris, 1844 ss. homoioceph. homoiocephalon sqq. sequentes id. idem Zucc. ed. avec commentaire de Zuccolius, Venise, 1613. i.m. in margine inf. inferior (inferius, etc.) inser. inseruit inv. invertit (ordo praeposterus, inversus, etc.) i/er. iteravit (iteratum, etc.) lac. lacuna (id est spatium vacans in codice) lib. liber lin. linea(m) litt. littera (litterae) man. ]a manu tertia ms. manuscriptum mss. manuscripta marg. margo mut. mutavit n. numerus (lineae, paginae, etc.) om. omisit ras. rasura rescr . rescripsit (clarius scripsit) ser. scripsit sqq. sequentes subI. sublineavit sup. supra (super, superior, etc.) superscrips. superscripsit suppl. supp1evit SIGLES A = PARIS, Bibl. Nat., lat. 15350. C = P ARIS, Arsenal, 456. D = PARIS, Bibl. Nat., lat. 15358. H = VAT., Borgh. 300. O = OXFORD, Oriel College, 31. R = BOLOGNA, Bibl. Univers., lat. 2236. S = ERLANGEN, Univ. Bibl., 269/2. T = FIRENZE, Bibl. Naz. Centrale, Conv. Soppr. A. 2507. U = PELPLlN, Seminarium Duchownego, 33 (46). V = V ALENCIA, Catedral, 46. a = ed. de Badius, Paris, 1518. N.B. En marge du texte: - Bad = la meme edition; _ Zuc~. = editio n a'vec le commentaire de Vitalis Zucco1ius, editee il Venise en 1613. l. ms. BOLOGNA, Bibl. Unil'ersitaria, lat. 236, f. 192'. II. ms. ERLANGEN, Uni\'ersiriirsbibl. 269/2, f. 89'. III. ms. FIRENZE, Bibl. Na=. Cel1lr., Con\'. Soppr. A. 2507, f. 123'. r---------,---------:--------- ,~ " IV, ms, OXFORD, Oriel Coli, 31, f 78', V, ms, PARIS, Na!. lal. 15350, f I7lv. QUODLIBET X VIII. ms. PELPLIN, Bibl. Seminarium Ducholl'nego 33 (46), f. 192'. QUAESTIO I 3 A \60' C 72" I In nostra disputatio ne generali decima proponebantur quaestiones 17, D 251' H 90" quarum quaedam erant de pertinendbus ad sacra, quaedam vero de 078" pertinentibus ad non sacra. Pertinentium autem ad sacra quaedam R 192' U 192' pertinebant ad sacramentum poenitentiae, quaedam vero ad sancta V 186' 5 corpora Christi et beatorum. Bad.3 Zucc. Circa primum istorum proponebantur quattuor. Quorum primum pertinet ad actum confitendi: utrum scilicet error sit dicere quod vere paenitens et confessus, rite absolutus ab eo qui potest eum absolvere de gratia et ex privilegio speciali, teneatur eadem peceata iam illi confessa IO iterato confiteri illi cui tenetur confiteri de iure communi ex illo s t a t u t o generali, E x t r a v a g a n t i de poenitentia et remissione « O m- n i s u t r i u s q u e s e x u S}). Secundum vero pertinet ad auctoritatem I Zucc. I commissam audienti confessionem de gratia et ex privilegio: utrum scilicet ex commissione generali qua conceditur aliquibus ex privilegio et 15 de gratia posse audire confessiones et ab-Isolvere a peccatis simpliciter, V 186" concedatur potestas absolvendi a maioribus criminibus reservatis episco- pis. Tertium erat de poenis infligendis non confitentibus illis quibus tenentur confiteri de iure communi ex statuto generalil: utrum scilicet H 90'h adultos qui ad annos discretionis pervenerunt, non confessos omnia 20 peccata sua semel in anno proprio sacerdoti, alias eidem non confessa, debent ipsi praelati ecclesiarum I viventes ab ingressu ecclesiae arcere et Bad.3' morientes privare ecclesiastica sepultura, prout dicit statutum illud generale praedictum « O m n i s u t r i u s q u e s e x u S}). Quartum autem fuit de electione con fessorum a poenitentibus: utr:um scilicet expediat ACDHORSTUVa I I] Incipit decimum Quodlibet magistri Henrici de Gandavo addo ante initium textus C 3 sacra '] sacramenta H 3 Pertinentium ... sacra] om. (ham.) CDHORSTUV 3 quae- dam] vero addo CDHORSTV 6 Quorum] Quarum O 8 potest eum] inv. R 9 et] vel C 9 teneatur] tenentur D 13 tenetur] tenentur S 11-12 «Omnis ... sexus»] subi. O 13-14 utrum ... privilegio] om. (ham.) sed suppl. i. m. O 14 commissione] confessione R 15 audire ... peccatis) absolvere a peccatis et audire confessionem sed in audire ... peccatis corr. T 15 simpliciter] reservatis episcopis addo sed exp. eI dei. A 17 erat] erant V 18 tenentur] tenetur sed in tenentur corr.? D 19-20 omnia ... anno] semel in anno omnia peccata sua RVa ·20 proprio] om. O 21 debent] debeant A 21 ipsi] i. m. A 21 ecclesiarum] ut episco pi addo sed dei. A 22 morientes privare] illi'. R 22 illud] istud H 23 «Omnis ... sexus»] subi. O 24 electioneJ praelatorum addo sed exp.? R 24 scilicet] videlicet U 24 expediat] expeditis S 11-12 cr. GREGORIUSIX, Decretales, V, tit. 38, c.12 (ed. A. FRIEDBERG, 2, 270). 18-23 [bid. 4 QUODLIBET X QUAESTIO I 5 D 251'" subditis eligere sibi confessores communiter et regulariter I pro voluntate 25 25 Confirmatur autem ista ratio per hoc quod secundum beatum HIERO- sua. NYMUM paenitentia est secunda tabula post naufragium et ita quasi secundus baptismus. Sicut ergo error est dicere baptismum ullo modo QUAESTIO I debere itera ri, sic error est dicere poeni tentiam quoad confessionem debere iterari de peccatis eisdem. UTRUM ERRORSITDICEREQUODVEREpaENITENSETCONFESSUS. 30 Secundo sic. Sicut statutum est quod subditi saltem semel in anno RITEABSOLUTUSABEOQUIPOTEST EUMABSOLVERE confiteantur .omnia peccata sua proprio sacerdoti, in «O m n i s u t r i us- DE GRATIAET EXPRIVILEGIOSPECIALI. q u e s e x us», sic statutum est ibidem, quod suscipiant ad minus in TENEATUREADEM PECCATA IAMILLICONFESSA paschate eucharistiae sacramentum nisi de consilio proprii sacerdotis ITERATOCONFITERI E IURECOMMUNI D duxerint abstinendum, et intelligitur illa susceptio a proprio sacerdote. 35 Sed non obstante illo statuto generali, si quis eucharistiam in die paschae C 72'" Zucc. 132" ! Circa primum arguitur quod error sit dicere vere poeni tentem et suscipiat ab alio quam a proprio sacerdote, etiam sine privilegio I, quare O 78'" con fessum, absolutum rite ab eo qui potest eum absolvere, etsi non nisi et maxime ex privilegio, non tenetur adhuc ipsum suscipere iterato de gratia et privilegio, teneri eadem peccata iam illi confessa iterato tempore eodem a suo proprio sacerdote. Hoc enim non permitteret confiteri ei, cui tenetur confiteri de iure communi virtute illius statuti IO ecclesiastica consuetudo, quod semel communicatus ab uno, eodem die «Omnis utriusque sexus». 40 et quasi continuo post communicaretur ab alio. Ergo etc. Primo sic. Erroneum est dicere quod sacramentum quodcumque super Confirmatur autem ratio ista per hoc, quod si ex statuto generali eandem materiam secundum rem et eodem modo se habentem de ordinetur quod nullus de aliqua parochia baptizet quemquam nisi necessitate debeat iterari, quia hoc multum derogaret virtuti sacramenti proprius sacerdos, 1 et aliquem illorum de parochia baptizet alius, sive ex A 160 S 89'" et poneret ipsum esse infirmum. I Non enim iterato adhiberetur, nisi 15 gratia privilegii sive contra statutum directe, non est ille iterum a suo semel adhibitum non sufficeret ad explendum effectum sacramenti. 45 proprio sacerdote baptizandus. Ergo etc. Quare cum poenitentia quoad partes eius, quae sunt contritio, confessio I Tertio sic. Dicere aliquid ex quo schisma in ecclesia oritur, erroneum H 91" et satisfactio, sit vere sacramentum novae legis, et sacramenta novae legis est. Tale autem est dicere vere poenitentem etc., quia praecipui viri dicunt non sunt infirma et egena elementa sicut secundum ApOSTOLUM< a d > quod non tenetur, ut quidam religiosi, aliis contradicentibus ut quibus- G a I a t a s, IVo, erant sacramenta veteris legis, erroneum ergo est dicere 20 dam episcopis. Ergo etc. quod poenitentia quoad confessionem circa eundem confitentem et 50 Quarto sic. Omnia sacramenta novae legis effi-Icaciam habent a solo Zucc. absolutum manentem in eodem statu sine peccato post primam absolu- U 192'" tionem, ullo modo debeat I iterari. Est ergo error dicere vere poeni tentem ACDHORSTUVa etc. 27 ullo] nullo A 30 saltem] om. H i. m. S 31 sua] i. m. T 31 in] ibi HRa om. C ACDHORSTUVa 31-32 «Omnis sexus»] subi. O 32 est] con! propter atramenti macutam A 33 pascha- te] pascha DHRSTa pascha' O pascha 1C pasch' V 34 duxerint] duxerit A dixerint UV 25 subditis eligere] inv. S 2-6 Utrum ". communi] (er. supra. p. 3,7-12) Utrum error sit 37 tenetur] tenentur CRS 37 adhuc] i. m. S 37 ipsum] ipsam a 38 proprio] om. H dicere quod rite absolutus teneatur iterum confiteri U Utrum error sit dicere quod vere 40 quasi] non DH non sed in quasi (1) corr.1 F non sed exp. et quasi i. m. O 40 post] poenitens et confessus, rite absolutus ab eo qui potest eum absolvere de gratia et ex postea CDHORSTVa 41 ratio ista] inv. CDHORSTUVa 42 quemquam] -quam sup. privilegio speciali, teneatur eadem peccata iam illi confessa iterato confiteri illi cui tenetur lin. U 43 proprius] prius D 46 sic. Dicere] i. m. T 46 aliquid] aliquod H confiteri de iure communi ex illo statuto generali, Extravaganti de poenitentia et remissione 46 oritur] -ur addo R 48 tenetur] tenentur C tenentur 1 (tenr) HS (tentur) R «Omnis utriusque sexus» S 10 ei ". confiteri] om. (ham.) CDHORS om. (ham.) sed i. 48-49 quibusdam] quibus H -dam sup. lin. O 49 Ergo] om. HOT m. T 11 «Omnis ." sexus»] subi. I 16 ad] om. V ser. sed exp. T 17 contritio] et addo S 22 peccato] pecca- lac. to S 23 ullo] nullo HORSTUV 26 HIERON., Epist. 84 (PL 22,748, n. 6); cf. GRATIANUS, Decretum, II, C. XXXIII, q. 3 (De poeniten/ia), dist. I, c.72 (ed. A. FRIEDBERG, I, 1179); PL 187,1548A). 9-10 cr. ibid. 19-20 Gai., IV, 9. 30-34 GREGORIUSIX, Decretales, V, tit. 38, c. 12 (ed. A. FRIEDBERG,2, 887-888). 6 QUODLIBET X QUAESTIO I 7 Christo instituente ea, nequaquam autem ab aliquo statuto humano. T 123" Quantumcumque ergo ab homine statuat ur quod sacramentum aliquod I a proprio sacerdote administretur, si tamen ab alio qui potest ipsum I Dicendum ad hoc, quod ista quaestio particularis est et formata in casu Bad. 3 administrare, administretur, efficaciam suam habet perfectam, et nullam 75 particulari sed alia consimilis posset formari magis generalis, quae talis efficaciam apponi t iterata administratio propter hominis generale statu- 55 est: utrum scilicet error sit dicere quod vere poenitens et confessus et rite tum. Sed nulla potest esse tentio ad sacramenti alicuius iterationem, nisi absolutus ab eo qui potest illum absolvere, teneatur eadem peccata alteri I R 192' iteratio apponat aliquid efficaciae. Ergo etc. confiteri. Quam quaestionem secundam quidam religiosi quibus conces- Quinto sic. Ad confitendum pej:catum quod non est, nemo potest sum fuit in privilegio a felicis recordationis Martino papa quod plenam obligari, quia generale statutum «Om n is u tri us q ue sex us» nemi- 80 haberent facultatem audiendi confessiones et absolvendi confitentes nem obligat ad confitendum aliud quam peccata sua, quae scilicet habet 60 eisdem, determi-Inantes apud se in partem affirmativam, transformave- D 252 in conscientia. Cum igitur peccata de quibus homo vere poeni tens est et runt eam in propositionem affirmativam talem: «Quod vere poenitens et S 89"' rite confessus, et absolutus ab eo I qui potest eum absolvere, non sunt, sed confessus, rite absolutus ab eo qui potest, I teneatur eadem peccata alteri V 186' iam deleta sunt, ergo etc. confiteri, error est». Et re vera talis propositio, quia est propositio iuris Sexto sic. «Princeps habet omnia iura in scrinia pectoris sui» (C o n s t i- 85 universalis et legis positivae, vera debet iudicari prima fronte, prout t u t i o de testamentis, scilicet «O m n i um»). Quare, quando aliquibus 65 regulariter et in pluribus habet veritatem, quia regulariter et in pluribus concedit potestatem liberam audiendi confessiones et absolvendi illos qui hactenus confessis vera est. in hoc aliis erant obligati, hoc sciens et prudens contra ius alterius facit. I Quaestio autem iam proposita in casu particulari magis particularis est Bad. ~ Sed sciens et prudens ius quod debetur uni, non confert alii, nisi hoc et potest a determinantibus eam in partem negativam transformari in auferat ab illo cui debebatur primo. Ergo etc. 90 propositionem negativam dictae propositioni affirmativae quodam mo- U 192"' I Contra. Non est erroneum dicere quod aliquis teneatur ex praecepto 70 do oppositam, talem: «Quod vere poeni tens et confessus rite, absolutus C 73" papae ad I illud quod est per se licitum. Per se licitum est quod confessus ab eo qui potest de gratia et ex privilegio speciali, non tenea-Itur eadem Zucc. H 91'} uni, eadem libere vel ex proprio voto confiteatur alteri. Ergo etc. peccata alteri confiterilcui de iure communi tenetur confiteri ex illo statuto «O m n i s u t r i u s q u e s e x u s», error est; immo quod teneatur, 95 error non est». De proposita igitur quaestione investigandum I quid sentiendum sit, et 078"' similiter de propositione ex illa transformata. ACDHORSTUVa 51 nequaquam] numquam R 51 ab] ad S 51 statuto] instituente CDHORSTVa 52 statuatur] instituatur CDHORSTVa 53 administretur] efficaciam... perfectam addo ACDHORSTUVa sed dei. H 53-54 si ... administretur] om. (ham.) F 53 ipsum] eum CDHRSTV 95 propter] per sed exp. et propter i. m. O 54 suam habet] inv. CDHORSTVa 56 tentio] 74 est] om. sed i. m. O 75 consimilis]cum similis V 77 illum] eum CDHORSTVa ((er. A. BLAISE, Lexicon Latinitatis Medii Aevi (Corpus Christianorum. Continuatio Mediae- 78 secundam] sup. lin. S sive (?) U 79 fuit in privilegio] in privilegio fuit T valis), Turnholti, 1975, p. 907: «tentio (tensio) (post-c\.)-\.juridiction») tensio A censio 80 facultatem] potestatem CDEHORSTUVa 80 absolvendi]absolventes DEH ser. sed DHRVa 57 aliquid] aliquod DH aliquod sed aliquid i. m. O 59 «Omnis ... sexus»] absolvendi i. m. F 80 confitentes] ser. sed exp. et poenitentes i. m. T poenitentes RV subi. AOT 60 aliud] aliquod H 60-61 habet in conscientia] in conscientia habet R 81 eisdem] quia addo RV quia addo sup. lin. T 81 apud] ap sed apud i. m. O IO scilicet]scilicet?(.!) DO id (?) est(?) CS om. Ha 1'. RV 65 «Omnium»] Omni ER 83-84 alteri confiteri] inv. T 84 quia est propositio] om. (l!Om.) sed est R 86 regulari- Bonum (?) H Omnem a 65 quando] cum H 66 potestatem liberam] inv. ter'l regularibus CDHORSTV 86 regulariter2] regularibus sed in regulariter corI'. T CDHORSTUVa 69 debebatur] debeatur CDHORVa 71 Per se licitum] om. 91 oppositam) oppositum H 92 de]ex S 92 ex] om. S 93 de ... tenetur] tenetur de (ham.) R 72 eadem]eidem CDHORSTV iure communi T 94 «Omnis ... sexus»] subi. O 94 error] eror sed in error co,.,. C 96 igitur] om. C 97 transformata] formata S 58-61 cr. ibid. 64-65 Non inveni, sed er. GoFFR. DE TRANO,Summa in Titu/os Deeretalium (p. 13, n. 38). 93-94 cr. GREGORIUS IX, Decreta/es, V, tit. 38, c. 12 (ed. A. FRIEDBERG, 2, 887-888). 8 QUODLIBET X QUAESTIO I 9 Bad. 396vX I Dico ergo ad quaestionem hanc sine praeiudicio et sub protestatione paenitentiae. Si enim ex natura sacramenti paenitentiae repugnaret ei alias in quaestione quadam alia mota super dicto privilegio in quodam iteratio circa eadem peccata confitenda, tunc ex devotione et libera alio nostro Q u o I i b e t, dico igitur, praehabita dicta protestatione, ad 00 voluntate, ut quis citius I veniam consequatur, nullo modo esset licitum T 123' A 160" quaestionem quod aliud est I teneri eadem peccata semel confessa iterum J 25 pluries vel pluribus confiteri eadem peccata vel semetipsum ex voto confiteri ex aliquo statuto de pluribus vel pluries confitendo eadem ,j obligare ad hoc, sicut nec iterum baptizari; cuius contrarium declaravi- peccata, et aliud est teneri eadem peccata uni confessa ex gratia sive mus in alio Q u o I i b e t et tenet consuetudo ecclesiae. privilegio speciali, alteri confiteri ex statuto generali de confitendo uni. Verumtamen sciendum quod statuens pluries vel pluribus eadem Si enim secundum primum modum formetur quaestio, utrum scilicet 5 peccata esse confitenda hoc potest statuere ex duplici intenti an e sive error sit dicere quod aliquis teneatur directe eadem peccata pluries vel 30 causa aut ratione. Uno modo intendendo hoc statuere propter causam pluribus confiteri ex statuto generali vel praecepto, hoc non est aliud seu rationem acceptam ex parte ipsius sacramenti, scilicet propter quaerere quam quaerere an hoc statui possit. infirmitatem sacramenti et debilitatem, quasi scilicet sit elementum Et dicunt aliqui quod non, quia pluries vel pluribus eadem peccata infirmum et debile ad effectum suum principalem causandum I in C 73'" confiteri est in consilio tantum, et quae sunt consilii, non cadunt sub \o poenitente nisi pluries vel a pluribus administretur, super quo formata est praecepto. Sed ratio haec non valet: quantumque enim aliquid sit in 35 prima ratio praeposita. Alio modo intendendo hoc statuere propter consilio tantum quantum est ex se et natura sua, si causa subsit sive ratio, causam seu rationem acceptam ex parte ipsius peccati, scilicet in bene potest cadere sub praecepto. Continere .enim et non nubere de detestatio nem eius et I in poenam committentis ipsum atque in cautelam ZucC. cetero, quantum est ex se, in consilio est, ex causa tamen bene cadit sub cavendi ipsum. j ..•.. praecepto, secundum quod contra occisores uxorum suarum statutum 15 I Primo modo dico quod illud statui non potest et est error dicere quod est in poenam, XXXlIIa, q.e 2a, cap.o «Admonere», quod de cetero non 40 ex illa causa aliquis teneatur eadem peccata pluries veli pluribus confiteri. H 91' S 89'" ducant I uxores nec ducere possunt, et secundum quod ex causa virgini Secundo autem modo videtur mihi quod bene possit statui et non est U 192'" professae I posset praecipere papa ut nuberet. error dicere quod ex huiusmodi statuto aliquis teneatur directe eadem Dico igitur quod si causa rationalis subsit, quod statui potest pluries peccata pluribus vel pluries confiteri, puta quod in detestatio nem vitii vel pluribus eadem peccata esse confitenda, et ita quod ad hoc aliquis 20 Sodomiae et ut fortius arceantur homines ab hoc crimine, statuatur directe teneretur, hoc in aliquo repugnat virtuti et efficaciae sacramenti 45 generali statuto quod quicumque committat vitium Sodomiae, pluries sive pluribus teneatur idem vitium confiteri. ACDHORSTUVa ACDHORSTUVa 98 et] sup. lin.? I 99 alias] ·s con! propter atramenli maculam A 00 protestatione] non intendendi exponere in hoc privilegium Martini papae super quo quaestio mota est, sed 22 Si ... poenitentiae] om. (ham.) V 23 circa] secundum sed exp. et circa i.l11. O super ipsa quaestione proponendi opinionem quae mihi magis videtur esse consona litterae 23 tunc] nec addo sed exp. A 24 nullo] ullo AHOPRSUV 25 pluribus] eadem peccata dicti privile~ii, supponendo verba eius esse plana, secundum quod declaravi et protestatus esse confitenda (cf. inJi'a, lin. 28·29 sed exp. et de/o A 25 semetipsum] se· con[. C sum addo sed dei. et va· eat addo i. m. man. corr. A 00 igitur] ergo HO 00 dicta] om. C 26 sicut] sic H 26 baptizari] nec addo S 28 Verumtamen sciendum] 0111. R 3 ex gratia] om. RV scr. sed exp. T 5 enim] om. R 4 uni] om. O 6 error sit] 28 pluries vel pluribus] inI'. RVa 31·32 scilicet ... sacramenti] 0111. (hol11.) O inv.ORV 6 peccata] per addo DHOT 8 statui possit] inI'. CDHORSVa statui et 32 quasi] cum CRSV 32 sit] 0111.RV 33 infirmum] infimum H 33 infirmum et possit i. m. post statui S 9 pluries vel pluribus] inI'. RVa IO est] inest H 0111.U debile] inI'. T 33 causandum] causandi R 34 a] om. O 34 est] sup. /in. R I I ratio haec] inI'. C 1I aliquid] aliquod DHT aliquod sed aliquid i. m. O 12 tantum] 35 ratio] 0111.S 35 praeposita] proposita HU 35 intendendo] intendo H intenden· tamen RTVa 13·14 de cetero] decreto sed exp. et de cetero i. m. D 15 uxorum] ux sed , I dum de S 39 dico] dicitur S 40 teneatur· ... peccata] eadem peccata teneatur T uxorum i. m. O 16 «Admonere»] sub/o O «Amovere» HOR Va I 6 de cetero] decreto I 40 confiteri] 0111.DH i. m. O 41 videtur] utrum sed videtur i. m. C 42 huiusmodi] sed in de cetero corr. D 17 possunt] possint T 18 professae] om. R i. m. O ,. i huius R 42 teneatur] tenetur H teneretur? D 43 pluribus vel pluries] inI'. Sa 44 et 19 potest] possit DHORSTVa posset CO 19·20 pluries vel pluribus] RSVa 20 esse i ut] vel R 44 Sodomiae] Sodomiticum DHOa 46 teneatur] teneantur D 46 idem] confitenda] inI'. R V 20 hoc] quod addo O id. H 99·00 Cf. HENR.DE GAND., Quod/. VII, q.24(ed. 1518, f. 279vz; ed. 1613, I, f.418vb.428Vb). 26·27 HENR. DE GAND., Quod/. VII, q.22 (ed. 1518, f. 273vz.275'D; ed. 1613, I, f. 413"· 15·17 GRATIANUS,Decretul11, II, C. XXXIII, q.2, c.8 (ed. A. FRIEDBERG, I, 1152·1153: 415'b). PL 187, 1513B). IO QUODLIBET X QUAESTIO I Il Bad. 396vY I Si vero secundum modum secundum formetur quaestio: utrum scilicet cundum I enim quod dicitur in illo statuto «Omnis utriusque S90" error sit dicere quod aliquis teneatur eadem peccata pluries vel pluribus 70 s e x us», «Sacerdos autem sit discretus et cau-Itus, et more prudentis Bad. 3 confiteri, semel uni ex gratia et privilegio, alteri vero ex statuto sive medici superinfundat vinum et oleum vulneribus sauciati diligenter inqui- praecepto, ut directe non teneatur confiteri ea nisi uni et semel, super hoc 50 rens de peccatis et de peccati circumstant iis, quibus prudenter intelligat mota est quaestio proposita. quale ei debeat consilium et cuiusmodi I remedium adhibere, diversis R 192 Et videtur mihi esse distinguendum quod huiusmodi statutum sive experimet1/is utendo ad sanandum aegrotum». Unde si intelligat iteratam praeceptum aut est praecedens confessionem factam ex gratia et privile- 75 confessionem propter maiorem verecundiam vel aliquid aliud con fesso gio aut est sequens eam. esse magis medicinaJem, illam poterit ei in satisfactio-lnem praecipere V 186' Si vero intelligatur praeceptum sequi confessionem factam uni ex 55 atque iniungere, quam et ille humiliter debet suscipere, quia, ut de 078" gratia et privilegio, dico quod ibi non habet locum generale statutum, I confessa dicitur ibidem, «iniunctam sibi poeni tentiam pro viribus stu- Bad. 396vZ quia esset contra singulares personas, etsi praeceptum. I Sed dicunt I aliqui D 252'" deat implere». Licet enim iterare confessionem, sicut ieiunare et peregri- quod nec ab aliquo superiori posset praecipi simpliciter sine statuto 80 nari, simpliciter consilii sunt, non praecepti, ex causa tamen et in poenam A 160'" talibus sic confessis et absolutis, quod eadem iterato alteri I confiterentur, satisfactoriam I pro peccato iam confessa bene potest quodlibet illorum l.ucc. immo quod hoc non pertinet nisi ad consilium et liberam voluntatem. 60 secundum arbitrium confessoris I praecipi et sic cadere sub praecepto in H 91' Quod verum est simpliciter et absolute loquendo, et non apparente causa hoc casu. rationabili propter quam tale quid praecipiendum sit. Verumtamen si I Si autem praeceptum sive statutum intelligatur praecedere confessio- Bad.: causa rationabilis praecipiendi hoc occurrat, ut mihi videtur, bene potest 85 nem factam uni ex gratia privilegii, in hoc casu proposita est quaestio U 193" praecipi ut scilicet confessus uni et I absolutus ab eo iterato teneatur referendo intentum ad privilegium domini Martini concessum quibus- eadem confiteri < alteri> et ab ipso absolvi, puta si confessor primus 65 dam religiosis de audiendis confessionibus. Dominus enim Innocentius percipiat quod confesso et absoluto non sit utilior satisfactio iniungenda pa pa IlIUS primo statuit generaliter et praecepit in generali concilio quam iterata confessio eorundem peccatorum. In hoc enim casu potest et contenta in « O m n i s u t r i u s q u e s e x u s», in quo erat praeceptum et debet illi praecipere iteratam confessionem eorundem peccatorum. Se- 90 statutum ut generale ius et commune, quod saltem semel in anno confitendum esset a quolibet uni omnia sua peccata, et dimisit in libera voluntate confitentis confiteri eadem peccata pluries suo proprio sacer- ACDHORSTUVa i\CDHORSTUVa 50 non] sup. lin. U 51 mota] i. m. man. eorr. A 52 sive] vel R 53 confessionem factam] confessionem sed dei., et confessionem facturam (?) i. m. manu eorr. (?) sed eras. (?) A 55 sequi] om.? H 55 uni] om. R V 56 et priv\legio] om. T 69 enim] igitur(?) sed exp. et enim i. m. O 69 illo statuto] inv. CDHOVRSTVa 56 quod] autem H 57 singulares] saeculares R Va a scr. sed exp. et saeculares i. m. T 69-70 «Omnis ... sexus»] subi. ACOSU 71 sauciati] sauciatis CDHORSTV 57 personas] sed addo R V 57 etsi ... Sed] Et sed exp. et dei. et etsi ... Sed i. m. man. 72 peccati] peccatorum H 73 cuiusmodi] cuius(?) H 73 remedium] om. H eorr. A 57 praeceptum] sit addo a 57 praeceptum. Sed] scr. sed dei. S 58 sine] 73 adhibere] adhiberi DHO 76 utendo] intendo R 76 aliquid] aliud H 76 illam] eis H 57 sine statuto] sive statui simpliciter sed sive statui dei. et simpliciter exp. (?) et illa!? R 76-77 praecipere atque iniungere] inv. RV 77 atque] et CDHROa om. S et sine statuto i. m. man. eorr. A 59 alteri] alicuius R 61 loquendo] i. m. T i. m.? T 77 ini ungere] om. S 77 quam] om. CDHORSTVa 78 sibi] igitur H 61 apparente] agente R 62 rationabili] rationali H 62 praecipiendum] percipiendum S 80 non praecepti) om. R 81 illorum] eorum CDHORSTVa 82 arbitrium ... et] 62 sit] est CDHOS est sed exp. et sit sup. lin. T 63 rationabilis] rationalis DHOST i.lIl. O 87 cadere] eadem SH eadem sed dei. et cadere i. 111. U eadem 'sed exp. et cadere 63 praecipiendi hoc occurrat] occurrat praecipiendi hoc R V 65 < alteri>] (cf. supra, i. m. S eadem sed in cadere eorr. CO cadere eadem sed eadem exp. V 83 casu] cau? vel p.7, 77) alteri a 66 percipiat] praecipiat sed in percipiat eorr.? A 66 con fesso] tali? R 85 factam uni] inv. S 86 privilegium] intentum(?) sed exp. et privilegium confessio H 66 absoluto] absolutio H absolutio? (absol'o) O 66 sit] fit D i. m. T 87 audiendis confessionibus] inv. CDHORSTVa 88 pa pa] om. C 88 prae- 67 eorundem] earundam S 67-68 In ... peccatorum] om. (ham.) T 68 eorundem] cepit] praecepti(?) H 89 contenta] -a eonf. propter JlSSuram in folia A contento earundem S 68 peccatorum] In hoc enim casu potest et debet illi praecipere addo CDHRSTVa 89 «Omnis ... sexus»] sublin. HOT 90 ut] in sed exp. et ut sup. (homoeoeeph.) sed dei. et va- cat sup. lin. S lin. V 91 sua peccata] inv. ORVa 92 proprio] propria O 68-74 GREGORIUS IX, Decretales, V, tit. 38, C. 12 (ed. A. FRIEDBERG, II, 887-888). 87-(p. 12,)94 Cr. ibid. 12 QUODLIBET X QUAESTIO I 13 doti vel habenti potestatem de illius consensu, si vellet, et non confitendi religiosis non teneantur eadem peccata confiteri suis propriis sacerdoti- iterum eadem neque pluries neque pluribus, si nollet. Sed quia non bus, quia confessi illis religiosis non minus manent obligati ad confiten- T 123'" vacabat sacerdotibus curatis audire I confessionem pluries de eisdem 95 20 dum peccata illis confessa suis propriis sacerdotibus quam erant prius- peccatis, nec erat alicui concessa potestas audiendi confessiones subdito- quam ea illis erant confessa. C 73" rum cu-Iratis sine illorum consensu, quem saepius subditi volentes pluries Et tenent dicti religiosi quod per eorum privilegium infringitur circa Zucc. confiteri non potuerunt de facili impetrare, idcirco, ut puto, non tam in confitentes sibi debitum sive obligatio illius statuti « O m n i s u t r i u s- favorem religiosorum qmlm confitentium eis, concessit postmodum q u e s e x u s» quantum ad hoc quod confes-Isa eis non oportet iterum H 92" religiosis dominus papa Martinus plenam potestatem audiendi confessio- ()() 25 sacerdotibus parochialibus confiteri, dicentes quod hoc clarum est eis nec nes et absolvendi et iniungendi poenitentias salutares quibuscumque qui dubitant in eo. et quod nemo debet de hoc dubitare, nec moveri debet vellent ad eos accedere, neminem cogendo per praeceptum aut statutum aliquis propter illos qui dicunt contrarium, praelatos scilicet et alios qui ad confitendum illis, sed hoc in libera potestate quorumlibet relinquen- tenent quod per illud privilegium nullo modo infringitur obligatio I D 252 do. Et sic statutum illud genera le «Omnis utriusque sexus» non contenta in illo statuto generali. U 193'" est de iterando confessionem eorundem peccatorum directe I et per se, etsi 5 30 Sed quaero quomodo hoc est eis clarum et certum: an ex forma indirecte et per accidens, si poeni tens scilicet prius confiteatur religioso verborum privilegii an ex assecuratione quam habent super hoc a privilegiato quam suo sacerdoti. domino papa. Bad. 397'B I Sed sic intelligendo statutum generale praecessisse et privilegium Domi- Si primo modo, hoc dicere personis litteratis valde mirabile est, cum ni Martini subsecutum fuisse, ad dissolutionem quaestionis restat investi- non sit aliquis ita simplex, dum tamen grammaticae noverit litteras, quin 079" gare an per illud privilegium subtrahitur vel suspenditur I obligatio illius IO 35 ei viso ordine verborum sicut iacent in privilegio statim prima facie statuti generalis, ut scilicet confitentes dictis religiosis a debito contento apparet quod dictum statutum generale per privilegium non tollitur nec in dicto statuto de confitendo semel in anno suo proprio sacerdoti omnia infringitur in aliquo, immo potius confirmatur et conservatur. peccata sua sint absoluti, an non, sed aeque manet ipsum debitum ex Non infringitur, quia per nullum privilegium infringitur ius commune, statuto sive obligatio cum privilegio praedicto et sine eo, quia si primo nisi in privilegio exprimatur c1ausula de non obstante eo quod est R 90'" modo, sic in rei veritate error esset dicere quod confessi dictis relligiosis 15 40 contentum in iure communi, nisi forte tale quid per privilegium conceda- teneantur eadem peccata confiteri suis propriis sacerdotibus, si vero tur aliquibus quod non simul possunt obtinere illi quibus debebatur de A 161" secundo modo, I sic procul dubio error est dicere quod confessi dictis iure communi: puta si sacerdotes parochiales de iure communi debent percipere decimas novalium provenientium in suis parochiis, et quibus- ACDHORSTUVa dam religiosis conceditur quod percipiant novalia ubi percipiunt vetera, ACDHORSTUVa 94 neque'] nec RVa 94 neque2] nec RVa 96 alicui] i. m. O 96 confessiones] confessionem RV 97 sine] sive H 97 sine] suis sed prius(?) nisi postea(?) sine i. m. O 97 quem] qui sed quem sup. lin. C qui(?) sed exp. et quem i. m. T 18 non] vero D 18-19 suis sacerdotibus] propriis sacerdotibus suis R 20 erant] 98 potuerunt] poterunt CSHO 99 eis] ei? R 00 plenam] pluram? (pl'am) sed plenam erat R 20-21 priusquam] prius quando RVa 21 erant] i. m. T 21 ea] peccata(?) i. m. C 3 sed] in(?) addo D 3 potestate] voluntate R Va 4 generale] om. R V addo i. m. T 21 illis] non addo ACDHORSTUV 22 tenent] tenentur sed in tenent 4 "Omnis ... sexus»] subi. OTU 4-5 non est ... ] Nota i. m. A 6 scilicet] autem C eras(?) A 23 sive] seu CDHORSTUVa 23 statuti] generalis addo CDHRSTVa quae vel autem? S 6 confiteatur] confitebatur S 8 et] iter. sup. lin. C IO subtrahi- 23-24 "Omnis ... sexus»] subi. ACOTU 24-25 quantum ... confiteri] i. m. sup., man. tur vel suspenditur] inv. T II scilicet] om. O 12 semel ... sacerdoti] proprio sacerdoti cor. A 24 oportet] debet HO debent sed dei. et oportet ser. S 26 et] ser. sed exp. T semel in anno RVa 12 suo] om. CDHORSTVa 13 ex] i. m. S 14 sive] sine H 26 debet de hoc] de hoc debet RVa 25 est eis] inv. T 31 privilegii] om. RV ser. sed 14 cum] ex sed cum i. m. O 14 praedicto] praedicti R 15 rei] re sed exp. et rei i. m. O exp.? T 33 valde mirabile est] derisio magna est sed dei. et valde mirabile est i. m. man. 15 esset] erat S 15 dictis] istis(?) sed exp. et dictis i. m. T 16 eadem] ea O corr. A 37 in aliquo] i. m. man. eorr. A 38 quia ... infringitur] om. (ham.) C 16 eadem peccata] iterum peccata eadem addo R iterum addo Va iterum addo i. m. T 41 quod] ut C 41 simul possunt] inv. CDHORSTVa 42 si] non V 42 de ... 16 suis] om. R 16-19 si ... sacerdotibus] om. (ham.) C 17 dictis] edictis? V debent] debent de iure communi CHORSUVa 42 communi] ut addo sup. lin. U 43 percipere] om. DHOSV i. m. CF 44 percipiunt] percipiant sed in percipiunt eorr. C 4-7 Cr. ibid. 23-24 Cf. ibid. 14 QUODLIBET X QUAESTIO I 15 U 193" maxime de terris quas propriis manibus excolunt, I per tale privilegium 45 70 quia non possunt semper esse praesentes illis I ad eorum confessiones H 92" bene infringitur debitum ex iure communi. Non sic autem contingit in audiendas, large est interpretandum, quod scilicet non oportet eos reverti proposito, quia bene stant simul, quod eadem peccata quae primo ad suos superiores propter eadem confitenda, et sic derogat iuri communi confitentur religiosis ex gratia, iterato confiteantur propriis sacerdotibus «O m n i s u t r i u s q u e s e x u s», quia non est ibi c1ausula illa « Volumus Bad. 397vB ex de-Ibito. autem», quae ipsum salvaret. Unde dicunt alii quod si non adderetur illa c1ausula: « Volumus autem 50 75 I Sed quidquid sit de hoc, luce clarius est quod per hanc c1ausulam « Vo-I Bad. 3! A 161d quod hi qui fratribus confitebuntur eisdem, suis parochialibus confiteri lum us » etc. statutum illud confirmatur et in suo robore conservatur. saltem semel in anno prout generale concilium statuit, nihilominus tenean- Unde et ad is'tud debitum solvendum suis propriis sacerdotibus praecepit tur », tamen nullo modo illud privilegium derogaret statuto generali, et dominus Martinus in fine privilegii dictis religiosis quod con fessos sibi ad hoc ideo quia illud privilegium quoad audiendum confessiones subdito- hoc exhortentur. Qualiter autem dicta c1ausula non potest infringi per rum invitis praelatis praeiudiciale est praelatis, et privilegium datum in 55 80 aliquas rationes, quin quantum est de plano litterae conservet illud C 73" praeiudicium aliorum I stricte est interpretandum, ut Ex tr a v a g a n t i de generale statutum, de hoc satis disputatum est in alio Q u o Ii b e t. decimis, cap.o I° «Tua», quod notatur de usu pallii in prima Glossa. Si vero dicant dicti religiosi quod clarum et certum est eis privilegium R 192" Quod autem in praeiudicium praelatorum I sit dictum privilegium, patet ex assecuratione quam habent a domino papa, e contra dicunt praelati T 124" ex hoc quod per ipsum religiosi dantur in coad-liutores curatis, ipsis quod multo magis assecurati sunt ab eodem, et cum series litterae invitis et valentibus exercere suum officium in propria persona. Quod 60 85 omnino, ut apparet prima facie, pro intentione praelatorum est, de qua S 60" multum I est eis praeiudiciale, licet esset in favorem pro quanto non nostrum non est iudicare nisi quatenus per litteram exprimitur, ut mihi sufficerent audire pluries confessiones suorum subditorum, et pro tanto videtur, magis certi debent I esse de intentione sua circa intellectum U 193' large esset interpretandum, secundum quod large interpretatur privile- privilegii dicti quam ipsi religiosi, nec ducere intellectum eius in dubium, I Bad.3! Zucc. 133" gium illud praelato-I rum de eligendo sibi confessores, E x t r a v a g a n t i sed dicere quod nullo modo obstat privilegium quin confessi religiosis de poenitentia et remissione «N e p r o d i Ia t i o n e», in hoc scilicet 65 90 eadem debent confiteri iterum suis sacerdotibus. Quoad hoc enim licet O 79" quod licet aliquando contenti erant sub prima I c1ausula illius statuti « O m n i s u t r i u s q u e s e x u s», ut infra videbitur in 4" quaestione, tamen propter illud eorum privilegium, quamvis in eo non exprimatur, V 187" non obstante illa c1ausula, eo quod est in favorem praelatorum datum I ACDHORSTUVa ACDHORSTUVa 70 esse ... illis] illis esse praesentes RVa 71 non] 0111.DS 71 eos] eas D 72 suos] suo H 73 «Omnis ... sexus»] subi. DC)T 73 ubi c1ausula] nisi(?) regula(?) sed ibi 46 bene] om. CDHORSTV 47 primo] prius RVa 47-48 primo confitentur] inv. c1ausula i. 111. O 73-74 «Volumus autem»] subi. DOV 76 etc.] autem CHORSTVa RVa 48 confitentur] confiteantur H 50 autem] 0111.H 50-53 «Volumus '" 77 Unde] con! O 77 solvendum] om. RV 78 privilegii] privilegiis O 78-79 sibi ad teneantur»] subi. CRT 51 hi] ii O 51 paroc'hialibus] sacerdotibus addo R Va sacerdo- hoc] ad hoc sibi R 79 exhortentur] exhortarentur RVa ser. sed in exhortarentur tibus addo i. m. T i. m. a 52 generale] om. T 53 tamen] cum i. m. HS in addo C I11Ut.T 80 aliquas] alias a 80 rationes] om. CDORSTVa 80 quantum] quanto sed 53 modo] om. CDHOST 53 privilegium] ad audiendum addo DHT addo sed dei. O in quantum corr. S 80 quantum) quanto sed in quantum corr. S 80 conservet] 56 aliorum] aliquorum H quorum sed in aliquorum mut. U eorum R 56 stricte] conservat S 80 illud] istud S 83 quod] qui RV 84 quod multo] om. O con! U 57 «Tua»] subi. OT 57 quod'] et S 57 prima) propria R 59 dantur] 84 series) lac. R 85 omnino] om. V 85 facie] fronte S 85 est] i. m. man. corr. A i. m. sed ante religiosi inser. C 60 Quod] Quia DHO 60 suum officium] inv. R 86 quatenus] quantum S 86 exprimitur] exsequendum(?) sed dei. et exprimitur i. m. 62 sufficerent] eis addo CDHORSTV 62 tanto] causato(?) H 65 «Ne ... dilatione»] man. corr. A 87 debent] dicunt sed exp. et debent SIIb. lin. U 88 privilegii dicti] inv. subi. COS 66 sub ... c1ausula] 0111.R 67 «Omnis ... sexus»] subi. COTU 69 est] CDHORSTVa 88 dicti quam] scr. sed signis inversionis inv.? U 88 religiosi] reli- cum U 69 datum] om. H giose R 89 dicere] dices CDHORSTUVa 90 iterum] om. S 90 enim] om. BHV ser. sed non sup. lin. C 50-53 MARTINUSIV, Bul/a « Ad fructus uberes» (Chart. Univ. Paris., I, p.592 (n. 508)). 55-56 Cr. GREGORIUS IX, Decretales, III, tit. 30, C. 25 (ed. A. FRIEDBERG,2, 564). 57 Cr. 72-73 Cr. (ed. A. FRIEDBERG, 2, 887-888). 73-74 MARTINUSIV, Bul/a « Ad fructus GREGORIUSIX, Decretales, una CUI11 lossis, I, tit. 8, c.4 (ed. Romae, 1582, p. 221 k 55). G ubere.p>(Chart. Uni,'. Paris., I, p. 592 (n. 508)). 75-76 cr. ibid. 79-81 Cf. HENR. DE 63-(p. 15,) 74 Cr. ID., Decretales, V, tit. 38, C. 12 (ed. A. FRIEDBERG,2, 889). 64-65 Cr. GAND., Quodl. VII, q. 24 (ed. 1518, r. 277vT_287vs; ed. 1613, I, r.418vb-428Vb). ihid. (ed. A. FRIEDBERG,2, 887-888). 66 cr. infra, p.52,66-71. 16 QUODLIBET X QUAESTtO I 17 praelatis iudicare de privilegio, unde E x t r a v a g a n t i de iudiciis 15 Unde mirum est quod, secundum quod dicitur, aliqui religiosi propter « C u m ve n i s s e n t», super illud «Cum super privi/egiis Sedis Apostoli- regularem veritatem illius I propositionis universalis volunt falsificare C 74" cae causa vertitur, nolumus de ipsis per alios iudicari», dicit G los s a: suam oppositam particularem negativam, volentes includere sive invol- «Sed numquid incident er potest alius cognoscere quam papa? », et subdit vere sub veritate illius universalis affirmativae regulariter verae veritatem respondendo: «Si verba sunI manifesta, iudex pOlest dicere: «Non obstat 95 huius affirmativae particularis: «Quod vere poeni tens et confessus, rite privi/egium», Extravaganti defide instrumentorum «Acce- 20 absolutus ab eo qui potest ex gratia privilegii, teneatur eadem peccata p im us» .. hoc autem· habet locum cum verba privilegii obscura sunt et confiteri alteri cui tenetur confiteri de iure communi, error», et dirigentes ambigua: tunc eius est interpretari, cuius est condere». intentionem suam ad I confessum sibi ipsis et absolutum ab eis virtute O 79" Est etiam absque dubio praelatorum intentio magis tuta, quia nullum privilegii domini Martini et ad sacerdotem curatum cui tenetur confiteri D 252"' est periculum, immo est proficuum semel confessum uni in bona I 00 de iure communi illius statuti «O m n i s u t r i u s q u e s e x u s», quasi devotione confiteri alteri, magnum autem esset animarum periculum 25 revocatum esset per illud privilegium, et non salvatum in ipso. Unde confessa religiosis non confiteri iterato suo proprio sacerdoti, si forte inducunt in probationem intentionis I suae testimonium 17 magistrorum T 124" privilegium non infringeret ius commune generalis statuti. in theologia, ut dicitur, qui sigillaverunt eis in quadam littera illam Bad. 397vE I Sic ergo dico quod cum veritate regulari illius propositionis universalis universalem affirmativam veram esse tamquam regula rem, I cum tamen, U 194" Zucc. 133"' quae est legis positivae: «Quod vere paenitens et confessus, I rite 5 ut credo, non concederent requisiti illam particularem affirmativam esse S 90"' absolutus ab eo qui potest, te-Ineatur eadem peccata alteri confiteri, error 30 veram. In quo multum dictis magistris iniuriantur, falsitatem eis impo- est», simul stat veritas illius propositionis negativae particularis opposi- nentes et tali I intentione dictam litteram impetrantes, cum I numquam A 161" Bad. 3~ tae quae est legis directivae: «Quod vere paenitens et confessus, rite fuerit intentio eorum aliquid de propositione particulari aut pertinenti- absolutus ab eo qui potest ex gratia privilegii, non teneatur eadem bus ad illorum privilegium iudicare nec de illis aliquid cogitabant, ut a peccata confiteri alteri cui tenetur de iure communi, quod non revocat ur IO pluribus eorum intellexi, qui hoc propriis vocibus testificati sunt coram sed salvatur in privilegio, error est; immo dicere quod teneatur, non est 35 quattuor episcopis, congregati una cum pluribus aliis magistris nunc actu error». Sunt simul verae sicut istae duae: «Omni depositori gladius suus regentibus, tam religiosis quam saecularibus, inter quos ego unus eram, H 92" reddendus est»; «Depositori facto furibunda gladius I suus non est reddendus». ACDHORSTUVa ACDHORSTUVa 15 aliqui] dicti sed delo et aliqui i. m. man. corI'. A 16 universalis] propositionis CDHORSTUVa 18 regulariterj regularis CDHOS 18 vere] om. H 19 et] 91-92 unde ... venissent»] subI. R 92 «Cum venissent»] subI. RTOV 92 «Cum ... om. R 20 privilegii] non addo CRV non addo i. m. T 21 confiteri alteri] inv. O privilegiis] subt. TO 92 Venissent] Venisset R V 92 Sedis] secundum U secundum sed 21 tenetur] teneatur sed iII tenentur mut. S Deus sed exp. eI tenetur i. m. T denr sed in det. et Sedis i. m. O 93 nolumus] om. R volumus OV 93 GlossaJ Gregorius R tenentur i. m. O 21 confiteri2] om. CDHORSVa 21 de] ex CDHOST 21 Et] 94 Sed] quod R 96-97 Extravaganti ... Accepimus] subt. TU 96 fide] fi. sed fide om. a 22 intentionem] in revocationem DHO 22 sibi] a se sed delo eI a se i. m. man. i. m. O 96-97 «Accepimus»] con! sed rescr. i. m. D subt. R 98 est] om. CHSU i. m. O COr/'.A 22 eis] ipsis H 22 ab eis] i. m. mali. corI'. A 23 ad] i. m. O 23 sacerdotem om. sed sup. lin. post tunc D 99 etiam] con! H 99 praelatorum intentio] inv. curatum] sacerdotes curatos ACHORSTUV 23 tenetur] tenentur HRV tenentur sed iII DHORSTVa 99 tuta] cer < t > a(?) sed exp. et tuta i. m. O 1 confiteri alteri] tenetur cor/'. S debent sed exp. et tenentur i. m. T 23 confiteri] confiCi U 24 «Omnis illv. S I animarum periculum) inv. CDHORSTUVa 5 vere] sic O 5-6 et ... ... sexus»] sub/o CORTUV 24 quasi] quod H 25 et] sup.lin. O 25 in] ab sed exp. absolutus] confessus et absolutus rite RVa 7 negativae] scr. sed exp.(?) T 8 directi- et in i. m. O 25 Unde] et tali intentione addo (ex lin. 3/ sequenti?) sed Unde ... intentione vae] directiva Ca la tenetur] tenentur H confiteri addo i. m. T IO confiteri alteri] exp. et delo A 26 inducunt] om. DHOS i. m. CT 28 universalem] om. RV illv. U la iure] confiteri addo R Il error] om. R 12 sicut] et addo a 12-13 suus 28 affirmativam] om. R V scr. sed exp. T 30 iniuriantur] iniuriabatur S 30 eis] ... est] reddendus est suus R 13 furibundo] gladio addo R 13-14 est reddendus] inv. S ei H 31 numquam] umquam H 32 intentio] om. RV 32 eorum] illorum CDHORSTVa 34-39 qui ... involvi] i. m. sup. man. corI'. A 35 nunc] tunc CDHORSTUVa om. R 36 tam] quam sed exp. et tam sup. lin. S 91-92 GREGORIUSIX. Decreta/es, II, tit. 1, C. 12 (ed. A. FRIEDBERG,1,242). 94-98 ID., Decreta/es. ulla cum G/ossis. II. tit. I, c. 12 (ed. Romae, 1582, p. 530f-53I f). 95-97 ID., Decreta/es, Il, tit. 22. C. 4 (ed. A. FRIEDBERG,2, 345-346). 24 Op. cit., v, tit. 38, C. 12 (ed. A. FRIEDBERG,2, 887-888). 18 QUODLIBET X QUAESTIO I 19 qui praedictam litteram non sigillaverunt. Qui omnes unanimiter professi in argumenta, habetur tamen aliquis effectus eius secundarius et non sunt quod illa universalis nullo modo applica ri habet ad istam particula- principalis. Quis autem sit effectus poenitentiae principalis et quis non rem, nec debet aliquo modo aut potest ista sub illa involvi. principalis, expositum est in alio Q u o I i b e t. Et propter huiusmodi 65 effectum secundarium sacramentum poenitentiae potius iterabile est 40 circa eandem materiam secundum rem, quam quaedam I alia, ut iam V 187' patebit. Bad. 398rF I Ad primum, quo arguitur quod «error sit dicere con fessum religioso ex I Quod autem adiungitur ad confirmationem rationis, quod «Poenitentia Bad. : gratia privilegii iterum debere confiteri eadem peccata proprio sacerdoti est secunda fabula» etc., dicendum quod ratio responsionem secum propter obligationem statuti, quia hoc derogaret virtuti sacramenti 70 importat per hoc quod poenitentia dicitur secunda tabula et secundus poenitentiae ponendo in eo infirmitatem», dicendum quod falsum est. baptismus, in quo exprimitur plane differentia eius ad primam tabulam Non enim semel adhibitum iterato adhibetur quia semel adhibitum non 45 et primum sive principalem baptismum. Propter I quod paenitentia bene D 253 sufficienter expleat effectum sacramenti, ut assumitur in argumento, potest ha bere aliquas conditiones et proprietates propter quas est immo semel adhibitum, quantum est de se, sufficienter explet effectum iterabilis, baptismus autem nequaquam. Et est prima et radicalis I causa, U 194' suum primum et principalem ad quem principaliter ordinatur. Sed 75 ut puto, quia baptismus non habet nisi effectus quos perfecte explet R 193" exhibetur I iterato propter obligationem praecepti generalis ecclesiae semel adhibitus, paenitentia autem nequaquam, propter quod circa Zucc. 134" explendam et sacerdoti I suo debitum ei reddendum, non tamen sine 50 poenitentiae sacramentum potest fieri statutum de eius iteratione vel effectu suo alio, ut iam patebit. Quod bene licitum est, cum etiam iterari directe vel indirecte, ut habitum est supra, non autem circa baptismum; possit propter obligationem ex proprio voto implendam: potest enim ex de I quo iam amplius videbitur infra. I C 74'" S 91" proprio voto homo se obligare ad idem peccatum pluries aut pluribus I 80 I Quamvis aliqui dicere et confirmare nitantur quod poenitentiae sacra- Bad. 3 confitendum aut ad iterum confitendum post primam confessionem. mentum, si iteretur circa idem peccatum, hoc solum est propter du-Ibium O 79'h Potest etiam iterato adhiberi propter aliquas causas praetactas, et eas 55 an scilicet paenitens prius fuerit vere contritus et ita a peccato absolutus: quae in iure sunt expressae et alias quae de novo possent emergere, ut in non autem propter aliquem effectum secundarium: nec propter diminu- H 92'h alio Q u o Ii be t I exposui. tionem poenae debitae nec propter reconciliationem ecclesiae nec propter Et in qualibet adhibitione sacramenti poenitentiae, etsi non habeatur 85 augmentum gratiae. effectus primus eius et principalis quia sufficienter habitus est in prima Non propter diminutionem poenae, quia, ut dicunt, posset in prima adhibitione, propter quod sacramentum poenitentiae est firmum et non 60 confessione et absolutione tantum conteri vel postea tot opera satisfacto- debile elementum, quod esset si illum non haberet, ut ulterius assumitur ria agere, quod nullum debitum poenae restaret diminuendum. ACDHORSTUVa ACDHORSTUVa 62 eius] necessarius(?) addo sed dei. S om. R 62 non] si R 63 quis] qui V 38 istam] illam R 39 potest] i. m. O 41 Ad ] Solutio (SO.) 63 poenit~ntiae] om. R 63-64 et ... principalis] om. (ham.) R 64 huiusmodi] huius R i. m. A 42-46 debere confiteri] inI'. R 45 iterato adhibitum] om. (ham.) sed suppl. 64 POtius Iterabll.e est] est potius iterabile CDHORSTVa 65 est] om. U 69 est] in sed i.m. U 46 expleat] explicat CS explanat DHORV explanat sed -t sup. lin. T explet a exp. eI est sup. Im. T 69 secunda tabula] inI'. RVa 69 responsionem] rationem RV 46 argumento] arguendo H 49 obligationem] obligatio R 52 implendam] implen- ser. sed exp. eI ratIOnem i. m. T. 79 amplius] om. RSV ser. sed exp. T 80 Quamvis ... ] dum RTV 55 .(p. 46,)53 potest ... voto] om. (ham.?) sed suppl. i. m. C 53 homo se] Nota /. m. A ~l Iteretur] ~teratur DT 81 est ... dubium] propter dubium est H inI'. R 53 aut] vel RVa 54 iterum] verum R verum? V 55 praetactas] praetaxatas 82 peccato] peccatIs S . 83 aliquem effectum] illI'. HT 84-86 poenae ... diminutionem] sed in praetactas eorr. O 56 iure] vite sed in iure eorr. O 57 exposui] expositum om. (ham.) sed suppl. /. m. C 86 propter diminutionem] om. V i. m. DC 87 et] vel R est S 58 adhibitioneJ abdicatione C 60 firmum] infirmum S 87 vel] et T 88 restaret] -re- sup. lin. C 41-44 Cr. supra, p. 4,12-24. 55-57 Cf. HENR. DE GAND., Quodl. V/I, q.22 (ed. 1518, 63-~: cr. HENR. DE G~ND., Quod!. VII, q. 22 (ed. 15]8, r. 273vZ_275rD; ed. 1613, I, r. 413va. r. 273vZ_275rD; ed. 1613, I, f.413va.415rb). 61-(p. 19,)62 Cf. supra, p. 5,25-29. 415). 66-67 Cr. "!(ro, 68-(p,20,)91. 68-(p. 20,)91 Cr. supra, p. 5,25-29. 79 Cr. mjia, p. 36,36-40. 20 QUODLIBET X QUAESTIO I 21 Non propter reconciliationem ecclesiae, quia, ut dicunt, in prima recognoscit peccatum suum ut Dei offensam, ut D e p o e n i t e n t i a, confessione et absolutione qua abluitur peccatum, etiam ecclesiae uni tur 90 distinctione I a, cap.o « Quem paenitet ». et sic reconciliatur. Quod autem poenitentia circa eadem peccata numero non est iterabilis Item. Absolutus a curia romana non remittitur alibi absolvendus, et sicut nec alia sacramenta, arguunt sic, et est ad principalem quaestionem. haec est consuetudo curiae. Ergo semel absolutus perfecte reconciliatus 20 I In aliis sacramentis omnibus ita est quod circa idem numero omnino non U 194' Zucc. 134'" est ecclesiae nec iterum absolvendus propter reconciliationem I ecclesiae iterantur: nec baptismus circa eundem baptizatum contra idem pecca- faciendam. 9S tum originale nec extrema unctio circa eundem contra idem peccatum Nec propter augmentum gratiae, quia sacramentum poenitentiae est veniale, nec ordo circa eundem ordinatum nec matrimonium circa ad sanandum aegrotum, ut in illa constitutione «O m n i s u t r i u s q u e eosdem coniuges nec confirmatio circa eundem confirmatum nec eucha-I Bad. 2 s e x u s», sed sanatio non consistit in augmento gratiae, sed solummodo 25 ristia circa consecrationem eiusdem hostiae aut communione < m> in ablutione culpae et relaxatione poenae. Ergo etc. eiusdem in uno quasi indivisibili tempore. Quare nec sacramentum T 124" Item. Sacramentum in forma sua debet praetendere totum Ieffectum 00 poenitentiae circa eundem omnino eodem modo se habentem absque suum, sed in adhibitione sacramenti poenitentiae non praetendi tur novo peccato iterabile est. effectus alius quam deletionis culpae, cum dicit sacerdos: «Ego absolvo Item. Quando sacramentum est principaliter contra peccatum, ut sunt te», etc. Ergo etc. 30 baptismus, paenitentia, extrema unctio, sed peccatum idem numero non Item. Secundum tria peccati genera, originale scilicet, actuale veniale est iterabile, nec sacramentum contra ipsum, ut patet de baptismo contra A 161'" et actuale mortale, I tria sunt sacramenta eis correspondentia, baptismus, S originale et de extrema unctio ne contra veniale. Ergo poenitentia circa extrema unctio et poenitentia: baptismus contra originale principaliter, eadem peccata nullo modo est iteranda. S 91," unctio contra veniale, poenitentia contra actuale mortale. Sed baptismus I I Quod ergo proponitur primo de sacramento paenitentiae, quod «si Bad. 3 et extrema unctio non conferunt gratiam neque augmentum gratiae nisi 35 iteretur circa idem peccatum, hoc solum est propter dubium, an scilicet H 93" ex ordine ad peccatum delendum. Ergo nec paenitentia. I Quare si non poeni tens prius fuerit vere contritus et a peccato absolutus», dicendum habet delere peccatum adhibitum, nec gratiam conferre aut augmentare, IO quod si ita esset, tunc non esset differentia de baptismo circa peccatum sed post primam absolutionem nihil de peccato a quo est absolutus, originale quod non est iterabile in eodem numero, et de poenitentia circa restat delendum, ergo in sequente et iterata confessione per absolutionem peccatum actuale mortale, quia similiter idem numero non est iterabile in nulla gratia omnino confertur aut augmentatur. Unde, ut dicunt, quod si 40 eodem numero. Sicut ergo iterum baptizare inconveniens est nisi propter ex confessione et absolutione iterata habetur augmentum gratiae, hoc non est ex vi sacramenti, sed ex merito humiliationis, qua confitens IS ACDHORSTUVa 17 distinctione] om. R 17 la] sup. lin. R 2a H 17 cap.O] I° addo a 17 «Quem ACDHORSTUVa poenitet»] «Dignus est misericordia» sed dei. et «Quem poenitet» i. m. man. COri'.A subI. O 19 arguunt] arguit sed in arguunt COrl'.? A arguit D arguitur CS 20 non] om. RV 90 qua] quae H 90 abluiturJ absolvit ur HRSVa ser. sed in absolvitur COri'.a 21 contra] circa CDHORSVa 22 eundem contra] om. (ham.?) CDHORSTVa 90 etiam] et R 92 absolvendus] reconciliandus sed exp. et absolvendus i. m. man. corr. S 25 consecrationem] confectionem(?) H 25 communione < m> ] ser. sed in communio 96 est] om. HS 97 constitutione] confessione sed constitutione i. m. O 97·98 «Omnis COri'.C communio R Va 26 in] ita H 26 quasi] quod? C 29 Quando] aut R autem ... sexus»1 subI. DOTU 99 ablutioneJ absolutione DHORSTVa I sacramenti] V scr. sed deI. eI aut i. m. O 31 de] om. CDHORSTUVa 32 unctione] unctio O sacramentum H I praetenditur] praetendendus H 2 deletionis] dilectionis U deleti o 32 Ergo] quod(?) addo sed del.{?) ST 32 circa] contra RVa 34 primo] om. H CDHORSTVa 2 cum] ut CDHRSTUV 4 peccati] peccata HO 6 principaliterj 34 poenitentiae] om. R 36 prius] poenis sed dei. et prius sup. lin. O 36 prius fuerit] principalis H 7 mortale] i. m. O 23 sed] quia V II nihil] vel H vel sed exp. et nihil il1\'. RS 37 non esset] om. R 38 non est] om. R 38 in] et O 38 numero] i. m. O 12 sequente] sequenti DHOTa 13 ut] non sed exp. et ut i. m. O om. a modo H 38 de] om. Rv 38 circa] contra R 39 est] om. H 13 dicunt] dicit sed deI. eI dicunt i. m. man. corr. A 14 iterata habetur] haberetur RVa 16-17 Cr. GRATIANUS, Decretum, II, C. XXXIII, q.3 (De paenitentia), dist. I, c.88 (ed. 96-98 Cr. GREGORIUSIX, Decrelales, v, tit. 38, C. 12 (ed. A. FRIEDBERG, 2, 887-888). A. FRIEDBERG, I, 1188; PL 187, IS60A-IS61A); etiam PS.-AUGUST., De vera eI falsa 97-98 [bid. (ed. A. FRIEDBERG,2, 888). poenitemia, c.lO (PL40, 1/22); et infra, p.28,14-24. 34-36 Cf. supra, p. 19,80-85. 22 QUODLIBET X QUAESTIO 1 23 Zucc. 134" dubium, et tunc I non est iterum baptizandum nisi sub conditione, absolutionis sacramentum bene adhibetur propter effectum alium I et P 194" dicendo non: «Te iterum baptizo» sive «rebaptizo», sed: «Si non fuisti propter Christi praeceptum. Etenim si forte homo esset in tali statu quod O 80" baptizatus, ego I te baptizo», sic inconveniens est iterum sacramentum nullo illorum indigeret, numquam tamen praesumendum est quod nullo poenitentiae adhibere sive confiteri et absolvi, nisi propter dubium, ut illorum egeat sive quod nullum eorum possit in se capere. Bad. 3' consimiliter non sit iterum confitendum neque absolvendum nisi sub 45 70 I Quod autem assumitur, quod «nec propter re-Iconciliationem ecclesiae V 187" conditione, dicendo non: «Iterum confiteor» sive «Reconfiteof», nec iteranda est poenitentia, quia in prima absolutione plene per gratiam R 193'h «Iterum absolvo» sive '«reabsolvo te», sed: «Si non fui I cum perfecta susceptam reconciliatus est ei», dicendum quod verum est in proposito I A 162' contritione confessus, ego confiteor», «Si non fuisti absolutus, ego te casu nostro 'propter propositum I iterato confitendi ecclesiae' militanti T 124' C 74" absolvo». Quare cum hoc non observet consuetudo I generalis ecclesiae quod communiter supponitur in eo et consimilibus esse, quemadmodum quae districte custodienda est, non est dicendum quod solum propter 50 75 vere contritus priusquam veniat ad sacerdotem, triumphanti ecclesiae est dubium idem peccatum iterum confitendum sit et ab eodem absolven- reconciliatus. Sed propter propositum confitendi sacerdoti in ecclesia D 253'· dum, sicut propter idem originale non est I iterum baptizandum nisi militanti, ita quod, si cadat a tali proposito nec confiteatur, cadit a propter dubium. reconciliatione iam facta novum peccatum committendo, propter quod Bad.398vK I Quod assumitur, quod «propter diminutionem poenae non est iterum indiget nova reconciliatione per confessionem et absolutionem sequen- confitendum, quia posset esse homo in quo nullum esset debitum poenae 55 80 tem, ita quod si in tali proposito maneat, sequens confessio fiat forte non diminuendum», dicendum quod diminutio poenae debitae non sic est propter novam reconciliationem ecclesiae faciendam, sed propter iam effectus confessionis et absolutionis, quod non possit adhiberi quin istum factam custodiendam. E 91" effectum habeat, sed quod quantum est de I se, ipsum habet si aliquid de I Ad aliud circa idem, «quod consuetudo curiae romanae est quod Bad.3' poena restat, de qua semper aliquid potest restare, propter quod istud absolutum in ea non remittit alibi ad I absolvendum, quod non faceret Zucc. H 93'· sacramentum institutum est esse iterabile circa eadem peccata, I ut iam 60 85 nisi unica absolutione esset perfecte ecclesiae reconciliatus», dicendum infra dicetur, quemadmodum etiam nec absolutio peccati est eius effectus quod curia de plenitudine potestatis absolvit, nec oportet quod in eius nisi adsit peccatum, et tamen, licet in contritione praecedente dcletum sit absolutione habeatur propositum de iterum confitendo alibi propter peccatum, secundum AUGUSTINUM super illud P s a I m i « Dixi: confite- aliquam obligationem, propter quod perfecte reconciliat ecclesiae nec bor », etc., qui dicit: « Magna Dei pie/as, ui ad solam promissionem mittit alibi ad reconciliandum aut ad reconciliationem custodiendam. peccata dimiserit, dum non prol1untiat ore» , etc., tamen confessionis et 65 90 Verumtamen bene mittit propter satisfactionem et poenitentiam saluta- rem iniungendam quam debet habere confessus in proposito, a quo si ACDHORSTUVa 41 baptizandum] baptizandus O 42 rebaptizo] baptizo CV te baptizo U 43 te] iter. R ACDHORSTUVa 43 est] om. R 44 nisi propter dubium] om. H 46 reconfiteor] confiteor S 47 sive] vel R 48-49 absolvo] inI'. S 49 observet] absolveret O 50 quae] quod sed in quae 68 numquam] i. m. Illan. corI'. A 69 nullum] nulla DHORSV nullo sed in nullum CO/T.C CO/T. C 51 idem peccatum] om. S 51-52 ab ... absolvendum] absolvendum ab 69 illorum] eorum CDHORSTVa 69 capere] sicut nec verum est secundum rem addo sed eodem O 54 quod] i. m. O 54 est] sup. lin. D 55 esse] om. S 56 sic] sit S dei. A ser. sed vel crearet(?) i. 111. C 70 nec] neque S 71 per] gloriam addo D 56-57 est effectus]inI'. CDHORSTVa 57 quod] om. CDHORSUV 58 de] om. V 71 plene] paenitentiae R V SCI'.sed exp. et paenitentiae i. m. T 72 suscepta m] receptam S 59 aliquid potest] inI'. RVa 59 istud] illud S 61 infra] conl O 61 est eius] inI'. O 73-74 ecclesiae ... esse] i. 111. sup. man. CO/T. A 74 supponitur] inter su- et -ppositum 62-63 et tamen ... peccatum] om. (ham.) S 63-64 confitebor] confiteor D 64 Dei] apertura in folia S 75 priusquam] antequam R 75 triumphanti] i. 111. Illan. corI'. A om. S 64 ut] qui T 64 ad] i. m. R 76-77 sacerdoti ... militanti] illi sed dei. eI sacerdoti ... militanti i. m. man. corr. A 77 cadat] cadit CHS 77 nec] vera( 1) sed exp. eI nec i. m. S 78-80 novum ... sequens] 54-56 Cr. supra, p.19,86-88. 61 Cr. infra, p.25,21-27,75. 63-64 Ps. 31, 5. ut talis sed dei. eI iam facta ... sequens i. m. sup. l11an. corI'. A 79 et] sup. lin. R 64-65 AUGUST. citatus in: Glossa ordo in Ps., ps. 31,5 (ed. Antverpiae, 1634. v, p. 666C); 80 forte] sup. lin. l11an.corr. A 0111. T IO non] tantum addo sed dei. A 84 remittit] PETRUS loMBARDUS, Comm. in Psalmos, Ps. 31, 6 (PL 191. 320D-32IA); GRATIANUS, remittitur C 84 alibi] aliter R 87 iterum] iterato CS 87 confitendoj confitendi Decretum, II, c. XXXIII, q.3 (De poenitel1lia). dist. I, C. I (ed. A. FRIEDBERG, I, 1159; CDHOST PL 187, 1521 (c. 5)). Cr. AUGUST .• Enarrationes in Psalmos, Ps. 31, sermo II. c. 15 (CC lat. 38. p.236. I. 22-23 et 26; PI 36. 267-268). 70-71 Cr. supra, p. 20,89-91. 83-85 Cr. supra, p. 20.92-95. 24 QUODLIBET X QUAESTIO I 25 resiliat, cadit a reconciliatione, ut non sit omnino solida reconciliatio nisi baptismi nullum effectum suum continet dicendo: «Ego te baptizo», nisi humiliter poeni tentiam iniungendam susceperit. Unde sicut ille ad in figura. Similiter nec sacramentum confirmationis dicendo: «Inungo te reconciliationis conservationem debet aliunde poenitentiam suscipere, sic chrismate salutis». Si ergo in forma poenitentiae aliquis effectus est in proposito semel confessus debet aliunde iterum confiteri. 95 exprimendus, sufficit quod ille sit principalis qui bene exprimitur, per Bad. 398vN I Quod arguitur ulterius, quod «sacramentum poenitentiae non habet 20 quod non excluditur quin cum hoc sit alius secundarius. effectum secundarium augmentum gratiae, quia est ad sanandum aegro- I Ad tertium ad idem, quod «baptismus qui est contra peccatum Bad. 3 tum, ut in illo canone «Omnis utriusque sexus», sanitas autem originale, et extrema unctio quae est contra peccatum veniale,. non 080'" consistit in sola amotione culpae, et non in collatione gratiae I nisi in conferunt gratiam aut augmentant nisi ex ordine ad peccatum delendum ordine ad culpam», dicendum quod ad sanationem aegroti generandam 00 quare nec poenitentia; si ergo non sit peccatum delendum, non est tamquam ad primum effectum ordinatur poenitentia. Nihilominus ta- 25 adhibenda poenitentia», Idicendum quod ratio ista vere solubilis est, quia Zucc. men ad sanationem eandem confortandam bene tamquam ad secundum conci usum aperte I falsum est, non solum in sacramento paenitentiae, sed D 253 S 91'" effectum ordinatur. Sanitas enim perfecta non solum consistit in I etiam in sacramento baptismi. H 93" amo tione morbi, sed in confortatione convales-Icentis in sanitate. Unde Si enim alicui perfecte poeni te nt i per contritionem ante omnem sicut medicus corporalis non solum debet esse sollicitus ad adhibendum 5 confessionem peccata sua sunt dimissa, de quo nullus in ecclesia dubitat medicinam ad curationem morbi in generando sanitatem, sed etiam ad 30 quin possit fieri, immo credo quod pluries evenit, et cum hoc si certus confortationem convalescentis in sanitatem augmentando et symptoma- esset quod non esset in eo peccatum delendum, nihilominus inde tenetur ta morbi amovendo, sic sacerdos discretus debet esse more prudentis confiteri illa peccata et est ei sacramentum poenitentiae adhibendum, et U 195" medici non solum in curando a morbo peccati poenitentem I per hoc propter solum statutum divinum de confitendo peccata actualia medicinam sacramenti poenitentiae, conferendo gratiam in qua consistit IO mortalia, licet non iteratur absque effectu quo praesumitur poeni tens Bad. 399rN sanitas spiritualis, sed etiam ad ipsum confortandum, aulgmentando in C 74'" 35 indigere, ncc institutum esset iterabile. Esto enim per impossibile quod eo gratiam ad amovendum symptomata malae concupiscentiae ex pecca- nihil de poena restaret in debito, et quod etiam in vita ista esset Iin tali R 193 to dimissa. statu quod in ipso caritas augmentanda non esset, quod nullo modo Bad. 399rO ! Ad secundum ad idem, quod «sacramentum in forma sua debet possibile est nec omnino praesumendum, quod etiam nec ecclesiae continere totum effectum suum», dicendum quod falsum est, quia forma 15 reconciliandus, tamen ID IpSO per sacramentum reconciliatio cul- A 162 40 stodienda est. ACDHORSTUVa ACDHORSTUVa 92 resiliat] reconciliat R 92 cadit] cadat CDHORSTV 93 poenitentiam iniungen- 16 te] -re H 16 nisi] nihil H 16-17 nisi in figura] om. C 17 Inungo] [niungo H dam] inv. S 94 conservationem] om.(?) H 96 aliunde] i. m. D alteri a 97 augmen- Iniungendo sed in Iniungo mut. D 18 forma] salutis addo sed exp. S 18 est] om. O tum] argumentum S argumentum sed in augmentum corr. O 97 quia] quod R Va scr. sed 19 qui bene exprimitur] om. a 19 exprimitur] excluditur DHORSTVa excluditur sed in in quod corr. T 98 canone] capitulo ADH (co.) S (.co.) ORV (.c.) CU (cao.) cal~ (T) exprimitur corr. C 20 sit] 0111. RV 23 aut] et O 24 quare) quia sed in quare a (ca.) 98 "Omnis ... sexus»] subi. DOTU 99 in sola] i..m. T 99 amotlOne] CO'T.? H 24 quare ... peccatum) om. (ham.) H 24 est] medicina aut addo H admonitione sed in amotione corr. D 1-2 tamen] om. O 4 amotione] amonitione H medicinalis addo S 25 adhibenda poenitentia] inv. CDHORSTVa medicina adhibenda admonitione O admonitione sed in amotione corr. D 4 morbi] in sanando addo RVa CO medicina adhibenda sed alias poenitentia i. 111. U medicina adhibenda sed pro medicina 5 adhibendum] habendam CDHORSTVa 6 sed] sicut O 7 in] ad sed exp: et in habetur poenitentia( ?) i. 111. C medicinalis poenitentia habenda S medicina aut poenitentia i. m. O 8 discretus ... esse] debet esse discretus CDHORSTVa 9 curando] ipsum adhibenda H 29 confessionem] om. O 29 sunt] om. U 30 quin) qui sed in quia addo sed dei. A 9 morbo] -r- sup. lin. A IO consistit] consti t sed in constitit corr. U corr.? D 31 tenetur] teneretur RVa 34 iterat ur] iterantur ACDHORSTUV II spiritualis ... confortandum] om. H 15 suum] om. H 35 esset] esse C 35 institutum] instatutum S 36 restaret] canI R 36 quod2] in addo V 37 non] i. 111. D 39 tamen] cum DHOTV 96-98 Cf. p.20,96-99. 97-98 Cr. GREGORIUS IX, Decretales, v, tit. 38, C. 12 (ed. A. FRIEDBERG, 2, 887-888). 14-15 Cr. supra, p.20,OO-3. 21-25 Cr. supra, p.20,4-2I,17. 26 QUODLIBET X QUAESTIO I 27 Similiter ex parte baptismi, si quis parvulus circumcisus fuisset in fine non sit, quod delerent ipsum si esset. Non solum in ordine ad peccatum F 125" temporis quo I sacramenta veteris legis habebant efficaciam suam, et per delendum participialiter, in quo sensu falso sequitur conclusio falsa, non circumcisionem in ipso deletum fuisset peccatum originale, nihilominus autem in sensu vero, quia tunc aliter accipitur li 'delendum' in praemissa tamen tempore novae legis sacramentum baptismi ei erat adhibendum, et vera et aliter in conclusione falsa, ut dictum est. Et propter hoc non valet hoc propter solum statutum divinum de baptismo, licet non sine effectu 45 75 processus ulterior in argumento. aliquo praedictorum. Unde et Maria Magdalena, si non fuit baptizata I Quod autem additur: «Si ex confessione et absolutione iterata habetur Gad. 3 quando Christus ei remisit omnia peccata sua, debuit postmodum augmentum. gratiae, hoc non est ex I vi sacramenti sacramentaliter C 79" baptizari, etiam si se mundam absque omni peccato tenuisset. Etiam in adhibiti, sed solum ex merito humiliationis qua confitens recognoscit utero sanctificatus tempore legis Christi debuit baptizari, unde Ioannes peccatum suum quod fecit, ut Dei offensam», an sic sit, an non, nihil Baptista in utero sanctificatus dixit Christo: «ego a Te debeo baptizari». 50 80 omnino refert, dum concedatur quod confessio semel facta uni iterari S 92" Unde ad formam argumenti et ad as-Isumpta in ipso dicendum quod possit alteri circa eadem peccata et in casu nostro proposito iterari H 93'" illud assumptum: «Dicta sacramenta non I conferunt gratiam neque debeat. Sed in hoc dicendo re vera sollicite cavendum est periculum quod augmentant nisi in ordine ad peccatum delendum », duplicem habet consistit in denegando sacramento efficaciam quam a Deo in sua intellectum, quia li 'delendum' potest esse participium vel nomen verbale. institutione recepit, vel in attribuendo ei efficaciam quam non recepit. Si sit participium, tunc exponitur per deletionem passivamde futuro 55 85 Sed, ut mihi videtur, in dicto illo duo implicantur quae simul stare non U 195'" simpliciter acceptam sub hoc sensu 'in ordine ad peccatum delendum', t id possunt, quod videlicet sacramentum iterato adhibetur et sine effectu est quod delebitur per ipsum sacramentum et nondum est deletum, et sic sacramenta li, quia secundum dictum illud, si aliquis effectus gratiae ex 080" simpliciter est falsa. Si vero sit nomen I verbale, tunc exponitur per eius adhibitione consequeretur, ille consequeretur ratione operis operan- passionem deletionis simpliciter absque temporis determinatione sub tis, scilicet ex devotione et humiliatione eius cui adhiberetur, non autem ratione digni vel debiti sub hoc sensu: 'in ordine ad peccatum delendum', 60 90 ratione operis operati. Et sic in tali adhibitione sacramenti novae legis id est quod quantum est de se et natura sua simpliciter dignum vel nulla esset praerogativa super exhibitionem suo tempore sacramentorum debitum est ut per ipsum deleatur, et sic est vera. Peccatum enim veteris legis, et non efficeret in tali adhibitiorie qu~d figurat, sicut neque V 187'" originale, I quantum est de se et natura sua, dignum et debitum est deleri efficiebant sacramenta veteris legis praeter circumcisionem, et esset per baptismum, etsi nullum sit quod restat delendum participialiter. debile elementum sicut erant sacramenta legalia. Quae omnia, ut videtur, 65 I multum I vergunt in iniuriam sacramenti novae legis et etiam in D 253' Similiter est de veniali respectu unctionis et de mortali actuali respectu 95 H 94" poenitentiae. Unde illa sacramenta non conferunt aut augmenta nt ACDHORSTUVa gratiam nisi in ordine ad peccatum delendum nominaliter, quia non sunt Zucc. 135'" principaliter instituta I ad gratiam conferendam vel augendam, sed ad 71 in ordine) om. H 75 argumento] argumentando DHOTa argumento I'el argumenta n- peccati deletionem, et sic quod gratiam conferunt vel augent, hoc non est do (ar'O vel ardo) C 76 et] vel R om. O 77 non ... sacramenti] canI propler maculam nisi in ordine ad peccatum simpliciter, sic quod si sit, deleant ipsum, et si 70 in ms. R 79 offensam] offensum CR 79 an'] aut CDHRSTV aut i. m. O 79 an'] aut R 79-(p. 68,)87 nihil ... Sed] i. m. man. COIT. A 80 concedatur] concedatum(?) H 80 debeat] debebat T 80 in] om. H 80 dicendo] sup. lin. man. corr. A 83 sacra- ACDHORSTUVa mento] suam T 86 possunt] et sunt ista addo i. m. U 86 videlicet] scilicet U 86 sacramentum] sacramento CDORSTVa novum addo sup. lin. U 86 iterato] iteratio a 41 fuisset] esset CDHOVRSTVa 46 fuit] fuerit DHORSTV 47 ei remisit] inI'. RVa 87 quia] quod CHS 87 aliquis effectus] il/V. CDORSTVa 88 eius] effective addo sed 47 postmodum] postea S 48 absque] ab R Va 48 peccato] se addo s~d dei. A dei. S 88 ille consequeretur] om. (ham.) V 88-89 ille ... operantis] ratione operis 48 tenuisset] remisisset CDHRSTV scivisset a 49-50 Ioannes ... bapl1zan] om. operantis ille consequeretur C 88 consequeretur] ratione operationem( 1) addo (ho- (ham.) H 52 assumptum] quod addo R V 55 deletionem] delectationem H delec.t~- moeoceph.) S 88 ratione operis] om. S 89 adhiberetur] adhibetur S 90 operati] tionem sed deletionem i. m. O 57 sacramentum] poenitentiae addo R Va 58 SimpliCI- operantis H 90 sic] sit S 90 operati] operantis H 91 exhibitionem] in addo H ter est falsa] est falsa simpliciter S 61 se et] om. V 62 est '] om. H 63 se et] om. V 91 tempore] temporum(?) H 92-93 et ... legis] om. (ham.) H 93 legis] om. S 64 participialiter] participaliter S participaliter sed exp. CT participaliter sed in participali- 95 sacramenti] om. H ter corr.? D om. RV principali ter sed dei. O 67 quia] quod S 68 augendam] augmentandam a 69 quod] per R 69 non] om. C 70 si] om. R 76-79 Cr. supra, p. 20,13-21,17. 28 QUODLIBET X QUAESTIO I 29 ralsitatem eius. I Cum enim sacramenta legalia figura bant futurum quod I 25 vi sacramenti et opere operante, sicut dicit dictum illud, hoc non habetur non efficiebant, vera signa in hoc esse potuerunt, sacramentum vero ex dicto Augustini, sed contrarium manifeste habetur, scilicet quod etiam novae legis, quia figurat praesens esse quod efficere natum est, si non ex vi sacramenti adhibiti consequitur quis misericordiam remissionis de P 195" efficit quod figurat, falsum signum est, I quia aliter non est praesens. qua loquitur, quae pertinet ad poenae relaxationem. Non autem loquitur Nullo ergo modo tale sacramentum in tali adhibitione potest esse verum 00 de augmenta gratiae, nisi quia forte simul gratia augetur quando pars A 162" signum, sed falsum necessario, quod est magnum inconveniens circa I 30 poenae remittitur, ita quod illa humiliatio sit quaedam dispositio ut sacramentum dicere, et, ut timeo, erroneum. Ideoque mihi videtur quod ipsum sacramentum efficacius effectum suum consequatur. Sic enim numquam sacramentum novae legis adhibetur quin aliquid spirituale sequitur continue: «Ipsi enim sacerdotes plus iam possunt proficere, plus efficiat quod figurat, ita quod si non efficeret, nullo modo esset in confitentibus facere (vel parcere). Quibus enim remittunt, remittit Deus». praecepto neque in consilio eius adhibitio, immo in prohibitione potius. Ecce quod ex illa humiliatione sacerdotes plus possunt proficere circa Unde, etsi principali ter propter solum praeceptum alicuius sacramenti 35 confitentes faciendo circa eos remissionem. Et constat quod non loquitur adhibitio facienda est, vel semel tantum quandoque, ut dictum est in de remissione culpae, quia illa non recipit magis aut minus et eam sup-I C 75'" baptismo, vel iterato, ut dictum est in paenitentia, numquam tamen est ponit iam remissam prius, sed poenae tantum. Unde sequitur continue: Zucc. 135" sine aliquo effectu, nec potest homo esse I in vita ista in tali statu - vel ((Lazarum enim iam de monumento suscitavit. ob-I tulit eum Dominus H 94'" T 125'" saltem non est praesumendum -I, quin sacramentum aliquem effectum IO discipulis solvendum, per hoc ostendens potestatem solvendi concessam circa ipsum habere possit, ita quod si adhibitio praesumeretur esse sine 40 sacerdoti. Dixit enim: ((Quodcumque solveritis super terram, erit solutum effectu sacramentali, nullo modo praecipi posset, quia hoc esset in et in caelis, I et quodcumque ligaveritis super terram, erit ligatum et in S 92" 080'" iniuriam sacra-Imenti. caelis»: hoc est: ego Deus, et omnes caelestis militiae I ordines et omnes U 195 Bad. 399'R I Quod autem ad confirmationem illius dicti adducitur auctoritas sancti in gloria mea laudant nobiscum et confirmant quos ligatis et AUGUSTINI libro De poenitentia,ethabetur in De paenitentia, 15 absolvitis». G I o s s a: (('Quos ligatis': iuste et misericorditer poenis ». Non distinctione I·, capitulo «Quem poenitet, omnino poeniteat », ubi dicitur 45 dicit: «Peccatis. «'Solveritis': iuste et misericorditer a poenis». Non ante medium capituli: «Dignus est misericordia qui speciali labore gratiam dicit: «A peccatis». Ecce quod sacerdos opere suo sacerdotali poenas petit. Laborat enim mens patiendo erubescentiam. Sed quoniam verecundia sacramentaliter iniungit et relaxat. magna est poena, qui erubescit pro Christo, fit dignus misericordia. Unde patet quod quanto pluribus confitebitur in spe veniae, turpitudinem crimi- 20 ACDHORSTUVa nis, tanto facilius consequetur misericordiam remissionis », ex quo re vera patet quod ex opere operante sive ex merito humiliationis in iterata 25 et] sed CHORSTV tantum ex addo U 26 manifeste habetur] illI'. CHOST confessione et absolutione habetur augmentum gratiae: nec umquam 26 quod] vel addo CHOST 26-27 etiam ex vi] ex vi etiam CHOST 28 loquitur] loquuntur H loquuntur sed in loquitur co,'''. et loquuntur i. m. O 29 gratia] gratiae HOS hoc ullus catholicus negavit, sed quod solum habeatur ex hoc, et non ex gratiae sed iII gratia corr. C 31 efficacius] sacra- addo sed exp. S 32 sequitur] consequitur CHOST 32 iam] om. H 32-34 plus' ... proficere] 0111. (ham.) H ACDHORSTUVa 33 facere (vel parcere)] facere sed vel parcere addo i. 111. ai. 1IU111. A 35 loquitur] loquun- tur HO 36 magis] con/ H 37 iam] 0111.S 38 suscitavit] suscitatum H et addo U 97 potuerunt] vet poterunt? (potu'nt) AS (pot'ut) CHO (pot'unt) DOTV poterant a 39 discipulis] suis addo S 40 sacerdoti] ·bus addo sup. iiII. T 40 Dixit enim ... ] Nota 98 quia] om. H 99 figurat] quod si ... efficiat addo (homoeoceph.) O 5 adhibitio] i.l11. A 42 ego] ergo H sub IiII. U 40 omnes] omnis CHOU 44 «Quos ligatis»] adhibito H 5 prohibitione] probitione sed in prohibitione cort". C 6 etsi] et sup. lin. U subi. AO 45 Solveritis] subi. A Solvitis CHOSTU 47 relaxat.] Sed tunc confessio ex 6 etsi principaliter] et simpliciter C 7 adhibitio] adhibita H 16 distinctione ... sola humiliatione sine absolutione sacramentali poenas relaxat quando ob defectum poeniteat»] subi. TU 16 «Quem ... poeniteat»] subi. O 17 medium capituli] inI'. U sacerdotis proximo quis, non sacerdoti, confitetur. De quo subdit dicens post aliqua 19 fit] sit H 20 pluribus] quis addo H 21-22 re ... patet] patet re vera CHOST interposita: «Si deest sacerdos, confiteatur proximo, et si ille cui confitetur, solvendi 24 ullus] nullus C 24 habeatur] habeat H potestatem non habet, fit tamen dignus venia ex desiderio sacerdotis, qui socio confitetur 14-21 Cr. supra, p.2I,16-17. 15-16 Ps.-AUGUST., De vera et falsa paenitentia, c.IO 32-33 Ibid. 38-44 Ibid. 40-42 Mallh.,xvl, 19 et XVIII,18. 44 Cr. Mali"., (PL 40, 1122). 17-21 Ibid. (PL 40, 1122); etiam pro parte citatur in GILB. DE TORNACO, XVIII,18. 44 Cr. Glossa ordo iII Mallh., XVI, 19 (PL 114, 142B); Ps.-AUGUST., De vera et Pharetra, II, c. 19 (ed. A.C. PELTIER,p. 86 (c. 19)). falsa poenitelltia, c. IO (PL40, 1122). 30 QUODLIBET X QUAESTIO I 31 Bad. 399,5 I Ad ultimo argutum, quod «poenitentia circa eadem peccata numero effectum et possunt habere alium adhibita postea, eo scilicet quod non est iterabilis quia nec aliquod aliorum sacramento rum circa idem 75 effectus eorum dependet a nostra dispositione ac cooperatione. Puta, numero omnino iteratur», dicendum quod sacramentum est circa aliquid 50 extrema unctio semel adhibita, post intervallum temporis quo potest dupliciter. Uno modo ut circa subiectum, ut baptismus circa baptizatum, praesum i inunctum contraxisse nova venialia in tanta multitudine et Zucc. 135'· unctio extrema I circa unctum, poenitentia circa poeni tentem, eucharistia quantitate quod eis timeatur gravari, iterato adhibendum est nec prius quoad eius consecrationem seu benedictionem circa hostiam quae consc- debet adhiberi, licet forte statim cum esset notum quod aliquod veniale A 162'· cratur, et quoad eius usum circa communicantem cui communicatur, I 80 esset in ipso, posset adhiberi et habere suum effectum. Similiter poeniten- confirmatio circa confirmatum, ordo circa ordinatum, matrimonium 55 tia semel adhibita, I post intervallum temporis in quo advenit poenitenti F 125' circa coniuges. Alio modo ut circa obiectum sive effectum, sicut baptis- nova contritio, I iterato potest adhiberi et non debet prius, quia licet forte Bad.4' mus circa caracterem imprimendum et originale delendum et gratiam potest prius adhiberi I et adhibita effectum habet, prius tamen adhiberi I H 94" E 92'· conferendam aut augendam, extrema unctio circa veniale delendum ct non debet propter reverentiam sacramenti, ne propter citam et frequen- gratiam augendam, poenitentia circa peccatum actuale mortale delen- 85 tem iterationem vilescat et fastidiat, nisi forte ex causa speciali, ut si dum et gratiam conferendam et circa poenam debitam mortali mutan- 60 propter I solvendum debitum confessus fratri in die paschae statim ante U 196' dam aeternam in temporalem et temporalem relaxandam aut pro toto communionem velit confiteri suo proprio sacerdoti eadem peccata. aut pro parte, eucharistia ad gratiam augendam, et similiter confirmatio, Similiter eucharistia semel exhibita alicui, post intervallum temporis quo ordo et matrimonium, et est etiam matrimonium ad coniuges uniendum praesumitur quod nova devotio sufficiens ad iterum suscipiendum et ordo ad caracterem imprimendum, et similiter confirmatio. 90 advenit, iterum potest exhiberi, quia, licet forte potest prius adhiberi, Quorum nullum iterari debet circa idem subiectum omnino eodem 65 tamen non debet sine causa, ut si sacerdos plures hostias consecravit modo se habens. Sed quaedam eorum nullo modo sunt iterabilia circa quam opus sit, et primo sumpsit' unam per se, deinde percipit adesse Zucc. idem subiectum re, quocumque modo alias varietur, ut sunt illa quae aliam, nec habet ubi eam cus-Itodiat, potest continuo et illam su-lmere, vel C 75" 081" imprimunt caracterem, scilicet baptismus, ordo I et confirmatio, et hoc si necesse habet pluries eodem die celebrare, circa eandem autem hostiam ideo quia semel adhibita effectum suum totum simul habent quem habere 95 nullo modo potest iterari consecratio, quia una consecratio circa eandem possunt, si non sit impedimentum ex parte subiecti, eo quod effectus 70 hostiam facit quidquid circa ipsam potest fieri. Similiter matrimonium eorum non dependet ab aliqua nostra cooperatione, dum tamcn non semel adhibitum alicui respectu unius coniugis, post intervallum tempo- ponamus eis obicem nostra voluntate. Alia omnia iterabilia sunt circa ris quo per mortem alterius solutum est vinculum matrimonii, potest idem subiectum re, et hoc ideo quia semel adhibita habent unum superstiti iterato adhiberi respectu alterius coniugis, circa eosdem autem 00 duos coniuges nullo modo potest iterari, quia semel circa eosdem ACHOSTU adhibitum operatur quidquid circa eos operari potest. Et sic differentia est de extrema unctione et matrimonio respectu eucharistiae'et paeniten- turpitudinem criminis». (Ps.-AUGUST., De vera e/ falsa poeni/emia, c. IO (PL 40, 1122); etiam pro parte citatur in GILB. DE TORNACO,Pharetra, II, c. 19 (ed. A. C. PELTIER,p. 87». tiae. Illa enim non debent nec possunt iterari nisi variato subiecto, ista Miror ergo quomodo ille qui dixit praecedentia, potuit solum principium auctoritatis autem possunt, ut dictum est. Cuius ratio est, quia illa semel adhibita allegare pro se, cum vere plane oportuit omnia sequentia esse contra se. addo sed dei., et va- 5 totum suum effectum simul habent quem habere possunt circa tale cat addo mali. corr. A 49 aliorum] aliud CHOST 50 aliquid] dupliciter addo S 53 quoad ... benedictionem] i. m. man. carr. A 54 et] om. CHOSTU 54 quoad eius ACHOSTU usum] i. m. in!, man. carr. A 54 circa] vel sed exp. et circa i. m. O 56 sive effectum] i. m. man. co/'/'. A 58 aut] et CHOST 58-59 extrema ... augendam] om. (ham.) S 59 actuale mortale] inv. S 61 et temporalem] om. (ham.) H 61 relaxandam] laxan- 74 postea] om. S 74 cooperatione] cooperatio HS cooperatio sed in cooperatione carr. C dam O 65 iterari debet] iterabile est sed dei. e/ iterari debet i. m. man. carr. A 80 et] om. S sup. iiII. C 81 in] i. m. O 82 potest] debet CHOST 83 adhibita] ad 66 eorum) sunt omnino addo H 66 sunt] sicut O 69 simul] om. CHOSTUa i. m. S om. T 85-87 ex .... peccata] i. m. man. carr. A 85-86 propter] supra 71-(p. 31,)75 dum ... cooperatione] om. (ham.) H 72 sunt] i. m. man. carr. A CHOST 87 velit confiteri] om. O 88 exhibita] adhibita CHOSTU 88 alicui] 73 adhibita] adhibito E om. H 88 quo] quae S 92 deinde] demum H 96 ipsam] eam H 97 unius] eiusdem CHOTU eidem S 97 coniugis] coniuges sed iII coniugis corr. O 98 per] ad C 48-50 Cf. supra, p. 21,18-28. 00 duos] om. CHOSTU 3 Illa enim ... ] Nota i. m. A 32 QUODLIBET X QUAESTIO I 33 subiectum, si non sit obex, eo quod effectus eorum non dependet a nostra 35 praesumitur adesse nova devotio: totum enim tempus illud pro uno cooperatione, eucharistia autem et poenitentia iterari possunt subiecto in indivisibili reputatur quo unica hostia nata est sumi. Poenitentia vero eadem dispositione continua remanente, ut dictum est. Cuius ratio est bene potest adhiberi ut habeat suum effectum circa idem subiectum non quia semel adhibita non totum effectum suum quem habere possunt, variatum, neque secundum contritionem neque aliter simpliciter et simul habent, et effectus eorum dependet a nostra cooperatione. IO absolute, sed maxime ex causa. Licet enim iam confessus in eadem Et sic patet quomodo est simile et quomodo non, et in quo est simile et 40 contritione existens non debeat sine causa iterum sumi ad confessionem, in quo non, in poenitentia et aliis sacramentis quoad eorum iterationem si tamen sum~tur, sacramentum habet effectum suum. Quandoque enim circa idem secundum rem, quoniam tria sacramenta quae caracterem non debet matrimonium celebrari, ut in quadragesima propter temporis imprimunt, ut baptismus, confirmatio et ordo, nullo modo sunt iterabilia reverentiam; si tamen fiat, effectum suum principalem habet. Similiter circa idem subiectum et idem obiectum secundum numerum, neque 15 poenitentia, etsi quandoque non debet adhiberi propter reverentiam A 163" sacramentum I eucharistiae quoad eius consecrationem circa eandem 45 sacramenti, etsi non ex aliquo praecepto Christi aut ecclesiae, si tamen hostiam numero, alia vero quattuor iterabiIia sunt circa < idem> adhibeatur ex causa, forte bene habet effectum suum: puta si confessus subiectum re, sed extrema unctio et matrimonium non nisi variatione fratri in die Ipaschae velit eadem peccata confiteri ante communionem T 125'" facta circa subiectum quoad obiectum. Unctio enim non est iterabilis nisi propter statutum ecclesiae. Causa autem differentiae in hoc inter sacra- variatione facta quoad peccatum veniale delendum per ipsam, matrimo- 20 mentum eucharis tiae et poenitentiae est quod poenitentia quoad diminu- 081'" nium non est iterabile nisi variatione facta quoad vinculum con-Inexionis 50 tionem poenae restant is post primam absolutionem est circa I huiusmodi C 75'" coniugum, eucharistia vero et poeni te nt ia, licet itera ri non debeant circa obiectum, ut circa id quod est maioris necessitatis et debiti circa idem subiectum non variatum saltem praesumptive per lapsum temporis poenitentem quam sit eucharistia quoad gratiae augmentum: magis enim secundum novam devotionem quoad eucharistiam vel novam contritio- necessarium est poenitenti, et magis obligatus est tamquam debito, ut nem quoad poeni tentiam, propter sacramentorum reverentiam, possunt 25 procuret sibi relaxationem poenae quam tenetur solvere Deo, quam tamen suos effectus habendo. 55 necessarium sit cuicumque devoto ut procuret sibi augmentum gratiae, et Sed differentia est inter haec duo sacramenta quod eucharistia non quam obligatus sit ad hoc. Et sic quoad hoc sacramentum poenitentiae H 94'" potest, priusquam nova devotio adveniat, adhiberi ut habeat suum I est maioris necessitatis quam eucharistiae et ideo magis et citius atque S 93" effectum, nisi ex causa. I Pluribus enim eucharistiis communica ri, vel frequentius potest adhiberi sine intervallo notabili, sic quod qualibet vice U 196'" simul vel successive, absque I intervallo quo potest praesumi adesse nova 30 suum effectum habeat, quam eucharistia. Et sic poenitentia est sacra- devotio, et hoc sine causa, non est nisi una communio habens unicum 60 mentum magis iterabile, et circa idem subiectum et circa idem obiectum, effectum, ita quod error esset putare maiorem effectum plures hostias quam aliquod aliorum, nec omnino simile est quoad iterationem de hoc consecratas simul communicare, et unicam. Perinde autem est plures Zucc. 136'" simul I sumere et plures successive absque intervallo notabili. quo ACHOSTU ACHOSTU 35 adesse] esse HOST esse sed ad- i. m. C 36 indivisibili] om. CHST i. m. O 36 unica] 6 est] om. H 6 Cuius] autem addo CHOS 5 suum effectum] inI'. T 7 cooperatione] innica(?) sed in unica CO/"l". O 37-38 non variatum] invariatum U 41 enim] quidem sed dispositione tantum addo sed dei. A IO simul] con! C IO habent] habet(?) H addo sed dei. A 42 debet] fieri ut addo sed fieri exp. eI ut exp. eI dei. A 42 ut] sup. lin. 12 et] in addo ST 13 circa] esse sed dei. eI circa sup. lin. O 13 secundum) circa sed exp. man. CO'T. A 45 praecepto] i. m. man. corI'. A 46 adhibeatur] maxime addo sed dei. A eI secundum i. m. O 13 quoniam] quam sed exp. eI quoniam i. m. O 14 baptismus] et 46 forte] i. m. man. CO/"l". A 46 bene] i. m'. O 46-48 puta ... ecclesiae] i. m. in! man. addo C 16 eucharistiae] eucharistia(?) H 17 < idem» (cf. infra. p.33,60) CO/"l". A 47 paschae] fratri(?) addo sed exp. A 48 statutum] tu- sup. lin. O 18 subiectum] idem addo i. m. C 19 facta] quoad peccatum veniale] addo (homoioceph.) 48 autem] enim CHOSTU 48 differentiae] differentia sed dei. eI differentiae i. m. man. (cf. lin. 20) sed dei. eI exp. A 19-21 circa ... variatione facta] om. (ham.) H CO'T. A 48 in] inter O 50 restantisJ testantis HST testantis sed in restantis corr. CO 22 coniugum] quod per ipsum efficiendum addo sed dei. A 25 sacramentorum revere~- 53 tamquam] ex. addo sup. lin. C 53 debito] deluto(?) sed in ex debito CO'T. C 55 sit] tiam] i/1l'. CHOST 28 -quam ... adveniat] i. m. man. CO/"l". A 30 SImul] semel sed m se ipso m/d.? T 56 Et ... hoc] om. (hom.) sed Unde i. m. U 57 eucharistiae] echaristia simul CO/"l". A 30 intervallo] -o exp. eI reser.? A 31 una] unica OS COST 58 potest adhiberi] i. m. man. CO/"l". A 58 notabili] i. m. man. CO/"l". A QUAESTIO I 35 QUODLIBET X 34 90 alteri tenetur eadem confiteri iterato suo proprio sacerdoti, quia non est Bad. 400vS sacramento et de quo-Icumque aliorum, sed argumentum procedit ac si simile, eo quod secundum dicta iam, sacramentum eucharistiae maioris omnino esset simile. est reverentia e quam sacramentum poenitentiae, et sacramentum paeni- Quod inducebatur ultimo: «Quando sacramentum est principaliter 65 tentiae maioris necessitatis quam sacramentum eucharistiae. Si quis contra peccatum, non potest iterari nisi peccatum iteretur, ut patet in tamen imminente pascha sic se arcet alteri confitendo aut eucharistiam baptismo quod non iteratur quia originale non iteratur, et in extrema 95 ab illo sumendo, etiam super hoc privilegiato tali privilegio quale est unctio ne, quae non iteratur nisi iteratis venialibus. Quare nec paeniten- privilegium domini Martini, quod non possit in debita devotione et tia, quae est contra peccatum actuale mortale, iteranda est nisi peccato contritione iterum infra annum quod finitur in pascha, suo proprio mortali iterato. Cum ergo idem peccatum mortale secundum numerum 70 < sacerdoti> confiteri eadem et communicari ab ipso, transgressor est nullo modo possit iterari, nec similiter paenitentia circa ipsum potest statuti et mortaliter peccat, nisi ex causa de licentia sacerdotis praeceden- iterari»: et quaeritur quare circa eadem peccata potius iteratur poeniten- 00 te expectet. Et nihilominus tenetur se praeparare per contritionem et H 95" tia quam I aliquod illorum. Et est dicendum quod baptismus simul devotionem ut quam citius poterit post pascha, confiteatur prius confes- quantum est de se ex vi sacramenti, si non habet obicem, remittit culpam sa alteri, et super illa transgressione, priusquam communicetur ab eo, et S 95'" et omnem poenam illi debitam, et idem praesu-Imitur quoad venialia de 75 sic reddat Deo et sacerdoti debitum. In quo adhuc manet obligatus U 196" extrema unctio ne, Ipropter quod a sua institutione baptismus et unctio Zucc. 136" quousque persolverit, nec licet eum exspectare de confitendo usque circa eadem peccata sunt initerabilia. De sacramento vero poenitentiae, 5 sequens pascha, infra annum illum semel dicta peccata cum aliis infra quod est contra peccatum mortale actuale cui debetur multa et magna eundem annum commissis suo sacerdoti confitendo: hoc enim non poena temporalis, non praesumitur quod simul culpam et totam poenam sufficit, quia per hoc quod aliquis est in mora solvendi debitum, non 08]" illi debitam remittat, sed solum portionem I certam et semper aequalem prorogatur ei tempus solutionis, sed obligatus manet ad solvendum A 163'" quantum est ex se, I propter quod, ut quod restat de solutione, remittat 80 quam citius poterit. Bene autem licet eum exspectare usque sequens poenitentia, a sua institutione circa eadem peccata numero est iterabilis. I Ad secundum quod erat ad principale, quod «accipiens in paschate IO pascha de communionem accipiendo ab eodem, quia super Itransgressio- C 76" Bad. 400vT ne in eo quod a suo sacerdote non est communicatus, non potest eucharistiam a non suo sacerdote, non tenetur iterum recipere eam a suo sacerdote, quare neque confessus alteri tenetur eadem confiteri suo satisfacere communionem ab ipso recipiendo, sed de transgressione illa 85 poenitendo et eam illi confitendo; super transgressione autem in eo quod sacerdoti, cum utrumque horum aequaliter statuatur et praecipiatur in H 95'" 'Omnis utriusque sexus'», dicendum ad hoc secundum iam dicta non est illi semel in anno praecedente confessus, Isatisfacit poeni tendo et S 93'" T 126' 15 peccata alteri confessa I cum ista trans-Igressione eidem Iiterato confiten- quod assumptum de eucharistia, quod communicatus ab alio in pascha Zucc. U 196' non tenetur iterum recipere eam a suo sacerdote, dico quod verum est. Non tamen propter hoc verum est quod similiter neque tunc confessus ACHOSTU ACHOSTU 90 alteri ... iterato] eadem peccata tenetur iterato confiteri S 90 confiteri iterato] inI'. CHOST 91 secundum] dictum addo sed dei. et exp. A 91 dicta iam] im. CHOSTU 62 quocumque] quolibet S 65 nisi peccatum iteretur] om. (hom.) O 70 similiter] 92-93 poenitentiae] om. H 93 necessitatis] est addo CHOST 94 tamen] i. m. man. om. CHOST 70 circa] contra CHOST 71 quaeritur] per hoc addo U 72 quam] corr. A om. H 95 illo] ipso T 95 tali] tale U 96 privilegium] om. CHOSTU quare O 72 illorum] aliorum CHOST 73 obicem] simul addo ACHOSTU 96 debita] om. H 97 infra annum] om. S 97 proprio] sacerdoti addo CHOSTU 76 initerabilia] iterabilia T 76 vero] autem CHOSTU 77 multa] multum S 77 et] 99-00 praecedente] i. m. man. COIT. A praecedentis CHOST 00 per] propter T 2 alte- sup. lin. O 78 quod] quid sed in quod corr. A 82 ad] i. m. O 85-90 cum ... ri] om. O 2 priusquam communicetur] et communicetur sed dei. et priusquam communi- sacerdoti] om. (ham.) C 85 horum] eorum CHOST 86 «Omnis ... sexus»] subi. cet ur i. m. man. COIT. A 3 sic] sup. lin. man.corr. A 3 In] om. O 4 nec ... AOSTU 87 de] in sed exp. et de i. m. C 88 iterum recipere eum] eam Iterum confitendo] i. m. man. CO'T. A 4 usque] ad addo CHOSTU 5 sequens pascha] ad recipere S 88 verum] nostrum(?) H 89-(p. 35,)91 Non ... eucharistiae] Etenim sed sequens pascha U ad tempus paschae(?) sed in usque ad sequens pascha COIT. obliviscendo expunctuare «tempus»? T IO communionem] communione O I O-I] transgressione] dei. et Non ... eucharistiae. i. m. sup. man. corr. A quod addo sed exp. A ]2 recipiendo] accipiendo CHOST 13 et] sup.lin. O 14 non 85-86 Cr. GREGORIUS IX, est illi] illi non est CHOST ]4 praecedente] praecedenti sed in praecedente corr. T 64-71 Cr. supra, p. 21,29-33. 82-86 Cr. supra, p. 5,30-39. 14 confessus] in suam propriam additionem marginalem inser. man. COIT. A Decretales, v, tit. 38, c. 12 (ed. A. FRlEDBERG, 2. 887-888). 36 QUODLIBET X QUAESTIO I 37 do. Unde si aliquibus ex gratia privilegii concessum esset quod possent dicere: «Illud ex quo oritur scandalum vel schisma, est I erroneum», Bad.4 singulis ministrare sacramentum eucharistiae, sicut et poenitentiae, 45 verum est, dum tamen illud dictum non sit de illis quae pertinent ad quandocumque opus esset, et ministrarent ipsum ante pascha, sic ut nova veritatem opportunam ad dicendum, vitae scilicet, iustitiae aut doctrinae. devotio posset intercidere ad ministrandum ipsum iterum a suo sacerdote Si vero sit de illis quae pertinent ad aliquam harum veritatum, illud in pascha, iterum deberet ipsam suscipere in pascha, licet si in die 20 dicere non est erroneum, neque quoad rem dictam neque quoad actum paschae ille ministraret unam semel, non deberet iterato in eadem die dicendi. Dictum autem istud de quo est quaestio, pertinet ad veritatem recipere aliam a proprio sacerdote, etiam si tempus restaret quo eodem 50 vitae, quia, ':It supra dictum est, ipsa est de illo in quo consistit periculum die consuetum est communionem recipere. Sic tamen non est de confes- animarum. Et est nunc temporis opportunitas ad dicendum, eo quod sione, quia si in die paschae aliquis alteri confessus est et non communi- habet fortes contradictores. catus ab eodem, debet nihilominus eodem die eadem confiteri suo 25 I Ad quartum, quod «sacramentum poenitentiae efficaciam habet a solo Bad. , sacerdoti, si restat tempus sufficiens illius anni in quo suam possit Christo, non autem ab ullo hominis statuto», etc., dicendum quod verum complere confessionem, et confessione completa, si adhuc tempus restat 55 est tam in principali eius effectu quam in secundario, nec iteratio eius anni illius, debet ab eo recipere communionem, ne fiat transgressor propter statutum proprie dat ei novam efficaciam, ut supponit argumen- statuti de semel in anno confitendo suo sacerdoti et communionem ab eo tum. Habet tamen, ut dictum est, novum effectum, I sed a solo Christo, et Zucc. recipiendo. Quod si non restat tempus recipiendi communionem, statim 30 multo aliud est dicere habere novam efficaciam de qua procedit argu- factus est transgressor statuti quoad hoc et debet de illa transgressione mentum, et habere novum effectum, contra quem intendit procedere. Bad. , 60 Ad quintum, quod «nemo I potest obligari ad confitendum quod non H 95" 081 ,. statim poenitere et confiteri suo sacerdoti eandem quam citius I poterit, U 197 per hoc ei satis faciendo de sibi debito, sed non debet, nisi velit, est», I dicendum quod non obligatur I homo ad confitendum peccata quae S 93'· communionem recipere ab eodem citra pascha sequens, ut supra dictum iam actu habet in macula, sed quae hactenus habuit, et manent per 35 memoriam in conscientia. Nam vere contritus coram Deo priusquam est. Per dicta patet ad confirmationem de sacramento baptismi. Non enim alicui confessus est, non habet in se maculam, quia per contritionem et est simile de baptismo et poenitentia, et minus simile quam de poeniten- 65 propositum confitendi deleta est, et tamen clarum est quod illa peccata tia et eucharistia. Baptismus enim omnem effectum suum natus est quae non sunt, tenetur confiteri. Consimiliter et confessi religiosis, licet habere simul et semel; non sic autem eucharistia et paenitentia, ut iam non habeant maculam peccati, quia per absolutionem et propositum 40 confitendi illa eadem suo proprio sacerdoti deletum est, nihilominus supra dictum est. Bad. 400VV I Ad tertium, quod «ex eo quod dicitur confessum ex gratia teneri tamen tene< n> tur eadem iterato confiteri suo proprio sacerdoti. Unde eadem iterum confiteri suo sacerdoti, oritur schisma inter praelatos et 70 sicut in contritione, quantacumque esset, non delerentur peccata nisi religiosos», etc., dicendum est de schismate sicut et de scandalo, quod ACHOSTU ACHOSTU J 6 si] tenetur iterato ipsum recipere a suo sacerdote. Si addo sed dei. (homoeoceph. ex 44 scandalum vel schisma] illi'. T 46 opportunam] optimam sed in opportunam corr. O exemplo adhibita a seriba?). A 18-20sic ... pascha] om. (ham.) S 20 Iterum] om. 46 vitae] rite CHST rite sed vel vitae i. m. O 46 scilicet] et(?) elo(?) addo i. m. C CHOSTU 20 ipsam] ipsum CHOT 22-34 etiam ... sequens] i. m. man. corI'. A 49 quo] est quaestio(?) addo sed dei. S 54 ullo] illo CHST illo sed in ullo corr. O 12 est] con! U 25 debet nihilominus] inv. O 25 suo] proprio CHOSTU 26 tem- 54 hominis] hominum sed in hominis corr. A 61 homo] non H 61 peccata] ser. sed pus] om. CHOST 28 reciperecommunionem] inv. T 28 communionem] -nem i. m. O illa enim(?) sup. lin. U 61 quae] cum addo CHOST 62 habuit] habuerit HOST 29 eo] ipso ST 30 recipiendo] recipiendi A 37 eandem] ser. sed in eadem mut. O 62-63 per memoriam] in memoria T 63 Nam] om. O 66 confessi]sunt addo sed exp. S 37 quam] om. CHOST 38-39 omnem ... habere] natus est h~bere omnem .effectum 69 tamen tene < n > tur] inv. T 69 iterato] iterum S 69 iterato confiteri] inv. T suum CHOST 39 et semel] i. m. T 38 natus] natum A reser. I. m. O 43 dlcenduml 70 delerentur] delentur S delentur sed in delerentur corr.? O 70 quantacumque] quantumque CO quod addo O 36 Cr. supra, p. 5,41-45. 39-40Cf. supra, i.a. p. 34,64-87. 41-43 Cr. supra, p. 5,46-49. 50 Cr. supra, i.a. p. 35,93-9. 53-54 Cr. supra, p. 5,50-57. 60-61 Cr. supra, p. 76,58-63. 38 QUODLIBET X simul adesset propositum confitendi ea sacerdoti tempore opportuno, ita A 163" quod si ante confessionem resiliret I a proposito confitendi, gravius C 76'" crimen committeret quam I erant peccata prius deleta, sic in confessione QUAESTIO 2 facta religiosis ex gratia dicti privilegii, quantacumque esset perfecta, non UTRUM EX COMMISSIONE GENERALI QUA CONCEDITUR delerentur in absolutione peccata, nisi simul adesset propositum confi- 75 ALlQUIIlUS EX PRIVILEGIO ET DE GRATIA POSSE AUDIRE tendi illa iterum suo. proprio sacerdoti. Nec etiam esset vere poenitens, CONFESSIONES ET ABSOLVERE A PECCATIS SIMPLICITER. Zucc. 137'" sicut nec ille esset vere contritus, I ita quod si ante iteratam confessionem 5 CONCEDATUR POTESTAS ABSOLVENDI A MAIORIBUS CRIMINIBUS RESERVATIS confessus semel resiliret a proposito confitendi iterum, gravius crimen EPISCOPIS committeret quam erant peccata prius deleta. Propter quod dominus Martinus papa, ne confessi dictis religiosis tale discrimen incunant, 80 I Circa secundum arguitur quod ex concessione per privilegium de Zucc. praecipit illis religiosis ut diligenter et efficaciter, secundum datam eis a absolvendo a peccatis simpliciter, concedatur potestas absolvendi a Deo gratiam, eos ad hoc exhortentur. maioribus criminibus, puta quae sunt reservata episcopis. Sad. 40 I ,Z I Ad sextum, I quod «papa qui habet omnia iura in scrinia pectoris sui, ius T 126'" IO Primo sic. Qui simpliciter concedit et nihil excipit, totum includit. absolvendi et confessiones audiendi eorum qui vellent venire ad eos, Quare cum per privilegium simpliciter concedatur religiosis potestas quod debebatur sacerdotibus curatis, contulit dictis religiosis, ergo 85 absolvendi a peccatis et audiendi confessionem eorum, nullum peccatum I S 94" abstulit illud sacerdotibus», dicendum quod multum refert de iure quod excipit, sed quodlibet genus peccati includit. Ergo, etc. 082" habetur I in re temporali et quod habetur in re spirituali. De illo quod Secundo sic. Quod non est prohibitum, videtur esse concessum. habetur in re corporali, quia non potest haberi simul a pluribus in 15 Dominus Martinus in dando fratribus simpliciter potestatem audiendi solidum, verum est quod quando confertur uni, aufertur ab alio, ut confessiones peccatorum, non prohibet eis casus episcopales. Ergo etc. dictum est supra de decimis novalium. De illo vero quod habetur in re 90 Tertio sic. Idem in eodem privilegio concedit eisdem plenam potesta- spirituali, non sic est, quia illa potest a pluribus simul possideri in tem audiendi confessiones et absolvendi. Sed non est plena potestas quae solidum. Non est verum quod ius in illa concessum uni aufertur alteri, se extendit ad aliqua peccata et ad aliqua non. Ergo etc. immo manet integre apud utrosque. Tale omnino ius est de audiendo 20 Contra. Rescriptum de beneficii collatione simpliciter non potest confessiones et absolvendo. extendi ad dignitates sive ad beneficia quibus dignitates sunt annexae, ut Quod arguitur in oppositum, quod «non est erroneum teneri ex 95 E x t r a v a g a n t i de praebendis, cap.o ultimo. Ergo nec potestas conces- praecepto papae ad illud quod alias est licitum», dicendum quod verum sa super peccata simpliciter ullo modo potest extendi ad maiora crimina est, pum tamen subsit causa sive ratio secundum praedicta. Alias autem episcopis reservata. bene posset esse erroneum. ACHOSTU 2-6 Utrum ... episcopis](cr. supra. p. 3.13-17) Utrum ex concessioneper privilegiumde absolvendo a peccatis simpliciterconcedatur potestas absolvendi a maioribus criminibus ACHOSTU episcopisreservatis H Utrum ex generali concessioneabsolvendi intelligaturdari potestas in maioribus criminibus U 3 absolvendi]om. H 7 Circa secundum ...] Signo (linea 71 adesset] ad- sup. lin. S 76 illa] om. CHST 81 ut] ad hoc addo ACHOSTU I'ertieali sub tribus pune/is) haec quaeSTio ad suum iniTium i. m. noTa/ur. A 12 confessio- 84 eorum] illorum CHOST 85 quod] qui O 87 quod'] i. m. S 88 quia] quod S nem] conressiones T 12 eorum] illorum CHOST 16 prohibet] prohibuit CHST 90 decimis]decem H 90 novalium]novalis H 93 ius est] inI'. CHOST 96 illud] 17 eisdem]eisCSTU 20 Rescriptum]eOI!t: A 20 simpliciter]om. CHOS 21 digni- aliud H 96 est licitum] inv. T tatesl dignitatem T 21-22 ut ... ultimo] subi. U 23 ullo] nullo C 83-86 cr. supra, p. 6,64-69. 95-96 cr. supra, p. 6,70-72. 21-27 cr. GREGORIUS IX, Decre/ales, III, tit. 5, c. 38 (ed. A. FRIEDBERG, 2, 481). 40 QUODLIBET X QUAESTIO 2 41 25 rescripto domini Clementis, ergo in illa commiSSIOne committit eis potestatem super casibus episcopalibus; et tunc repondeat ad dictum in Zuce. 137'· I Ad istam quaestionem respondet dominus CLEMENSapa in r e s c r i p- p privilegio domini Clementis, dicendo quod, licet ipse in concessione quam t o quodam, in quo dicit sic loquens ad fratres praedicatores: « Libere fecit fratribus, Isimpliciter excepit casus episcopales, quia tamen legem H 96" praedicare potestis, audire confessiones, absolvere vobis confitentes ac 55 non potuit instituere suis successoribus, quia par in parem non habet poenitentias vobis confitentibus iniungere salutares, aliorum inferiorum imperium, I non obstat quin successorum eius aliquis potuit fratribus U 197" praelalorum et rectorum ecclesiarum ac sacerdotum parochialium assensu 30 facere concessio nem simpliciter I nihil excipiendo, sicut fecit expresse S 94'h nullatenus requisita, illis casibus exceptis qui de iure, consuetudine aut dominus Martinus in suo privilegio, et per hoc totum eis concessisse retentione ab eis specialiter facta, sedi, legatis et ordinariis praedictis praeterquam specialiter sibi reservatum, ut iam dictum est. specialiter relinquuntur, ad quos non licet vos manus extendere, nisi vobis 60 I Quod non videtur posse stare, quia eisdem fratribus alias concessa est Bad. 40 Bad.401,A specialiter commit-Itantur». lntelligit autem dominus Clemens, ut iam potestas audiendi confessiones simpliciter et absolvendi, utpote a domino declarabitur, quod « non licet» etc., virtute scilicet privilegiorum a 35 papa ALEXANDRO forte etiam ab aliquibus I aliis, et tamen in tali T 126" et praedecessoribus suis eis concessis de praedicando et confessiones au- concessio ne generali simpliciter facta nullo < modo> intelligebatur eis diendo simpliciter. Quare cum in privilegio domini Martini non commit- concessa potestas super casus episcopales. Quare neque similiter in tantur eis specialiter casus illi, quia de illis nullam facit mentionem sed 65 concessione quam habent in privilegio suo a domino pa pa Martino sub solummodo facit fratribus simplicem commissionem, in commissione eadem forma et magis restricta, conceditur. ergo facta fratribus simpliciter nullo modo, quantum mihi videtur, 40 Quod in simplici et generali concessione potestatis in privilegio vel intelliguntur committi illi casus; alioquin ex eadem commissione etiam privilegiis concesso vel concessis fratribus a domino Alexandro aut ab Bad.401,B intelligerentur eis committi casus reservati domino Ipapae. aliis praedecessoribus eius, non intelligitur concessa eis potestas in C 76" Nisi forte aliquis dicat quod in commissione generali per privilegium 70 casibus episcopalibus, plane patet ex declaratione domini CLEMENTIS Zucc. 138" princeps committit quidquid committere potest, praeter illa quae specia-I papae qui successor domini Alexandri fuit, licet media tus. In qua A 163'· liter pertinent ad I ipsum, quia privilegia large sunt interpretanda contra 45 declaratione exprimitur quod in privilegiis a praedecessoribus suis quemlibet, excepto illo qui ea concessit; cum ergo dominus papa concessis conceditur eis potestas audiendi confessiones et absolvendi committat simpliciter fratribus potestatem audiendi confessiones et irrequisito consensu praelatorum inferiorum; quod aliqui negabant, absolvendi, committit eis potestatem audiendi confessionem et absolven- 75 contra quos fecit illam declarationem. Exprimitur etiam in eadem di in omnibus casibus praeterquam sibi reservatis; quare cum bene possit declaratione quod ex illis concessio nibus non est eis concessa potestas in O 82'h eis committere casus episcopales, etiam eis invitis, ut habetur in I dicto 50 casibus episcopalibus neque conceditur in consimili bus, nisi eis speciali- ACHOSTU ACHOSTU 51 ergo] etc. addo sed dei. A 52 respondeat] respondet T 54 tamen] cum O 26 respondet] respondent CHOST 31 iure] iuris E iuris?(iur') H 33 vos] vobis S 56-57 fratribus ... concessionem] facere concessionem fratribus CHOSTU 57 fecit A 33 vobis] nobis S 34 autem]sup.lin. man. corr. A 35 quod «non licet» etc.] i. m. man. 59 praeterquam] -quam reser. i. m. T 63 nullo] modo addo CHOSTU 64 neque] corr. A 35 scilicet] sup. lin. man. corr. A 36 concessi s] vel concessit(?) A I nec T 66 et] om. O 67 conceditur] concedi(?) sed in" conceditur corr.(?) A concedi 37-38 committantur] committuntur CHOT tum] ut S 39 commissione] -ne sup.lin. O 41 committi ... casus] illi casus committi CHOST 40 quan- 41 etiam] om. O I CHOSU midiatus S 67 Quod] autem addo a 68 domino) papa addo i. m. T 71 a] et sed exp. et a sup. lin. O 71 mediatus] 75 in eadem] canI sed i. m. in eodem O 46 illo] eo T 46 ea] illa T 46 papa] Martinus addo i. m. T 47 simpliciter fratribus] 76 ex] canI propter atramenti maculam H 77 episcopalibus] -alibus conf. propter inv. T atramenti maculam A 27-34 CLEMENS IV, Constitutio «Quidam temere sentientes)) (Bul/arium Franciscanum, III, 59 Cf. supra, p.40,48-49. 61-62 Cf. ALEXANDERIV, Bul/a «Nec insolitum est)) (ed. p.14). 34-35 Cr. infra, p.40,43-42,79. 35 Cr. supra, lin. 33. 50-51 Cr. CLEMENS A. POlTHAST, Regesta Romanorum Pontificum, II, p. 1287, n.15602). 71-75 Cr. CLE- IV, Constitutio «Quidam temere sentientes)) (Bul/arium Franciscanum, III, p. 14). MENSIV, Constitutio «Quidam temere sentientes)) (Bul/arium Franciscanum, III, p. 14). 42 QUODLIBET X QUAESTIO 2 43 ter committat ur. Dicit enim sic: «Quidam temerarie sentientes» etc. usque praelatis inferioribus et sacerdotibus curatis, postquam super illis licen-I A 164" in finem. Et legatur exquisite totum rescriptum. tiati essent a sede apostolica aut legatis eiusdem aut ordinariis locorum, Non est ergo verum, ut videtur, quod papa in simplice commissione 80 quod aliqui necessarium fore asserebant. Secundum vero erat quod committat quidquid potest committere praeter sibi reservata: alioquin IO proprio motu declarando expressit, videlicet quod ex concessione talis etiam ex commissione simplici facta super pro visione de beneficio licentiae a quocumque papa, vel praedecessore vel successore, non licet ecclesiastico extendi posset ad provisionem de maiori beneficio et eos extendere manus ad casus episcopales nisi eis specialiter committan- dignitate -quod non est verum- , ut procedit obiectio secunda. Et apparet tur. Quare, cum dominus Martinus casus tales in suo privilegio non quod sit penitus simile in hac commissione et in illa. Commissio enim 85 commiserit illis specialiter, ut patet, nullo igitur modo ex illo privilegio provisionis de beneficio simplici non potest extendi ad provisionem de 15 isti casus intelliguntur istis concessi. Quod autem dominus Clemens Zucc. 138'" beneficio ma-~ore aut dignitate, quia maior requiritur industria in nullam concessionem eis fecerit in suo rescripto, sed solummodo decla-I Bad. 40 administratione beneficii maioris aut dignitatis, quam minoris. Consimi- rationem in praedictis, patet ex serie litterae inspicienti eam. Unde in fine liter autem maior requiritur in audienda confessione, absolutione et litterae vocat eam non concessionem sed declarationem. poenitentiae iniunctione super maioribus criminibus quam super com- 90 I Quod etiam dominus MARTINUSin suo privilegio non intellexerit Bad.4( munibus peccatis. Sicut ergo in provisione commissa simpliciter de 20 concedere fratribus potestatem super casibus episcopalibus, hoc praeci- beneficio con ferendo non intelligitur commissio facta de conferendo pue ex hoc potest conici quod, cum nullo modo liberius concederet maiore beneficio aut dignitate, sic in commissione facta simpliciter de fratribus potestatem super casibus episcopalibus quam super casibus qui audiendo confessiones, absolvendo et poeni tentiam iniungendo non concessi sunt sacerdotibus curatis, eo quod maiora cum maiori diligentia U 197'" intelligitur commissio potestatis I quoad illos actus in maioribus crimini- 95 et cautela debent committi quam minora, quare, cum concessionem bus reservatis episcopis. 25 factam fratribus sic temperavit in casibus concessis de iure communi Bad.40IVO Unde, ut dictum est respondendo ad exceptionem Icasuum in privilegio sacerdotibus curatis, quod ius ipsorum et auctoritatem in audiendis H 96'" domini Clementis, quod, «licet in concessione quam fecit fratribus in suo confessionibus suorum subditorum reservaret illibatum per illam clausu- S 94" privilegio, excepit casus episcopales, I per hoc non erat astrictus dominus Iam: «Volumus autem», etc., ut patet ex prae-lcedente quaestione et Zuce. I C 76'" Mar-Itinus, quin potuit facere concessionem absque omni exceptione», re 00 amplius ex dictis in alio Quolibet, non autem sic temperavit concessio- vera bene verum est quod plenam concessionem eis potuit dominus 30 nem in casibus episcopalibus. Quare si huiusmodi concessio nem intel- Martinus fecisse nullos casus excipiendo, si voluisset, sed non est verum lexisset in casibus episcopalibus, Iliberior concessio fuisset eis facta in T 126,1 quod dominus Clemens in suo privilegio fecit eis concessio nem illos casus casibus episcoporum quam sacerdotum. Quare, cum hoc nullo modo est 082' excipiendo, immo solum-h1odo declaravit privilegia a suis praedecessori- praesumendum, nullo modo est praesumendum quod in sua concessione bus illis concessa super duobus. Quorum primum erat quod non 5 generali concessisset casus episcopales nisi, sicut temperavit circa casus oporteret eos petere consensum audiendi confessiones et praedicandi a 35 sacerdotum cum dixit: « Volumus autem» etc., sic temperasset circa casus ACHOSTU ACHOSTU 8 aut'] om. O autem sed in aui corI'. C 13 casus tales] inv. CHOSTa 14 igitur] ergo H 80 simplice] simplici CHOST 82 provisione] prolissione sed in provlslOne COI'/'.T 20 episcopalibus] temporalibus S 2 I potest] poterit H 26 ipsorum] eorum 83 ecclesiasticoJ eccastico U 83 provisionem] promissionem sed in provisionem corI'. T CHOST 27 illibatum] iIIibi(um sed in illibatum corI'. U 28 «Volumus ... etc] subi. 84 obiectio secunda] inv. H 85 in] sup. lin. man. cor/'. A 87 maiore] maiori CHOSTa ACOSTU 28 praecedente quaestione] inv. CHOST 31 concessio] excessio sed in 87 requiritur] om. S 91 in] om. CHOSTU 93 maiore] maiori CHOST 93 sic] nec concessio COI'/'.S 32-33 nullo' ... praesumendum'] 0111. (ham.) CHU ser. sed dei. eI addo A sicut HOST sicut sed in sic cO/'/'.?C 94 conressiones] et addo O 98 licet] habet exp. T 35 «Volumus ... etc.] subi. ACOST sed exp. eI licet i. m. T 99 excepit] accepit A 00 potuit] vel potuerit(?) A 2 nullos] nullus H 6 oporteret] oportet CS 6 petere] om. S 6 consensum] concessum 13-14 cr. MARTINUSIV, Bul/a «Ad fruclus uberes» (ChorI. Univ. Paris., I, p.592-593 H OST concessum sed in consensum cor/'. C (n. 508)). 17-18 cr. ibid. 28lbid. 29 Cr. HENR. DE GANO., Quodl. Vl!, qq. 23 et 24 (ed. 1518, r.275ro_287's; ed. 1613, I, r.415va_428Vb). 35 MARTINUSIV, Bul/a «Ad 78 lbid. 98-00 Cr. supra, p. 41,53-57. f/'uclus uberes» (ChorI. Univ. Paris., I, p. 592-593 (n. 508)). 44 QUODLIBET X QUAESTIO3 45 episcopo rum : «Volumus autem quod hi qui fratribus confitebuntur ipsos excepisset SI non de iure communi vel de consuetudine fuissent U 198" eisdem, suis episcopis I confiteri saltem semel in anno de casibus quos eis excepti. specialiter iura vel consuetudo concedunt, nihilominus tenebuntur». 65 I Per idem patet ad secundum: «Quod non est prohibitum, videtur Bad. 4C H 96" Quare cum non sic temperat, ! nullo modo I sentiendum est quod ex illa concessum»: verum est aliqua dicta rum exceptionum. Vel, ut alii dicunt, S 94'" concessione eis intendat concedere potestatem super casibus episcopali- 40 illud brocardicum intelligitur in eis quae sunt amplianda, non autem in bus, sed solummodo super casibus concessis < sacerdotibus> parochia- privilegiis restringendis quale est istud: in talibus enim quod non est libus de iure communi, et hoc cum temperamento, ut dictum est. concessum, intelligitur esse prohibitum. Unde quod supra dictum est I A 164'" 70 quod «privilegium large est interpretandum contra quemlibet, excepto eo qui illud concessit», dicendum quod verum est quando in alterius speciale praeiudicium non vergit, secus autem est si vergit in illius praeiudicium, ut habitum est supra. Bad. 402,F I Ad primum argumentum quod erat in oppositum: «Qui simpliciter I Ad tertium, quod «papa concedit eis plenam potestatem» verum est Bad.4C concedit nihil excipiendo, totum concedit», dicendum quod excepti o 45 75 quantum patitur concessionis modus, et super illa peccata ad quae quadrupliciter potest fieri ex simpliciter concesso: vel per clausulam extenditur, quae sunt communia peccata potestati curatorum de iure expressam et adiunctam vel per iura communia vel per consuetudinem communi commissa. Non autem concedit eis plenam simpliciter, quia vel per intentionem habitualem concedentis. Et bene verum est quod qui modus commissionis hoc non patitur. concedit simpliciter nihil excipiendo, concedit totum, dum tamen nullo dictorum modo rum fiat exceptio, non autem si saltem non fiat exceptio 50 QUAESTIO 3 per c1ausulam appositam. Etenim licet nulla fiat exceptio per c1ausulam appositam, si tamen fiat aliquo aliorum trium modo rum, non conceditur UTRUM PRAELATI EBENTPUNIREPOENISCONTENTIS D illud quod illo modo excipitur. Unde quia declaratio domini CLEMENTIS IN GENERALISTATUTOSUBDITOS suos QUos CONSTATNONFUISSE Zucc. 138'" qua dixitlquod ex simplici concessio ne facta fratribus non intelliguntur CONFESSOSOMNIAPECCATA SUAPROPRIOSACERDOTI C 77" eis I concedi casus episcopales secundum praedicta, explicat quod iuris 55 communis est, ex illa declaratione nobis innotescit quod in concessione 5 I Circa tertium arguitur quod praelati episco pi debent poenis contentis in Zucc. I facta a domino Martino casus episcopales sunt excepti per ius commune. generali statuto subditos suos I quos constat non fuisse confessos semel in U 98'L Praeterea, ut videtur, sunt excepti de consuetudine, quia dominus papa ACHOSTU ex concessione simplici et generali non consuevit concedere maiora, ut 082'" dictum est. Et praeterea, quia maio-~a non debent concedi nisi cum 60 63 ipsos] illos CHOSTU 63 non] vero H 63 de] om. CHSTU 65 videtur] esse maiori cautela illis in quibus maior est industria, illi casus sunt excepti ex addo F 67 illud] id S 676rocardicum] (er. J. F. NIERMEYER. M~fiae lalillilalis intentione habituali concedentis, sic quod si forte illos casus advertisset, lexicoll millus, p. 105: « brocardicum ... : brocard, adage de droit ... ») 68 quod] et C 70 large] sumendo addo sed exp. S 71 illud] istud CHOST 72 si vergit] om. HST ACHOSTU i.m. CO 74 plenam potestatem) ill\'. CHOST 75 quantum] cum H 75 peccata] ser. sed exp. T 76 curatorum] concessa addo sed exp. S 77 plenam] reser. i. m. O 78 commissionis] ser. sed exp. et consessionis i. m. T 78 patitur.] Ius enim generale 36 confitebuntur] de addo sub lin. U 39 temperat] temperare(?) sed in temperet COIT.U praecedens non tollitur per privilegium subsequens, quemadmodum nec per privilegium 41 concessis] sacerdotibus addo CHOST 41-42 parochialibus] presbyteris addo U praecedens: gcnerale non tollitur per speciale subsequens, nisi in secundo fiat mentio de 45 concedit] excedit H excedit sed in concedit(?) corr. CO 46 clausulam] reser. i. m. O primo, ut Extravaganti de praescriptionibus «Veniens» [GREGORIUS Deeretales, II, tit. IX, 47 vel'] et H 48 per] om. H 50 exceptioj om. O 54 qua] quae sed in qua COIT.?H 54 intelliguntur) intelligantur S 57-58 per ... excepti] om. (ham.) H 59 non] ut H 26. C. 19(ed. A. FRIEDBERG, 392)].addo sed dei. A 2-4 Utrum ... sacerdoti] (er. illfra, II, lin. 5-(p.46,)7 Utrum non confesso sacerdoti sint sacramenta deneganda U 5 Circa 60 debent] dicunt sed exp. eI debent sup. iiII. U 62 quod] videtur? T 62 advertisset] tertium ... ] Sigllo (Iillea venimli sub tribus punctis) haec quaestio ad suum initium i. m. cOllf H notalur. A 5 debent] dicunt sed exp. et debent sup. lin. U 6 suos] ser. sed exp. T 44-45 Cr. supra, p.39,10-13. 54-55 Cr. Cl.EMENS IV, Conslilutio «Quidam lemere sen- tiellleS)) (Bul/arium Frallciscallum,III, p. 14). 65-66 Cr. supra, p. 39,14-19. 70-71 Cr. supra, p.40,45-46. 72-73 Cf. supra, p. 14,55- 57. 74-78 Cf. supra, p. 39,17-19. 46 QUODLIBET X QUAESTIO 3 47 anno omnia peccata sua suo proprio sacerdoti punire, sic: « E x t r a v a- 30 quis deliquerit, toties puniri debet », ne maleficia permaneant impunita. g a n t i de maioritate et obedientia dicitur: «Si quis venerit contra Ipsa enim impunita dimittere est iustitiam infringere et I audaciam Bad. 40 S 95" decretum episcopi, abiciendus I est ab ecclesia» .. ergo multo fortius si quis delinquendi transgressoribus praebere. Episcopi ergo non exsequentes venit contra decretum generalis concilii papae et centum episcoporum. IO poenas iuris cum maleficia fuerint perpetrata, non solum peccant contra H 96'" «Non confessus semel» etc. venit I contra decretum tale contentum in illa superiorem et ita contra Deum cuius locum I tenet, per inoboedientiam, T 127" littera «Omnis utriusque sexus»; ergo etc.». 35 sed etiam per iniustitiam. Contra. Maior est transgressio decreto rum in praeceptis decalogi I Cum ergo nec sic peccare debeant, debent exsequi contra transgressores Bad. 4C quam decretorum concilii. Sed transgressores decalogi non sic sunt poenas in iure statutas, et sic quod non confitentes semel in anno omnia puniendi. Ergo etc. 15 peccata sua suo proprio sacerdoti debent per excommunicationem vivos Item. Talis poena inf1icta talibus magnum scandalum generaret, coercere ab ingressu ecclesiae et morientes privare ecclesiastica sepultura. propter quod vitandum: subtrahenda est severitas in puniendo transgres- 40 Quare, cum tenent tamquam eis clarum et nullo modo dubium, quod sores. Ergo etc. absoluti a fratribus virtute sui privilegii teneantur pecca-Ita illis confessa C 77'" semel in anno confiteri proprio sacerdoti non minus quam non confessa, debent procul dubio con fessos I fratribus virtute sui privilegii vivos 083" coercere ab ingressu ecclesiae et morientes privare ecclesiastica sepultura, 45 nisi confessa illis prius confessi sint suis sacerdotibus vel postmodum Bad. 402,1 Dicendum quod frustra essent poenae institutae in iure contra trans- 20 confiteantur eis infra elapsum annum usque I pascha quando debent Zucc. I gressores decretorum, nisi fieret earum debita exsecutio. Quarum exsecu- eucharistiam sumere, consimiliter sicut et non confessos fratribus nec tio episcopis singulis in suis dioecesibus super suos subditos est commis- propriis sacerdotibus. Illud emm statutum I «O m n i s u t r i u s q ue U 198' sa, lIa, q.e la: «Multi», ubi «Si quis frater». Exsecutionem autem a s e x u s,» continet ius commune, et semper standum est iuri communi superiori sibi commissam tenetur quilibet exsequi ex virtute debitac 50 quousque certum sit de eius revocatione. I Si vero eis verba privilegii Bad.4( oboedientiae, et hoc cum tempus occurrerit opportunum: aliter enim 25 fratrum essent ambigua et de revocatione illius statuti generalis dubita- esset transgressor et peccaret per inoboedientiam contra superiorem. rent, bene verum est quod tunc non deberent procedere ad poenarum Poenarum autem exsecutio tunc est opportuna cum maleficia sunt exsecutionem contra con fessos fratribus I et non suis I sacerdotibus, sed S 95'" commissa, ut E x t r a v a g a n t i de poenis: «Ea quae frequenti praevari- H 97" prius exspectare privilegii interpretationem a b eo qui ipsum condidit. Sed catione iterantur, frequenti sententia condemnentur ». G I o s s a: «Quoties 55 nunc c contra, postquam verba privilegii episcopis certa sunt et clara nec ACHOSTU revocantia illud ius commune, potius procedendum est ad poenarum I A 164' iuris exsecutionem quam exspectanda interpretatio privilegii. Et notatur 7-8 ( t», in G los s a :1«Sed est advertendum quod ad dicta rum poenarum exsecutionem aut est procedendum contra personas 60 singulares, aut contra comitatem. Si primo modo, statim procedendum est ad poenam, ne pravo exemplo unius corrumpantur ceteri, et ut poena Argumentum primum concedendum est. unius metus sit aliorum. Si secundo modo, parcendum est multitudini I Ad primum argumentum in oppositum, quod «non sic punit ur trans- Bad. 40: nec est procedendum contra eam ad dictarum poenarum exsecutionem, gressio decreto rum decalogi» dicendum quod Immo: debent puniri nisi timeatur deterius», ut in proposito amissio iuris praelatorum circa 65 85 secundum modum quo iura poenam eorum dicta nt, et hoc in manifestis, suos subditos et subtractio illorum ab ipsorum oboedientia. Quod bene quia de occultis reservatur iudicium Deo, et sacerdoti in confessione. Si timendum est in proposito casu, si subditi non compellantur semel in quando vero circa manifes-b delicta contra decreta decalogi non dictat ZUcc. I" anno confiteri omnia sua peccata proprio sacerdoti, etiam fratribus ius commune, illa dimittit punienda ad arbitrium episcoporum. Etenim confessa, ut dicetur in sequente quaestione. Quod si fecissent episco pi ab licet magis sit peccare contra decreta decalogi quam contra decreta initio quando fratres uti inceperunt suo privilegio, aestimo quod fratres, 70 90 hominum, quia tamen decreta hominum saepius sunt I circa peccata quae U 198'" qui modo recusant petere cum episcopis interpretationem sui privilegii vergunt in iniuriam proximorum cum plurima decreta decalogi sint circa quoad duos articulos in quibus est discordia inter eos, statim concurren- peccata quae vergunt in iniuriam Dei, apud homines autem propter do ad dominum papam conquaesti fuissent de episcopis, et per hoc ad publicam pacem habendam plus solet vindicari quod fit contra proxi- suam interpretationem sive expositionem dicti privilegii quoad ea in mum, et dimittitur Deo vindicandum quod est contra ipsum. I Unde ZucC. I: quibus discordant, pervenissent. Et puto quod episcopis compendiosior 75 95 acrius punitur furtum quam periurium, cum tamen periurium sit maius via et securior est procedere ad poenas quam petere privilegii interpreta- peccatum. tionem, et quod amplius est: si enim eam aggressi fuerint, credo quod I Ad secundum, quod «poenae illius inf1ictio magnum scandalum Bad. 40; statim sentient conquaestam contra eos et tunc provocati venient ad generaret», dicendum I quod propter hoc detrahendum esset severitati 083'" iudicium papae et sentient cito, ut puto, privilegii interpretationem pro nec procedendum passim et subito ad illas, sed tunc demum quando eis. 80 00 timetur periclitari veritas vitae. Quod forte multum I timendum est modo, H 97'" et ideo potius permittendum est scandalum oriri quam veritatem I vitae C 77" periclitari, et procedendum est ad dictarum poenarum executionem. ACHOSTU 58 illo cap.O] inv. CHOST 58 iudiciis] indiciis CHOSTU 58-59 Extravagantis ... venisset] subi. U 63 metus] virtus 8 T virtus(?) sed dei. eI motus i. m. O 66 Illorum] ipsorum T 66 ipsorum] illorum T 67 si] om. O 67 non] vero O 68 sua peccata] ACHOSTU inv. CHOST 68 proprio sacerdoti] i. m. man. corr. A 69 sequente] sequentI CHOST 70 inceperunt] coeperunt CHOS om. T 72 eos] ipsos CHOST 75 discor- dant] discordent S 75 puto] puta S 75 quod] adhuc non restat addo sed delo A 84 decretorum] om. CHOSTU 84 debent] dicunt sed dei. eI debent i. m. U 86 de] in 76 via] aut addosed dei. A 76 et] i. m. man. corr. A 76-77 est ... amplIus est] I. m. man. CHOSTU 88 dimittit] dimittat CHOSTU 93 habendam] om. C 93 fit] sup. lin. U corr. A 78 sentient] audient CHOSTU 79 ut puto] sup. lin. man. corr. A 94 est] sit HOT fit CS 95 maius] magis T 99 procedendum] de sup. lin. A 2 est] om.CHSTU 79 interpretationem] vel contra eos vel addo sed delo A 59-65 Op. cil., II, tit. I, c. 12 (ed. A. FRIEDBERG, 2, 242). 59-65 Glossa: non inveni. 82 Cr. supra, p.45,5-12. 83-84 Cr. supra, p.46,13-15. 97-98 Cr. supra, p.46,16-18. QUAESTIO 4 51 rationabili et praeter consensum proprii curati aut superioris, aut ex causa rationabili et de consensu illius aut superioris. QUAESTIO 4 Si primo modo, dico quod nullo modo expedit, ut iam dicetur, immo 25 multum obesset et poenitenti et rei publicae. UTRUM EXPEDIAT SUBDITIS ELIGERE SIBI CONFESSORES Poenitenti, quia frequenter poeni tens eligeret confessorem sibi condes- COMMUNITER ET REGULARITER PRO VOLUNTATE SUA T 127'h cendentem nimium et coram quo minus verecundaretur, et ob hoc Zucc. 139" I Circa quartum arguitur quod expedit communiter subditos pro volun- fugeret confessorem sibi deputatum, ne scilicet eum durius tractaret tate sua sibi eligere confessores. D e p o e n i t e n t i a, distinctione I', capo 5 secundum quantitatem et qualitatem criminis, et quia coram eo plus praedicto « Quem poenitet », dicitur: « Qui confiteri vult peccata ut inveniat 30 verecundaretur. gratiam, quaerat sacerdotem scientem ligare et solvere, ne cum negligens Similiter nec expediret rei publicae, immo summe obesset, nisi cogere- circa se exstiterit, negligatur ab illo qui eum misericorditer monet ». tur eligens vel prius aut posteri us confiteri eadem suo proprio sacerdoti. Expedit ergo poenitenti confessorem quaerere. Quod non posset facere Per hoc enim quod quis confitetur alicui et detegit suam infirmitatem, nisi liceret ipsum eligere pro voluntate. Ergo etc. IO concipit reverentiam ad confessorem et fit ei magis oboediens et subiec- Item. Expedit fratribus ut ad hoc libere pro voluntate cuiuscumque 35 tus, I et per hoc quod ei subtrahitur et alteri confitetur peccata quae non U 199 eligantur, quia aliter non Iitigarent propter hoc contra praelatos. est illi confessus vel confessurus, I subtrahitur reverentia et oboedientia ad Zucc. Contra. Non licet aegroto quaerere semper medicum corporalem pro ipsum. Unde generaliter concedere subditos posse pro voluntate sua sua voluntate. Nec expediret ergo spiritualem. passim, sive ex causa sive sine causa, eligere confessores extraneos et dimittere proprios, nec umquam confessuros illis eadem peccata, est 15 40 quoquo modo declinare, ut videtur, a merito ecclestiasticae oboedientiae Bad. 402VP quam debent subdi-Iti praelatis suis, et hoc quoad omnes, et similiter S 95" Dicendum quod, ut puto, ista quaestio mota fuit propter privilegium regularis observantiae quoad religiosos. Quae si subtrahatur inferioribus, Bad. 40YP fratrum: utrum scilicet expediret fratribus esse conces-Isum quod quilibet Zucc. 139vh ut curatis, re vera redundabit in superiores, scilicet in episcopos, etiam subditus curatorum pro sua libera voluntate posset aliquem ex fratribus I usque ad monarcham, quia per oboedientiam et reverentiam quam sibi eligere in confessorem. 45 habent subditi ad suos curatos. conservatur et fovetur oboedientia ad Et videtur mihi esse distinguendum quod eligere confessorem pro 20 superiores, secundum quod hoc amplius declaravimus in alio Q u o I i- A 164vh voluntate sua contingit aliquem dupliciter: I aut passim et sine causa b e t. Subtrahere etiam subditos praelatis dicto modo est eis I vultum H 97' ACHOSTU eorum obtegere, ne eos possint agnoscere nec sufficienter consulere si 2-3 Utrum ... sua] (cr. supra, p. 3,23-4,26) Utrum expedit communiter subditis pro opus sit, quia a notitia praecedentium peccatorum dependet consulta tio voluntate sua eligere confessores H Utrum expediat subditos eligere confessores ut 50 medicinalis circa sequentia. volunt U 4 Circa quartum ... ] Signo (linea verlicali sub tribus punctis) haec quaestio ad ACHOSTU suum initium i. m. nOlatur. A 5-6 De ... poenitet] subi. U 6 «Quem poenitet»] subi. O 6-(p. 130,)8 GRATIANUS, Decretum, II, c. XXXIlI. q. 3 (De poenitentia), dis!. I, c. 88 (ed. A. FRIEDBERG. I, 1188; PL 187, 1559C et 1560C-156IA); er. etiam Ps.-AUGUST., De vera et 22 rationabili] rationali U 26 confessorem sibi] im. OST 31 suo] et vero H et non T .falsa paenitentia (PL40, 1122); etiam citatur in GILB. DE TORNACO, Pharetra,lI, c. 19 (ed. et non sed. exp. O peccata S 34 confessorem] confessionem ud confessorem i. m. O Vives, p.85-87) 8 monet] movet CHOSTU 9 confessorem quaerere] inv. OST 39 umquam] numquam O 40 quoquo) quodam CHOSTU 40 quoquo modo ... IO eligere pro voluntate] pro voluntate eligere T 13 aegroto] aegro to (egO) AU aegro mento) nervum sed dei. et quodammQdo ... nervo i. m. man. corr. A 40 merito] numero (egro) CH ergo (gO) TU ergo (g') sed in aegroto (eg') corI'. S 14 sua voluntate] inv. O CSTU numero sc;d merito i. m. O 41 suis] infringere addo sed de/. A 42 si] .H1p.lin. 14 ergo] nec addo ACHOST 18-/9 aliquem ... eligere] eligere aliquem ex fratribus sibi U 43 ut] SCIlIcet CHOSTU 43 etiam] vel CHOST 45 subditi] om. C 47- CHOSTU 48 vultum ... obtegere] obtegere vultum eorum CHOSTU 49 consultatio] t' sup. lin. S 50 circa] se quam addo sed dei. et exp. A contra CHOSTU 6-8 GRATIANUS, Decretum, II, c. XXXIII, q. 3 (De paenitentia), dis!. I, c. 88 (ed. A. FRIEDBERG,I, 1188; PL 187, 1559C et 1560C-156IA); cf. etiam PS.-AUGUST., De vera et 37-46Cf. HENR. DE GAND., Quodl.Vl!, q.24 (ed. 1518, f.286vP-287rP; ed. 1613, I, falsa paenitentia (PL 40, 1122); etiam citatur in GILB. DE TORNACO, Pharetra, II, c. 19 (ed. f. 427ra.vb). A. C. PELTIER, p. 85-87). 52 QUODLIBET X QUAESTIO 4 53 I Si vero eligatur confessor ex causa rationali et consensu praelati aut nis utriusque sexus», ad quam remittit cum dicit: «Volumus Bad. 403rQ superioris, aut ergo conceditur potestas eligendi confessorem absque eo autem» etc., fratres ergo habent I potestatem audiendi confessiones U 199 quod petatur licentia a suo superiori cui alias tenetur confiteri de iure omnium subditorum et absolvendi eos, sive sint saeculares sive religiosi, communi, et absque eo quod illi confiteatur prius aut posteri us alteri sive clerici sive laici, nisi quoad hoc sint exempti aut aliquid speciale confitenda, aut conceditur, petita tamen et obtenta licentia a suo 55 HO habeant I quo mu-Iniantur, ut confessuros tamen eadem suo proprio T 127' Zucc. superiore, vel I de eisdem prius illi confessione facta aut postmodum curato, qui in privilegio domini Martini vocatur sacerdos parochialis o 83" large sumpto vocabulo. Ipsi etiam praelati ex iure speciali eis concesso facienda. Si primo modo, sic expedit praelatis pro voluntate eligere sibi confes- possunt eis confiteri non confessuri eadem aliis. Isto autem I modo eligere A 165 sores, quia frequenter curatos suos non habent et etiam de eorum confessorem pro voluntate nullo modo expedit I subditis, quia habent S 96" industria in eligendo sibi idoneos confessores I multum praesumit ur. Et 60 H5 prope se curatos et de eorum industria in eligendo sibi idoneos confesso· C 77" ideo hoc eis permissum est de iure communi, secundum quod dicitur res non sic praesumitur. Et ideo non est illud eis adhuc concessum, immo E x t r a v a g a n t i de poenitentia et remissione: «Ne pro dilatione poeni- prohibitum, D e p o e n i t e n t i a, distinctione VIa: « Placuit ut deinceps I H 97' tentiae periculum immineat animarum, permittimus episcopis et aliis nulli sacerdoti liceat quemlibet commissum altteri sacerdoti ad poeniten- superioribus necnon et minoribus praelatis exemptis, ut etiam praeter sui tiam suscipere sine eius assensu cui se prius commisit, nisi pro ignorantia superioris licentiam providum et discretum sibi possint eligere confesso- 65 90 illius ». Ubi addit G 1o s s a: « Vel pro alia causa». Quod etiam praecep- rem ». Ubi dicit G 1o s s a quod «ante istam permissionem non poterant se tum est in illo statuto «Omnis utriusque sexus». Isti autem subicere alicui confessori sine licentia sui superioris, ut supra eodem, communi iure modo derogatum est circa episcopos quoad illum articu- «Omnis utriusque sexus>>>>.Ex quo nota quod aliquando omnes lum: «Nulli sacerdoti liceat quemlibet commissum alteri sacerdoti ad episcopi et archiepiscopi usque papam erant contenti sub prima clausula poenitentiam suscipere sine eius assensu», et hoc per illud ius iam dictum illius generalis statuti «O m n i s u t r i u s q u e s e x u s», et appellabatur 70 95 «Ne pro dilatione», in hoc scilicet quod sine licentia suorum superiorum ibi proprius sacerdos quilibet superior curatus. A quo modo sunt exempti qui erant eorum curati, et sine reversione ad ipsos. soli praelati. Manent ergo adhuc contenti sub ea omnes subditi, et Circa omnes autem subditos quoad eundem articulum per privilegium saeculares et religiosi, clerici et laici. Quare, cum papa MARTINUS fratrum, in quo inhibetur ne quis fratres in exsecutione audiendi concedit generaliter fratribus potestatem audiendi confessiones omnium confessiones impediat, quod frequenter curati facerent si oportet subdi- et absolvendi eos qui adhuc continentur sub illa prima c1ausula «O m- 75 00 tos licentiam ab illis petere et obtinere. Et quoad hoc derogatum est per privilegium fratrum illi iuri communi «Omnis utriusque sexus», ACHOSTU in quo praecipitur quod subditus alium confessorem non adeat nisi prius 51 rationali] rationabili O 53 cui] rescr. i. m. O 56 superiore] superiori CHOST 58 praelatis] subditis sed dei. et praelatis i. m. man. COIT. A 59 habent] addo i. ,:,. S ACHOSTU 59 etiam] con( A etiam CHOST 64 necnon] COlif. S 64 exemptls] eXC~~lIs U 66 Ubi] Ut HT Ut sed in Ubi corr. C 66 quod] quando S 67 supra] sCIlIcet C 76-77 «Volumus autem»] subi. COT 79 nisi ... muniatur] i. m. man. COIT.A 79 exempti] scilicet? H 68 «Omnis ... sexus»] subi. OSTU 68 nota] notatur COST vero H exepti U 82 Iarge] largo CHOSTU 82 vocabulo] inrrascripto(?) addo i. m. S 83 *] 69 usque] ad addo CHOSTU 70 «Omnis ... sexus»] subi. OS1 71 ibi] sibi sed exp. et (er. R. MACKEN. Les corrections d'Henri de Ga/l(1d ses Quodlibets, Planche II.) 85 prope] ibi i. m. O 71 A quo] A quo CHS Aliquo F Aliquo sed exp. et Alio i.m. O pro O 86 non] ser. sed dei. S 89 assensu] ser. sed in consensu mut. T 89 prius] Om. 72 Manent] Manens O 72 adhuc contenti] inv. U 73 saeculares] scolares S CHOSTU 91 «Omnis ... sexus»] subi. COT 91 autem] ergo HOST 94 assensu] 73 cum] circa(?) sed exp. et cum i. m. T 75 qui] i. m. T 75-76 «Omnis ... sexus»] SCI'. sed in consensu mut. T 97 omnes autem] inv. CHOST 97 privilegium] privilegia subi. OST CHST 99 impediatJ impediant C I «Omnis ... sexus»] subi. OTU 62.66 GREGORIUS IX, Decretales, v, tit. 38, c.16 (ed. A. FRIEDBERG, 2, 889). 66-68 GREGORIUS IX, Decretales, UllO cum Glossis, v. tit. 38, c. 16 (ed. Romae, 1582, 84-90 GRATIANUS, Deeretum, Il, c. XXXIII, q. 3 (De paenitentia), dist. 6, c. 3 (ed. A. FRIED- p.1876a). 67-68 ID., Decretales, v, tit. 38, c.12 (ed. A. FRIEDBERG, Il, 887-888). BERG, 2, 1244; PL 187, I 640C). 90 ID., Decretum, una cum Glossis, ibid. (ed. 1584, 75.76 cr. ibid. 73-(p.53,)77 MARTINUS IV, Bulla «Ad fructus uberes» (Chart. Univ. p.2375c). 91 Cr. GREGOR. IX, Decretales, v, tit. 38, C. 12 (ed. A. FRIEDBERG, Il, 887- Paris., I, p.592 (n. 508)). 75-76 cr. GREGORIUS IX, Decretales, v, tit. 38, c. 12 (ed. 888). 93-94 GRATIANUS, Decretum, Il, c. XXXIII, q. 3 (De poenilenlia), dist. 6, C. 3 (ed. A. FRIEDBERG, Il, 887-888). A. FRIEDBERG, 1244; PL 187, I 640C). I cr. ibid. 54 QUODLIBET X QUAESTIO 5 55 a suo curato licentia petita et obtenta, licet conservatum sit quoad hoc I Ad argumentum in oppositum, quod «non licet passim aegrotum Bad. 40 Bad. 403vR quod semel in an.mo proprio curato facienda est omnium peccatorum eligere medicum corporalem, quare nec spiritualem», dicendum quod confessio, ut habitum est iam supra. 5 verum est, I nisi prae-bmatur discretus ad eligendum, sicut praesumitur S 96'h ZucC. I Et istud est secundum membrum subdistinctionis, in quo potestas 30 de praelatis, propter quod concessum est eis eligere confessores, ut eligendi confessorem conceditur omnibus subditis, petita tamen et dictum est. Quod non concessum est aliis subditis, quia talis discretio non obtenta licentia adeundi alium a suo proprio curat o, vel confessione de praesumitur communiter esse in eis. confitendis aliis sibi facta vel facienda. Per hunc enim modum expedit omnibus subditis eligere sibi pro voluntate confessores, propter quod 10 secundum hanc formam concessit dominus Martinus fratribus suum QUAESTIO 5 o 83'h privilegium, ut habitum est supra I in quaestione prima. UTRUM CORPUS CHRISTI VIVUM ET PETRI VIVUM SINT IDEM SPECIE Bad.403vS I Ad illud quod primo obicitur, quod «ius concedit volenti confiteri quod I Sequuntur quaesita de eis quae pertinent ad corpora sancta Christi et H 98" Zucc. I quaerat sacerdotem discretum ut inveniat gratiam», dicendum quod hoc 15 5 beatorum. Et erant duo: unum de identitate secundum speciem corporis non concedit passim faciendum, sed solummodo de consensu curati, qui Christi et Petri, utrum scilicet corpus Christi vivum et Petri vivum sint C 78" non deberet hoc concedere nisi ex I rationabili causa. Unde dicit G los s a idem specie; aliud erat de adoratione corporis Petri vel alterius mortui, ibidem: «Eius qui praeest, assensu, talem adeat». Nunc autem quando utrum scilicet corpus Petri mortuum sit aliqua adoratione adorandum. assensum non oportet quaerere ut quis confiteatur fratribus, aliud Circa primum arguitur quod corpus Christi vivum et Petri vivum non U 199" remedium est adhibitum: quod scilicet I eadem confitenda sunt illi infra 20 IO sunt idem specie, quia corpus Christi vivum et mortuum est idem numero annum. quia mansit in morte incorruptum, secundum illud P s a Im i: « Non dabis Bad.403vT I Quod autem assumitur, quod «hoc expedit fratribus», bene potest esse, sanctum tuum videre corruptionem», ut alibi exposui et iam amplius si audiant confessiones, ut tenentur, diligenter, scilicet admonendo sibi exponam, corpus autem Petri vivum et mortuum differt non solum Zucc.140" confessos ut secundum illud statutum« Omnis utriusque I sex us» numero, sed specie, quia forma corporeitatis Petri vivi in morte omnino confiteantur etiam suo proprio sacerdoti. Aliter, ut puto, non expediret 25 15 corrupta est et corporeitas cadaveris introducta est, quae specie differt a fratribus spiritualiter, et licet forte temporaliter. corporeitate Petri vivi. Hoc autem non esset si corpus Christi vivum et ACHOSTU ACHOSTU 27 passim] passive H 30 quod] eis addo U 30 eis] con! A scilicet CHOSTU 3 a ... obtenta] licentia petita et obtenta a suo curato C 4 est] om. O 4 curato] 2-3 Utrum ... specie](cr. infra, lin. 6-7) Utrum corpus Christi vivum et corpus Petri vivum sacerdoti S 9 confitendis] sibi addo T 9 sibi] om. CHOST 14 illud] istud S sunt idem specie H Utrum corpus Christi et alterius hominis sint idem specie U 14concedit] conceditur H 14volenti] nolenti H 17 rationabili] rationali HOT 4 Sequuntur quaesita ... ] Signo (linea ver/ica/i sub tribus punc/is) haec '1uaes/io ad suum 19 assensum]quem(?) non(?) habet addo i. m. S 22 assumitur] sumitur S 23 admo- initium i. m. no/a/ur. A 6 et] corpus addo CHOST 9 et] corpus addo CHOST nendo] admovendo HU admonendo? (amodo) O 23-24 sibi conressos] inI'. CHOST 12 exposuil expositum est CHOSTU 12-13et ... exponam] i. m. man. ('O'T. A 14sed] 26 «Omnis ... sexus»] subi. OTU 25 etiam] i. m. pos/ suo T 25 suo] om. S etiam addo sup. /in. T 14 omnino] sup. /in. man. ('orr. A 15 et ... est] om. (ham.) C 15-16et ... vivi] i. m. man. COIT. A 5 Cr. supra, q. 1, p. 4,1-38,98. 11-12cr. ibid. 14-15Cr. supra, p. 50,4-10;et GRATIA· NUS,Decre/um, II,C.XXXIII, q. 3 (De poeni/emia), dist. 6, C.I (ed. A. FRIEDBERG, 1242; 1, 30-31 Cr. supra, p. 50,13-14. 11-12 Ps. 15,10. 12 HENR.DEGAND.,Quodl.IX, q.8 PL 187, I637C). 18 cr. GRATIANUS, Decre/um, una cum Glossis, II, C.XXXIII, q. 3 (De (ed. 1518, r. 367vV_368rV; 1613,II, r. 92Vb) et locos HENRICIbidem citatos; specialiter ed. i poeni/en/ia), dist. 6, c.! (ed. 1584, p.1371C). 22 cr. supra, p.50,11-12. 24 Cr. Quodl.l, q. 4; II,qq. 2 et 3; III,q. 13. 12-13Cr. infra, p. 81,20-81,23(cum textu anterioris GREGORIUS Decre/ales, v, tit. 38, C.12 (ed. A. FRIEDBERG, 1287-(288). IX, 2, redactionis sequenti sed postea suppresso in ms. A) et 103,28-30. 56 QUODLIBET X QUAESTIO 5 57 Petri vivum essent idem specie, quia formae eiusdem speciei eodem modo Sed sic I potest dici forma communis species specialissima dupliciter, 084" se habent ad suas privationes. Ergo etc. 45 proprie scilicet et communiter. Proprie, quando forma illa non est nata Contra. Quae aequaliter participant naturam, et speciem naturae, determinari per differentias contrarias substantiales et continet individua A 165" quia species sequitur I naturam. Christus et Petrus aequaliter participant 20 signata quae nullo modo nata sunt distingui per differentias contrarias hominis naturam, quia Christus non nisi naturam nostram totam substantiales, sicut sunt species specialissimae homo, asinus, leo et assumpsit, quia non nisi illam quam assumpsit, redemit. Eiusdem ergo H 98" huiusmodi. I Communiter autem dicitur species specialissima quando I C 78" T 127" naturae sunt I corpus Christi vivi et Petri, et aequaliter participant 50 forma communis, quae nata est determinari per differentias contrarias naturam corporis, quare et speciem corporis. Talium autem corpora sunt substantiales et indifferenter continet individua diversarum specierum eiusdem speciei. Ergo etc. 25 quae inter se distinguuntur per differentias substantiales, et similiter individua singularum specierum quae inter se nulla differentia substan- tiali differunt, consideratur simpliciter et nulla differentia determinata, et 55 ut ad omnia illa individua comparat ur, in quantum non determinantur Bad. 403'X Dicendum ad hoc quod, cum duplex sit species, specialissima scilicet et per differentiam alicuius speciei sed per formam sui communiter signa- subal terna, de identitate speciei subalternae non est quaestio ista intelli- tam tantum: I sic dicimus quod corpus simpliciter est species specialissima Bad. ' genda. Sic enim omnia corpora naturalia completa et terminata ultima ad quodcumque corpus, in quantum est corpus simpliciter. Et multum differentia eiusdem speciei sunt, ut hominis, asini, arboris et lapidis et 30 refert quaerere de duobus corporibus in~idividualibus completis secun- omnium individuorum suorum, quia omnia continentur sub corpore 60 dum formam ultimae differentiae, I utrum sint idem corpus specie primo A 16: simpliciter, quod est species substantiae. Et sic idem est corpora aliqua modo speciei specialissimae, et I secundo. Bad. ' esse idem specie et genere, quia idem corpus simpliciter: quod est species U 199" subal terna respectu superioris, est genus subalternum I respectu inferio- ACHOSTU rum, sed species in quantum consideratur secundum rationem corporei- 35 44 communis] corporis T 45 proprie] SI/p. iiII. U 49-59 Communiter ... nobiscum] tatis simpliciter, genus vero in quantum illa corporeitas habet determina- (cr. R. MACKEN, Les co/'/'ections d'Hen/'i de Gallll ti ses QI/odlibets, p.26-28 (ex. 26).) ri per diversa s differentias et contrarias, quosque descendat in species 50 quae] i. m. mali. CO'T. A 52 inter se distinguuntur] distinguuntur inter se OST specialissimas rerum corporalium. 52 per] diversas addo S 53 singularum specierum] im'. CHOST 55 ad ... individua] Est ergo quaestio proposita intelligenda solummodo de specie specia- i.m. man. CO/T. A 55 comparatur] solummodo ad individua unius speciei quae proprie est specialissima addo sed dei. A 55-58 non ... simpliciter.] Illa individua nulla differentia lissima, quae in suis individuis signata est, et non determinata diversis 40 substantiali differunt inter se, sed sub una differentia substantiali constitutiva speciei lucc. 141" differentiis substantialibus. I Dicitur enim species specialissima omnis specialissimae proprie dictae, licet incompletae, addita illi formae communi continentur. S 96" forma communis comparata ad individua, ut solo numero, et I nulla Sic enim dicimus quod corpus brunelli et favelli, eo quod ambo sunt corpora asini I, qui idem specie. addo i.m. man. CO/T. Isunt idem corpus specie, sicut brunellus et favellus sunt idem differentia substantiali formae communi in eis superaddita. asinus specie. Corpus vero brunelli et huius equi, quia non sunt ambo corpora eiusdem speciei, sunt corpus non idem sed diversum specie. II Seql/elltia addo sed linea obliql/a dei., va- cat addendo, aliis co/'/'ectionibus illle/'dl/m appositis. 'II/as illdicamus singillatim, eliam deletis: ACHOSTU De specie specialissima primo modo adhuc non habet locum quaestio, quia illo modo, ut dictum est iam (ut ... iam i. m. man. co/'/'.), non est species specialissima nisi forma completa ut determinata est ultima differentia non signata, cuius individua quae sunt eadem specie 17 eodem] hoc sed eodem i. m. O 18 Ergo etc.] i. m. man. CO/T. A 21 nostram] n A inter se, sunt individua completa ut determinata ultima differentia et signata. Sic enim 21 totam] SI/p. lin. A 23 sunt] i. m. T 23 et'] om. H 24-28 et ... subalternaJ et sed corpus simpliciter commune ad corpus brunelli et favelli Iin quantum sunt propria exp. et et ... subalterna i. m. m(lI1. CO'T. A 28 subalternaJ et addo CHOST 28 quaestio individua equi, addo i. m. man. ~·o/'/'.Inon est species specialissima, quia non est forma ista) inv. CHOST 29-30 completa ... differentia] i. m. SI/p. man. CO/T. A 30 arboris et completa determinata ultima differentia, sed incompleta considerata ut determinabilis lapidis] inI'. CHOST 30-31 et ... suorum] i. m. man. CO/T. A 34-35 respectu inferio- tantum. Sic etiam corpus favelli et Icorpus addo i. m. man. co/'/'.Ibrunelli Iin quantum sunt rum] i. m. T 37 differentias] om. HST i. m. CO 39 solummodo] i. m. T individua corporis simpliciter, addo i. m. sed dei. Inon sunt individua completa sed 40-41 quae ... enim]. Sed intelligendum quod dicitur addo sed dei. et quae ... enim i. m. man. incompleta, considerata ut indeterminata et determinabilia differentia signata qua dicitur corr .. quae post individuis add., sed dei. et exp., in quantum, et post substantialibus add., sed corpus huius asini vel huius equi addo i. m. sed dei. man. co/'/'.I'hoc corpus humanum', non di>!.et exp., et A solum 'hoc corpus hominis', quoniam 'hoc corpus humanum' nominat totum individuum, 58 QUODLIBET X QUAESTIO 5 59 Unde ad quaestionem simpliciter dicendum est quod corpus Christi Petrus, sunt idem homo specie: « Participatione enim speciei», ut dicit vivum et Petri vivum sunt idem corpus specie sicut et corpus Petri vivum PORPHYRIUS, ((plures homines sunt unus homo». et Pauli vivum. Aliter enim Christus non haberet uni voce naturam humanam nobiscum nec esset univoce homo nobiscum. Sed sunt idem 65 corpus specie specialissima proprie dicta in quantum sunt corpus huma- num, et differunt solo numero, et hoc ideo quia dicunt duas significatio- 75 nes corporis humani secundum unam differentiam specificam com ple- Et secundum hoc concedendum est secundum argumentum. Sunt vero tam. idem corpus· specie specialissima communiter dicta et differunt solo Et ideo sunt etiam idem corpus hominis specie, et similiter corpus 70 num.ero in q.uan.tum huiusmodi, in quantum sunt corpus simpliciter, et eiusdem hominis specie, et hoc ideo quia ambo, scilicet Christus et hoc Ideo, qUia dlCl1l1t duas significationes corporis simpliciter secundum differentiam specificam incompletam, licet in quantum huiusmodi non SO sunt idem specie specialissima proprie dicta. ACHOSTU I Per quod patebit responsio ad primum argumentum. Bad.4C S d . Zucc. I . e ?nusquam :espondeamus ad formam argumenti, oportet primo 'hoc corpus Sortis' nominat partem eius tantum, ut infra declarabitur. (quod dei.) IQuaes- videre 111Petro an IpSO mortuo aliquid formae vel aliqua forma maneat tio ergo proposita locum habet solum de specie specialissima secundo modo, quia isto modo est species specialissima forma incompleta considerata simpliciter et ut non signata quae prius fuit in ipso sub forma vel sub aliquo formae vitae et deind~ neque determinata. Cuius individua quae sunt eadem Itali specialissima addo i. m. man. S5 idem in Christo, et maxime quoad rationem corporis si~e formae cO/T.1 specie inter se, sunt individua incompleta, signata sed (ut addo man. CO'T. sed exp.) non corporeitatis I simpliciter. U 200" determinata ultima differentia, sed determinabilia. Sic enim corpus simpliciter, non signatum nec determinatum differentia ulteriori, est species specialissima ad corpus brunelli Et quia corporeitas duplex est, mathematica scilicet secundum formam et favelli Iet corpus asini simpliciter addo man. con'. I, et illa sunt individua eius Et nota accidentalem quantitatis et substantialis secundum formam essentialem quod differenter istud corpus simpliciter dicitur esse species specialissima ad corpus substan~iae: prin:'o videndum est an in Petro mortuo maneat aliquid brunelli et favelli, et corpus asini simpliciter Iad eadem addo i. m. man. COIT. 1. Corpus enim 90 corporeltatls accldentalis quae prius fuit in vivo, deinde utrum aliquid simpliciter est forma incompleta, indeterminata et non signata omnino; corpus vero asini Isimpliciter est addo i. m. man. corr.1 forma completa et determinat a, licet non corporeitatis substantialis. signata; Icorpus enim asini simpliciter non est nisi ut est determinata differentia specifica Consideratio autem de primo non refert in Petro mortuo et vivo et in completiva formae asini; corpus autem simpliciter est ut est in se terminata omnino. (lluod dei.) IIet non ... simpliciter i. m. man. corr., sed pOSI tantum addo propter individua illius quocumque generato et corrupto. I Est autem de hoc sentiendum S 96,h speciei. A 56 communiter] communis sed iII communiter corr. A communis CHOSTU secundum quod pluries in aliis quaestionibus tetigi, quod eadem quanti~ sed dei. A 58-60 Et ... differentiae]fissura consulo in 4 ultimis lineis secundae colul11nae .folii 165', sed sille deperditione textus A 60 ultimae] 0111.S 60-(p. 58,)62 primo ... quaestionem] simpliciter, et utrum sint idem corpus asini secundum speciem: puta de ACHOSTU corpore Petri vivi et Christi mortui, utrum sint idem corpus specie simpliciter, et utrum sint idem corpus humanum secundum speciem, et similiter utrumque sint idem corpus hominis secundum speciem,ll(et utrum sint corpus eiusdem hominis secundum speciem, addo sed 75-82 Sunt: .. Se~] Ad primum, quod «corpus Christi vivum et Petri vivum non sunt idem dei. et loco huius i. 111. man. CO'T. :), et utrum corpus eiusdem hominis secundum corpus speCie, qUIa corpus Christi mortuum et Petri mortuum non sunt idem specie: illud speciem, IIsicut patebit pertractando difficultatem circa hoc tacta m in primo argumento. el1lm manet I.ntegrum, Istud vero transit corruptum, et si aliud generatum est, illud est Haec dicta sunt ad intellectum quaestionis. Quaestio sic intellecta, ut dictum est, nullam novum ' supennductum», 76 hiC sed dei eI va- cat add er Sunt Sed ,. rn. man. COIT. A omnino habet difficultatem, immo addo sed dei. UllOlinea eI loco huius i. m. sup. primo ... specIe] specIes S 76-77 et huiusmodi] haec verba inserra SUlllman. CO'T. in suam quaestionem l11an. CO'T. A 62 corpus Christi] inv. CHOST 63 et] corpus addo addlllOnel11marginalem Sunt ... Sed A 77 huiusmodi, in quantum] om. (ham.) S 0111. CHOST 63 sunt] 0111. HOST i. m. C 64-65 naturam humanam] inv. OST (IIO'~'.) sed suppl. I. 111. O 77 sunt ... simpliciter] irer. T 83 aliquid] aliquod H 65-67 Sed ... numero] Et hoc ideo, quia dicunt duas significationes corporis simpliciter 86 SimpliCiter] ~. m .. man. co,.,.. A 87 est] scilicet addo CHOST 87 scilicet] om. S secundum unam differentiam specificam incompletam (et quod exp.): non solum sunt idem 92 mortuo et VIVO] 1111'. CHOST corpus specie simpliciter, sed sunt idem corpus humanum specie, addo sed dei. eI Sed ... numero i. 111. man. corr. A 66 specialissima] specialissimae A 66 sunt] om. CHOSTU 72-73 PORPflYRIUS, Isagoge (TransI. Boethii), (ed. L. MINIO-PALUELLO p 621-22) 67 solo numero] solummodo H 68 humani] humanam HS 70 ideo ... etiam] sup. lin. 75 Cr. supra, p.56,19-25. 80-81 Cr. supra, p. 55,9-56,18. 94 HENR'. D~ GAND . l11an.corr. A 70-71 et ... specie] 0111.(hol11.) C 71-72 scilicet ... Petrus] i. m. man. Quodl.IV, q. 13 (ed. 1518, f. 1II'T-vT; ed. 1613, I, r. I69va-vb); cf. etiam Quodl.lI, q. 2 et 3, ~; corr. A QuO/IUli, q. 6. 60 QUODLIBET X QUAESTIO 5 61 tas dimensiva interminata est in generato omni et corrupto et manet 95 naturaliter praecedentem, ergo praecedit ut interminata, et sic oportet ingenerabilis et incorruptibilis. Quae non tantum est aliquid existens in dimensionem ponere ut aliquid I in materia secundum veritatem extra Zucc. I H 98" potentia materiae, I sed est in sua essent ia differens secundum actum a 25 imaginationem. I Extra imaginationem autem impossibile est Ipsam A 165' materia et aliquid imperfectum perfectibile secundum diversas termina" ponere nisi inter suos terminos stantem, et sic ut terminatam terminatio- tiones. Quam in omni motu et transmutatione secundum formas suppo- ne quanti, quae est terminatio mathematica, sine qua non potest esse nit actio naturae. Et est ex se ipsa in potentia ad diversas terminationes 00 quantitas dimensive in re extra imaginationem. dimensivas, sicut materia prima ex se ipsa est in potentia ad diversas Unde quantitas quae est dispositio subiecti in transmutatione media terminationes substantiales. 30 inter duas fo'rmas sibi succedentes in eadem parte materiae, semper est Sed istam determinationem aliqui ponunt in quantitate dimensiva per terminata terminis quanti tatis. Aliter enim, sicut subiectum mutatur de T 128" aliquid sibi intrinsecum I de genere quantitatis. Et sic determinantes quid forma in formam quae sibi succedunt I in materia, quibus ipsa terminatur U 200" sit dimensio indeterminata, dicunt quod si superficies tollatur a corpore, 5 ex se existens indeterminata, similiter dimensio mutaretur de terminis in manet corpus interminatum, si tollatur linea a superficie, manet superfi- terminos quanti tatis, qui sibi succederent in ipsa dimensione, quibus ipsa 084'" cies interminata, similiter si I tollatur punctus a linea, manet linea 35 terminaretur ex se existens interminata. Quod falsum est: est enim interminata. Dicunt etiam quod tota ratio terminationis quae est in semper inter eosdem terminos manentes, sicut et ipsa materia manet in quantitate, oritur a puncto. tota transmutatione a forma in formam, ut iam patebit, et etiam sub Sed sic ponere dimensiones interminatas non contingit in rerum IO utraque forma. natura, sed in imaginatione ficta tantum, unde nec convenit ipsam sic Quod patet duplici exemplo. Si enim vinum replens dolium mutetur in intelligere, quoniam, ut dicit PHILOSOPHUS IIo M e t a p h y s i c a e, « linea, si 40 acetum, non dicitur' dolium I evacuari, et si revertatur per miraculum S 97" non aptatur stare super suas dimensiones, id est super duo puncta, impossi- H 98'" acetum in vinum, non dicitur de novo repleri, et hoc ideo quia illud unde bile est ut comprehendat ur per intellectum». Et ideo qui cum sua imagina- et vinum et acetum contenta sunt et repletiva dolii, manet, scilicet tione accipit lineam infinitam, non determinabit divisiones eius», id est 15 dimensio. Et hoc non nisi terminata superficie, quia interminatum nec puncta. Quare, cum dimensionem interminatam oportet ponere in continetur nec replet. Item dolium ligneum, si mutetur in plumbeum, non C 78" materia secundum quod ipsa est subiectum transmutationis I naturalis 45 desinit continere idem quod prius, et si revertatur plumbum in lignum, succedentibus sibi invicem diversis formis naturalibus, quia omnis non incipit de novo continere quod prius, et hoc ideo quia illud unde transmutatio naturalis est in quanto et supponit quantum, quod propte- continet, manet, scilicet dimensio, et haec terminata, quia interminatum rea etiam de necessitate praesupponit ipse terminus transmutatio nis, et 20 non continet sicut nec continetur. sic necessario praecedit formam substantialem in materia, praecedere I Alio igitur modo oportet ponere dimensiones interminatas esse et alio Bad. 40 autem non potest ut terminata quia non habet terminari nisi per formam 50 modo terminari, dicendo quod In quantitate dimensiva duplex est terminatio. ACHOSTU 95 generato omni] inv. CHOST 96 non tantum] tamen non CHOSTU 96 aliquid] aliquod 1-/ 3 perfectibile] autem addo CHOST 3 Et] sup. lin. A 3 est] tamen addo sed dei. eI exp. A 3 determinationemJ terminationem O 3 aliqui] i. m. man. corI'. A ACHOSTU 5 indeterminata] interminata O 6 corpus] om. OS i. m. T Il ficta] i. m. man. corI'. A Il ipsam] ipsum HOST Il convenit] contingit(?)(9') A 13 suas] duas CHOSTU 13 dimensiones] om. CH 15 divisiones] dimensiones CHOSTU 15-16 id est puncta] 23 naturaliter praecedentem] i. m. man. co/'/'. A 25 ipsam ponens] inv. O 33 indeter- i.m. man. corI'. A 16-17 in materia] materiam ST materiam sed in materia corI'. O minata] -de- i. m. O 34 qui] quae ACHOSTU 36 eosdem] -dem sup. lin. man. co/'/'. A 18 quia omnis ".] Nota i. m. A 20 etiam] i. m. man. corI'. A 20 ipse] iste CHSTU 36 et] sup. lin. O 36 ipsa materia] inv. O 37 ut iam patebit] i. m. man. corI'. A 41 repleri] impleri CHOST 41 unde et] ser. sed exp. eI unum i. m. T unum et C 44 si] sup. Im. man. co/'/'. A 45-46 et ." prius] om. (ham.) S 45 quod prius] i. m. man. 3-(p. 61.)35 cr. infra, p.65,34-38. 12-14 ARISTOT., Mewph., II, c.2 (in AVERROIS co/'/'. A 45 r~vertatur] vertatur se.d in revertatur corI'. S 46 unde] un eI -d- addo sup. Comm., ed. G. DARMS, P. 71,5-8; lunt., r. 331; 994b23-25). Im.? T 49 IgItur] ergo S 50 dIcendo] dicendum HOST 52-53 iam sermo] inv. U QUAESTIO 5 63 QUODLIBET X 62 qtiib.u~ dimensionem I necesse I est esse terminatam sed impossibile ipsam C 200" P 78'h Una mathematica, quae est in sola quantitate et est illa de qua iam sub Illis ean~em habere terminationem secundum extensionem, quamvis sermo habitus est. Cui respondet interminatio terminorum subtractione quandoque Ipsae terminationes sub ipsis formis diversis sunt multum per imaginationem, propter quod est in sola imaginatione, ut dictum est. ~imiles et apud sensum indistinctae, ut patet in vino et aceto et in vivo et Est autem altera terminatio quantitatis dimensivae naturalis, quae non 55 80 m mortuo. est per aliquid intrinsecum quod est de genere quantitatis, sed per Et est ista terminatio quanti non secundum quod est quantum, sicut extrinsecum quod est de genere substantiae, ut per formas substantiales, praecedens, sed secundum quod est rarum et densum, quae in hoc sunt ad quas sequitur ipsa terminatio quanti tatis secundum exigentiam ipsius principia omnium naturali um transmutationum, ut vult PHlLOSOPHUSI S 97'h formae: « Omnium enim natura constantium statuta est ratio et terminus I IVO P h y s i c o rum. Et ex hoc contingit sic definiri rarum et densum a Bad.404vA 60 magnitudinis et augmenti», ut dicit PHlLOSOPHUS.Unde tales termini 85 PHILOSOPHO:«Densum est cuius partes propinquae iacent; rarum autem mutantur in ipsa quantitate secundum mutationem formarum, dimensio- est cuius pa~tes dis-I.tant». Quod non est intelligendum propter aliquas H 99" ne eadem interminata in materia semper manente. Hinc dicit A VERROES parte~ m.atenae magIs conquassatas et compacta s in denso quam in raro, in libro D e s u b s t a n t i a o r bi s: «Quando de aqua generatur aer, non ut alIqUi voluerunt dicere, sed quia a puncto signato in medio densi cessat natura extendere materiam quousque fiat proportionalis aeri et omn.es p~rtes ei~s circumstantes minus distant quam partes rari a puncto 65 improportionalis aquae, et e converso quando de aere debet generari 90 medto slgnato m ipso, propter quod, si ex raro fiat densum aut e aqua, non cessat materiam I cohtrahere». Unde ista terminatio non est converso, impossibile est dimensionem eodem modo esse terminatam illa o 84" terminatio quanti sub ratione quanti I simpliciter, sed solummodo sub terminatione naturali quae consistit in extensio ne secundum maius et Zucc. 142" ratione rari et densi. Et est dimensio interminata dimensio stans inter minus, et e~dem ratione impossibile est qualitatem quae acquiritur per terminos eosdem quantitatis terminatione quanti, per indifferentiam se transmutatIOnem alterationis per variationem I subiecti secundum rarum A 166" 70 habens inte~ magis extensum et minus, sicut contingit I plane cum de 9<; et d~n~UI:n' .eode~ modo esse terminatam terminatione naturali quae F \28'h maiori circulo fiat minor vel e converso, sola variatione in raro et denso, CO~Sl.Stlt.m mtenSl?ne secundum magis et minus, et hoc in qualitatibus nullo addito, nullo remoto. Ibi enim dimensio manet inter terminos reClplentlbus magIs et minus. Terminatione enim et interminatione eosdem quantitatis, sed variatur secundum rationem maioris et minoris. naturali non solum contingit quantitatem esse terminatam et intermina- Et est indeterminata in sola transmutatione media inter duas terminatio- tam, sed etiam qualitatem. Et secundum hoc qualitates symbolae 75 nes vel inter unius formae corruptionem et alterius generationem, sub 00 secundum esse et gradum interminatum inter magis et minus semper ACHOSTU ACHOSTU 76 quibus] impossibile est addo sed deI. A 76 dimensionem] dei mansionem( 7) H 7~,necesseest] IIJV. OST 76-:7 necesse... illis]i. m. l11an.COIT. A 76 esseterminatam] 55 terminatio] determinatio sed de- exp. S 59 formae], quae terminatio consistit in 111 • S 76-77sed ... termmatlonem]om. (hol11.) sed i. m. l11all.COIT. A 76 impossibile] extensionemateriae sub quantitate proportionali ipsi. addo sed dei. A 59 Omnium ... et] est addo CHOST 78 diversis]quandoque addo sed dei. A 79-80 ut ... mortuo] i.m. dei. sed postea deletionem suppressit? A 61 quantitate] interminata sempermanente addo l11an.COIT. A. 79 senwm] densum HST densum sed in sensum corI'. O 81 terminatio] sed dei. A 6\ formarum] earum sed exp. et formarum i. m. S 61-62dimensione per substractlCnemtermmorum secundum rem, et est addo sed deI. A 85 iacent]latet S eadem interminata] i. m. man. COIT. A 62 interminata] determinata CHOSTU 87 magis ... comp.actas]conquassatas et compactas magisCHOS conquassatas et compac- 66-67non est terminatio] om. (ham.) sed suppl. i. m. C 67 quanti] quando sed ill quanti tas magIssed magIs ante haec verba i. m. addo T 88 signato] at- sup. lin. A 89 distant] COIT. C quando sed exp. et quanti i. m. O 70 contingit] dicit CHOS dicit sed exp. et ab IBo puncto addo ACHOSTU 89 quam ... puncto] 0111.(110111.) S 90 aut] vel a· contingit i. m. T 71 fiat] fit CHOSTU 71 minor] i. m. mall. COtT. A 73 variatur]- 9\ Illa)Ista COST 0111. U 92'maius] magis CHOST 93 est] om. CHOST 96 in- O ur addiditlle postea? (cf. signum illsertionis sub lin.) A 73 secundum rationem]extensio- tenslOne]extenslone sed in intensione corr. U naturali addo C extensioneT 96-97et ... nis sed dei. et secundumrationem i. m. man. corr. A 74 indeterminata] in- sup. lin. mall. mmus] om. (ham.) O 97-98Terminatione ... naturali] 0111. ed i. m. U s 98 termina- corI'. A 74-75duas ... inter] om. (ham.?) sed i. m. man. corr. A tam] determmatum S 00 magis]maius O 52 Cr. supra, p. 59,87-88. 54 Cf. supra, p. 60,10-61,28. 59-60 ARISTOT., anima, II, De 82-83Cr. ARISTOT., Phys., IV,C. 9 (Iun!., f. 170G-Let 172G-H; 217a ll-b 20). 85-86Cf. c.4 (in ALBERTI MAGNIComm., ed. C1.STROICK, p.87,88; Iun!., f.7IC; 416aI6-17). lbld. (Iun!., IV,f.167E-F et 168M-169A;216b22-33). 72-76Cf. AVERROES, substalltia orbis, c. 1 (Iun!., r. 4C-E). De QUAESTIO 5 65 64 QUODLIBET X manent eaedem in generato et corrupto, sed solum variantur secundum corporea, hoc ab eodem habet vivum et mortuum, et universaliter gradus terminationis penes magis et minus sub diversis formis substan- generatum et corruptum, scilicet ab ipsa dimensione, I et secundum hoc H 99'b tialibus. Propter quod in habentibus symbolum non solum facilior est 30 ipsa corporeitas quoquo modo manet eadem in vivo et mortuo, generato r C 79" transitus in transmutatione ab uno in alterum, ut patet in aere et igne: et corrupto, scilicet id a quo sumitur corporeitatis ratio, sed semper cum enim de aere fit ignis, intenditur calor qui per intensionem fit manet idem numero, scilicet materia sub dimensione, ad quam forma improportionalis formae substantiali aeris et proportionalis formae quae anima est, manens in morte habet aptitudinem et ordinem ut, substantiali ignis. Quod enim facit materiam priori formae incompossibi- harmonia et organisatione reparatis, illi I iterato uniatur. Est ergo, ut T 128" lem, facit ei necessitatem suscipiendi formam posteriorem, et sic semper 35 dicunt, idem corpus vivum et mortuum, quia materia sub dimensionibus Zucc. 142,h unius formae generatio est alte-bus corruptio. Sed etiam post transitum interminatis manet eadem,habens partes substantiales suas sub partibus manet maior similitudo inter generatum et corruptum quoad quantita- IO dimensionum, et forma quae est anima, sub determinata habitudine illud tum et qualitatum terminationem sub utroque, et hoc maxime in illis respicit in habitu, quod prius respexit et postea respiciet in actu. quae sunt naturae vicinae, ut etiam sensu quandoque inter duas termina- Dictum istud quoad corpus quod est genus vel aliquid per se in genere, tiones differentia discerni non possit, ut patet quoad dimensiones et 40 nullam omnino potest habere efficaciam. Forma enim substantialis a qua figuras et quaedam alia accidentia in vivo et mortuo, in vino et aceto. aliquid est substantia secundum rationem generis generalissimi, non I3ad.404v8 I Sic ergo patet ex dictis quod in mortuo aliquid manet corporeitatis descendit in speciem sive subalternam sive specialissimam nisi per accidentalis quae prius fuit in vivo, scilicet ipsae dimensiones corporis differentiam substantialem in essentia eiusdem formae fundatam, secun- interminatae, quae necessario aliter sunt terminatae in mortuo quam dum quod alias exposuimus. Si ergo descendat in speciem subalternam erant in vivo; et quoad hoc corpus quoquo modo est idem numero in 45 quae est corpus, ut constituat ipsum habendo rationem corporeitatis, hoc U 200vh vivo et mortuo, scilicet quia materia manet eadem I et dimensiones est per differentiam substantialem in eo supervenientem rationi generis, 20 aliqualiter eaedem in utroque. Nec quoad haec ulla est differentia omnino in Christo et Petro, in asino et bove, et universaliter in ACHOSTU S 97"' quocumque generato et corrup-Ito. O 84vh Ex quo aliqui ponentes I formam unicam in quocumque uno, istam 28-29 habet corruptum] habent forma vivi et mortui et universaliter generati et corrupti identitatem corporeitatis accidentalis ulterius extendunt ad aliqualem sed in habet corruptum corr. A 28 universaliterJ naturaliter T 29 generatum et 25 corruptum] generatio( ?) et corruptio sed in generatum et corruptum corr.? E generatio et identitatem corporeitatis substantialis, dicendo quod eadem est forma in corruptio CHOSTU 29 dimensione], quia mediante dimensione est sibi ratio subsiste n- eodem, per quam ipsum est substantia, corporeum, vivum et sic de di sub quantitate determinata addo sed dei. A 29 et'] quod addo sed dei. A 30 ipsa] ceteris, sed quod materia ipsa, ut est aliud a forma, quoquo modo sit forma substantialis addo sed dei. A 30 corporeitas] corporis(?) sed in corporeitas corr.? A 30 quoquo] aliquo OST 30 modo] om. T 30-31 in ... ratio] scilicet id a quo sumitur corporeitatis ratio in forma vivi et mortui, generati et corrupti, sed forma dei. ACHOSTU et quattuor -i in -o corr. et signis inversionis invertit totum in ordinem textus hic editi, collocando solummodo ultimum signum inversionis erroneo modo post sed. A 31 sed] 1 variantur] vauantur(?) H 2 gradus] gradum CHS 2 sub] inA 9 unius] mi- conf. A 34 organisatione] «Organizare ... 2. munir un corps d'organes ... s. xiii. nus(?) sed in unius COIT. C IO manet maior] maior manet sed mmor post manet addo 3. disposer, amenager ... S. xiii» (J. F. NIERMEYER, Mediae latinitatis lexicon minus, p. 748); i. m. man. corr. (obliviscendo delere verbum maior positum ante manet(?) A InV.CHOST , «Organizare. Effingere, conformare ... organizatio ... (Du CANGE, Glossarium mediae et 11 sub] om. CHST i. m. O 12 ut] aut S 12 etiam] in C 12 inter] i. m. O 14 ~t ] inflmae latinitatis, VI, p. 63) 34 iterato] iterata sed in iterato corr. S 36-37 habens ... in addo OST 14 in'] et CHO 15 quod] et H. 15 aliquid] aliquod H ,I: aliter dimensionum] i. m. man. corr. A 36 substantiales] substantiale A 37 determinata] sunt] inv. S 17-18 in ... vivo] in vivo quam erat In mortuo CHOST 19 et] In addo terminata CHOSTa 39 corpus ... genere] formam substantialem sed dei. et corpus ... CHOST 19 et'] om. O 20 haec] (h') ACHOST hoc U 21 P~tro] et addo C genere i. m. man. corr. A 39 aliquid] aliquod H 42 subalternam] subalternatam 21 et'] in addo T 23 aliqui] i. m. man. corr. A 25 dIcendo] dIcendum AHOTU CHOST 44 alias] alibi T 44 descendat] descendit OST 44 subalternam] ut addo dicendum sed in dicendo corr.? C 26 ipsum] sup. lin. man. corr. A 27 matena ... sed exp. A 46 rationi] rationem S modo] i. m. man. corr. A 44 Cr. HENR. DE GAND., Quodl.IX, q.13 (ed. 1518, f.IIl'T-VT; ed. 1613, r.169va-vb); 23-(p. 65,)39 Cr. AEG1D. ROM., Theoremata de corpore Christi, prop. 26 (ed. Romae, 1554, AEG1D. ROM., Theoremata de corpore Christi, prop. 26 et 34 (ed. Romae, 1554, f. 16ra-va et r. 16,a.vb). 22,a_23'b); ID., De grada formarum, II, C. I (ed. Venetiis, 1500, f. 98'b). QUAESTIO 5 67 QUODLIBET X 66 ti non nisi sub forma substantiali et ab ipsa, I sic intelligendum est in H 99" non autem per aliquid accidentale, cuiusmodi sunt dimensiones praedic- formis pluribus secundum gradus re differentibus, et in differentiis tae in materia. Nec ad hoc facit aliquid in homine habitudo animae pluribus secundum ordinem in eadem forma secundum rem, differenti- separatae ad illud, quia habitudo talis non tollit qu!n cor~oreit~s illa n?n 50 75 bus virtute solum sive secundum completum et incompletum, quod, sicut sit nisi pure accidentalis. I Et ita, si secundum Illas dlmenslOnes Sl~~ Zucc. 142" ibi non est eadem dimensio aut qualitas omnino, et simpliciter in vivo et quoquo modo idem corpus specie vivum et mortuum, illud non est mSI mortuo I et universaliter in generato et corrupto, quia completiones et O 85" accidentale aut non substantiale per formam substantialem. Ad praesens terminationes quae sunt sub diversis formis aut diversis differentiis, autem de sic substantiali quaerimus utrum est idem in mortuo quod fuit omnino sunt diversae et sub alio et alio gradu perfectionis secundum in vivo, quod est secundum membrum supra propositum .. , 80 quod ipsae inter se habent alium et alium gradum perfectionis, ut 55 I Et est dicendum quod de identitate corporis in I vivo et mortuo contmglt praedictum est, sic et hic in formis et differentiis substantialibus. Bad. 40YC loqui tripliciter, quia aut intelliguntur esse idem completa c?rporeitate ~n Corporeitas enim simpliciter, sive substantialis sive accidentalis, quae est utrisque, aut incompleta in utrisque, aut completa in uno, mcompleta m in homine, licet sit hominis ut simpliciter consideratur, non tamen est alio. humana nisi ut est sub forma hominis vel sub differentia ultima a qua Loquendo vero de identitate corporis in vivo et mortuo primo modo, 60 85 homo est homo, sub qua alium habet gradum perfectionis et terminatio- dico quod tam secundum illos qui ponunt plures formas in omnibus aut nis quam habet sub aliqua alia forma vel sub differentia praecedente, vel solum in homine, quam secundum illos qui ponunt in nulla re esse plures si ponitur per se sine terminatione per ultimam formam aut differentiam. formas substantiales, nullo I modo est idem corpus vivi et mortui neque Unde in proposito loquendo de homine mortuo, et si eadem corporei- A 166'h substantiale neque accidentale, quoniam quod aliquid dicitur corpus tas maneret quae erat prius in vivo, sive substantialis sive accidentalis simpliciter, sive ab eadem forma qua dicitur homo vel asinus, sive ab I 90 quoquo modo, I nullo modo tamen posset esse eadem simpliciter C 79'h S 97'h 65 alia illud habet rationem corporis I imperfectam et interminatam, nec secundum eandem perfectionem et completam ter-Iminationem, quia si in Zucc. I U 201" pot~st habere perfectam rationem corporis huius speciei vel illius nisi.sub mortuo sit sub alia forma substantiali, ibi necessario est sub alio gradu ratione ultimae differentiae si tantum sit unica forma, vel sub ratIOne terminationis in quantum est sub illa qua erat sub vivo. Et ideo non ultimae formae si sint plures in eodem. Sicut enim dictum est supra de simpliciter est idem, sicut nullo modo potest esse simpliciter idem calor dimensionibus et qualitatibus interminatis et terminatis, quod in quan- 70 95 aut eadem corporeitas sive substantialis sive accidentalis in aere ut est tum praecedunt formam substantialem, habent rationem i~perfec~i et terminatus sub forma aeris, quae prius fuit in igne terminato sub forma incompleti et interminati, rationem autem perfecti et completI et termma- ignis, de quo generatus est aer. Ut sicut non possum dicere quod corpus aeris est corpus ignis aut quod sunt idem corpus, aut quod corpus vermis ACHOSTU generatum de bove sit corpus bovis aut quod idem sit corpus vermis et 47 autem] tamen S 47 aliquid] aliquod H 47 accid~ntale] cui ipsa advenit addo sed 00 bovis, sic non possum dicere simpliciter quod idem sit secundum esse dei. A 48 aliquid] aliquod H 50 secundum illas dlmenslOnes] l. m. man. eorr. A 51 corpus specie] inv. CHOSTU 51 illud] idem O 51 est] non add .. S non addo sed dei. O 52 aut ... substantialem] i. m. man. eorr. A 53 SIC]sup. Im. ma~. eorr. A ACI-IOSTU 53 fuit] vel fuerit? AU fuerit CHOST 55 vivo et mortuo] inv. CHOST 56 mtelhgun- tur esse] sunt sed exp. el.intelliguntur esse i. m. man. corr. A 56 completa] cum addo 73 in] om. O 74 in] et sed exp. eI i. m. O 75 solum] i. m. man. eorr. A 81 sic] ut S CHO cf. sequens aecidens S 56-57 corporeitate ... completa] om. (ham.) S .. 56-57 m 81 et ... substantialibus] substantialibus et differentiis OST 82 sive'] sub sed exp. O utrisque] utriusque C 57 uno] et addo S aut addo C 60-62 in ... substant.Jahbus] ser. 83 ut simpliciter] inv. O 84 sub] om. HOSTU sub sup. lin. C 85 est homo] om. (ham.) sed va- cat sup. lin. S 62 substantiales] si loquamur de .corpore eodem omm~o addo sed ST om. (ham.) sed suppl. i. m. O 85 qua] quae H 86 quam] non addosed exp. et dei. A dei. A 63 neque] et O 63 quod] autem OST 65 Imperfectam] ser. sed Im- exp. O 86-87 vel differentiam] i. m. man. eorr. A 87 ponitur] ponatur OST 89 maneret] 65 interminatam] ser. sed im- exp. O 66 perfectam] imperfectam HST Imperfectam sed H' manens OT 90 quoquo ... posset] iter. S 90 esse eadem] inv. U 90 eadem] om. im- eras.? C imperfectam sed im- exp. O 66 perfectam ratIOnem] mv. CHOSTU CHOST .91 secundum H' terminationem] i. m. man. eorr. A 93 qua] quae O 68 ultimae formae] inv. CHU 70 habent] i. m. man. eorr. A 94 SIcut H' Idem] om. (hom.) CS 94 simpliciter idem] inv. T 95 sive] i. m. O 71-(p.67,)81 96 terminato] terminatus AHOSTU 99 et] aut O etiam addo CHOST 00 secundum] 68-71 Cf. supra, p.63,97-64,3. 54 Cf. supra, p.59,87-88 et 90-91. sed S 00-1 secundum H' completae] i. m. mal!. eorr. A Cf. supra, p. 63,97-64,3. QUODLIBET X QUAESTIO 5 69 68 terminationis completae corpus vivi et mortui, aut quod corpus mortui dimensionibus interminatis quae eam sequuntur. Et sic secundum illos est corpus vivi, neque etiam in Christo vivo et mortuo, quia secundum 25 non plus est idem corpus Christi vivum et mortuum quam corpus Petri illam perfectionem corporeitatis quam ab anima recepit in vivo, a qua vivum et mortuum, nisi quod in Christo idem est suppositum in vivo et dicitur in vivo corporeitas humana, non manet in mortuo, ut iam mortuo et ideo in ipso idem est corpus in supposito vivum et mortuum amplius patebit, et quaecumque corpora secundum istum modum sunt 5 secundum hoc, quod in nullo alio contingit. In quolibet enim alio per eadem specie, ipsa necessario sunt eadem specie specialissima I proprie separationem animae nova forma introducta est, secundum quod in aliis S 98" 30 Q u o d I i b e t determinavimus. Et secundum tenentes hanc opinionem dicta. Loquendo vero de identitate I corporis secundo modo, dico quod ~n eadem corporeitas quae est in vivo, non solum manet post eius corruptio- T 128'" homine secundum ponentes solam animam rationalem esse formam In nem sed etiam praefuit ante eius I generationem, secundum quod penes 085'" illo nullo modo est idem corpus vivi et mortui, quia separata anima nihil IO istam positio-Inem dicitur in COMMENTATORE super D e d u a b u s n a t u - Zucc. I ma~et formae substantialis quae prius erat. In aliis autem, ! et etiam in r i s sic: «Sine componentis alicuius confusione compositis componentia U 201'" homine secundum ponentes plures formas in ipso, aliter respondendum 35 sunt quod erant, sive simul alia cum aliis sive per se sola sine aliis, nec . \. 1 tamen dum manent iII illius compositionis habitu, sed etiam antequam ipsa est secundum opinionem ponentium quod corporeitas su b stantta IS . H 99'" interminata manet eadem in generato et corrupto sicut accidentalis, et iam existentia componantur et postquam a se invicem fuerint dissoluta. non fit resolutio per corruptionem in formis substantialibus usque ad 15 Nam quicumque, nondum generatus, .futurus est homo, iam corpus est, ut primam materiam, sed stat in forma corporeitatis simp~ic~ter. Et s~cun- Antichristus, quicumque vero iam dissolutis anima et corpore non est homo, dum opinionem ponentium quod nihil formae substanttahs manet Idem 40 adhuc est corpus et spiritus. Quod probatur per illa corporis atque spiritus in generato et corrupto, sed fit resolutio usque ad primam materiam, propria, quae vere de nondum conceptis et de iam dissolutis dicuntur, ut de tenendo primam opinionem, sic dico quod secundum omnes quomodo- Antichristo dicitur quod est in lumbis paternis, et de Phaethonte quod est cumque ponant plures formas in eodem, idem est corpus simpliciter et 20 situs in sepulcro. Quae neque de illo neque de isto dicerentur, nisi et ille iam secundum numerum, sive substantiale sive accidentale, vivi et mortui, et esset et iste adhuc esset genere corpus ». Et secundum istum corpora non universaliter corrupti et generati, quia corpus interminatum quodcum- 45 sunt eadem, nec secundum speciem specialissimam communiter dictam. que idem est in quocumque fuerit, secundum quod praedictum est de Tenendo vero secundam opinionem dico quod in nullo I alio a Christo A 166" est idem corpus numero in mortuo quod fuit in vivo, neque in corrupto ACHOSTU quod fuit in generato, nisi secundum illos qui ponunt plures formas in eodem sed unam gradatim corrumpi post aliam, vel unam secundam 2 quia] non add. ACHOSTU 2-7 neque ... dicta], nisi quoad hoc quod tale cadav~r 50 diversa esse corrumpi gradatim usque ad primam materiam. I Isti enim S 98'" mortuum, sub cuius forma est corpus sic terminatum per naturam, non po~est de aho corpore fieri quam de bove vivo per mortem eius, dicatur q~~d corpu~ ~ada~ens mortuum non statim ponunt corporeiratem vivi omnino corrumpi in mortuo, et est corpus bovis qui fuit vivus, quemadmodum hoc V10um dICItur esse Ilhus v1Oeae.qula non nisi de illa vite natum fuit nasci opere naturae, et illud cadaver dicitur cadaver bovIs qUIa de ACHOSTU illo solo natum fuit generari per naturam. addo sed dei. eI va- cat add. eI neque ... dicta i.m. 2 man. ('aiT. A 6 ipsa ... specie] 0111. (ham.) sed suppl. i. m. C 6 specie ] 0111. STi. n~. O 9 dico] SUI'. lin. C 10 nullo] om. S IO idem] quod mld. S I J substanuahs] ."m. 24 quae] qui S 24 secundum illos] i. 111. Illan. ('o/'/'. A 25 idem] 0111. ST i.lll. O man. ('01'1'. II 11 etiam] 0111. T 14 generato et corrupto] corrupto et generato sed Slgl1lS 25 et) in add. T 28 secundum] quod sed in secundum ('orr.? A 28 hoc) om. OST in\'ersionis in\'. A in\'. S 15 fit] sit CHOSTU 19-20 quomodocumque ponant] 30-45 Et ... dictam.] i. 111. in{: man. COIT.A 33 De] i. 111. O 34 Sine] Non sed exI'. et ponentes CHOST 20 eodemlll(vel sed exI'. eI), et q~od ~mplius es.t, etiam i. m .. lllan. Sine i. 111. O 35 alia] anima H 36 antequam] om. O 38 nondum] nudum H ('01'1'.11 unicam naturalem de potentia materiae eductam 10 ahls ab hom1Oe addo sed signum 38 nondum generatus) illi'. O 39 Antichristus) cf. J. F. NIERMEYER, Mediae latillitatis duplex insertionis super et sub lin. eras. et vel ... homine eI et ... etiam dei. man .. corI': II lexi(,oll lllillUS, p.47 39 iam] om. S 39 dissolutis] dissolutus Sa 41 vere] vero 20 et ... numerum] i. m. man. ca/'/'. A 22 corrupti et generati] inI'. S 23 fuent] fUit S CIIOSTU 41 de iam] illI'. CHOS de om. T 43 Quae] Quod O 43 dicerentur] sic non add. i. 111. C 44 esset genere] disparuil propler jissuram folii sed res('/'. i. 111. illf a 23 de] in COS lalere sinistro istius addiliollis margillalis A 44 istum) istud S 45 nec] I'el neque? II 4-5 Cr. in/ra, p.71,88-72,2. 23-24 cr. Sl/pra, p. 59,93-61,~8. 33-34 GILB. PORR., /n neque OST 45 secundum ... dictam] id. ac pro esset genere in iiII. 44 A 47 numero] Eoethii De una persona eI duabus naturis Christi (ed. N. M. HARING, VII, 7-9, p. 362, 39-55), SUI'.iiII. mali. COIT.A 00 materiam] suI'. lin. H 48-(p. 70,)53 nisi ... semper] i. 111. man. corI'. A PL64,1402C-D). 70 QUODLIBET X QUAESTIO 5 71 C 79" ideo po-Inunt eandem formam substantialem manere in mortuo quae fuit cecidit reparatio», licet quoad plura corpora nostra redacta in pulverem in vivo, usque ad tempus, licet non semper, prout iam amplius declarabi- sunt reparanda, quam erat corpus Christi. mus. Non ergo dixit DAMASCENUS quod resurrectio est iterata unio animae Loquendo vero de identitate corporis tertio modo, sic dico ut prius et 55 HO cum corpore, quod esset verum si nihil corpori subtractum esset reparan- eadem de causa, quod in homine secundum ponentes solam animam dum. Quod modo non est verum, I quia oportet corpus mortuum in F 129' H 100" rationalem esse formam nullo Imodo I est idem corpus vivi et mortui, in resurrectione in dispositionibus innovari, et substantialibus secundum U 20 I " aliis autem, et etiam in homine secundum ponentes plures formas in ipso, omnem gradum qui est in genere substantiae, et accidentalibus eis semper est corpus idem incompleta corporeitate in vivo et mortuo, quia resp.ondentibus, non solum quas habuit in vivo, de quibus sunt illae quae Bad. 405vc in vivo ipsa est completa sub Isuo complemento, in mortuo autem ipsa est 60 H5 pertl/1ent ad harmoniam elementorum et qualitatum elementarium et incompleta absque illo complemento, et hoc secundum primam dictarum dispositiones organorum, sed quae pertinent in iustis ad corporis dotes duarum opinionum. Secundum autem utramque opinio nem in solo quae sunt claritas, subtilitas et immortalitas. Christo est eadem forma corporeitatis vivi sub complemento animae, et I Ubi est advertendum quod si aspiciam us ad illas I dispositiones termina- Bad. 4 mortui absque omni alterius formae complemento, quia in Christo vivo tion.u~ q~~s habuit ab anima et sub anima in vi .v, non est idem corpus O 85" corporeitas est actu terminata in gradu dignitatis secundum rationem 65 90 ChnstI VIVI et mortui, quia illis dispositionibus privatum est corpus animae, in Christo mortuo est solum terminata in habitu per eandem mortuum, quas habuit in vivo. Est tamen idem numero pro tempore quo formam animae quae habet ordinem essentialem et inclinationem ad ponunt aliqui nullam novam formam introduci in mortuo, et hoc quoad illud terminandum et in terminatione perficiendum secundum dispositio- hoc quod corpus in mortuo est incompletum privatum I complemento, S 98" nes quas anima sua separatione ab eo subtrahit. Et sic transmutatio quod est in vivo sub suo complemento. Unde in talibus, quando nomen mortis Christi terminata est, non ad novam formam, sed tantum ad 70 95 corporis de se non includit rationem complementi, bene dicitur univoce aliquid positivum, scilicet ad formam corporeitatis sub gradu dignitatis in vivo et mortuo idem, ut sunt omnia nomina partium corporis inferiori, non contrario, qualem haberet si nova forma fuisset introducta, homoeomerearum sive non organicarum. Bene enim dicitur quod caro sed privativo, quia sub gradu incompletiori, qui perficitur usque ad erat univoce in Christo vivo et mortuo. gradum superiorem et perfectiorem revertente anima in sua resurrectio- Zucc. 143'" ne. I Ut non solum verum sit de corpore nostro, sed etiam de corpore 75 ACHOSTU Christi mortui, illud quod dicit DAMASCENUS: « Resurrectio est illius quod 78 quam.1 quod S 82 in] novis sed dei. et in sup. lin. man. corr. A 82 dispositionibus] ACHOSTU corporaiJbus addo sed dei. A 82-84 et ... respondentibus] i. m. man. CO'T. A 83 omnem] post .hoc l'erbum aliquid sup. lin. I'idelur addidisse man. corr. A 83 gradum] 52 ponunt eandem] inv. T 52 formam] om. CHOST 52 substantialem manere] inv. T I. m. O . 83 qUI] quae H quae sed exp. eI qui i. 111. C quae sed exp. eI qui i. 111. T 83 est] 53 usque ad tempus] sub lin. suae propriae additionis marginalis man. corr. A 53 iam 0111. HS 1.111. C.OT .84 quas] quod OST 84 de ... illae] sup.lin. nlll1l. CO/T. A 85 et'] amplius] inv. OST 57 idem] om. CHOST 57 mortui] quia illis dispositionibus ~)J11.. S 86 111 IUStiS] sup. lin. man. CO'T. A 86 quae] qui S 88 aspiciam us ad] privatum est] addo sed dei. et exp. O 58 etiam] om. OST 59 et] in addo T II1SplClamus S 88 dispositiones] elementorum addo sed dei. S 88-89 terminationum] i. 59-60 Quia ... complemento] i. m. man. corr. A 60 complemento], licet in aliis a Christo m. man. corr. A 91-92 quas ." hoc). Sed quod vivum est idem mortuo, hoc est quoad ... (?) sub alio complemento ab altera forma substantiali, addo sed dei. man. corr. A hoc sed exp. eI va- add. sup. lin.,11eI in eadem lin. conlinuans add.: Praeterea nulla natura 61 dictarum] pri- addo sed exp. S 620pinionum], sive illa corporeitas incompleta habet unitatem cum alia in supposito divino, nisi sit assumpta in ipsum per unionem ponatur sub complemento novae formae, ut in omnibus aliis a Christo, sive per se, ut in meffabllem naturae divinae cum ipsa, quemadmodum unita est cum corpore Christi vivo et solo Christo. addo sed exp. man. corr. A 62 utramque] secundam sed dei. et utramque eius amma. Hoc autem falsum est, quia nihil umquam assumpsit Verbum nisi pertinens ad sup. lin. man. CO'T. H 63 corporeitatis] sup. lin. man. CO'T. A 63 vivi] i. m. man. CO,T. S naturam humanam.sed dei. eI va- cat addo SI/p. lin. IISed quod vivum est idem mortuo, hoc 64 mortui] mortuo O 68-69 dispositiones) corporales addo sed dei. A 69 separatione] est add., sed dei. e~ quas ". hoc i. m. man. corr. A 91 numero] om. S 93 in) aliquo S trahit addo sed exp. S 70 non) sup. lin. man. cor/'. A 70 formam] i. m. O 72 non] e 93 mcoo:pletum) 111complementum sed in incompletum corr. O 93 pri vatum com ple- addo C 72 fuisset] esset O 76 mortui) om. CHOST secundum addo C 76 quod] mento] /fIV. S 94 quod] i. 111. man. corr. A 94 in talibus] i. 111. man. corI'. A qui O 95 includit] includut(?) S 95 dicitur] esse eadem et addo sed dei., et non clare delendo A et addo HOSTU 96 idem] SI/p. lin. man. CO,T. A 96 sunt] sint S 97 homeomerea- 76-77 IOANNES DAMASC., De fide orthod. (TransI. Burgundii, ed. E. M. BUYTAERT, C. 100, rum) ome- sup.lin. man. CO/". A homeogenearum CHOSTU 97 dicitur] esse eadem addo sed dei. A n.1 (p. 377,5-6); PG47, IV, C. 27 (5800)). 72 QUODLIBET X QUAESTIO 5 73 H 100'" Quando vero formal-liter in suo significato includit rationem com ple- mortuum non sunt idem specie, ergo nec Petri vivum et Christi vivum menti et ab illo imponitur, non dicitur univoce in vivo et mortuo idem, 00 dicendum quod sunt idem specie mortuum mortuo sicut vivum vivo' sed aequivoce tantum, ut sunt omnia nomina partium corporis homoeo- 25 praeter hoc quod vivum est idem vivo completa corporeitate secundu~ U 201'" merearum sive non organicarum. I Oculus enim quia est nomen imposi- speciem specialissimam proprie dictam, mortuum autem mortuo secun- tum parti corporis ut est perfecta vis visiva ab anima, ideo non dicitur dum incompJetam, et secundum speciem specialissimam communiter bene quod est idem oculus Christi vivi et mortui univoce, sed aequivoce dictam, sic tamen quod in Petro mortuo corpus interminatum est sub tantum, et sic de consimili bus. Unde in aliis omnibus a Christo, in quibus 5 opposita terminatione quam fuit in vivo, nullo modo natum esse sub omnia sunt aequivoce in vivo et mortuo secundum opinionem dicentium 30 terminatione quam habuit in vivo, in Christo vero mortuo corpus quod in corruptione statim fit resolutio usque ad primam materiam, interminatum sub nulla terminatione est, natum tamen esse sub eadem C 79'" magis manifesta est aequivocatio I in partibus organicis quam in partibus terminatione sub qua fuit in vivo secundum numerum, non secundum consimili bus ex quibus constant. Et hoc quia forma earum secundum speciem tantum. Sed in Christo mortuo hoc accidit. Essentialiter enim et quod huiusmodi, magis est manifesta quando adest et abest quam IO naturaliter quantum est de natura humana, forma nova introducta A 166'" illarum, I dicente PIlILOSOPHO IVO Meteorologicorum: «Homo 35 fuisset in corpus Christi si sibi relictum fuisset, sicut et fuit in materia mortuus aequivoce et manus defuncti aequivoce et organa universa. Minus corporis Petri, I ut alibi exposuimus. Et fuissent illae duae formae novae S 98" vero de carne et osse talia manifesta. Hoc enim pro quo et causa formalis, eiusdem speciei cadaveris in Christo mortuo et in Petro mortuo, sicut et minime in istis manifestum est, ubi plurimum materiae. Universa autem duae animae separatae per mortem sunt eiusdem speciei in Christo vivo sunt determinata opere: quae enim possunt facere, sui ipsius opus est 15 et Petro vivo. Nunc autem, quia per miraculum retenta est corporeitas singulorum, quemadmodum oculus videt .. quod vero non potest, aequivo- 40 Christi interminata absque inductione formae cadaveris, quod maxime ce. Ita sane et caro, sed opus ipsius minus manifestum est .. similiter in necesse habent negare I illi qui dicunt quod I in homine nulla est forma 085" H 100 Zucc. 143" plantis. Atque inanimata, ce-Iu aes et argentum, universa quippe virtute substantialis secundum rem nisi anima rationalis - quia enim constat quaedam sunt. Qua de re, quando existit et quando non, non facile ACHOSTU perspicere nisi valde imbecille fit et figurae solae sunt reliquiae, quemad- 20 modum veterum corpora mortuorum subito cinis fiunt in sepulcris». 23 sunt] seq. ras. unius litterae. post quam non est addo sed dei. A 25-33 praeter ... mortuo] Bad. 405vF I Ad formam igitur argumenti, quod corpus Christi mortuum et Petri i. m. man. cO/'/'. A 27 incompletam] incompletum S 28 in] om. HOSTU sup. lill. C 29 in] om. CHST i. m. O 29 natum] notum S 33 hoc] non addo sup. lin. sed eras.? A 33 et] om. H 34 forma nova] illv. CHOSTU 35 corpus] corpore CHOSTU 35 sibi] con! S 35 relictum] relicto CHOSTU 35 sicut] om. S 35 in] om. O ACHOSTU 38 animae] causae sed exp. et causae i. m. O 39 et] in addo S 40 cadaveris], naturae autem corporeitatis Petri superinducta est nova forma cadaveris, nullo II igitur sup.lin. man. eorr·11modo, in quantum huiusmodi, sunt idem specie corpus Christi mortuum et Petri 00 idem] sup. lin. man. corI'. A 1-2 homeomerearum] ome- sup. lin. man. eorr. A mortuum II (Hic habetur signum insertionis repetitum i. m., cui correspondebat additio homcogenearum CHOSTU 2 non] (cr. supra, p. 71, 97) om. ACHOSTU 3 est] om. S margina!is i. m. inf. dextra, quae eontinuabatur i. m. iI!f sinistra, sed postea erasa est.) II, quia 3 visiva] et(?) in ipso addo i. m. C et(?) in ipso addo i. m. C 3-4 dicitur bene] illv. S neque specie specialissima proprie neque communiter dicta, ut patet ex dictis. Et non sunt 5 consimili bus] similibus CHOSTU 6 et] in addo T 6-7 secundum ... materiam] magis idem specie corpus Christi mortuum et Petri mortuum quam Christi mortuum et secundam praedeterminatam(?) sed deI. et dicentium ... m.ateriam i. m. man. corI'. A brunelli ~ortuum, loquendo dellcorporeitate(?) addo infra lin. mall. eOI'/'.llunivoca(?) 7 fit] sit H II Metereologicorum] Metaphysicae CH 12 organa universa] inv. proprIe dicta, quae est sola specie specialissima secundum Philosophum. Unde Philosophus CHOTU 13 Hoc( ?)] Haec( ?) A 13 pro quo et] ser. sed vel pro quocumque i. m. O hic videtur mihi sequendus esse, supponendo quod nihil omnino formae substantialis pro quorum sed quocumque(?) i. m. C 15 quae] Qui O 16 videt] Quae vero addo S manet quod est commune symbolum generato et corrupto, secundum quod ponunt 17 manifestum est] inv. CHOSTU 18 ceu aes] ceu(a)es sed in seu (a)es corI'. A 18 ceu] dicentes quod in corruptione fit omnium formarum eductarum de potentia materiae cera CHOST 18 quippe] virtute qua(?) sed virtute deI. et qua(?) in quippe eorr. man. resolutio usque ad primam materiam. addo sed deI. A 41 necesse habent] im'. CHOS corr. A 18 quippe virtute] om. S 19 quaedam) quadam CHOST 19 non'] i. m. C necesse om. T 41 negare] ponere sed de!. et negare sup. lin. A 42 enim] sup. lin. man. 20 fit] sit COT sic a 20 reliquiaeJ reliquae C 22 et] corpus addo T eorr. A 11-20 ARISTOT., Metereol., IV, C. 12 (Iun!., 486K-487A; in THOMAE DE AQUINO Comm., 36 cr. i.a. HENR. DE GAND., Quod!. I, q. 4 (ed. R. MACKEN, p. 17,91-8; ed. 1518, r. 2vG; ed. p.CXLlV; 389b 31-390a 23). 1613, I, f.4va_4vb). 74 QUODLIBET X QUAESTIO 5 75 quod ipsa tota separatur in morte -, nullo modo possunt ponere quod habetur per praesentiam animae in corpus, quae non est in ipso mortuo; corpus vivi et mortui eiusdem hominis ad separationem animae sit idem nec etiam invenitur in aliquo alio, quia quodlibet aliorum habet similiter numero, sed tantum specie, et sub opposita terminatione quam fuit in 45 rationem suppositi a sua propria forma naturali, et in nulla alia est 70 eadem forma vivi et mortui, generati et corrupti. Sed ista unitas non est VIVO. Bad. 405vG I Sunt tamen tres modi I quibus ponentes quod non sit forma in homine ipsorum corporum inter se qualem quaerimus, sed in tertio. Praeterea sic U 202" dicere corpus mor-Ituum in sepulcro fuisse corpus Christi vivi multum C 80 nisi anima rationalis, idem ponunt fuisse corpus Christi vivum et mortuum. aequivoce dicitur a modo I identitatis quo quaerimus corpus mortuum in A It Quorum primus est dicentium quod corpus, pars hominis, non est 50 sepulcro fuisse corpus Christi vivi. aliud quam materia extensa dimensionibus. Sed tunc corpus sub substan- 75 I Tertius modus est dicentium quod anima Christi manens separata, Bad. tia non esset species subalterna, quia non est species neque specialissima habens habitudinem, inclinationem et ordinem determinatum ad deter- neque subal terna nisi per differentiam formalem, vel sumeretur corpus minatam partem materiae sub quacumque forma, sive elementi sive aequivoce hic et ibi. Sed non est ita: corpus enim substantia uno modo est mixti, varietur respiciendo illam determinate, ut Ipsa harmonice et pars omnium substantiarum corporearum in specie specialissima sub~is~ 55 organice reparata ei reuniatur. Sed cum anima non dat secundum actum tentium, alio vero modo genus, ut in alio Q u o Ii b e t de corpore Chnstl 80 rationem corporeitatis humanae nisi 111 quantum dat determinatam declaravimus. rationem corporeitatis et eam consequuntur complexiones, harmoniae et Bad.406rG Secundus modus est dicentium quod corpus mortuum di-titur corpus organisationes corporales propriae homini, quae non dat nisi quando Christi I vivi secundum quod vinum tale dicitur talis vitis, quia ordine actu est unita materiae, separata ergo a materia non dat nisi secundum I S 99 T 129'" naturae non potuit immediate fieri nisi de vivo, sicut tale vinum non nisi 60 habilitatem et aptitudinem. Quare similiter nec materia sub dimensioni- Zucc. 143'" de tali vite. Sed ex hoc non dicitur corpus I mortui et vivi idem, sicut non 85 bus, anima separata, potest dici corpus propter ordinem animae ad illam, dicitur idem esse corpus vini et vitis. nisi secundum habilitatem et aptitudinem, quod adhuc est non corpus Sed dicunt quod immo in Christo, et hoc speciali modo qui in solo secundum actum. Christo invenitur, quia scilicet idem erat suppositum Christi vivi et Et sunt isti tres modi communes Christo et aliis hominibus. 65 I Suppono autem universaliter quattuor in ista responsione. Quorum mortui, in quo subsistebant tam corpus Christi mortuum quam vivum; Bad. quod in nullo alio homine invenitur, quia suppositum hominis vivi 90 pnmum est quod 111 homine cum amma rationali est alia forma materialis. Secundum est quod I illa forma materialis reservata fuit in H IO ACHOSTU Christo. Tertium quod non fuit reservata in Petro aut in alio homine. 43 ponere] om. T 44-46 sit ... vivo], ut nullo modo sit formaliter et substa~tialiter secundum eos eadem corporeitas numero aut specie vivi et mortuI elllsdem, et SI ahquo modo eadem sit, hoc est genere tantum. addo sed delo ei sit ... vivo i. /li. /lIan. co:":. A 45 quam] qua CHSTU quae O 47 Sunt] Sed sed exI'. er Sunt i. /li. O 47 mSI ... ACHOSTU rationalis] O/ll. S 48-49 vivum et mortuum] i/1l'. T 52 esset] .est O 53 sumeretur] sinetur? O 56 et] i. /li. O 55 pars] substantia CHST substantia sed quae est pars addo 71 Praeterea] Primo S Prima(?) H 71 vivi]. Praeterea nulla (humana addo sed delo ei i. /li. O 56 Quolibet] Quodlibet O 58 corpus] 0111. CHOST 59 quia] in. addo exp.) natura habet unitatem cum alia in supposito divino, nisi sit assumpta in ipsum per CHOST 60 vivo] Christo sed delo ei exI'. ei in eadel11 linea prosequilur CUI11VIVO A unionem ineffabilem naturae divinae cum ipsa, quemadmodum unita est cum corpore 61 non '] quod sed exI'. ei non i. 111.O 61 corpus] Christi (/{/d. sed delo ei exI' .. A Chnsti vivo et eius anima. Hoc autem falsum est II (hic signum inserlionis habelur ei i. m. 62 dicitur idem] illi'. S 63 in Christo] i. m. l11an. corr. A 63 solo]om. S 64 qwa] addi/io marginalis huic signo correspondens I'ide/ur eN/sa esse) II, quia nihil umquam quod C 64 scilicet] 0111.C 64 idem] lac. ei -m H 64-65 Chnstl ... mortw] VIVI et assumpsit Verbum nisi pertinens ad naturam humanam. addo sed delo e/ va- cat addo A mortui Christi U 65 in quo] 0111.S 65 corpus] corpore(?) C 76-77 determinatam] determinatum O 79 reuniaturJ (cr. Du CANGE, G/ossariwl1 ...• VII, p. 177) uniatur CHOST 82 organisationes] er. supra, p. 65, 34 83 a materia] quam S 54-56 Cf. HENR. DE GAND., Quod/.lII, q.6 (ed. 1518, f. 55rG; ed. 1613, I, f.9a'b); et 83 dat] (dt sed cf. supra, lin. 79,80 e/82) A 84-85 dimensionibus] quoniam addo i. 111.U P. BAYERSCHMIDT, Die Seins- und Formmelaphysik in ihrer A/lIl'endung auf die Chris/%gie 85 separata] non addo ACHOST 86 non] i. m. U 88 isti] illi S 88 tres modi] om. S (Bei/riige zur Geschichle der Phi/osophie und The%gie des Mille/a/lers, XXXVI, 3-4), 89 universaliter quattuor] illi'. O 89 responsione] principali addo man. corr. U Miinsteri. W., 1941, p.218. 91 materialis] reservata fuit in Christo addo sed va- cat suI'. /in. S QUAESTIO 5 77 76 QUODLIBET X Ab hac quidem carne in morte Christi, ipsa manente eadem secundum Quartum quod nihil formae substantialis manet naturaliter in mortuo rem et naturam, separata est anima Christi et de carne viva facta est caro alio a Christo, quae fuit in vivo. 95 mortua, exuta sive spoliata anima et privata vita. Unde ubi nostra littera, Primum istorum suppositorum, scilicet quod in homine sint plures Colossenses, IIo, habet: «Exspolians principatus», alia U 202'0 formae substantiales, alibi docuimus, I et rationibus in uno Quolibet et 20 littera habet secundum HILARIUM:«Exutus carne». Quam exponit IXO auctoritatibus in alio. Quod duabus auctoritatibus quas alibi non posui, D e T r i n i t a t e, cap.o 6°, dicens: «Quaero a te quae sit caro illa sufficit ad praesens declarare. spoliata». Et infra: «Si enim non idem est Christus mortuus qui est caro Quarum prima est HUGONISDE SANCTO VICTOREin tractatu D e 00 spoliata, carnis spoliatae nomen ostende». Et infra: «Spoli-Iata enim caro A li s c i e n t i a a n i m a e C h r i s t i, respondendo ad interrogationem a Wal- est Christus mortuus». Ecce plane quod Christus moriens secundum 086'0 tera de Mauritania sibi factam I super hoc, quae sic incipit: «Hugoni, 25 carnem vere erat spoliatus sive exutus, ut spolium illud quo erat spoliatus Sancti Victoris priori, Walterus salutem. Nuper de Paris ius veniens» etc. sive vestimentum illud quo erat exutus, anima eius intelligatur qua qua dicit sic: «Quaeris de anima Christi, id est de illo rationali spiritu, qui spoliatus sive exutus erat in morte, ponendo eam. Ut tria intelligamus humanam in Christo carnem vegetavit, quem Verbum cum carne ipsa sibi in circa tres I essentias sive naturas in Christo: Christus enim unus et idem in S 99 Zucc. 144" unitate personae univit. Unus Christus in una persona, I duabus naturis, 5 persona continens in se illas tres naturas sive essentias, secundum tribus essent iis. Una videlicet persona, quia idem homo et Deus, propter 30 divinitatem suam erat spolians, secundum carnem vero suam erat quod fuit in duabus naturis, divina scilicet et humana, tribus essent Us, spoliatus; spolium vera erat anima deposita. Nunc autem ita est quod divinitate, carne et anima, sine separatione discretis, sine confusione caro quae fuit vivens anima vestita, nisi eadem ma-Ineret, anima deposita C 8( sociatis». Ecce quam plane divinitatem, carnem et animam ponit tres 15 Christo moriente, Christus mortuus nullo modo esset caro spoliata. fore essent ias in Christo distinctas et manentes in unione distinctas. Immo si a sola forma quae est anima, esset cara, ipsa caro et quidquid Quod adhuc amplius explicat subdens inferius: «Tres essentiae sunt in 35 formae est in natura humana, in ipsa anima depositum esset et spolium. Christo: caro, anima, divinitas». Quod si tres essentiae, ergo tres naturae. H II Ergo tres formae, quarum una, scilicet cara, sub se materiam includit. Et esset I ipsa materia spoliata, I et esset Christus mortuus non caro T 12 Quod nullo modo verum esset, si sola anima rationalis esset forma in spoliata sed potius materia spoliata. homine dans esse corporeum, vivum, sensibile et rationale. 10 I Praeterea, cum secundum PHILOSOPHUM, M e t a p h y s i c a e», inter Bad. IVo privationem et negationem est differentia, quia negatio est absolutio, I U 20 ACHOSTU ACHOSTU 93 naturaliter] sup. lin. man. COIT.A 93 mortuo] om. S 94 alio a Christo] sup. lin. man. corI'. A 94 vivo], quoniam si corporeitas substantialis interminata, sicut et 16 ipsa] iam H 19 principatus] «et potestates, traduxit confidenter, palam triumphans accidentalis, maneret in mortuo quae fuit in vivo, ratione illius corpus Petri mortuum esset illos in semetipso». (Co!. II, 15) addo sed dei. A 20 secundum] Glossam «Exuens se eiusdem speciei cum corpore Christi mortuo, quia in illa esset etiam conservata corporeitas. carne», et secundum addo sed dei. et exp. A 20 IXO]Christi H 21 dicens]: «Mortis Sed in hoc non plus esset corpus Petri mortuum eiusdem speciei cum corpore Christi lege carne se spolians» (HILARIUS, De Trin., IX, C. 10 (PL IO, 289B)). Et i/l/ra: "Christus mortuo quam cum corpore brunelli mortuo. addo sed det. et va- cat superserips. A enim mortuus est carne se spolians». (1bid.). Et inji-a: addo sed dei. A 21 te] «quis sit 96 alibi] reser. i. m. O 96 et] om. O 96 Quolibet] Quodlibet O 97 in alio ... carne se spolians, et». (Op. cit., IX, C. II (PL IO, 290B)) addo sed dei. et et exp. A auctoritatibus]. In duabus auctoritatibus sed signum insertionis sequitur haec 3 verba et in 24 mortuus] < Colossen- ibis ». Quod si de morte dictum est et talis est sententia de resolutione in s e s «Per philosophiam», «non est secundum Christum in aliqua parte, per 95 pulverem, hanc conditionem caro Christi evasit de carne Mariae sumpta, quam solent seduci qui cupiunt prudentes videri in mundo». 20 quae ~orrup~ionem '.lOnsustinuit». Re vera quia non sustinuit corruptio- Quis enim non videat quam inanis sit ratio illa contra praemissa nem In se tpSO pnmo, non sustinuit postmodum pulverisationem in inducta de carne in Christo manente, quae dicit: « Res non potest esse et materia. «De hoc enim scriptum est: « Non dabis sanctum tuum videre non esse nisi quia in materia aliquid potest induci quod est incompossibi- corruptionem». Sed haec ex I privilegio speciali, ut iam infra exponetur. U 203' le formae qua habet esse. Quod non potest esse sola privatio, quia omnis 00 I Item. Quis est qui non videat quam vana sit ratio quae inducitur contra A 167 mutatio est inter terminos oppositos, quorum unus producitur ab agente 25 pluralitatem formarum, talis: «Impossibile est ponere aliquid ratione et expellit alterum qui non potest esse privatio, quia privatio non est eiusdem simul esse in actu et in potentia, licet ratione diversorum sit aliquid emanans ab agente quod amovet formam priorem, neque possibile. Cum ergo per quamcumque formam existentem in materia intentum ab eo, cum agens non per se intendit corrumpere sed generare, ut alibi exposuimus. Quare, cum corruptio hominis sit vera mutatio, 5 ACHOSTU oportet quod in ea sit forma nova induota per agens, qua alia expellitur». Bad. 406vL Dicendum I quod verum est, si natura Christi in morte omnino cursui T 129'h 16 etiam] autem S 17 eodem] de Assumptione beatae Virginis addo sed dei. ei eodem sup. naturae fuisset permissa, quia tunc sola actione naturali in morte Christi Im. mal1.. co,:r. A 20 sustinuit] substinuit U 20 non] om. O 20 quia] om. U alia forma fuisset in materia inducta I et corporeitas Christi substantialis 21 pulv:nsatlOnem] (cr. Du CANGE, G/ossarium mediae eI infimae lalinilalis, VI, p. 568: 086" corrupta omnino. Dispositiones enim inductae in corpore per violentiam «Pulvensare, pulvenzare ... pulverizatus, Distinctus varius, respersus ... ».) 22-23 De ... \0 exponetur»] (cf. R. MACKEN, Les correclions d'Henri de Gand d ses Quodlibels, p.28-29 vulnerum faciebant necessitatem, quantum erat ex se, ad formam novam (ex. 27).) 22 est] ent O 23 ut ... exponetur].11 Potuit enim alia forma fuisse inducta S 99'h inducendam et im possibilitatem I ad permanentiam non solum animae carne Chr.isti.c?rrupta, et per illam formam redacta fuisse tota materia Christi in pulverem: rationalis, sed etiam formae corporalis in Christo. Ad cuius corruptio- SiCUtcontlOglt IOmorte ah orum hominum (haec an/e alia dei., ei va- cat apposuil) II,vel per citam resurrectIonem praeventa fuisse, ut, in dicta auctoritate non intelligitur aliud nem necessario subsecuta fuisset putredo formam, dicente enim AUGus- corruptIo quam pulvensatlO, secundum quod exponunt ibidem ponentes carnem Christi TINOin serm o n e quodam d e A ss u m pt i o n e: «Absque ulla ambigui- fuisse corr~ptam substantialiter. Et adducunt Augustinum qui dicit ibidem: «Corruptio- nem non Vidit qUI tertia die resurrexit» (Ps.-AUGUST., Tracl. de AssUm[llione B. M. Virg., c. 3 (PL 40, 1140». ~otuit enim alia fonna fuisse inducta carne Christi corrupta, et per illam ACHOSTU formam redacta fUIsse tota materia Christi in pulverem, sicut contingit in morte aliorum hommum, quemadmodum etiam senio~onfractus mortuus fuisset morte naturali sicut alii 9\ somniarunt] somniaverunt( 1) sed in somniarunt corI'. C 94 philosophiam] quae.add. nisi morte violenta praeventus fuisset, ut dicit Augustinus contra Donatistas. Et tun~ ACHOSTU 97 inducta] ducta O 98 aliquid] non m/d. O 98-99 IOcomposslblle] procul d~bio di.vinitas formam corporis et carnis Christi quam assumpsit, dimisisset, et ipsa impossibile HS 99 qua ... esse] faciendo materiam priori formae incolO possibilem, sed reparata IO reditu animae, de novo eam iterum assumpsisset. Quod ne umquam contineret dei. er quae ... esse i. m. man. corI'. A 99-00 qUIa ... est] om. S 2 quod] et sed exp. er fonnam corporis et carnis Christi, Deus in morte usque ad animae reversionem conservavit quod i. m. S 2 amovet] movet C 2 formam priorem] i/1l'. ~HOST . 4 vera] natura ut de hoc potius exponamus illud Augustini: «Non vidit corruptionem qui tertia di~ sed vera i. m. C 6-7 si ... tunc] i. m. man. corI'. A 9 omnino] sup. Im. man. CO/T.A res~r~exlt» [Ps.-AUG~ST., Tral·l. d~ Assumplione B. M. Virg., c.2 (PL 40, 1140)], ut 8 fuisset] fuerit CHOST 7 tunc] ut S 7 naturali] qua addo sed dei. A 8 forma] accIpiatur sc~hcet relatIve, non :ausatIve pro «quia», sicut accipit praecedens expositio, sub materia sed exp. ei forma i. m. U 8 materia] morte sed in materia CO/T.U 9 corrupta esse tamen Imperfecto corpons humani. Illud enim esse quod est in corpore humano omnino] inv. CHOST inI'. sed omnino eras. C 9-(p. 81,)15 Dispositiones ... hoc] i. m. completum ab anima, inchoative et dispositive habet esse ab alia forma, et ita corpus illud mal1. CO'T. A 13 fuisset] om. S 13 putredo formam) CHOSTU 13 formam] non solum erat privatum anima, se,d etiam perfectione corporeitatis qua proprie est con! A 13 enim] autem S [f. 167vb:] corpus humanum, quae reparanda est per animae adventum. Unde non remansit hoc corpus humanum, licet remansit hoc corpus simpliciter quod fuit hominis. (corpus' 96 Co!., Il, 8: cr. supra, p.79. 94-95 PETRUS LoMBARDUS, Co/lecranea in episrolas ... homIniS dei., Imeas smglilallm delendo), sed lolum quod praecedil, dei., et ut iam infra S. Pauli (PL 192, 271C). 96-5 Cf. (secundum P. BAYERSCllMIDT, ie Seins- und Form- D melaphysik des Heinrich VOI1Ge/1l ... p.247,) GoDEFR. DE FONTIBUS, Quodl.lI, q.7 (et 17-20 [b id. 17-18 Gen., iit, 19. 22-23 PS.-AUGUST., Tracl. de Assumplione B.M- M. DE WULF-A. PELZER,p.I07-108 et 127-128). 14-15 PS.-AUGUST., TI·acl. de Assump- . Virg., C. 3 (PL 40, 1144). 22-23 Ps. 15, IO. 23 Cf. infra, p. 87,68-90,27. lione B. M. Virg., c. 3 (PL 40, 1144). 82 QUODLIBET X QUAESTIO 5 83 H 101" compositum habetur existens I in actu per illam formam, ergo secundum 50 dare forma per naturam educta de potentia materiae. Omnem enim illam non est in potentia ad ulteriorem. Quod si fuerit, illa erit accidens». perfectionem I secundum omnes gradus quam potest inducere natura C 80" Bad.406'N I Dicendum est quod verum est quando illa forma prima dat actum 30 agens de potentia materiae, in eodem inducit in una et eadem forma. perfectum secundum gradum aliquem in suo genere, quantumcumque Propter quod sola actione naturali numquam sunt plures formae sub- Zucc. 144'h imperfecta respectu perfectionis quam dant aliquae aliae formae, I qualem stantiales re differentes in eodem productae, sed quod sunt plures formae dat forma mixti simpliciter in lapide, vegetabilis simpliciter in planta, 55 in eodem, hoc est quia in eo concurrunt agens naturale Ideficiens et agens S 100' Bad.407rN sensibilis simpliciter in bruto, licet forma lapidis dat gra-Idum imperfec: supernaturale perficiens .. Propter quod PHlLOSOPHUS sentiens ani- non tum respectu plantae et forma plantae imperfectum respectu bruti. Sed 35 mam ratiorialem esse actum et formam in homine, ut in praecedente quando secundum nullum gradum dat actum perfectum alicuius speciei, Q u o Ii b e t declaravimus, ponit quod omnis forma naturalis dat actum sed secundum omnem gradum non dat nisi actum imperfectum, tunc perfectum in specie, ita quod non sit in potentia ad actum ulteriorem bene aliquid secundum idem est in actu secundum rationem imperfecti et 00 substantialem. in potentia secundum rationem perfectionis quam exspectat a forma Unde quod arguunt ad idem: «Materia non est potentia nisi contra- ulteriori. Quod contingit in proposito et in illo solo. In solo enim homine, 40 dictoriorum, et per easdem dispositiones per quas fit impossibile ad esse quia est confinium medium inter pure corporalia et pure spiritualia, et alicuius formae praecedentis, fit necessitas ad non esse illius et ad esse hoc ratione animae intellectivae quae est finis naturalium et principium alicuius alterius formae sequentis, et e contra per easdem dispositiones supernaturalium, dicente PHILOSOPHO ultimo P o Ii t i c a e: «Generatio in 05 per quas fit necessitas ad esse alicuius I formae sequentis fit impossibilitas 086" autem principium est et finis: ab aliquo principio alterius.finis ..ratio autem ad esse formae praecedentis; quando ergo fit necessitas ad formam in nobis et intellectus est naturae finis», materia est perfectibilis forma 45 animae in homine, necessario fit impossibilitas ad formam corporeitatis ulteriore quam natura possit producere. Quae forma ulterior dat formae eductae per naturam; I non est ergo in potentia ad plures formas simul U 203 naturali et materiae perfectionem secundum rationem omnis gradus, secundum gradus et ordinem se habentes»: dicendum quod verum est in scilicet substantiae, corporeitatis, et cum hoc secundum rationem pro- 70 formis quae dant aliquod esse perfectum secundum rationem alicuius priam qua dat esse specificum in specialissimo, quarum nullam potest ACHOSTU ACHOSTU 50 forma] formam sed iII forma mul. O 50 naturam] materiam CHOST 50 educta] inducta sed iII educta l'IIrr. S 51 quam] SCI'.sed exI'. eI quos i. m. O 51 natura] naturale A 53 actione] -ct-o COlIt: propler alramemi maculam A occasione O exponat ur i. m. man. co/'/'. A 23 haec] hoc fuit S i. m. O 23 exponet ur] dicetur S 54 eodem] eo· COlit:propler alramemi maculam A eadem CHOST 54 productae] sola 24 Quis ... ratio] i. m. man. CO''I'. A 25 pluralitatem] personarum addo sed exI'. S actione naturalis agentis addo sed naturalis iII naturali exI'. eI deinde lolum dei. A 54 sunt 25 Impossibile] Neque (?) sed exI'. eI im- i. m. T 26 simul] simile S fuisse CH fuisse sint CHOST 55 eodem] eo- CO/It:propler alromenli maculam A 55 concurrunt] sed exI'. eI simile i. m. T 26 in'] SCI'.sed exI'. T 26 licet] suI'. lin. man. COrI'. A concurrens( ?) sed in concurrunt CO/'/'.mali. COI'l'.A 56 supernaturale] indeficiens addo 30 est] enim( ?) addo sed dei. A 31 aliquem ... genere] alicuius speciei sed dei. eI aliquem sed exI'. S 57 ratio!lales ratio- col,/: propler alramenli maculam A 58 Quolibet] ... genere i. m. man. corI'. A 32 perfectionis ... formae] aliarum specierum sed dei. eI Quodlibet O 58 declaravimus] -ra vimus cont: propler alramenli maculam A 58 natu- perfectionis ... formae i. m. man. corI'. A 34-35 licet ... brutiJ i. m. man. corI'. A ralis] i. m. man. COI'I'. A 59 sit in potentia] cont: propler almmenli maculam A 34 gradum] forma addo sed dei. eI exI'. A 37 imperfectum] scilicet, et secundum quod 62 quas] -s SUI'. lin. S 62 fit] sit H 63 formae] con{. propler alramemi maculam A dat esse substantiae simpliciter et corporis simpliciter et mixti simpliciter. addo sed dei. A 63 praecedentis] suI'. lin. mlln. corI'. A 63 fit] sit H 63 necessitas] non nisi addo sed 39 perfectionis quam] perfecti quod sed in perfectionem quam corI'. A 39 a forma] cum dei. A 63 non ... illius] eius non esse sed illius addo i. m. man. corI'. A eius non esse illius forma S con forma H 40 proposito], ut dictum est, addo sed dei. A 41-45 et ... finis] sed eius dei. eI exI'. U eius non esse illius CHOST 64 alterius] con-(?) sed exI'. eI alterius i. m. man. corI'. A 43 supernaturalium] om. S 44 principio] est principium CHOSTU i. m. O 64-68 sequentis ... naturam] i. m. man. CO,l'l'. sed verbum quando eI ad in lin. 66 47-48 omnis ... scilicet] i. m. man. corI'. A 48 substantiae] et addo C 48 corporeitatis], deflcium in pholographia A 68 eductae] inductae CHOTa inducit S 68 naturam] etc. huiusmodi addo sed dei. A 49 nullam] sed in nulla mll/. O 49 nullam potest] materiam sed in naturam corI'. T 68 simul] suI'. lin. man. corI'. A vel CHOST inv. H 69 habentes] Et est addo sed exI'. A Et est addo CHOSTU 24-29 Cf. ThOMAS DE AQUINO, i.a. Q. disp. de anima, q. II (ed. J. H. ROBB, p. 166-176; ed. 56-58 Cf. HENR. DE GAND., Quodl.IX, q.8 (ed. 1518, f. 366rM-vM; ed. 1613, II, rarma, VIII, 1856, p. 498"·501"). 43-45 ARISTOT., Polilica, VII, C. 15 (TransI. Moerb., ed. f. 9I'b-va). 64-69 Cf. GoDEFRIDUS DE FONTIBUS, Quodl.lI, q.7 (ed. M. DE WULF- F. SUSEMIHL, p. 314,9-315,1; 1334b 13-15). A. PELZER, p. 115-117). 84 QUODLIBET X QUAESTIO 5 85 generis aut specIeI, quantumque sit actus imperfectus respectu actus secundum gradum corporeitatis et sic de ceteris, bene stant simul. Licet T 130" alterius formae. I Sed quando non dat actum secundum rationem non illae quarum una dat esse imperfectum, alia vero esse perfectum cuiuscumque generis aut speciei nisi imperfectum et ordinatum ad includens in se virtute illud imperfectum, maxime quae sunt eiusdem H 101'. ulteriorem perl-fectionem in eodem gradu, quantumcumque sit perfectus 00 essentiae et speciei, ut calor perfectus et imperfectus, secundum quod respectu alterius formae non ordinatae ad ulteriorem perfectionem, 75 negantes plures formas in homine dicunt quod, quando nobilitatur Zucc. 145" materia secundum po-Itentiam qua est ad unam formam imperfectam, corpus per ulteriorem harmoniam et organisationem, corporeitas illa bene potest esse ad aliam formam perfectiorem. Quae si posset esse quae dabat I esse incompletum, desinit esse, iam materia sibi facta S 100'· naturalis et per agens naturale produci super formam praecedentem, ita improportionali per adventum animae communicanti < s > materiae et quod agens naturale posset producere unam formam dantem esse 5 composito ex anima et materia suum esse, in quo manet virtute esse quod imperfectum et aliam quae imperfectionem illam posset perficere, ab 80 dabat prior corporeitas. unico agente naturali plures formae substantiales possent esse in eodem. Sed tunc nihil maneret in homine productum actione naturae, et non Unde cum hoc non possit ab unico agente naturali, ut iam dictum est, esset ullo modo opus naturae I dispositio ad animam rationalem nisi A 170" igitur, ut alibi saepius dixi, in solo homine, in quo concurrit duplex mediante sua corruptione, sicut forma alimenti disponit ad formam agens, naturale et supernaturale, materia quae recipit imperfectum IO carnis nutriendae per suam corruptionem. Et sic non vere et proprie actum ab una forma, scilicet naturali, educta de potentia materiae ab 85 posset dici quod homo generat hominem, si~ut nec quod generans id agente naturali, bene est adhuc in potentia ad ulteriorem supernaturalem quod nutrit carnem, nutrit ipsam. Et sic non posset corpus illud a forma I U 203" formam productam per agens supernaturale, non de potentia materiae, naturali dici corpus hominis, nisi quia non nisi ex illo habet generari perficiente tamen materiam secundum eandem potentiam cum forma homo per adventum I animae, et hoc per transmutationem naturalem C 81" praecedente, ipsa manente, quia ista non est nata dare suam perfectio- 15 inducentem dispositiones circa illud corpus, qua materia fit improportio- nem, quae est complementum incompleti et imperfecti praecedentis, nisi 90 nalis ad formam corporis et proportionalis ad formam quae est anima, stante actu imperfecto a forma priori. Forma enim incompleta, et quemadmodum e contrario corpus hominis mortui per I formam cadave- H 102" completa, diversae secundum essentiam et secundum genus, quarum una ris non dicitur hominis corpus, nisi quia non nisi ex homine habet dat esse incompletum, alia vero dat illius incompleti complementum- non genera ri per transmutatio nem naturalem circa hominem, qua materia fit dico esse completum, quod in se virtute includit incompletum-, quale 20 improportionalis ad formam hominis et proportionalis ad formam complementum dat anima rationalis in homine super esse incompletum 95 quod dat in eodem forma naturalis, et secundum gradum substantiae et ACHOSTU ACHOSTU 97 bene] unde S 98-99 quarum ... maxime] i. m. ini: man. corr. A 00 et speciei] sup lin. man. CO/T.A 00 imperfectus] nisi prout imperfectum virtute manet in perfecto addo 71 speciei] ut addo S 71 actus] sup. lin. man. CO/T.A 73 nisi] resC/'. i. m. O 74 in sed dei. A 00 quod] om. CHOSTU I negantes] qui negant sed in negantes corr.? eodem gradu] i. m. man. CO'T. A 74 sit] gradus addo sed exp. O 77 esse'] om. S A I bomine] qui addo sup. lin. U I quando] ante sed exp. ei quando i. m. T 77 perfectiorem] superiorem sed vel perfectiorem addo i. m. T 78 et] sup. lin. C 2 organisationem] cr. supra, p. 65, 34 3 esse] et dare addo sed dei. A 3 iam] reser. 82-83 hoc ... igitur] i. m. man. corI'. A 82 possit] esse addo i. m. C posset O i. m. T 4-5 et ... esse] 0111. O 5 composito] lac. in qua ser. composito man. corr. A 83 saepius] saepe CHOSTU 84 imperfectum] i. m. man. corI'. A 85 scilicet] om. 5 anima] ser. sed exp. ei materia i. m. T 5 et materia] et in sed in exp. ei lolum dei. eI et CHOST 87 formam] i. m. man. corr. A 90 quae ... praecedentis] i. m. man. corr. A materia i. m. A 6 prior] primo sed exp. ei prior i. m. T 8 ullo modo] i. m. inf. man. 90 incompleti et im perfecti] inI'. T 90 praecedentis] om. S 90 nisi] materialiter addo CO,T.A 8 Il In marg. sup. sinislra f 168", post signum, S < equenti?> a in folio sequente sed dei. A 92-(p. 85,)97 et ... ceteris] i. m. man. corI'. sed pOSI homine (lin. 95) scilicet{ ?) ad tale signum man. corr., ei in marg. sup. sinislra f 17(1, pOSI f. 169, quod esl schedula addo sed dei. eI exp. A 91 incompleta et] om. S 92 diversae] diversi{?) sed dei. eI inserla, hoc signum repelil'il. A 9 forma] eJementi addo sed dei. eI alimenti i. m. A diversae i. m. O 92 quarum] qua O 93 incompletum] in- sup. lin. A 94 quale] I I sicut] sic HO sic sed in sicut corr.?C 11 id] non sed exp. ei dei. eI id sup.lin. man. CO'T. qualem{?) (qle) A 95 homine] secundum addo sed dei. ei exp. A 96-97 substantiae A ad CHOST 12-13 a forma naturali] i. m. man. corI'. A 13 babet] om. O ... gradum] om. (hom.) S 14 bomo] sup.lin. man. corr. A 15 inducentem ... illud] et sed exp. ei inducentem circa illi- i. m. man. CO'T.sed circa illi- exp. eI dispositionem circa addo eadem man. A 15 illud] vE istud S 15- I6 improportionalis) proportionalis O 17 e contrario] sup. lin. man. corr. 82 Cr.supra, p.83,50-54. 83 Cr. HENR.DE GAND., i.a. Quodl.f1I, q.6(ed. 1518, r. 54 ; ed. 1613, I, f.90'"). A 86 QUODLIBET X QUAESTIO 5 87 Zucc. 145'" cadaveris, ut secundum I hoc illa forma corporis ponatur per tempus ecclesiasticis dogma tibus: «Dicimus corpus coagulari in vulva et O 87" praecedere I infusionem animae. compingi atque /ormari, ac/ormato iam corpore animam creari et in/undi, Quod nullo modo potest poni sic fuisse in Christo, quia in instanti UI \'ivat homo in utero ex anima constans et corpore». Sic tamen ut forma conceptionis secundum fidem perfectus homo formatus est: in Christi 50 illa corporeitatis dat esse incompletum corporeitatis interminatae qua ergo formatione aut nullo modo fuit illa forma, aut si fuit et corrupta est 25 compositum est corpus simpliciter, cui anima superaddit complemen- Bad.407vp in adventu animae rationalis, in illo instanti eodem est simul generata et I tum, per hoc dando esse completum corporeitatis terminatae qua corrupta, quod est impossibile. compositum est corpus humanum, omnium corporum dignissimum. Dictum etiam illud in aliis hominibus non videtur conveniens, neque Quale compiementum perfectionis natura nec in unica forma nec in etiam simpliciter secundum se, quia quando duo se habent sicut incom- 55 pluribus producere potuit, sed solummodo per formam quam produxit, pletum et complementum, dispositiones quae sunt convenientes inductio- 30 ad illam disponere potuit sicut incompletum ad complementum, ut infra ni complementi, nullo modo possunt esse contrariae aut repugnantes in declarabitur. Ut sic in solo homine sit possibile esse plures formas completo: aliter enim incompleto repugnaret suum complementum et substantiales perficientes unam I potentiam materiae, quarum una natu- U 203" esset impossibile ipsum devenire ad illud, quod est inconveniens. ralis est, alia vero supernaturalis, quia forma naturalis illam sufficienter Bad.407vQ Item alia ratione. Non videtur dictum illud in se conveniens, quia 60 perficere non potuit, in omnibus autem aliis I forma unica quam natura H 102" natura non agit dispositive ad formae unius corruptionem, nisi disponen- 35 producit, potentiam quae ad ipsum est, se sola perficere sufficit. T 130'" do materiam ad I formae alterius quam nata est producere, inductionem, I Per iam dicta etiam patet secundum suppositum quod dicta forma Bad.4( ut diximus in alio Q u o I i b e t. Et sic nec est dicendum quod natura prius materialis in Christo absque corruptione in sua substantia, et per generet talem formam corporeitatis et postea eam corrumpat nullam consequens absque pulverisatione in materia sub for-lna putredinis, a Zucc. aliam producendo, sicut neque etiam quod corrumpat formam embryo- 65 Deo conservata fuit. nis, per hoc disponendo materiam ad talis corporeitatis humanae 40 Patet etiam ex eodem tertio suppositum. Dicta enim forma materialis productionem, quam non producat sed vice eius creator animam ratio na- in nullo alio conservata fuit, postquam secundum dictum Prophetae illud lem infundat, quae materiae dat esse corporeitatis humanae perfectum, fuit privilegium Christi. Et quod illud fuerit privilegium Christi quoad quod illa forma etsi producta fuisset, dare non potuisset. Sed est non sustinere corruptionem, AUGUSTINUS videtur innuere in s e r m o n e, dicendum quod natura prius naturaliter et simul duratione producit 70 cum dicit «Scimus dictum primo parenti: « Pulvis es et in pulverem ibis». illam formam qua materia ut incompletum disponitur ad animam ut ad 45 Quod si de morte dicitur, generalis est sententia .. si de resolutione in S 101" complementum, quando Deus creando I illam infundit. Unde D e pulverem, hanc condi/ionem Christi caro evasit, quae corruptionem non ACHOSTU ACHOSTU 48 compingi] com- sup.lil/. U 49 constans] con- sup.lil/. S 51 simpliciter] simplex sed 23 potest] 0111. S 24 est] iam addo CHOST 26 eodem] i. 111. man. co,.r. A il/ simplicitercor,.. O 56 disponere] dispositionem O 54-55 sicut ... declarabitur] i. m. 28-33 neque ... inconveniens] i. 111. al/. cor,.. A m 29-30 incompletum et complementum] man. CO/T. A 57 sic] sicut HS sicut sed in sic CO'T.? C 58 substantiales] substantialem A inI'. S 30 complementum] completum sed in complementum ca,.r. ST 33 impossibile] 58 quarum] i. m. man. co,'''. A 58·59 naturalis et] inI'. S 59 vero 1 suI'. lin. man. corr. A incompossibile CHOSTU 35 dispositive] dispositione CHOST dispositive vel disposi- 59 illam] illa S 59 sufficienter] sufficiens S 64 pulverisatione] (cf. supra, p. 81,21) tione? T dispositione sed in dispositive co,.r.? U 36 formae alterius] il1\'. CHOSTU 66 tertio] quarto sed exI'. eI tertio suI'. lin. man. COI.,.. A 66 suppositum] scilicet quod 37 alio] aliquo sed in alio CO/"'. S 37 Quolibet] Quodlibet O 38 eam] i. m. O mld. sed dei. A 66 enim] suI'. lin. man. CO/"'. A 66 secundum] ras. sed secundum i. 38 corrumpat] corrumpit CHOSTU 40 humanae] i. m. T 40-41 humanae productio- 111. C 66 Prophetae] Prophetiae( ?) sed il/ Prophetae cor,.. U 66 illud] aliud HSU nem] productionem humanae sed signis inl'e,.sionis il1\'.A 45 ut] ad addo HOS ad addo sed aliud? T aliud sed in illud co,.,.. (i.e. eras.) C 67 fuerit] fuit H 69-(p. 89,)5 videtur ... in aliquid corr. CU ad addosed in aliquid CO"".? U 45 ut incompletum] perfecte sed dei. eI servavit] non dubitat sed dei. eI videtur ... servavit i. m. lI1an. corr. A exI'. eI ut incompletum suI'. lin. man. co,.,.. A 45-46 ut ... complementum] suI'. lin. man. co,.,.. A 46 quando] quam CHOST 47-49 GENNADIUS, De ecclesiaslicis dogmalibus, C. 14 (PL42, 1216 (c. 14». 55-57 Cf. il/fi'a, p. 91,47-61. 62·65 Cr. supra, p. 75,91-92. 66 Cf. supra, p. 75,92. 70-73 Ps.- 35-37 Cr. HENR. DE GAND., Quodl.lI, q. 2 (ed. 1518, r. 29vF_30'F; ed. 1613, I, r. 40'b_49ra). AUGUST., Tmcl. de ASsull1pliane B. M. Vi,.g., C. 3 (PL 40, 1144). 70 Gen., III, 19. 88 QUODLIBET X QUAESTIO 5 89 sustinuit». Innuit ergo, ut videtur, quod non sustinere corruptionem in Si autem privilegium suum fuit non mori nisi voluntarie et ex causa, forma corporeitatis praedicto modo fuit causa quare postmodum non scilicet propter morientium profectum, per consequens eius privilegium sustinuisset pulverisationem, etiam si resurrectio sua accelerata non 75 00 fuit non corrumpi secundum formam carnis neque ulterius pulverisari C 81'" fuisset. Et sic, ut videtur, innuit quod eum non sustinere corruptionem I in nisi ex consimili I causa. Quare cum illa non subfuit, quia ex illa T 130 087'" I carne privilegium eius fuit, licet mori per separationem animae ab illa corruptione et pulverisatione nullus profectus I morientibus provenisset, I H IO: U 20' carne ipsi cum aliis commune fuit. qui perfecte ex sola morte provenit, igitir, ut videtur, quoad non Sed nec sic, quin etiam non mori ex debito privilegium eius fuit, corrumpi secundum carnem et non pulverisari privilegium illud sibi dicente AUGUSTINO super illud P s a Im i 142i; «Collocavit me in obscuris 80 serva vit. sicut mortuos saeculi»: «Hoc in capite agnoscitis. Ille enim pro nobis Sed an fuerit eius privilegium quoad non sustinere pulverisationem, ut mortuus factus est, sed non mortuus saeculi. Qui sunt mortui saeculi? nullus hoc cum Christo de eius voluntate commune haberet, de hoc Meri/o mortui, mercedem recipientes iniquitatis et mortem ducentes ex dubitat in Maria matre Christi in s e r m o n e praedicto, ut licet Christi propagine peccati. At ille qui in alio P s a Im Q dixit: «Quae non rapui, tunc privilegium fuit incor-Iruptum manere in forma corporis et per conse- Zucc. exsolvebam », dixit in Evangelio: « Veniet princeps mundi et nihil in me 85 IO quens immunem a pulverisatione, Mariae tamen commune cum ipso esse inveniet », nullam culpam quare mori debeam. Non autem morte dignus potuit manere immunem a pulverisatione, etsi non incorrupta in forma sum, nihilfeci unde moriar, sed facio ut moriar «sicut homo sine adiutorio, materiae. Unde postquam ait: «Corruptionem non vidit qui tertia die inter mor/uos liber », quia non solveret a vinculis nisi liber a vinculis. Ille resurrexit», adiecit: «Sed hoc ille qui quando voluit, resurgere, potuit. S 101'" liber mortem occidit, I vinculum vinxit». Ecce quia mori non debuit, sed a Excipitur ergo de illa genera li sententia de virgine sumpta natura. Quod si morte < liber> fuit. Et ideo aspiciendo ad mortem debitam quam alii 90 15 non Mariae con-I gruit, congruit tamen filio quem genuit». Ecce quod Bad .. sustinuerunt, excipitur de illa generali sententia quae de morte dicitur, dicendo: «Corruptionem non vidit», non tamen intelligit hoc de corrup- caro Christi munda per virginem assumpta». Et sic non mori privilegium tione per pulverisationem, ut aliqui exponunt, dicendo quod nulla forma eius fuit. Non ergo est mortuus contra privilegium suum nisi quia voluit, quae fuit in Christo vivo mansit in ipso mortuo, sed accelerata resurrec- et hoc secundum quod dicit AUGUSTINUS: ~(IIIiper innocentis mortem liberarent ur, qui habebant quare morerentur». Quod si haec causa non 95 ACHOSTU fuisset, contra privilegium suum mortuus non fuisset nec carnem morta- lem assumpsisset. 98 voluntarie] propter addo sed dei. A voluntate CHOST 99 morientium] COlli H 99 profectum] conf A 00 carnis] conl A non ta ruis sed non exp. U 00 neque] nec S 3 sola] salvatoris addo sup.lin. U 3-5 ut nullus ... servavit]probabiliter haec ultima I'erba istius additionis man. corr. in margine in(er. antea aderam in ima margine, quae nUl/c trita est ACHOSTU usu et solul11 aliquas l'erborul11 reliquias imelligibiles sen'(/\·il. A 4-5 illud sibi] im'. S 6 quoad] i. m. man. COI'1'. A 6-7 ut ... hoc2] i. m. man. corr., sed post nullus addo in sed 73 ergo, ut videtur] i. m. addi/ionis marginalis, man. corr. A 73 ut] om. F 74 modo] exp. A 9-10 corporis ... consequens] materiae et sed exp. et corporis sup. lin. et et per non(?) addo F 75 pulverisationemJ cr. supra, p. 81, 21 80 illud] istud S 80 14zi] consequens i. m. man. corr. A 10-11 Mariae ... pulverisationeJ i. m. man. corr. (corr. CXL1lIi S 80-81 «Collocavit ... saeculi») subi. AOT 80 obscuris] obscurum S ham.?) A 12 Unde] sequitur lac. unius verbi, ubi AUGUSTINUS (?) addo sed eras. A 81 enim] cani A 81 nobis] vobis S 84 Quae] Qui sed in Quae COIT.O 85 Veniet] 12 ait] dixit, quod habitum est supra: sed dei. eI ait sup. lin. A 13 hoc] i. 111.O Venit CHOST 86 morte] om. S 88 mortuos] il-(?) addosed exp. A 88 solveret] vel 13 congruit I] congruunt sed in congruit COl'1'.? U 70 tamen] cum sed exp. eI tamen sup. solvet? A 88 nisi liber a vinculis] i. m. man. corr. C 89 vinxit] vixit HT vixit S vixit lin. U 15-(p. 90,)22 Ecce ... sermone] Et infra addo sed dei. eI Ecce ... sermone i. 111. man. aut vicit quod in vinxit corr.? T 90 morte] liber addo CHOSTU 92 mori] ex debito corr. sed post pulverisatio (lin. 19) sic corrector se ipsul11corrigit: II (, quam de corruptione addo sed dei. A 94 hoc secundum] inI'. HS 94 Augustinus] Ut addo i. m. U 95 si] per aliquam formam substantialem. Aliter sed dei. et) Sic addo i. m. sin. suae additionis sic A sic sed in si corr. U si CHOST 95 fuisset] fuit O 96 fuisset] aliquid( ?) addo sed marginalis)lIenim hoc nonll(sentiret sed deI. et) insinuaret (i. 111. extra suae addilionis d exp. et dei. A l11arginalis) Augustinus esse privilegium Christi, cum sentiat quod (ipsum(?)) addo sed deI. et exp. commune habuit cum Christo Maria, quod pulverisationem non accepit. Unde 80 Ps. 142,3. 80-89 AUGUST., Enarrationes in Psalmos, Ps. 142, C. 8 (CC lat. 40, p. 2065- sequitur in eodem sermone: A 18 ipso] Christo C 2066, I. 2-7, 12-21 et 26-27; PL 37, 1850). 84-85 Ps. 68, 5. 85-8610anl1. XIV, 30. 87-88 Ps. 87,5. 95 AUGUST., Enarrationes in Psalmos, Ps. 142, C. 8 (CC lat. 40, p. 2066, 12-15 PS.-AUGUST., Tract. de Assumptione B.M. Virg., c.3 (PL40, 1144). 17-19Cf. 1.20-21; PL37, 1850). GoDEFRIDUS DE FONTIBUS, Quodl. Il, q. 7 (ed. M. DE WULF-A. PELZER, p. 131-132). 90 QUODLIBET X QUAESTIO 5 91 tione praeventa fuit in ipso pulverisatio. Sic enim hoc non insinuaret animati et sensibilis I et rationalis, sive sint diversae formae secundum H IO: Augustinus esse privilegium Christi, cum sentiat quod commune habuit 20 45 rem sive una et eadem. Quae sunt in homine a sola anima, et similiter cum Christo Maria quod pulverisationem non accepit. Unde sequitur in simul a materia abiciuntur. eodem s e r m o n e: «Putredo et vermis humanae est opprobrium conditio- Generata enim in asino secundum ultimam differentiam specificam nis, a quo opprobrio cum Iesus sit alienus, natura Mariae excipitur quam hac asinitate, simul generatur secundum differentiam subalternam haec Iesus de ea accepisse probatur». Et infra: «Illud ergo sacratissimum corpus animal itas et haec animatio et haec corporeitas et haec substantialitas, et de quo Christus carnem assumpsit, escam vermibus traditum, communi 25 50 e contrario in corruptione. Ut necesse sit omnem generationem inchoari Zucc. sorte putredinis et futuri de vermibus pulveris, quia sentire non valeo, dicere a prima m~teria et omnem corruptionem resolvi in pri-Imam materiam: I U 20· pertimesco». aliter enim subiectum generationis et corruptionis non esset ens in Bad. 408,5 I Quartum vero suppositum, scilicet quod nihil formae substantialis potentia medium inter ens et non ens. Et sic, quando generatio et naturaliter manet in mortuo alio a Christo quae prius fuit in vivo, ex hoc corruptio currunt cursu naturae non impeditae, cum materia sit necessi- declaratur quod iam supra tactum est et tactum in Q u o Ii b e t praece- 30 55 tas vel impossibilitas ad formam ultimam, simul fit necessitas aut o 87" dente: quod sicut I eisdem dispositionibus quibus materia fit improportio- impossibilitas ad omnes formas praecedentes usque ad primam mate- S 102" nalis formae embryonis et impossibilis I stare I sub illa, et proportionalis riam, quotcumque ponantur formae in eodem. Et si tantum unica forma A 170'0" atque necessitas fit ad suscipiendum in se non tam formam corporeitatis ponatur in eodem, simul fit necessitas aut impossibilitas ad ipsam sub C 81" hominis quam animae rationalis simul, I ad quam illa disponit, consimili- ratione et gradu ultimae differentiae, qua dat rationem esse completi, et ter eisdem dispositionibus contrariis quibus materia existens sub forma 35 60 sub ratione et gradu generis primi et cuiuscumque differentiae interme- hominis, et quae est anima rationalis et quae est educta de potentia diae. materiae, fit improportionalis et impossibilis ad subsistendum sub illis Licet enim non ponamus in substantialibus aliquam corporeitatem formis et necessitas ad suscipiendum in se aliam formam, et hoc interminatam manere eandem in generato et corrupto, sicut manet indifferenter, sive ponatur unica forma in uno, sive plures numero in eadem corporeitas accidentalis interminata vel eadem interminata quali- quocumque. Ad omnes enim simul fit materia necessitas aut impossibilis, 40 65 tas secundum praedeterminata, et hoc ideo quia generatio non termina- ut simul duratione sive tempore producatur in eodem, puta in homine, tur nisi ad esse substantiae attingendo ipsam substantiam et corruptio ad substantialitas hominis ut est hominis, et similiter corporeitas. Quae sunt eius non esse, propter quod eadem forma substantialis secundum rem a duplici forma, scilicet naturali et supernaturali, in homine, et forma non potest esse incorruptibilis et ingenerabilis secundum esse intermina- tum et generabilis et corruptibilis secundum esse terminatum, I augmen- T 13( 70 tum autem et diminutio secundum quantitatem, intens um et remissum ACHOSTU secundum qualitatem, non terminantur ad quantitatem et qualitatem 21 pulverisationem] pulverisatio C 23 Iesus] substantiae sed dei. eI Iesus i. m. O attingendo eorum essentiam, sed solum gradum in esse circa ipsa, 28 Quartum] Quare cum S 29 naturaliter] sup. lil1. mal1. COIT. A 29 alio a Christo] propter quod bene potest eadem quantitas interminata esse incorruptibi- sup. /il1. 111011. corr. A 29-30 ex declaratur] 0111. S 30 Quolibet] Quodlibet O 'H lis et ingenerabilis, et generabilis et corruptibilis secundum gradus 31 dispositionibus] dispositionis S 32 embryonis] (cr. J. H. BAXTER-C.JOHN50N. Medie- va/lalil1 Word-Lisr. p. 149) 33 fit] sup. /il1. mal1. corr. A sit OS 33 in] per sed exp.(?) eI in i. 111. O 34 hominis) i. m. CHOST 37 fit] sit HSU sic O 37 subsistendumJ ACHOSTU rescr. i. m. U 38 et] fit addo i. m. pOSI(?) et C 38 ad] om. S 39 in uno] i. m. U 39-40 numero quocumque] in quocumque numero sed sigl1is il1l'ersiol1is inI'. A 41 ut] 45 Quae ... anima] i. m. mal1. COIT. A 51 a] in sed il1 a COIT. S 51 omnem] 0111. ed -em s H' aut CHOST 41 simul] ser. sed si in i. m. loco( ?) simul C 41 duratione sive tempore] addo sup. lil1. mal1. COIT. U 52 ens] 0111.S 53 ens2] in actu odd. sed dei. A 55 fit] i. m. mal1. corr. A 42-43 Quae homine] i. m. mal1. corr. A 42 rationalis] sit S 57 ponantur formae] il1v. S 57 si] sup. lil1., 111011. corr. A 58 eodem] eadem S H' rationabilis S 59 qua] quae O quam T 60 cuiuscumque] quaecumque? O 64-65 qualitas] quantitas O 65 non] om. O 68 non] I'e/ nec? A nec HOST nec sed il1 non corr. C 22-24 PS.-AUGU5T., Tract. de Assumplione B. M. Virg., c.5 (PL40, 1145). 24-27Ibid. 69 interminatum H. esse] om. (ham.) sed suppl. i. m. C 72 esse] essentia sed in esse (PL40, 1146). 28-29 Cr. supra, p. 76,93-94. 29-30 Cr. supra, p. 83,53-60. COIT.? T 72 ipsa] ipsam sed in ipsa CO/T. U 73 quod] 0111.S 74 generabilis et 30-31 Cr. HENR. DE GAND., Quod/.IX, q. 8 (ed. 1518, r. 365't-371'''; ed. 1613, II, 90ra-96'O). corruptibilis] inI'. CHOSTU 74 gradus] per addo S 92 QUODLIBET X QUAESTIO 5 93 terminationum, et similiter eadem qualitas manere absque generatione et 75 contra numquam fit impossibilitas ad unam expellendam quin simul fiat corruptione in sua essentia, et esse generabilis et corruptibilis secundum impossibilitas ad expellendam aliam. gradus terminationem. 00 I Sed statim aliquis arguet contra nos ex praedictis I quod «Christus non Bad. L Bene tamen ponimus in eadem forma numero in eodem substantiali U 205 sit vere et naturaliter mortuus sicut Petrus, quia secundum iam dicta simplici per essentiam non suscipientem magis aut minus, neque maius forma corporeitatis in Christo educta de potentia materiae est ultima S 102'" aut minus, gradus secundum intensio-Ines, perfectius et minus perfectum, 80 necessitas ad animam intellectivam. Si ergo illa forma corporea manente ut substantialitatis, corporeitatis, animationis, et cetera huiusmodi, anima separetur, separatio illa est innaturalis, et solummodo miraculosa, secundum gradus terminationum substantialium sive essentialium diver- 5 Isupernaturalis et contra solitum cursum naturae, sicut contra solitum Bad. L sos. Nomine enim substantialitatis significatur forma illa ut interminata cursum naturae esset quod, illa forma corporea generata, non infundere- omnino; nomine autem corporeitatis, animationis, sensibilitatis et ratio- tur anima, etsi Deo volente posset non infundi. Ex quo sequitur quod in nabilitatis significatur eadem, ut in diversis gradibus sub diversis diffe- 85 morte Christi duplex erat miraculum: unum in animae separatione, rentiis radicatis in essentia eiusdem formae terminata est. alterum in corporis manentis a corruptione praeservatione. Nec valet si Nec est ullo modo dicendum quod formae plures inducuntur in eodem IO dicatur quod ex improportione ratione dispositionum accidenta]ium per ordinem, ut dispositionibus incompletis materia fit necessitas ad anima separetur, manente illa forma substantiali summe disponente ad formam substantialem incompletam, et illa generata per alias dispositio- animam, ut dictum est, quia dispositiones illae non sunt dispositiones ad H 103" nes coml-pletiores fit necessitas ad. formam completiorem, quoniam 90 animam nisi per hoc quod sunt ordine naturae prius disponentes ad illam numquam fit materia necessitas ad unam formam generandam, quin formam corpoream ordine naturae praecedentem ipsam animam. Quare, O 87'" simul et eisdem I dispositionibus fiat impossibilitas ad aliquam aliam 15 cum illa forma naturalis maneat, licet non manent illae dispositiones formam substantialem existentem in materia abiciendam, et e contrario accidentales, anima non separatur naturaliter ab illa forma corporea, aut A 168" similiter: aliter enim generatio esset sine corruptione. Sed I nec ad minus naturaliter separatur ab ea quam separatur ab ea in aliis homini- formam incompletam sive sub ratione incompleti generandam umquam 95 bus, in quibus non manet ad separationem ipsius animae. Zucc. 146'b materia fit necessitas, quin simul et eisdem dispositionibus fiat I necessitas Item. Ista positio solitaria est et non habet plures defensores ut aliae, C 81'" ad formam completa m sive sub ratione I completi generandam, et e 20 quod magnum est signum quod non est ita conveniens ut aliqua aliarum. Potius enim praesumitur quod veritas pluribus inspiretur quam uni. ACHOSTU ACHOSTU 75 et] eonf A 78-85 in' ... rationabilitatis) gradusllsubstantialis(?) addo i. m. man. eOr/'.11 corporeitatis secundum gradus terminationum et similiter corporeitatem intermina- 99 expellendam aliam] illi'. CHOST 00 praedictis] dictis CHOSTU 5-6 sicut ... tam. Nomine enim corporis simpliciter significatur ut interminata.11 omnino; addo sup. lin. naturae] om. (ham.) CH 9 manentis] om. O 9 praeservatione] i. m. C IO ex] sup. man. cOr/'.II homine autem ... ( ?). animati. sensibilis et rationalis addo sed lolum dei. eI in ... lin. mali. COr/'.A om. S i. m. CO II summe] sine aliquo modo S II disponente] rationabilitatis i. m. man. corI'. A 78 numero in eodem) sup. lin. man. eol'I'. A 79 aut] dispositio sed iII disponente COI'l'.man. COI'l'.A 12-13 ut ... animam] 0111. (ham.} S et CHOST 79 neque) sed S 80 aut) et sed exp. eI aut i. m. S 80 secundum) et 12 illae) i. m. mali. eOl'l'. A 13 animam] om. S 15 maneat S 15 non] sup. IiII. S CHOST 83 significatur] conf A figuratur HOST vel signat ur ? CT 83 interminata) 16 aut] saltem addo i. m. U 17 quam ... ea) om. (ham.) S 17 ab' ea') i. m. U inclinata S 85 significatur) vel signatur? CHOTU significatur S 51 eadem) om. S 21 Potius] Potuit S 86 est]. Et idem esset sub diversis formis re differentibus. Et sicut est de corporeitate. quod potest sic esse terminata et interminata, consimiliter est de consubstantialitate et quacum- que forma II sub ipsa i. m. man. cOl'r.11 usque ad ultimam vel significatam sub ratione ultimae 00-19 Cr. GoDEFR. DE FONTIBUS.Quod!. II. q. 7 (ed. M. DE WULF-A. PELZER, p. 112-113. differentiae. addo sed lolum dei. A 88 ut) aut H 88 materia fit) inv. CSU 88 fit) sit 132) et Quodl.lIl, q.5 (op. eil .• p. 202-204); er. etiam P. BA YERSCHMIDT. ie Seins- ulld D T ser. sed in fiat cOr/'.? U 90 fit] sal'. sed in fiat mul. U sit S 90 quoniam) quam sed dei. eI. Formmelaphysik ...• p.248. 9-12 Cr. supra. p.92.97-93.99. 19-21 Cr. (secundum quoniam i. m. O 91 fit) sit H 91 et ... dispositionibus] i. m. man. cor/'. A 92 aliam) P. BA YERSCHMIDT. Seills- ulld FOl'mmetaphysik ... , p. 249.) GODEFR. DE FONT.• Quod!. Die sup. lin. man. eOl'r. A 93-94 et ... similiter) i. m. man. cor/'. A 94 Il i. m. inf sigllum III, q. 5 (ed. M. DE WULF-A. PaZER. p. 199 et 208; etiam p. 207?: cf. P. GWRIEUX. doluI' eI S < equentia > in schedula adnexa ad tale signum man. corI'. eI idem signum Comment les Iheses Ihomisles furem pl'oseriles ti Oxfol'd ()284-1286). in Revue Thomisle. repelilur anle illilium f 168'". A 95 incompleti) completi H 95 umquam] numquam IO. 1937, p. 290-291; et L. HODL. Neue Naehrichlell iiber die Pariser Verurleilullgell der ACHOST numquam sed in umquam eorr. U 96 fit] sit CH 96 fiat] fit C Ihomasischell Formlehl'e. in Scholaslik. 39. 1964. p. 179-180 et (95). 94 QUODLIBET X QUAESTIO 5 95 Item. Positio de unitate formae in homine magis apparet rationabilis diate est necessitas ad corruptionem illius formae embryonis, et corrum- S 102" quam I aliae, quia maius inconveniens est quod apparet contra naturam pitur in eodem instante secundum rem in quo corrumpebantur dictae rei quam quod apparet contra quaedam facta. Ex positione autem dispositiones, sed in signo posteriore secundum rationem, quia naturali- ponente plures formas in eodem homine apparet inconveniens contra 25 50 ter prior est corruptio illarum terminationum et approximatio ipsarum naturam rei; scilicet quod aliqua forma substantialis sit quae non dat esse dispositionum ad determinationes alias quam ipsius formae praecedentis simpliciter, adveniens primae materiae, ut supra argutum est. Ex positio- corruptio. Qua corrupta, tunc primo materia est necessitas ad duas ne autem ponente quod non sit in homine uno nisi unica forma, solum formas in homine recipiendas: unam via naturae, aliam supernaturaliter. apparet inconveniens contra quaedam facta.» Et producuntur I in eodem instanti secundum rem illae duae formae in A 168'" Bad.408VV I Dicendum ad hoc, sustinendo quod Christus aeque vere et naturaliter 30 55 esse, in quo corrumpitur forma praecedens, sed in posteriore signo I C 82" mortuus fuit ut Petrus, quod in Christo forma naturalis educta de secundum rationem, quia semper naturaliter prior est praecedentis potentia materiae nec est necessitas omnino nec ultima necessitas in corruptio quam sequentis productio. Ad quarum productionem conse- materia ad animam intellectivam, sed potius corruptio dispositionum in quuntur in composito dictarum dispositionum novae terminationes H 103'" quantitatibus et qualitatibus quoad earum terminationes, quibus I mate- secundum exigentiam illarum formarum et praecipue animae, quibus ria proportionalis erat formae embryonis, et earundem dispositionum 35 60 materia est proportionabilis ut permaneant in ipsa. Et hoc simul in appropinquatio ad determinationes quas exspectant a forma humana. eodem instante secundum rem in quo producuntur illae formae, sed in Quibus materia embryonis iam facta est improportionalis formae em- signo posteriore secundum rationem, secundum quod forma substantia- Zucc. 146" bryonis et facta necessitas ad eius corruptionem, I ad quam sic proceditur lis praecedit naturaliter in materiam omnia accidentia compositi quoad a natura, quia toto tempore in quo procedit motus alterationis quo ipsorum terminationes. T 131" dispositiones illae transmutantur, quousque corrumpantur I secundum 40 65 Ita quod secundum hoc ad productionem cuiuslibet formae in materia, terminationes quas habebant a forma embryonis et quibus materia erat ei et etiam animae, ultima dispositio qua materia facta est necessitas ad proportionabilis, materia est actu sub forma embryonis. Et in ultimo illam, non est aliquid positivum in materia praeter virtutem agentis et instante illius temporis primo naturaliter corrumpuntur illae dispositio- dispositionum interminatarum appropinquatio ad terminationes reci- nes secundum rationes terminationum dictarum et appropinquant termi- piendas a forma sequente, I sed defectivum tantum, ut sunt corruptio S 102'" U 205'" nationibus accipiendis a forma humana, et in illo I signo.quo primo 45 ACHOSTU O 88" corruptae sunt illae dispositiones dicto modo, I materia primo et imme- 47 et] st/p. lin. nU/Il. CO'T. A 47 corrumpitur] corrumpuntur O 48 instante] instanti ACHOSTU CHOST 48 dictae] iter. S 50 approximatio] (cr. Mitlellaleinisc/Zes Wiirlerbt/ch, I, 23 maius]magisT 23 quod apparet] i. m. U 29 quaedam] quidam C 29 facta] col. 821)appropinquatio CHOSTU 51 determinationesJterminationes O 52 corrup- in sacramento eucharistiae ... ( ?) addo sed dei. et quae ... (?) addo i. 111. l11an.COIT.sed tOtt/111 tio] i. m. man. corr. A 53 formas] forma C 53 aliam] -m St/p. lin. A 53 super- dei. A 30 aeque vere] inv. CHOST 33 corruptio] i. m. man. CO'T.A 33 in] St/p. naturaliter.] Et consimilimodo in quolibet alio proceditur ad productionem unius formae. lin. man. CO'T.A 35 embryonis](cr. st/pra, p. 90, 32)corruptio addo sed dei. A 35 et] addo sed dei. A 55 forma praecedens] illi'. O 55 posteriore] posteriori CHOST ad earundem ... embryonis (= lin. 35-37 addo sed va- cat St/p. lin. C 35 earundem] 56 semper] i. m. man. corr. A 56 semper naturaliter] inv. C 56 praecedentis]finis(?) earum S 36 appropinquatio] i. m. man. CO'T. A 36 humana] appropinquatio addo add.(?) i. m. U 57 productio] corruptio(?) sed productio i. m. man. corr. A sed dei. A 37 embryonis] iam facta est proportionalis formae embryonis addo (/zom.) 58 terminationes]determinationes·S 59 exigentiam]dictarum addo (ex dictarum in linea O 37 formae] forma C 38 et] i. m. O 39 quia] quoad earum terminationes praecedenli?) sed exp. eI duarum i. m. U 59 formarum] formam A 59 animae] in quas habebant ab illius forma, et secundum quas addo sed dei. A 39 quo] ad addo addo sed dei. A 60proportionabilis] (cr. Du CANGE,Glossarium mediae eI infima e sed exp. C 41 materia] specialis(?) addo sed dei. A 42 proportionabilis] pro- latinilatis, VI, p. 534: «proportionabiliter») proportionalis CHOSTU 60 ut] aut sed a portionalis CHOSTU 43 instante] instanti CHOSTU 43 primo] quo CHOSTU exp. A 60 permaneant] maneant T 60 ut] aut sed a exp. A 60 permaneant] 44 rationes]rationem CHOSTU dispositionum addo sed exp. A 44-45 terminationibus] maneant T 61 instante] instanti CHOSTU 62 posteriore] posteriori CHOST -bus st/p. lin. A 62 rationem] potentiam H 63 materiam] materia CHOSTU 66 ultima] aliqua addo sed exp. eI dei. A 66 ultima dispositio ...] Nota i. m. A 67 aliquidl aliquod S 22-(p. 94,)29Cr. GoDEFR.DE FONTIBUS, Qt/odl. li, q.7 (ed. M. DE WULF-A. ELZER, P 68 appropinquatio] propinquatio S ser. sed in appropinquationem corr. U 68 termina- p. 123-124et Qt/odl. m, q. 5 (op. ei/., p. 205). 24-(p.94,)26 Cf. st/pra, p. 93,1-4;cr. etiam tiones] determinationes S 69 defectivum tantum] deformativum(?) tamen sed dei. eI P. BAYERSCHMIDT, Seins- und Formmelap/zysik ... , p. 249. Die tamen exp. eI defectivum tantum i. m. man. corr. A 96 QUODLIBET X QUAESTIO 5 97 dictarum terminationum et formae praecedentis. Materia enim spoliata 70 producitur I a natura illa forma corporea quam Deus creando infundit U 205' et denudata a forma embryonis per corruptionem terminationem quas 95 animam, ut dictum est supra, et sic quodam ordine naturae prius dictae dispositiones habebant ab illa forma et dispositionibus illis separatur I anima quam ista forma corrumpatur in aliis a Christo et nata Bad.41 approximatis ad terminationes a forma humana habendas, quia per hoc sit corrumpi in Christo. Unde et dicunt multi quod manet etiam in aliis disposita est ut summa et ultima ta necessitas, nihil aliud requirens post animae separationem, vel semper vel per aliquod tempus. quantum est ex se, ad susceptionem duplicis formae in se, statim virtute 75 I Unde dico ad argumentum, quod si illa forma corporea esset dispositio Bad. 4 agentis naturalis producitur forma corporeitatis in materia de potentia 00 faciens nece~sitatem materiae ad animae receptionem, bene verum esset materiae, et anima virtute agentis supernaturalis ab extra de nihilo. Ad argutum quod separatio animae, illa I manente, esset innaturalis quodam 088'" H 103" quarum productionem I in eodem instante secundum rem, sed in posterio- modo et supernaturalis atque miraculosa et contra solitum cursum re signo illius instantis secundum rationem, ab utraque forma tamquam naturae, sicuti esset innaturale et contra solitum cursum naturae quod a per se causa sequuntur dictarum dispositionum terminationes, quibus 80 illa forma corporea, generata anima, non infunderetur, quemadmodum materia est proportionalis et disposita ad illarum formarum permanen- 5 etiam et nunc, ponendo quod illa forma corporea non facit necessitatem tiam in ea. materiae ad animam sed alia praedicta, innaturale esset et contra solitum Zucc. 146V" Et consimili modo dicto de corruptione formae embryonis pro-tedit cursum naturae, quod materia postquam est facta dicto modo necessitas natura in homine ad unius formae corruptionem et alterius separatio- ad formam hominis, nec dicta forma corporea produceretur per naturam nem. Corruptio enim illarum dispositio num quoad terminationes quas 85 nec anima infunderetur a Deo, sed materia maneret I nuda absque omni T 131" habent ab illis et appropinquatio earum ad terminationes ab alia forma IO forma, etsi Deo volente sic posset fieri. de potentia materiae generanda, facit materiae necessitatem, et non Nunc autem ponendum est, secundum quod supra posuimus, quod ad aliud, ad unius formae corruptionem, alterius vero separationem et animam dicta forma corporea non est dispositio ut faciens materiae alterius formae generationem, ut sicut illae terminationes ultimae erant necessitatem ad animae productionem in ea - per idem enim omnino fit in generatione, primae sint in corruptione. Et sicut simul utramque 90 necessitas materiae ad illam formam et ad animam producendas, ut patet formam consequuntur, sic simul faciunt sua corruptione materiam improportionalem ad utramque, et maxime ad animam quanto plenius ab anima causabantur. Ut quemadmodum quodam ordine naturae prius ACHOSTU 70 terminationum] terminationem O 71 quas] quos H 73 habendas] habent(?) sed in habendas corr.? A 73 quia] et S 74 disposita] -sita sup. lin. A 74 ultimata] ACHOSTU ultima CHOSTU 78 instante] instanti CHOSTU 78-79 posteriore] posteriores HST posteriores sed _S2 eras. C posteriores sed _S2 exp. O 81 illarum] ~rum i. m. '~1Qn. ~rr. A ~ earum S 82 ea.] Et sic, quod in homine forma corporea diCitur esse dispositIO ad 96 separaturl separabatur S 97 multi quod] iter. S 97 in]. i. m. A 99 ad animam, hoc non est faciendo aliquam necessitatemin materia ad animae productionem- argumentum] i. m. man. COIT. A 99 dispositio] dictio(?) sed dei. eI dispositio i. m. man. per idem enim (?:es in ms.) omnino fit necessitas ad animam et ad illam formam COIT. A 00 bene] unde CHOS unde sed in bene con.? T 1 argutum] argumentum corpoream-, sed quod illa forma dicitur in materia dispositio ad animam, hoc est (arm) CHS (argm) T Om. O I separatio ... manente] illa manente separatio animae illa secundum modum quo dicitur incompletum dispositio ad complementum. addo sed dei. eI manente AHOSTU id. sed separatio animae i. m. C I esset] iter. sed dei. et exp. A va- cat addo A 83 embryonis](cr. supra, p. 224,90) 83-85 procedit ... separationem] I innaturalis] naturalis S 2 modo] SI/p. lin. O 3 sicuti] tunc addo sed exp. A ad corruptionem utriusque formae in homine sed dei. eI procedit ... separationem i. m. man. 3 sicuti ... naturae] om. (hom.) H om. (hom.) sed supp/. i. m. U 4 anima] i. m. man. corr. A 85 enim] sup. lin. man. corr. A 85 terminationes] determinationes HOS corr. A 8 naturam] materiam H 9 anima] animam sed in anima corr. A determinationes sed in terminationes corr. C 86 earum] illarum CHOST 86 ad] II ponendum ... posuimus] i. m. man. corr. A II -dum est] sup. lin. man. COrr. A om. H 86-89ad ... generationem] i. m. man. corr. A 89 illae terminationes] i. m. 12 ut] sup. lin. man. corr. A ad sed exp. et ut i. m. O 12 materiae] om. CHOSTU man. corr. A 90 corruptione] corruptionem sed in -ne corr. A 93 ab anima] i. m. T 13-15ad ... dispositio]ad eam, sed solum est dispositio ad illam ut incompletum sed dei. et 93 naturae] om. O ad ... dispositio i. m. man. corr. A 93-(p. 97,)95Cr. supra, p. 87,49-53. 99 Cr. supra, p. 93,1-3. II Cf. supra, p. 90,31-91,46. 14-15Cr. ibid. 98 QUODLIBET X QUAESTIO 5 99 ex dictis -, sed quod illa forma dicitur dispositio in materia ad animam, 15 propter corruptionem terminationum quae erant in dictis dispositionibus S 103" hoc solum est secundum illum modum quo incom-Ipletum dicitur ab utraquel forma, licet completive ab anima, et ipsarum appropinquatio A 168' dispositio ad suum complementum, ut detur unum esse completum ad alias terminationes a forma generanda, ita quod ulterior permanentia materiae et composito ab ambobus. Et sic ponendo, nullum illorum 25 per tempus aliquod alterius earum sine altera vel ambarum simul esset C 82" inconvenientium sequitur aut oportet sequi, sed ad I plenam necessitatem omnino innaturalis, sed supernaturalis et miraculosa, sicut et postquam faciendam materiae ad pure naturalem separationem animae et illius 20 materia facta est necessitas ad ipsos, alterius earum non productio in H 103" formae corruptionem I sufficit indispositio et improportionalitas materiae materia, vel neutri tis esset omnino innaturalis. I Et sic in morte Christi Zucc. I non contingit nisi unicum miraculum, scilicet illius < formae> corpora- ACHOSTU 30 lis praeservatio a corruptione. 18 composito] compositum CHOST 18 Et sic ponendo] i. m. man. CO'T.A 19 sequi] I Quod arguit contra hoc, quod «illae dispositiones non sunt dispositio- Bad.40 i. 111. inf. in duabus colul11nishabelllr addilio sine signis insertionis quae videlur ad eandem nes ad animam nisi per hoc quod sunt ordine naturae prius dispositiones maleriam r~j'erri: (col. sin.:) II Ideo talis positio negat ur ab illis qui iudicant quod i.m.llilla ad illam formam corpoream», etc. ut supra, dicendum quod ratio positio, ex qua sequitur illud quod IIintellectu( ?) probabili ter supponit ur sup. lin. IIomnino repugnare II naturae sup. lin. IIrei, sic quod rerum natura illud nullo modo (sub addo sed procedit ex pravo intellectu, et circa dispositiones facientes materiae exp.) sustinere potest nec actor naturae efficere, magis est irrationalis quam illa ex qua 35 necessitatem ad corruptionem, et circa dispositionem quam facit illa sequitur illud quod non supponit ur repugnare naturae rei, sed natura rei hoc sustinet et forma corporea ad animam. Illae enim dispositiones per quarum impro- actor naturae illud efficere potest, sed supponitur repugnare quibusdam dictis et factis, non omninolli. m. tamen certis etllmanifestis, sed dubiis. portionalitatem et corruptionem facta est materia necessitas ad corrup- Ex positione autem plurium formarum substantialium in eodem supponunt sequi contra· tionem illius formae et ad animae separationem, non sunt dispositiones riam positionem tenentes quod erit aliqua forma substantialis quae non dabit esse primo ad illam formam corpoream producendam, praecedentes eam, simpliciter, et quod aliqua forma existens in materia iam per formam substantialem perfecta sit forma substantialis dans esse simpliciter, etc. II, quae sunt naturae rei 40 neque similiter ad animam secundo, praecedentes illam, per hoc quod substantialis et accidentalis omnino repugnantia addo i. m.ll. Ideo etiam positio quam praecedunt naturaliter formam corpoream naturaliter praecedentem haec( ?) sequitur, est omnino ab istis iudicanda impossibilis et naturae rei repugnans. animam, ut falso supponit in argumento, sed omnino secundum suas Ex positione autem unius formae substantialis tantum in uno supponunt sequi positionem contrariam tenentes quod conversio sit et in solam substantiam materiae et in compositum terminationes sequuntur et illam formam et animam et totum composi- ex materia et anima, licet sub ratione qua dat esse corporeum, et quod in triduo mortis tum ex anima et corpore, quas habent ab utraque, sed ab anima Christi fuit nova forma in materia Christi, et quod illud corpus non fuit idem numero cum 45 principali us quam ab illa I forma. Et ideo per illarum corruptionem fit U 205" vivente simpliciter nisi ratione identitatis naturae, sed ratione identitatis supposita. Quae, licet sint possibilia secundum rerrf, (col. dexlra:) tamen supponuntur repugnare quibus· materia necessitas ad animae separationem simul tempore et ad illius dam verbis, quibus dicitur fieri conversionem in verum corpus Christi, et fuisse idem corpus formae corruptionem. Et tanto tamen magis ad animae separationem, Christi mortuum et vivum, Christum secundum (hoc addo sed exp.) naturam humanam quanto magis ab ea erant illae terminationes: per hoc enim erant ei magis fuisse compositum ex corpore et anima, etc. huiusmodi. (per addo sed dei.) Quae tamen (possunt(?) addo sed dei.} non ita expresse dicunt illud quod isti ponunt, quin bene possint salvari secundum positionem aliorum. Et sic, quia non est omnino certum per talia significari sic fieri conversionem et talem fuisse ACHOSTU corporis identitatem, cum natura rei patiatur quod alio modo fiat, et sic ista positio (,si fiat sic, addo sed dei.) non falsa (propter rei addo sed dei.) iudicatur propter rei, ut(') dicitur( ?), impossibilitatem a tenentibus contrarium, alia autem falsa iudicatur, IInon sup. 22 terminationum] terminantium{?) sed in terminationum corI'. A 24 alias] illas O Iin.11 propter rei impossibilitatem, sed propter aliqualem apparentiam ex quibusdam verbis 25 earum] eorum COS 25 esset] est sed exp. ei esset i. 111. man. Corr. A ser. sed in essent possibilibus secundum utramque rationem salvari, quae quidem verba secundum superfi- I11UI.(?) ei essent i. m. O 26 sed] et CHOSTU 26 miraculosa] immiraculose O ciem videntur aliquo modo magis praetendere illud quod ponit ista positio etc., maius ergo 27 ipsos] ipsas CHOSTU 29 contingit] convenit sed dei. ei contingit i. 111. man. corI'. inconveniens est quod forma substantialis non det esse secundum et (quod addo sed dei.) A 29 unicum] unum CHOST 29-30 corporalis] corporis CHOST 31 sunt] est(?) cetera, quam quod conversio fieret in solam materiam, et in compositum dicto modo, et sed dei. ei sunt i. m. l11an. corI'. A 33 etc.] i. m. T 40 similiter] simpliciter S quod corpus Christi fuerit unum numero dicto modo. Quorum (?) primum reputatur 40 praecedentes] prae· sup. lin. A 42 animam] om. S 43 et] ad C 48 terminatio- omnino impossibile ponentibus illam rationem, secundum autem reputatur possibile a (hic nes] et addo sed exp. A 48 erant] illae terminationes addo H 48 ei] sup. lin. A 48 ei habelur flssura consula in folia, pOSI quam linea sequenli conlinualur:) ponentibus alium, magis] in\'. CHOST licet dicant illa fieri aliter quam!') ... (?). Ergo!,) (hic addo sed dei.), nisi cum!') discordant( ?), potest fieri(?) ut(?) isti(?) dicunt( ?), et(') videtur rationabilior, etc. A 31-33 Cr. supra, p. 93,12-14. 21 ad] ut C 21 indispositio] in- i. m. O 21 improportionalitasj proportionalitas A 100 QUODLIBET X QUAESTIO 5 101 proportionales. Et ideo, non obstante quod illa forma fuit dispositio ad animal rationalitate facit ho-Iminem. Unde, licet quoad actum perficiendi Zucc. I animam sicut incompletum ad complementum, per solam illarum dispo- 50 materiam forma corporea est dispositio in materia ad animam, quia sitionum corruptionem est in materia perfecta necessitas ad naturalem scilicet anima non est nata dare complementum nisi praesupposito animae separationem, etiam manente supernaturaliter illa forma. Forma 75 naturaliter illo incompleto, et sic est dispositio ad animam respectu actus enim illa naturalis est dispositio ad animam non nisi sicut incompletum perficiendi praesupposita, quoad actum tamen productionis earum in ad complementum per hunc modum. Eo enim quod illa in nullo gradu esse in materia non est una magis in materia dispositio ad animam quam generis substantiae dat esse completum, sed incompletum, quia incom- 55 e converso, nec una praecedit alteram aut praesupponitur alteri, sed pletam substantialitatem et incompletam corporeitatem, propter hoc aeque I primo naturaliter ambae natae sunt simul produci, sicut et T 131" o 88" perfecte perficit materiam, et eget complemento quoad istos gradus per I 80 materia eadem I omnino est necessitas ad utramque. Quod si illae C 82" aliam formam, et quae etiam super illos gradus per se det perfectionem in dispositiones secundum suas terminationes non essent dispositiones ad esse specifico. Unde anima rationalis infusa dat perfectionem quoad animam nisi per hoc quod essent ordine naturae prius disponentes ad complementum substantialitatis et corporeitatis, et sic materia quoad 60 illam formam corpoream tamquam ad summam dispositionem et imme- H 104" istos duos gradus perficitur per utramque formam in esse completo. IEt diate facientem necessitatem materiae ad animam aliqualiter, ut supponit est una dispositio ad· alteram in perficiendo, non autem in necessitatem 85 argumentum, forte sequeretur conci usum in ratione. Sed cum non est ita, dando materiae ad aliquid in ipso producendum. Nec additur anima ut dictum est, clarum est quod nullo modo sequitur. E 103'" super illam formam incompletam ut differentia super I genus, sed ut quae Est autem ad maiorem declarationem I dictorum animadvertendum Bad. 40 simul constituunt in eodem rationem generis generalissimi quod est 65 quod circa I illam formam corpoream duplex considerat ur ordo: unus A 168vl substantia, et similiter rationem generis subal terni quod est corpus. Et respectu actus producendi eam in esse, alius respectu actus perficiendi, et ulterius habet anima in virtute sua, quod addat rationes differentiarum se 90 dandi esse materiae et toto composito. sola super rationem corporeitatis quae est genus subalternum, habitam Habendo vero aspectum ad primum ordinem, dicta forma corporea ex rationibus duarum formarum. Contrahendo scilicet corpus differentia nequaquam est dispositio ad animam, sed ea quae secundum praedicta animationis, scilicet vegetalis, et facit corpus anil11atum, et ulterius 70 faciunt materiae necessitatem ad animam, nec etiam I naturaliter praece- U 205" sensibilitate contrahendo corpus anima tum facit animal, et contrahendo dit animam, sed naturaliter simul in eodem instante secundum rem et in 95 eodem signo secundum rationem ambae formae producuntur in esse. ACHOSTU Habendo quidem aspectum ad secundum ordinem, dicta forma corpo- rea est dispositio ad animam et praecedit ipsam in materia naturaliter. Ut 49 fuit] sit S 49 ad] suum addo CHOSTU 50-51 dispositionum] -nem sed il! -num cor/'. A 51 est in materia] in materia est CHOST 51 in materia] i. m. man. cor/'. A enim dicit PHILOSOPHUS libro VIIIo P o I i t i c a e, «Corpus et anima duo 52 supernaturaliter] naturaliter sed super- suI" lil1.man. corr., sed lolum dei. eI supernatura- liter i. m. man. corI'. A 53 enim] autem sed exI" eI enim suI'. iiI!. A 54 Eo ... quod] quoniam sed dei. eI Eo enim quod sup.lil1. mal!. corI'. A 54 nullo gradu] graduo nullo sed ACHOSTU in gradu nullo corr. eI signis il1versionis inv. A 54 gradu] om. O 56 hoc] quod ut sed dei. eI exI'. eI hoc suI'. lin. man. corr. A ut addo U ut addo suI'. lin. C ut addo i. m. O 57 perficit] perficiat ACHOSTU 57 et) suI'. iiI!. mal1. corI'. A etiam C 58 super ... 72 rationalitate] rationale sed il1 rationalitate corI'. mal1. corr. A rationabilitate T gradus] i. m. mal1. corI'. A 58 illos] istos (er. supra, lin. 57) H 58 gradus] ser. sed 72 quoad] ad i. m. O 73 in materia] materiae S 74 scilicet anima] i. m. mal1. corI'. A exp.(?) T 59-60 perfectionem ... substantialitatis] perfectionem ( ?) sed -em reser.(?) eI 77 una] earum addo T 78 praesupponitur] supponitur CO 79 simul produci] il1v. quoad complementum substantialitatis i. m. A 60-61 quoad ... perficitur] perficitur(?) CHOSTU 80 eadem] eodem sed il! eadem corr.? A 81 essent] sunt( ?) sed eras.( ?) eI sed dei. eI ex!'. eI quoad ... perficitur i. m. man. corI'. A 61 per] in C 61 formam] suI'. essent i. m. mal1. corI'. A 88 facientem] facientes sed il! facientem CO/T.A 89 Sed] 1i11.mal!. corI'. A 62 alteram] ser. sed istam i. m. T 63 ipso] ipsa CHOSTU Quod sed exI'. eI Sed i. m. man. co,.,.. A 91 animadvertendum] advertendum sed ad- exI'. 63 producendum] producendam sed il1 producendum corr. S 64 sed] nec(?) habet(?) eI animad- i. m. O 89-90 unus ... composito) i. m. man. COl'l'. A 89 respectu] addo i. m. U 65 constituunt] constituunt ur HS constituunt ur sed in constituunt eras.? C respectus A 91 aspectum] respectum S 91 corporea] om. CHOSTU 93-94 nec ... 67 habet anima] il!v. CHOSTU 67 addat] addit O 68 super] suI'. lin. man. corI'. A animam] om. (ham.) S 94 instante] instanti CHOST 68 habitamJ hinc autem CHOSTU 69 formarum] formalem S 69 scilicet corpus] i. m. mal1. corr. A 70 facit] fit species subalterna sed dei. eI facit i. m. man. corr. A 98-(1'.102,)99 ARISTOT., Polilica, VII, c.]5 (TransI. Moerb., ed. F. SUSEMIHL,p. 315,3 et 7; 71 sensibilitate] (sen'e) sentiente CHOST ]334b 17 et 20-2]). 102 QUODLIBET X QUAESTIO 5 103 sunt .. corpus autem generatione prius quam anima». Quod et iam supra 25 Christi in esse post animae separationem. In omnibus enim aliis vel cum diximus et auctoritate AUGUSTINI e ecc Ies i a St i ci S d o gm a t i b u S 00 D una vel cum altera ex aliis duabus famosis opinionibus concurrit. Et confirmavimus. Illa enim forma, etsi respectu actus producendi in esse quoad illud quod est ei solitarium, plane ponit illam HILARIUS, patet ex ut nec perfecte nec imperfecte disponit ur materia ad animam, tamen dicta auctoritate IXO D e T r i n i t a t e, et plane praenuntiavit PROPHETA respectu actus perficiendi in esse ipsa est perfecta dispositio materiae ad quando dixit: «Non dabis sancf.um tuum videre corruptionem», ut patet ex animam, sicut incompletum quod perficit eam secundum esse incomple- 30 expositione AUGUSTINI. tum respectu complementi, quod addit perfectionem in esse et quod 5 Quod arguit, quod magis inconveniens est apparens contra naturam Bad.4 perficit eam secundum esse perfectum cum forma illa imperfecta. rei in positione plurium formarum in homine quam contra facta in Et hoc est quod facilius dicitur: quod habendo aspectum ad fieri positione unius, dicendum: non est inconveniens praeferre quae experi- H 104'" illarum formarum, una nullo modo praecedit aliam, habendo autem I mur per rationes naturales in naturis rerum secundum doctrinas philo- aspectum ad esse earum in materia, una est dispositio praecedens 35 sophicas, illis factis. Si tamen de illis aliquis intellexit (quod non est materiali ter ad aliam, secundum quod infra dicemus dimensiones inter- IO verisimile), quae in sacramentis et in aliis factis pertinentibus ad fidem S 103" minatas I in fieri praecedere formas substantiales generabilium et corrup- certa tenemus a divina institutione, cum minimum inconveniens appa- tibilium in materia, in esse autem sequi eas. rens in eis quae fide tenemus, maximum debemus reputare inconveniens, Quod autem duobus sic se habentibus quod unum non potest manere et dicere quod quaecumque ratio humana, quantumcumque efficax absque permanentia alterius, non sit inconveniens virtute divina illud 40 appareat, tamen verisimilitudine decipit, secundum quod dicit AUGUSTI- manere quod omnino naturaliter dependet a permanentia alterius, patet 15 NUSde rationibus quae inducuntur contra veritates contentas in sacra O 88'" in substantia I panis et eius accidentibus. Accidens enim nullo modo scriptura, cum quarum veritate eiusdem auctoritatis sunt quae in sacra- naturaliter natum est manere sine substantia, et tamen non manente mentis I ecclesiae et circa peccatum originale et cetera instituta a Christo U 205 substantia panis in transsubstantiatione manent acci denti a per miracu- et a Deo facta tenemus ex consuetudine ecclesiae et dictis sanctorum, etsi Zucc. 147" lum. I Etiam si naturaliter materia et forma corrumperentur in nihilum, 45 de illis in sacra scriptura nulla omnino fieret mentio, et ideo incompa-I c 82" Deo non conservante illa in esse secundum modum communem manute- 20 rabiliter praeferenda sunt huiusmodi facta et sacrae scripturae dicta nentiae creaturarum, licet accidentia simul caderent naturaliter in nihi- omnibus eis quae a philosophis dicta sunt et scripta, nec illis comparari lum, tamen miraculo Deus posset illa tenere in esse. < possunt>, quia, ut dicitur in P s a Im o de philosophis qui erant suis Bad.409VZ I Quod arguitur, quod ista positio est solitaria: dicendum quod non est in doctrinis iudices et doctores gentium. «Absorpti sunt coniuncti petrae aliquo solitaria praeterquam in modo conservandi formam corporis ACHOSTU ACHOSTU 96 quidem] quidam( ?) sed dei. A 96 dicta] reser.? U 98-(p. 102,)99 enim '" et] i. m. 25 Christi] om. H 27 quoad] -ad i. m. man. cO/'/'. A 27 ponit] ponunt AOU man. corr. A 99 generatione prius] inv. T 99 iam] et etiam add., probabiliter 28 praenuntiavit] pronuntiavit O 31 est] ens OS ens sed in est co,,/,. C 33 dicendum obliviscendo delere haec verba facta insertione p. 101, 98, man. corI'. A et etiam addo U etiam ... inconveniens[: ecce quam catholi(-s-?) sed exp.) cum sed dei. et dicendum ... addo CHOST I confirmavimus] -vi- sup. lin. A 2-4 tamen .... animam] om. (ham.) inconveniens i. m. man. corI'. A 36 rationes] -s sup. lin. A 35-36 factis ... verisimileJ sed suppl. i. m. T 3 perfecta] perfectio, quod forte oblitus est corrigere in perfecta A i. m. man. corI'. A 35 intellexit] intellexerit CHOST 37 institutione] instructione 5 quod addit] quemadmodum T 5 et] sup. lin. man. corr. A 5 quod2] et S IO ad] CHOST 39 quantumcumque] ratio humana quantumcumque addo (homoeoceph.) O om. S IO aliam] illam C II substantiales] om. CHOST II substantiales genera bi- 40 verisimilitudine] verisimilitudinem S 40 decipit] i. m. man. corI'. A 42 quarum] lium] substantialem H 12 in materia] i. m. man. corr. A 13 non] nec H quadam S 47 quae] sunt addo sed dei. A 47 aJ sup. lin. S 49-50 «Absorpti ... 17 manente] manere sed in manente corI'. C manet S 19 naturaliter ... forma] materia et eorum»] subi. ACOTU 49 coniuncti] iuncti sed in coniuncti corr. et postea con- exp.? O forma naturaliter CHOS 20-21 manutenentiae] (J. F. NIERMEYER, Mediae latinitatis con- sup. lin. S lexicon minus, p.650: «maintien, protection») manentiae S 21 naturaliter] om. T 22 tamen] cum HOS 22 Deus posset] i. m. O 27-28 Cr. supra, p. 77,20-24. 28-29 Ps. 15,10. 29-30 Cf. supra, p. 80,12-81,23 cum textu anterioris redactionis sequenti sed postea suppresso in ms. A. 31-33 Cr. supra, 00 Cf. supra, p. 86,43-87,49. 23 Cf. supra, p. 93,19-21. p.93,23-24. 40-41 Cr. infra, p. 104,50-62. 49-50 Ps. 140,6. 104 QUODLIBET X QUAESTIO 5 105 indices eorum». Ubi dicit AUGUSTINUS: «Petra erat Christus. Coniuncti .. 50 tantum, sed naturaliter, ego, dimissa positione quae mihi videtur ad id est comparati. Iudices eorum: tamquam iudicantes de mOribus et praesens probabilior, et melius vitare omnia inconvenientia circa dicta sententiam proferentes. Dixit hoc Aristoteles. Adiunge illum petrae et facta et alia, potius ponerem in homine multo plures formas naturales, F 131" absorptus est: apud inferos contremiscit. Dixit hoc pytha-Igoras, dixit hoc 80 quocumque modo ponerentur generari et corrumpi, et manere naturali- Plalo" adiunge illos petrae. Compara auctoritatem illorum auctoritati ter unam vel plures in corpore Christi mortui ad animae separationem, H 104" evangelicae. Compara I inflatos Christo crucijixo. Dicimus eis: «Vos 55 quam tantum unicam, quia modo a ponentibus eandem formam corpo- S 103'" litteras vestras I conscripsistis in cordibus superborum .. ille crucem suam rei tatis numero manere in Christo mortuo, quae prius fuit in vivo, non A 169' fixit in frontibus regum. Ergo «absorpti sunt coniuncti petrae iudices I differo nisi quod ego illam formam non pono sub terminatione alterius eorum». Tamdiu videntur aliquid dicere donec comparentur petrae. l!ropte- 85 formae, sicut illi ponunt eam ultimata resolutione, et quod ego illam rea si inventus fuerit aliquis eorum dicere quod dicit Christus, congratula- pono manere miraculose, illi vero naturaliter, lut quoad hoc in re posita U 206" mur illi. Sed erunt multi IIUicontradicant. Quid ergo erit?« Audient verba 60 nullo modo differamus, sed solum in modo ponendi. Zucc. 147'" mea, quoniam prae-Ivaluerunt ». Praevaluerunt verba mea verbis eorum. I Et praeterea non minora inconvenientia ex natura rei apparent sequi ex Bad.4 Dicta sunt quaedam ab eis diserte, sed a me vere». Ecce quod quamdiu positione plurium formarum in homine quam unius: ut quod actione non fuerint comparata dicta philosophorum dictis et factis Christi, dictis 90 patris nihil produceretur in filio, et quod naturalis corruptio esset sine in sacra scriptura et factis in sacramentis et in corpore quoad identitatem naturali generatione, et quam plurima huiusmodi, quae in aliis disputa- in vivo et mortuo et corporis praeservationem, et etiam in corpore nostro 65 tionibus de Q u o Ii b e t pertractavimus. quoad originalis propagationem et cetera huiusmodi, tamdiu possunt I Revertendo igitur ad propositum patet I ex hoc quod dico, quod nihil Bad.4 A 170' O 89" videri aliquid dicere diser-Ite, sed cum comparantur petrae in dictis et formae substantialis, quando generatio et corruptio procedunt cursu factis, si contradicant, non est eis ulterius credendum quasi aliquid dicant 95 naturae non impedito, manet idem in generato et corrupto sive in vivo et vere. mortuo. Et ex eo quod cum hoc suppono, scilicet quod in morte omnium Unde quia tanta sequi videntur inconvenientia circa praedicta facta 70 aliorum hominum a Christo corruptio procedit cursu naturae non divina ex positione unius solius formae substantialis in homine, quan- impedito, quia praeservatio a corruptione fuit privilegium solius Christi, tumcumque verisimilis ratio mihi produceretur ex philosophia, etsi forte ut patet ex praedictis, nullo igitur modo I pono idem corpus numero H 104' eam solvere nescirem, solubilem tamen a magis perito crederem. 00 manere in Petro mortuo quod fuit in Petro vivo. Et quod amplius est, si non possent vita ri omnia inconvenientia circa Bad.410,A dicta I facta, ponendo in homine cum anima rationali unam formam 75 corpoream tantum, et illam in morte Christi conservatam miraculose ACHOSTU 77 tantum, sed naturaliter] i. 111. mal1. eorr. A 78 vitare] -re sup. lil1. 111011. orI'. A c ACHOSTU 78 dicta] et addo CHOST 79 potius] in lac. mal1. CO",.? A 79 multo] om. CHOST 80 ponerentur generari] il1v. CHOST 82 quam tantum] in quantum tantum HT in 50 Coniuncti) Iuncti sed Con- i. m. et postea Con- exp. O 52 illum] illum(?) sed dei. et quantum tamen S in quantum tamen sed exp. et quam tantum i. 111.C in quantum tamen sed reser.( ?) i. m. mal1. COIT. A 53 contremiscit] -ut sed il1 -it exp. A 54 Plato] petrae sed in quantum dei. et quam i. 111. O 82-92 quam ... pertractavimus] i. 111. illI 111011. ('orI'. A exp. et Plato i. m. T 57 coniuncti] om. A 59 fuerit] om. S 60 erunt] erat CHOS 82 quia ... ponendi] i. 111. dext,.a suae additiol1is ma"gil1alis mal1. eorr. A 82 ponentibus] om. T 60-61 «Audient ... praevaluerunt»] subt. AOT 61 eorum] illorum CHOST proponentibus S 83 in] om. CHOST 85 ultimata] ultimam CHOST 85-86 illam 62 diserte] discrete sed il1 diserte COIT.A discrete CHOST 63 non] om. O 64 et] 0111.S pono] il1v. S 86 manere miraculose] im'. CU 92 Quolibet] Quodlibet O 93 patet] 67 aliquid dicere] il1v. CHOSTU 67 directe] discrete CHOST 68 contradicantj quod addo A 95 et'] in addo COS 96 Et ... hoc] Cum ergo sed delo et Et ... hoc i. 111. contradictione sed il1 contradicent eorr. O 70 sequi videntur] sequuntur sed il1 sequi COIT. man. COIT. A 96 scilicet] sup. 1i11. mal1. COIT. A 98 quia ... Christi] i. 111. man. cor/'. A et videntur i. 111. l11al1. eorr. A 70-71 facta divina] il1v. T 71 ex positione] exposi- 99 igitur] ergo S 99 idem] quod addo sed deI. O 99 num~ro] sup. lin. l11al1.cor,.. A. tione? A 74 Et] sup. lil1. l11al1. corI'. A 88-92 Cr. HENR. DE GAND., Quod/.lII, q. 8 (ed. 1518, r. 57,s_60vN; ed. 1613, II, r. 93va-97'b); 50-62 AUGUST.,El1arratiol1es in Psalmos, Ps. 140, c. 19 et 20 (CC lat. 40, p. 2040, I. 15-30, et Quod/.IV, q. 13 (ed. 1518; f. 104vK-115'o; ed. 1613, I, f.162ra-173'b). 99 Cf. supra, p. 2041, I. 4-6); PL37, 1828-1829). 60-61 Ps. 140,6. 60-61 Ps. 140,6. p. 97,99-30. 106 QUODLIBET X QUAESTIO 5 107 Sed dicet aliquis: ergo incido in a r t i c ulu m nuper damnatum in S 104" Anglia et I haereticum reputatum, qui dicit sic (sextus est): «Corpus necessitate quod corpus Christi mortuum nullam formam substantialem habuit quam habuit vivum, immo nec aliquid eius, quia simplex est et, separata secundum suam cuiuscumque sancti vel hominis, antequam sit per putrefactionem mutatum substantiam, simul separatur secundum omnes vires eius. Quod dico propter aliquos qui Zucc. 148" in auras vel elementa, non esse I idem numero cum corpore eius vivo nisi solebant dicere quod anima rationalis coniuncta mansit corpori Christi mortui in quantum secundum quid, scilicet ratione materiae communis, sicut sunt unum quae 5 forma dans esse corporeum, licet separata fuerit in quantum anima dans esse vivum, A 170" invicem transmutantur ut caro et I vermis, et ratione acceptionis communis, sensibile, rationale. Secunda quae talis est: «In morte Christi fuit introducta nova forma substantialis et nova scilicet quantitatis, simpliciter autem esse diversum corpus mortuum a vivo species vel natura, quamvis non assumptione nova vel unione Verbo copulata" [op. cil., specie et numero». prop. 2 (ed. F. PELSTER,p. 86; ed. H. LUARD, p. 324; ed. P. GLORIEUX,p. 279)], similiter Revera non incido secundum modum quo articuli illi in Anglia evidenter sequitur simpliciter et directe, si enim anima rationalis (forma addo sed det. et exp.) sola fuit forma substantialis in corpore Christi vivo, et in morte eius omnino fuit reputantur erronei. Quem modum bene exprimit ille qui eos erroneos IO separata ab eius corpore mortuo, ad separationem autem unius formae substantialis a C 83" fore I promulgavit. Cum enim octavo articulo sic dixit: «Octavus est quod materia necesse est aliam introduci in eadem secundum cursum communem naturae. Sic enim arguitur (in quodam tractatu De gra d i b u s fo r ma r u m, quem dicitur conscripsisse in homine est tantum una forma, scilicet anima rationalis, et nulla alia ille contra quem dicti articuli dicuntur fuisse promulgati. sed il/ a quodam in quadam forma substantialis », adiunxit continue subdens sic: «Ex qua opinione quaestione De gradibus formarum. CO/T. mali. 1'0''1'. cf. R!CARDUSKNAPwELL,Quaestio videntur sequi omnes haereses supradictae». An haereses sint contenta in dispula/a de ullilare formae, tempore paschali 1286: cf. P. GLORIEUX, Commel11 les lheses dictis articulis, non iudico, nec quod haereses sint, assero, sed quod 15 Ihomisles furenl prasaites ti Oxford (1284-1286), in Rel'ue Thomisle, IO, 1937, p. 291; L. HODL, Neue Nachrichtell .. ., p. 182, 192, 196).]: « Potentia per quam omnes formae sunt omnes sequuntur ex opinio ne quae in 8° a r t i c u I o dicit quod «in in materia, est passiva et contradictionis, qua secundum Philosophum potest res esse et non homine tantum est una forma substantialis, scilicet anima rationalis, et esse. Quod non est nisi quia in materia potest induci aliquid quod est incompossibile nulla alia», constanter affirmo. Quae si haeresis est, proculdubio cetera formae primae. Quod autem facit materiam priori formae incompossibilem, non potest esse aliquid quam quod facit necessitatem eidem ad oppositam formam. Ex hoc concludo quod, consimiliter haereses sunt, sed hoc non nisi ut habent aliquam conse- cum nihil stat cum suo incompossibili, una forma corrumpitur per introductionem alterius formae. Sequitur ergo de necessitate quod in corpore Christi mortuo alia forma fuit ACHOSTU introducta».IINota quod per illud adiunctum ('quamvis non nova assumptione vel unione Verbo copulata" non intellexit ille formam illam novam ullo modo assumptam fuisse a I Sed ... aliquis] et sic sed dei. eI Sed ... aliquis i. m. mali. 1'0''1'. A 1 qui dicit sic (sextus Verbo et ei copulatam, sed nullo modo assumptam aut copulatam: dicit enim in tractatu est)] qui dicit addo CHOS qui dicit ei sic addo i. m. T (sextus est) om. U I Corpus] om. praedicto: «Dico quod ponere talem formam in Christo de novo non est ponere aliquid{ 1) CHOST 4 elementa] elemento S 4 esse] est T 6 ut] nisi C nisi{ 1) sed ut i. m. O sussceptibile( ?)>>. Unde in hoc addito nihil video reprehensibile. {Haec separatim deI. aI/te 7 scilicet quantitatis] om. U 9 incido] iudico sed in incido con. C 9 secundum], si cetera er va- cat add.} (iII sequellli par/e, ubi praeter alias correctiolles etiam praepositis quis inspiciat diligenter sed dei. ei secundum suI'. lin. man. con. A q addo H II enim] suI'. Iit/eris a. b eI c ordo est in\'ersus, pri/nonI redac/;onenl ;n col. sinis/ra, rec/actionem lin. man. corI'. A II dixit] dicenti sed in dixi < t > 1'0''1'. oblil'iscendo addere hanc ullimam il1lermediam iII 1'01.dextra disposuimus:) IiI/eram A 12 in] ex sed in in corI'. C 12 est tantum] im>.CHOST 12 forma] om. S (redactio originalis:) (redaciio intermedia:) 14 contenta] contenti S 16 quae] q H 16 dicit] scilicet add.U 19-(p. 107,)20 sed ... illa] Quod vero adiungitur articulo: «Ex quo I. CORRECTIONESN Ms. A. PRAECEDENTES ELETIONEM I D TOTIUS!IUlUSPARTIS: sequitur, quod Filius Dei non fuit tantum , quia sequuntur ex illa in quantum haereses contintentes. Et re vera si illa sit haeresis, in homo, sed alterius speciei innominatae» quantum eam sequuntur, haereses sunt. Sequuntur autem omnes eam sed dei. ei sed ... illa i. [IOANNES PECHAM, COlldemnalio quarun- m. man. cor,.. IIvel directe. ve.! indirecte, vel simplicite.r vel in sensu aliquo. dam praposiliollum, 1286, prop. 2 (ed. Prima siquidem II(i. m. man. con.:) haeresis, ut dicit, si tamen haeresis sit, II quae talis est: F. PELSTER, p.86; ed. H. LUARD, p.324; «Corpus Christi mortuum nullam habuit formam substantialem eandem quam habuit ed. P. GLORIEUX,p.279)J, credo quod non vivum» [IOANNESPECHAM, Condemnalio quorundam proposilionum, 1286, prop. I (ed. sunt verba articuli sed damnantis ipsum et F. PELSTER, p.85; ed. H. LUARD, p.324; ed. P. GLORIEUX, p.279)] evidenter sequitur nitentis concludere hoc pro inconvenienti simpliciter et directe. (hic Nota i. m.) Si enim in homine tantum est una forma ex articulo, scilicet quod Filius Dei esset in substantialis, scilicet anima rationalis, et nulla alia, cum anima rationalis totaliter et morte alterius speciei. Quod re vera non perfecte sit simplex natura, separata fuit a corpore Christi mortuo. Sequitur ergo de sequitur, nisi ponendo quod Verbum illam novam formam assumpsisset, quod ille ne- Quod ille 2-9 IOANNES PECHAM, Condemnalio quorundam proposilionul1l, 1286, prop.6 (ed. gavit, ut dictum est. Bene tamen concedit bene concedit F. PELSTER in Die Siitze ... , p.86; ed. H. LUARD, p.324; ed. P. GLORIEUX, p.279). quod illud corpus mortuum alterius fuit 11-16 Op. cil., prop.8 (op. cil., p.87; ed. H. LUARD, p. 324; ed. P. GLORIEUX, p.279). speciei quam fuit vivum, sic inquiens: sic inquiens: 16-18Ibid. «Corpus Christi est mutatum, non tantum «Corpus Christi est mutatum, 110n tantum alteratum sicut idem corpus suum est. Non alteratum sicut idem corpus. Non QUAESTIO 5 109 108 QUODLIBET X est sanum et infirmum, immo formaliter et Prima siquidem haeresis, ut dicit, si tamen haeresis sit, quae talis est: (~Corpus Christi est sanum et infirmum, immo formaliter et substantialiter est mutatum. Manifestum mortuum nullam habuit formam substantialem eandem quam habUit vivum» [op. Clt., substantialiter est mutatum. Manifestum est enim cuilibet quod corpus mortuum et prop. I (ed. F. PELSTER,p. 85; ed. H. LUARD, p. 324; ed. P. GLORIEUX,p. 279)], evidenter est enim cuilibet quod corpus mortuum et vivum differunt [f. 170'":] specie. Ergo for- sequitur simpliciter et directe. Si enim in homine tantum est una forma substantialis, scilicet vivum differunt [f. 170vb:] specie. Ergo for- ma, quia differentia specifica est a forma». anima rationalis, et nulla alia, cum anima rationalis totaliter et perfecte sit simplex natura, ma, quia differentia specifica est a forma». Quod vero adiungitur articulo: ( talis est; « Identitas fuit numeralis corporis Christi mortui cum corpore aliis a Christo. Et cum hoc etiam specialiter idem est in Christo propter eius vivo tantummodo propter identitatem materiae et dimensionum interminatarum, et habitudinem ipsarum ad animam intellectivam quae immortalis est, et ratione existentiae identitatem materiae et animae separatae in supposito Verbi; quod utriusque in eadem hypostasi Verbi» [op. cil., prop. 5 (ed. F. PEL5TER, p. 86; ed. H. LUARD, 55 tamen nihil facit ad identitatem corporis I cum corpore in se, sed A 171" p. 324; ed. P. GLORIEUX, p.279)], similiter evidenter sequitur. Si enim tantum anima solummodo in quasi tertio, et non est alia identitas secundum hunc rationalis est forma substantialis in corpore Christi vivo, illa separata in morte, nihil eius quod prius erat in vivo, mansit in mortuo, nisi substantia materiae et dimensiones modum I maior inter corpus Christi mortuum et vivum quam aliorum. U 206" accidentales quantitatis interminatae cum aliis accidentibus symbolis, et suppositum Verbi. Absit autem quod ex hac causa umquam posuerim corpus cuiuscumque Sequitur ergo necessario identitatem fuisse numeralem corporis Christi mortui etc. hominis vivi et mortui non esse idem, et nullo modo manere eandem Et hoc totum continetur sparsim in dicta quaestione. (Ad finem hllills parI is hahetllr i. m. linea hori=onlalis eI I'erbllm Finis( ?) .. 60 corporeitatem in mortuo quae fuit in vivo. III. ULTIMA CORRECTIOIN Ms. A, APPOSITAFORTESOLUMMODOPOSTTRANSCRIPTIONEMMs. ACHOSTU APOGRAPIII: (POSI correctiones descriptas in I in I 17()'"" linea IlOri=anlali delela s/llll I'erba vel directe 35-36 Sed ... mortuo] om. (hom.) sed st/ppl. i. m. T 35 aufertur] auferatur O 36 aut] vel indirecte, eI linea obliqlla omnia reliqlla in hac colllmna IIsqlle ad finem eills, eI in colllmna st/p. lin. A 40 animae] animam sed animae addo poSI infusione T 40 animae seqllel1li (I 170,·h) omnia, III l'idelllr, IIsqlle ad I'erba in dicta quaestione. infusione] anima(?) in infusione animae O 43 sive] ut CS 46 simpliciter et directe] 19 habent[ habet sed in habent COl•..? A . 20 autem[ Sllp. lin. man. COl•.. A aut H . inI'. CHOST 47 dans] dii(?) sed in dans corr. T 48 corporis] iler.(?) sed deI. eI 20 gratia] illae addo H 21 enim] Sllp. lin. man. CO'T. A 22 Sequuntur ... illa] om. exp. A 48 hominis] mortui sive(?) addo sed exp. et deI. A 49 etiam] et CHOST CHOST 22 Et ... sexta] Sextus articulus sed deI. eI Et sic sexta i. m. man. CO,T. A 49 corpus] eius addo sed exp. eI deI. A 49 est] om. HOST om. sed pOSI eius addo i. m. C 22 apparet me] inI'. CHOSTU 25-26 illam opinionem] illum articulum sed in illam 50 eius] om. H 51 idem est] i. m. man COf/'. A 51 est] om. CHOST 52 intermi- opinionem CO'T. man. CO'T. A 26 Qui modus] secundum quem sed deI. et Qui modus natas] indeterminatas S 52 secundum] per CHOST 52 hoc] tantum addo sed exp. A i. m. man. CO'T. A 26 aeque] om. C 26 haereticus] est addo H 27 sive' ... est] 52 hoc] om. O 53 etiam ... est] i. m. man. corr. A 54-55 quod ... nihil] quod tamen i. m. man. CO'T. A 27 propter] per O 29 alium autem] il/l'. CHOSTU 30 nec e materia S quod cum materia sed quod(?) tamen non i. m. C 56 in quasi] inI'. converso] i. m. man CO'T. S 31 ut puto] meram sed ut puto i. m. sin. man. CO,T. A 34 omnino] om. O CHOSTU 58 umquam] numquam O 58-59 cuiuscumque hominis] il1l'. CS 59 esse idem] inI'. CS 59 et] om. T 23 Cr. Sllpra, p. 106,2-8. 24 Cr. IOANNES PECIIAM, Condemnario qlla/'llndam proposilionllm, 1286, prop. 6 (ed. F. PEL5TER, p.86). 35-41 Cr. st/pra, p. 94,30-97,98. 112 QUODLIBET X QUAESTIO 5 113 Dicere vero ex secunda causa quod corpus sancti aut generaliter 90 aut nullam possit discernere diversitatem, quia secundum modicum cuiuscumque hominis mortui, excepto dumtaxat corpore Christi, non sit variata est terminatio in illis propter formarum vicinitatem. Ita ut in Bad.410vD idem numero I cum corpore eius vivo nisi secundum quid, nullo modo est mortuo et vivo corpore I appareat non solum in homoeo-Imeris idem T 132'" haereticum, etiam si illa opinio sit haeretica, quia hoc ponere ex hac lucc. 1~ corpus, eadem caro, idem os, idem nervus, sed etiam in anomoeomeris secunda causa stat cum opposito illius opinionis, scilicet cum positione 65 apparet idem caput, ttdem oculus, idem nasus, eadem manus, et cetera S 104" plurium formarum in homine, et ideo non sequitur omnino ex illa 95 huiusmodi, licet forma substantialis in eis sit diversa. Sed I quando H 105'" Bad.410vE opinione.1 Et non est differentia in hoc apud ponentem in homine cum corpora mortuorum diu in sepulcris iacent, tunc sola figura corporis vivi anima intellectiva unam formam aliam, aut plures quae simul corrum- est in eis: si enim tanguntur manu vel venti exsufflatione, statim decidunt puntur in separatione animae, sive ante corporis mortui resolutionem in pulveres, et tunc primo propter magnam distantiam quae est inter sive post dicatur non esse idem cum corpore vivo simpliciter sed 70 corpora viva et reliquias corporum mortuorum, percipit sensus quod non secundum quid, nisi quoad sensus apparentiam qui non potest discernere 00 est idem corpus simpliciter secundum speciem specialissimam proprie in carne et osse et ceteris partibus consimili bus, quando existunt eadem dictam vivi I et reliquiarum illarum. Secundum rem tamen et veritatem U 207" secundum formam simpliciter et quando non, nisi postquam magna percipit statim intellectus, cuius est percipere formam substantialem, mutatio facta fuerit circa ea per resolutionem in cineres aut in pulveres, quod nulla est identitas secundum formam substantialem maior in aut generationem animalis alterius figurae ex ipsis, et hoc ideo quia 75 corpore mortuo ad corpus eiusdem vivum, quam ipsarum reliquiarum sensus formam substantialem percipere non possunt, et corpora homi- 5 corporis mortui, quemadmodum sensus gustus et odoratus percipiunt num et animalium universaliter recenter mortua parum videntur distare quod nulla est identitas, aut modica, in sapore et odore maior in aceto ad C 83'" a I vivis, sicut et acetum visui parum apparet distare a vino, sicut etiam in vinum, quam ad aquam in quam resolvitur acetum, licet hoc non omnibus contingit quae sunt vicinae sive propinquae naturae. In omni- percipiant visus, tactus aut auditus. bus enim talibus, eo quod gradus harmoniae in uno, et dispositionum 80 Apud ponentem vcro in homine cum anima rationali esse unam aliam 089" variatio secundum modicam intensi-Ionem aut remissionem per modicam IO formam materialem vel plures, quae tamen non simul corrumpuntur in actionem facit materiam incompossibilem ad formam illius et necessita- separatione animae sed manent per aliquod intervallum, et variatione tem eius ad formam vicinam contrariam, unde in homine sua morbida maiore facta in corpore corrumpuntur una post aliam si sint plures, dispositio qua habet necessitatem moriendi, si quoad harmoniam suam magna est differentia in dicendo non esse idem corpus mortuum cum et dispositiones qua salvatur cum ea forma hominis substantialis, 85 vivo nisi secundum quid, ante corporis resolutionem in pulverem et post. modicum intendatur vel remittatur, statim materia fit incompossibilis 15 Isti enim possunt dicere quod aliquantulum manet idem corpus mortuum formae hominis et necessitas ad formam cadaveris, modica tantum facta quod fuit vivum, post animae separationem, antequam scilicet per mutatione in figuris et quibusdam aliis qualitatibus symbolicis quoad putrefactionem mutatum sit in auras vel elementa, licet non maneat post, illarum terminationes, ut visus inter generatum et corruptum modicam sicut secundum praedeterminata dicerent quod fuit generatum per ACHOSTU ACHOSTU 61 secunda] eonf. H 64-65 hac secunda] secunda hac sed signis inversionis inv. A 90 quia] i. m. O 91 terminatio] determinatio S 92 homoeomeris] (cr. supra, 68 aut] ut sed in aut eorr. S 68 plures] iter. S 70-71 sed ... quid] i. m. man. eorr. A p. 181b, 60) omeameriis ACHOSTU 93 anomoeomeris] (cf. Dietionary 01 Medieval 73 non] sed secundum materiam tantum et secundum quid addo sed dei. A 75 quia] Latin Fom British Sourees, p. 91: «consisting of unlike parts») ameameriis AHTU propter( 1) addo sed dei. A 76 et] sup. lin. man. eorr. A 76 corpora] enim addo sed dei. omeameriis COS 94 caput] et addo COST 94 oculus] os H 94 nasus] et addo S et exp. A 78 apparet] videtur S 80 eo] sup.lin. A 80-81 et ... secundum] i. m. man. 00-1 secundum ... dictam] i. m. man. eorr. A 1 et veritatem] in veritate sed in exp. C eorr. sed post et terminorum ( 1) addo sed dei. et exp. et eOlllinaat seribendo dispositionum 2 statim] i. m. man. eorr. A 3 identitas] om. CHOST II animae] homine A variatio secundum A 82 illius] ser. sed vel unius addo i. m. C 85 dispositiones] i. m. 17 maiore] om. C 12 corrumpuntur] corrumpitur CHOSTU 14 corporis] om. man. eorr. A dispositionem CHOST 86 vel remittatur). modicum extensa vel remissa CHOSTU 16-17 antequam ... post] i. m. man. eorr. A 16 scilicet] quam addo O harmonia quae est in qualitatibus activis et passi vis addo sed dei. et vel remittatur i. m. man. 17 maneat] manent T 18 per] secundum COS eorr. A 87 tantum] tamen S 87 facta] om. H 88-89 quoad ... terminationes] i. m. man. eorr. A 18 Cr. supra, p. 101,96-102,1. 114 QUODLIBET X QUAESTIO 5 IIS aliquantulum tempus ante animae infusionem. Possunt etiam dicere corruptione usque ad primam materiam, nulla forma substantiali rema- A l7Irh•1 nullam esse differentiam quoad hoc in Christo et in aliis hominibus, I nisi 20 nente naturaliter, hoc arguunt aliqui sic: quod Christi resurrectio accelerata fuit et praevenit corporis corruptio- «Si non manet aliqua forma substantialis eadem in generato et nem, quod non fit in aliis, propter quod corrupta forma substantiali in 40 corrupto, neque eadem accidentia, cum omnia I sint fun-Idata in materia H 105'" C 83" eis, vergunt in putrefactionem. mediante forma substantiali, secundum illud PHILOSOPHI P h y s i c o- I° Et non est differentia inter istos duos modos ponendi nisi in hoc, quod r um: «Subiecta materia cum forma» etc. Quare, cum posui supra quod prior modus ponit eandem corporeitatem reservatam miraculo in solo 25 aliqua accidentia communia maneant quantumcumque sunt interminata, Christo mortuo, quae fuit in vivo, non ad horam sed simpliciter, ut etiam oportet quod maneat aliqua forma substantialis, licet incompleta et si non fuisset accelerata ressurrectio, < corpus eius> non fuisset corrup- 45 interminata, mediante qua fundantur in materia. Aliter enim illa acciden- tum nec etiam potuisset corrumpi, vel naturaliter ut redigeretur in tia praecederent formam substantialem et immediatius adhaererent pulveres vel violenter per combustionem ut redigeretur in cineres, dico materiae quam forma substantialis, quia ipsa esset in materia medianti- stante divino promisso quod praeconizavit DAVID propheta dicens: 30 bus illis, et essent potius formae substantiales quam illa quam ponimus I U 207' «Non dabis sanctum tuum videre corruptionem», sicut vero oratione substantiam». composita praedestinatus < non> potest damnari, licet simpliciter et 50 Item. «Si eadem accidentia quae prius erant in vivo, manent in absolute potuisset corrumpi sicut simpliciter et absolute oratione divisa mortuo, et hoc quia sunt symbola I utriusque formae et a neutra forma aut Bad. 4 Zucc. 148'" praedestinatus potest damnari, I iste vero modus ponit quod naturaliter a proprietatibus earum possunt corrumpi, eo quod illis non repugnant et solum permansit, sicut et manet in aliis ad tempus. 35 non est corruptio nisi ratione repugnantiae, et praeterea frustra esset Bad.410vF S 104'" I Sed quod nos non possumus tenere I resolutionem fieri in generatione et I eorum corruptio ex quo communes sunt generato et corrupto, similiter, 089'" 55 cum forma substantialitatis et corporeitatis sunt symboles et communes omni generato et corrupto, non ergo minus debent eaedem manere in ACHOSTU corrupto et generato quam ipsae formae accidentales». 24 nisi] natura HS vel natura? CT natura sed in nisi corr.? O 24 quod] et S 25 reservatam] in addo T 26 noni nisi S 26-34 non ... damnari] i. m. man. eorr. A 26 ut] sup. /in. man. CO'T. A 28 redigereturJ redigerentur HST redigerentur sed in redigeretur corr. C 30 praeconizavit] (er. J. F. NIERMEYER, Mediae Latinitatis ACHOSTU Lexicon minus, p. 829: «praeconizare: I. proclamer. S. xiii».) 30 David ... dicens] dicens David propheta S 31 «Non ... corruptionem»] subi. OU 32 praedestinatus] non addo CHOST 33 divisa] dimissa sed in divisa eorr.? O 35 solum] sup. lin. man. eorr. A nisi ponatur quod forma substantialis sub aliquo esse interminato semper maneat. Sed tunc 35 sicut] sup. lin. man. corr. A 36-(p. 124,)88 Sed ... materiam] Quam inconveniens sit non esset generatio essentiae ipsius formae, sed alicuius esse perfectioris et terminati in ipsa iste modus circa corpus Christi, et quomodo inconvenientior quam modus quollponatur acquisitione, quod potius pertinet ad alterationem quam ad generationem proprie dictam, esse corpus substantiale addo man. corr. i. m. sup.llmateria pura habens partes sub partibus ut tactum est supra [er. supra, p. 65, 39-74,551 et magis expositum in alio Quolibet [cr. supra, quantitatis (ponatur esse corpus substantiale addo sup. lin. man. COIT. sed eras.), satis p. 65,43-44]. sed dei. cum additionibus et va- cat addo et Sed ... materiam. i. m. et m. in! man. declaravimus in IOQuolibet (er. HENR. DE GAND., Quodl. /, q. 4 (ed. R. MACKEN, p. 13,1- eorr. A 38 sic] vere HS vere sed exp. et sic i. m. C vera sed dei. et sic i. m. O 22, 46)J. Quam inconveniens autem sit simpliciter circa unumquemque hominem, satis 39 eadem2] om. O 41 mediante] manente HST manente sed dei. et mediante sup. lin. C apparet ex iam supra tactis, quia scilicet non est unius corruptio, stante cursu naturae, sine manente sed vel mediante i. m. O 42 materia cum forma] inI'. S 43 accidentia] alterius generatione. (Re vera non sed in) Non enim (eorr. man. eorr.) disponit materiam ut om. OT 43 sunt] sint CHOST 43 interminata] determinata HS determinata sed in sit impossibilis ad unam formam, quin simul disponat eam ut sit necessitas ad aliam. Cuius indeterminata eorr. CO 44-45 licet ... interminata] sub prima parte suae additionis contrarium contingit in proposito modo ponendi, per quem non esset alicuius formae marginalis (i.e. post substantiam. (lin. 49) et ante Item man. corr. A 45 illa] aliqua O novae IIsecundum rem addo sup. lin. man. eorr.11generatio (natura( ?) sed dei. et exp. et) ad 47 ipsa] sup.lin. man. eorr. A 51 et'] ut(?) addo sed del.(?) A 52 a2] ab utrius(?) sed (sup. !in. man. corr.) corruptionem (primae secundum rem addo sed dei. et) ultimae (add. in a eorr. A 54 communes] communia O 55 substantialitatis et corporeitatis] inI'. S sup.lin. man. eorr.), si ponantur plures formae materiales in eodem vel (eiusdem secundum 57 corrupto et generato] inI'. O 56 manere] sup. lin. A rationem ultimae differentiae sed in) ad corruptionem ultimae differentiae eorr. man. eorr., obliviseendo expunctuare secundum), si ponatur tantum unica forma materialis in eodem, 39-55 AEGID. ROM., De gradu formarllln, II' pars, C. 12 (ed. Venetiis, 1500, f.I04rb.va). 42Cr. ARISTOT., "Pl1ys., I, c.9 (TransI. Vat., ed. A.MANSION, p.21, 25; Iunt., 46K; 21 Ps. 15, IO. 192a 31). 42-43 Cr. supra, p. 73,24-30. 116 QUODLIBET X QUAESTIO 5 117 Item arguunt quod illud non potest teneri secundum fidem, sic: I Ad primum dico ut prius, quod eadem accidentia interminata manent in Bad. 4 «Constat ex fide christiana quod homo ab instanti infusionis animae generato et cor-I rupto, nulla tamen forma substantiali etiam interminata S 105' intellectivae contrahit peccatum originale. Et hoc non ex natura animae, 60 H5 manenl-te. Et quod arguit quod «hoc non potest stare, cum omnia H 105 quia tunc si separata daretur, haberet in se originale, quod falsum est, accidentia sint fundata in materia mediante forma substantiali; aliter nec ex natura materiae, quia tunc in Christo fuisset originale, in quo enim accidentia in materia praecederent formam substantialem et ei T 132' communis materia nobiscum I erat, quod similiter falsum est. Oportet immediatius adhaererent», dicendum quod non obstante quod acciden- ergo quod hoc sit ab aliqua dispositione inducta in materia a generante, tia sunt fundata in materia mediante forma substantiali, bene tamen mediante qua anima unita materiae contrahit originale. Et sic illa 65 90 accidentia interminata possunt manere in generato quae erant in corrup- dispositio praecedit animam in esse, quare non dependet ab ea in esse, to, quia sicut numquam sunt in aliquo instanti reali nisi sint terminata, immo manet, anima remota. Et si sit accidentalis, necesse est ut prius vel secundum exigentiam unius formae vel alterius, I sic numquam sunt in 090" quod sit similiter manens alia substantialis, mediante qua ut prius materia nisi mediante una forma substantiali vel altera. Bene tamen id fundatur in materia. Et si substantialis, bene quidem, semper tamen idem quod est sub determinatione una habita in forma accidentali a A I7Ir.minLaliqua I forma substantialis manet, anima separata, quae et necessario 70 95 prima forma substantiali, et fundatum in materia mediante illa forma praecedit cam. Non ergo, anima separata, statim fit resolutio usque ad substantiali, manet et est sub alia determinatione I habita in forma U 207 primam materiam». Vel sic ad aliam conclusionem: «Et sic illa dispositio accidentali a secunda forma substantiali, et fundatum in materia median- praecedit animam in materia. Quod si sit substantialis, sunt ergo plures te illa forma substantiali. formae substantiales simul in homine. Si vero sit accidentalis, ergo Quod autem forma accidentalis sit absque omni sua determinatione et praesupponit in materia aliam substantialem non nisi corporalem, et sic 75 00 in materia absque fundamento formae substantialis, hoc non est nisi Zucc. 149" est dispositio in corpore prolis composito I ex materia et forma corporali. secundum intellectum et in signo considerato in instanti reali secundum Et sic idem quod prius». Sed ulterius: «Non est autem ista dispositio in intellectum. Licet enim in eodem instanti reali sint abiectio formae unius corpore prolis nisi quia prius fuit a parente diffusa in corpus seminis et a et inductio formae alterius et mutatio media quae est genera-Itio, qua C 83" corpore seminis derivata in corpus prolis. Hoc autem esse non posset nisi abiecta una per corruptionem propucatur altera, tamen quia naturaliter eadem forma corporeitatis, et idem corpus quod fuit in semine corrupto HO 5 prius est abiectio formae unius quam transmutatio qua producitur altera, secundum formam seminis, maneret in prole generata ex semine», quod ct similiter naturaliter prior est transmutatio generationis qua forma est contra dicta mea superius. altera producit ur, quam sit ipsa forma producta, ideo illud instans unum secundum rem oportet dividere in tria signa differentia solum secundum rationem, ut in primo intelligatur formae prioris abiectio et in ultimo ACHOSTU ACHOSTU 59 christiana] om. S 59 homo] non H 59 infusionis]infusione S infusione sed in infusionisCOIT.C 60-62animae ... materiae) om. (ham.) H 61 haberet in se] in se 83 manent] mancnte U 84 nulla] om. S 86 sint]sunt S 86 mediante]manente HS haberet C 62 tunc]cum sed dei. eI tunc i. m. C 62 fuisset]fuisseA 63 est] om. S manente sed velmediante addo sup. lin. eI i. m. O 88 adhaererent]inhaererentS 91 in] 64 in] a O 64 a] om. O 65-66illa dispositiol inv. O 69 bene] unde vel unum H -S 94 una] i. m. suae propriae addilionis marginalis, man. corr. S sup. 1i11. 94 habita] 69 tamen] cum C 70 et] i. m. O 70 necessario] necessario(? nco} sed dei. eI habitum CHOSTU 95 prima] secunda C 95 substantiali] manet et est sub addo sed necessariosup. lin. A 72-82Vel ... superius] i. m. sup., in duabus columnis, mal1. COIT., dei. man. co,'/'. eI substantiali sup. iiii. A 96 et] sup. 1i11. an. carr. A 96 determinatio- m quae hUl1cpassum in suam addilionem margil1alem inser. cum sigl10 eI verbo Supra A ne] tenninatione CHOST 97-98et ... substantiali] om. (ham.) sed suppl. i. m. H 72 illa dispositio] inv. CS 73 praecedit] in corpore prolis addo sed dei. A praecedet C 98 illa] om. CHOST I consideratio] et addo CHOST 2 sint] fuit O 2 formae 76 simul]i. m. T 79-82essesuperius] in columl1a dexlra huius addilionis margil1alis i. m. unius] inv. CHOSTU 3 et mutatio] iter. E canI T 4 tamen]istud instans addo sed dei. sup. A 82 superius] om. H man. corr. A 5 prius] prior? T 5-6 abiectio ... est] om. (hom.) S 6.similiter] sic HO 8 solum] rm sed il1 secundum COIT.C 59-72Cr. op. ci1., (a pars, cap. 2 (ed. Venetiis,1500,f.95v'-Vb). 72-81Cr. AEGID. OM., R op. Cil., Il' pars, c. II (ed. Venetiis, 1500, f. 104•.ro). r 82 Cr. supra, p. 115,40-49. 99-00Cr. supra, p. 115,44-45. 118 QUODLIBET X QUAESTIO 5 119 formae sequentis inductio et in medio ipsa generationis transmutatio. In IO terminationem. Forma autem caeli, quia in materia praecedit naturaliter quo secundum considerationem intellectus materia, ut est in potentia et omnem rationem dimensionum, ideo non est divisibilis divisione mate- non in actu aliqua forma, sed media inter ens actu secundum formam et 40 riae et dimensionum, et non possunt dimensiones habere nisi unam non ens omnino, est subiectum illius transmutatio nis, et similiter acci- determinationem quam habent ab illa, propter quod ipsa naturaliter est dentium symbolicorum interminatorum. Et secundum hunc modum ingenerabilis et incorruptibilis. praecedunt in materia secundum fieri eius ipsam formam substantialem 15 Secundum autem ordinem secundum, forma substantialis omnem et non fundantur in ipsa mediante forma substantiali. rationem dimensionum praecedit, et ideo secundum rem non fundantur Fundantur tamen in ipsa mediante potentia ad formam substantialem, 45 accidentia in materia nisi mediante substantiali forma in quocumque Zucc. 149'h quia cum materia ex se sit in potentia ad I formas substantiales et tempore vel instanti reali, licet secundum considerationem intellectus in accidentales, potentia ad formas substantiales essentialius et immediatius signo medio secundum rationem Inon fundantur in materia nisi mediante P 207 V adhaeret materiae quam ad formas accidentales. Unde contingit quod 20 potentia ad formas substantiales. forma substantialis inducta in posteriori signo immediatius inhaeret i Ad secundum: «Si accidentia, quia sunt symbola, possunt manere, ergo Bad. 4 materiae quam forma accidentalis, et quoad eius determinationem quam 50 et formae substantialitatis et corporeitatis, I quia in eis habent symbolum A 171v habet a forma substantiali, et quoad id symbolum interminatum quod corruptum et generatum», I dicendum quod non est verum nisi secundum O 90'h subtractum est illi determinationi. Et secundum hunc modum praecedit ponentes quod in eodem sunt plures formae differentes secundum rem et forma substantialis in materia formam accidentalem secundum esse. 25 tot quot sunt gradus in praedicamento substantiae, dicendo quod Ut secundum hoc duplicem ordinem secundum prius et posterius brutum alia forma secundum rem est substantia, alia corpus, alia debemus considerare inter formam substantialem et accidentalem respec- 55 vegetabile, alia vero sensibile, et quod non fiat resolutio ad primam tu materiae: unum temporis quoad fieri earum in materia, alium ordinis materiam, sed sit status corruptionis in forma corporeitatis, et ibi incipiat naturalis quoad esse earum in materia. generatio excIusive: isti enim possunt ponere quod eadem forma corpo- Secundum primum ordinem dimensiones interminatae et per ipsas alia 30 reitatis et substantialis secundum numerum, quae sunt interminatae H 106" accidentia interminata praecedunt in materia formam I substantialem respectu aliarum, maneant in corrupto et generato ex illo. Similiter Bad.41lvG generabilem et corruptibilem. Propter quod sunt divisibiles secundum I 60 secundum ponentes quod formae substantiales specificae in diversis non S 105'h divisiones materiae sub dimensionibus ad divisionem dimen-Isionum, et diffe-lrunt secundum essent ias differentes specie specialissima communi- Zucc. T 132vh generabiles et corruptibiles Ipropter pluralitatem illorum accidentium ad ter dicta, sed secundum esse tantum eiusdem formae secundum essentiam diversas terminationes, et per hoc quod accedunt ad unam terminatio- 35 specificam, et quod sit status corruptionis in forma corporeitatis, ut quod nem, faciunt materiae necessitatem ad unam formam et impossibilitatem eadem forma corporeitatis substantialis sit in aqua et aere secundum pcrmanendi sub alia, et e converso per hoc quod accedunt ad aliam ACHOSTU ACHOSTU 40 et '] divisio- addo sed deI. A 45 forma] sup. lin. man. COTr. A 46 secundum considerationem] haec verba, scripta man. corr. in imo cornu dextro marginis inferioris, nunc IO generationis transmutatio] inv. O 10 transmutatio] transmutationis sed in transmuta- desunt propter statum detritum folii A 49-50 ergo ... corporeitatis] haec verba, scripta tio Caf/". O 15 in] om. T 15 in materia] i. m. additiOllis marginalis, man. Caf/". A man. corr. in imo cornu dextro marginis inferioris, propter statum detritumfolii nunc desunt, 15 fieri] rescr. i. m. O 15 eius] sup. lin. A 19 et immediatius] i. m. additionis probabiliter ClIm signo indicant i continuationem huius additionis marginalis haberi i. m. inf marginalis, man. COTr.A 21 inhaeretJ adhaeret CHOSTU 23 interminatum] i. m. f 171", ubi (eodem?) signo praecedi/Ur A 50 substantialitatis] substantialis sed in additionis marginalis, man. corr. A 24 determinationi] conf H 25 accidentalem] substantialitatis COI.,.. F 54 alia ... rem] secundum rem alia forma T 55 fiat] faciat sed substantialem sed deI. et accidentalem i. m. additionis marginalis, man. corr. A 28 alium] aliud T 28-29 ordinis naturalis] situs spiritualis sed dei. et ordinis naturalis i. m. deI. et fiat sup. lin. man. corr. A 56-58 et ... corporeitatis] om. (ham.) H additionis marginalis, mar. Caf/".A 29 earum] conf H om. T sup. lin. S 30 ordinem] 61 secundum] essentia- addo sed deI. et exp. A 62 secundum] sed sed exp. et secundum i. m. T 62 formae] forma? U 63 et ... corporeitatis] i. m. sup. sllae propriae additionis divisione-(?) addo sed deI. A 30 dimensiones] et addo H 33 ad divisionem] a marginalis, man. corr. A divisione T 34 propter pluralitatem] om. sed propter pluralitatem vel possibilitatem i. m. U 34 pluralitatem] psalitatem(?) sed in pluralitatem Caf/".C 36 faciunt] iter.(?) sed deI. A 49-51 Cf. supra, p. 115,50-57. 120 QUODLIBF; x QUAESTIO 5 121 speciem specialissimimam communiter dictam, differens solum secun- 65 lis est in corrupto, non potest esse symbolum et ideo non potest manere dum esse diversum secundum rationes diversarum specierum specialissi- 90 cum quacumque forma generati, quae necessario habet produci in esse ma rum proprie dictarum: isti etiam possunt dicere quod eadem corporei- ad illius corruptionem. tas secundum numerum interminata quoad esse, quae fuit in corrupto ! Ad tertium, de contractu originalis, dicendum est concedendo, quod Bad.4 C84" terminata sub uno esse, manet in I generato ex eo terminatum sub alio non contrahitur ex natura animae nec ex natura materiae, sed ex natura esse. 70 alicuius dispositionis corporalis morbidae introductae a generante in Secundum ponentes autem quod formae substantiales, puta substan- 95 composito ex materia et forma corporali quam supra diximus esse tialitas, corporeitas, animatio, et sic de aliis, in diversis differunt genere et dispositivam' in materia ad susceptionem animae rationalis. Et praecedit specie et numero secundum quod differunt illa in quibus sunt, ut quod illa dispositio animam natura, licet non dura tione, in illo composito, I ut U 208' substantialitates animalis et lapidis differunt genere sicut animal et lapis, instans unum reale, in quo forma illa naturalis generatur et compositum et similiter eorum corporeitas, et sic de aliis in quibus habent aliam 75 ex illa et materia dicta dispositione morbida inficitur et anima rationalis convenientiam, similiter quod substantialitates equi et leonis differunt 00 illi composito infunditur, dividatur in tria signa secundum rationem, et in specie sicut et ipsi, et sicut substantialitas favelli et brunelli differunt primo intelligatur forma naturalis sive compositum ex ipsa et forma numero, sunt sub specie speciaJissima communiter dicta sicut et ipsi generari, in medio ipsum compositum infici, in tertio animam infundi et differunt specie specialissima proprie dicta: isti nullo modo possunt per illam dispositionem originale contrahere. ponere symbolum in formis substantialibus sicut et in accidentaJibus, 80 Quod au-Item assumitur: «Si ista dispositio dependet ab anima in esse, Zucc. S 104"' quia symbolum non est nisi in eisdem secundum numerum, differentibus I 5 quia eam praecedit, ergo, anima remota, potest manere, et hoc non nisi secundum magis et minus, vel maius et minus, ut habitum est supra. cum forma substantiali», dicendum quod non est verum, quia, licet illa Sicut secundum dictas duas positiones symbolum est in eisdem formis dispositio in esse non dependet ab anima, I dependet tamen a suo T 133' H 106'· substantialibus secundum numerum, I differenti bus secundum diversas subiecto, quod naturaliter simul habet corrumpi cum animae separatio- terminationes, vel penes diversas formas ut dicit prima opinio, vel penes 85 ne. Et propter hoc simul in illo corrumpitur illa dispositio et non manet, diversa esse ut dicit secunda, et universaliter symbolum non possunt IO aut si maneret, hoc non esset nisi sicut qualitas symbola, cuius permanen- ponere substantiarum ponentes resolutionem fieri usque ad primam tia secundum praedictum modum non arguit permanentiam alicuius materiam et simul in eodem instanti, quia quaecumque forma substantia- formae substantialis. Ad cuius de-tlarationem et ad sciendum modum contrahendi originale 090" ACHOSTU quoad infusionem illius dispositionis morbidae, et quid sit originale, 15 advertendum quod peccatum originale est non pura carentia originalis 65 differens] vel distans? A 66 esse diversum] inv. CHOST 66 rationes] rationem H 68 in) generato addo sed dei. A 69 terminataJ terminato T 71 autem] quod et ego credo ponendum esse secundum veritatem addo sed dei. A 71 quod] in eodem secundum ACHOSTU naturam(?) alia (?) sic substantia litatis addo sed delo A 71 substantiales] in diversis addo sed dei. A 72-75 in ... aliis] om. (ham.) C 73 secundum] scilicet O 89 in] generato addo sed dei. A 92 contractu] tractu CHOST 97 concedendo] conf H 74 substantialitates] -te- sup. lin. S 75 corporeitas] corporeitates T 75 habent aliam] 94 morbidae] intus ductae addo sed dei. A 94 introductae] introducto S 96 in] cum (hii t a ma) A habent a materia (a ma) U autem a materia (a' a ma) HS autem a materia CHOSTU 96 praecedit] vel praeterit? A praecedit CHOSTU 00 et] om. H 4 ab (a ma) sed vel habent aliquam i. m. C autem a materia sed exp. eI habent aliam O autem ... esse] in esse ab anima H 6 licet] habet S 8 simul] om. S 9 simul in illo] in illo aliam T 76 substantialitates] substantialitas S 77 substantialitas] for-(?) addo sed simul CHOSTU 8-9 separatione], cum(?) anima naturaliter removeretur ab illo, nisi dei. A 78 sunt] ser. sed exp. C 78 sub] om. A 78 communiter] ser. sed exp. O quia materia sit impossibilitas ad sustinendum formam quae est dispositio ad animam et 79-80 sicut ... dicta] om. (ham.) O 79 proprie dicta] illi'. O 79 isti] om. S necessitas ad formam naturalem contrahendam, et ita quod anima non removetur(?) a 79 possunt] tunc(?) addo T 81 eisdem] formis substantialibus addo i. m. HT 82 vel ... materia nisi quia illud compositum corrumpitur corruptione materiae( ?). addo sed dei. A minus] om. (I1om.) S 83 dictas] om. HOS i. m. CT 83 positiones] dispositiones H 12 simul in illo] in illo simul H 13 et ad scien-] haec verba desunl quia in hoc il?fimo cornu 84 numerum] speciem sed dei. eI numerum sub lin. A 85-(p. 289,)86 prima ... dicit] om. dextro pars folii abscissa esl. A (ham.) sed i. m. H 87 ponentes] sup. lin. man. corr. A 92 cr. supra, p. 116,58-65. 95-96 Cr. supra, p. 87,49-53 et 96,93-95. 4-6 Cr. supra, 82 cr. supra, p. 93,9]-93 et 97-90. p. 116,65-72. 122 QUODLIBET X QUAESTIO 5 123 iustItIae, quam Deus non infundit animae prolis propter peccatum Nec causatur illa dispositio in prole per aliquid idem numero transfu- parentis primi, manente ipsa anima in rectitudine naturali, ut dicitur in sum in substantiam prolis, quod prius fuit in substantia parentis. Immo praedicta quaestione, per quod ille qui eam scripsit nititur salvare quod transfunditur in corporalem substantiam, non est nisi residuum contractum originalis sed non potest, quia istam carentiam non habet ex 40 nutrimenti, non autem aliqua portio corporalis substantiae parentis, ut A I72r•m;nr aliqua dispositione I subiecti, sed a sola voluntate Dei nolentis iustitiam 20 quidam solebant dicere volentes per hoc salvare contractum originalis. illam infundere, et ideo nullo modo est contracta, immo peccatum Nutrimentum autem prius quam recipiatur in vasis generationis, nullo originale cum carentia illius iustitiae qua anima habuit pronitatem et modo habet in se illam morbidam dispositionem. Unde si ex ipso a Deo Bad.412rl inclinationem ad bonum, I dicit in anima a statu suae naturalis rectitudi- immediate formaretur proles, non contraheret anima eius ex coniunctio- nis quandam obliquationem qua habet in se pronitatem et inclinationem 45 ne ex illo formata originale. Sed postquam receptum est in vasis ad malum, sicut habuit in se anima Adae ex peccato, non solum 25 generatio-Inis, et vi generativa corrumpitur forma glutini et generatur Zucc. carentiam originalis iustitiae, dicente AUGUSTI XIIIo D e c i v it a t e NO forma seminis, tunc primo I oritur naturaliter et per se ad prolis P 208' S 105'" Dei, cap.o 10°: «Per magnitudinem quidem I culpae naturam damnatio procreationem et infunditur semini illa morbida dispositio. Propter quod mutavit in peius, ut quod peccabiliter praecessit in peccantibus hominibus dicitur S a p i e n t i a e XIIO: «Semen maledictum erat ab initio». primis, naturaliter sequeretur in nascentibus ceteris». Unde per hominem 50 Ita quod si de illo semine virtute divina formaretur corpus prolis, H 106" qui «descendit de Hierusalem in Iericho», I L u c a e XO, G los s a intelligit 30 anima ex coniunctione cum illo contraheret originale, sicut contraheret genus humanum per peccatum primi parentis exspoliatum gratuitis et ex coniunctione cum corpore formato de digito hominis geniti in vulneratum in naturalibus. Istud autem vulnus et obliquatio in naturali- originali. Propter quod semen virginis, unde in primo instanti conceptus bus non est a Deo inflicta immediate, sed in unione cum corpore per eius in loco plasmatio nis naturalis corpus Christi opere Spiritus Sancti illam morbidam dispositionem contracta. Per illam enim naturaliter 55 formatum est, et anima creata et infusa, et ipsa cum corpore a deitate C 84'" anima corpori coniuncta ob-lliquatur, et habet in se parvulus fomitem 35 assumpta est, via qua localiter descendit in locum formationis, purgatum concupiscentiae in habitu, quem habet adultus in actu. est a dicta dispositione .. Propter quod anima Christi originale non contraxit ex unione cum corpore formato ex illa. Cumque semen infectum a parente descinditur et in locum formationis ACHOSTU 60 reponit ur, eadem vis generativa et membrorum informativa quae erat in parente ad generandum semen ex nutrimento et inticiendum ipsum dicto 16-17 prolis ... maol haec I·erba desunl quia in hoc infimo cornu dexlro pars folii abscissa modo, manet in semine ad generandum ex semine corpus humanum, es!. A 18 praedicta quaestione] praedicto tractatu sed in praedicta quaestione eorr. man. corI'. A 18 qui eam scripsit] sub lin. man. COri".A 19 contractum] tractum COT corporeitatem sive formam corp'oreitatis educendo de potentia materiae 20 a] ex CHOST om. OU 20 nolentis] eam addosed exp. A 20 nolentis] volentis OTU et corrumpendo formam seminis, et similiter ad inticiendum illud corpus 20-21 iustitiam illam] eam iustitiam illam sed eam exp. A inI'. CHOST 21 contracta] extracta S tracta OT 21-22 peccatum originale] sup. lin. man. corr. A 24 obliquatio- ACHOSTU nem] obligationem HS obligationem sed -qua- sup. lin. C 25 habuit H' Adae] anima Adae habuit in se U 26-27 civitate Dei] Trinitate? T 27 quidem] om. CHOSTU 38 substantiam] substantia CHOSTU 39 corporalem] ser. sed naturalem i. m. T 28 hominibus] in addo S 30 de ... Iericho] in Hierusalem de Iericho H in Hierusalem in 40 portio] proportio C 41 contractum] tractum OT 41 originalis] in vel t- addo sed Iericho T 30 Glossa] utso(?) sed exp. eI Glossa i. m. T 31 gratuitisJ gratuitum HST exp. A 43 a] addito(?) sed in a eorr. A 45 illo] vel illa A illa O 45 receptum] gratuitum sed in gratuitis eorr. C gratuitum sed in gratuitis corr. O 33 inflicta] i. m. T conceptum CHOST 46 vi] re- sed exp. eI vis i. m. T 46 glutini] nutrimenti(?) sed dei. 33 in] sup. lin. man. corr. A 34 contracta] extracta S tracta OT 35 et] sup. lin. O eI glutini sup. lin. man. corI'. A glutinis CHOSTU 47 ad] i. m. O 49 initio] sup. lin. 35 parvulus] -us exp. eI reser. sup. lin. O man. eorr. A 53 unde] Christus addo sed dei. A 55 est] om. HOS sup. lin. C i. m. T 55 deitate] dei H 56 locum] om. CHOST 56 formationisJ formatione(?) addo sed 18 ANONYMUS,Quaeslio de gradu formarum: cf. infra, p. 200,52-53; cf. AEGID. ROM., dei. A 56 purgatum] pur- in fine lineae et -gatum i. m. C 58 contraxit] contrahit Traelalus de gradibus formarum, Illa pars, c.4 (ed. Venetiis, 1503, f. 108ra). HOU contrahit sed in contraxit corr. C 58 illa] ser. sed in illo mul. C 59 parente] 27-29 AUGUST., De eMlale Dei, XIII, C. 3 (CC la!. 48, p. 386-387 (c. 3, I. ]4-17); CSEL40, patre CHOSTU 59 locum] loco S p.6]7, I. 25-28; PL41, 378 (c. 3)). 30 Luc., x, 30. 30-32 Cr. AUGUST., citatus in 1 Glossa ordo in Lue. X, 30 (ed. Antverpiae, 1634, 833G-634D; PL 114,2860). 'I 51 Sap., XII, Il. 124 QUODLIBET X QUAESTIO 5 125 eadem dispositione qua semen erat infectum, sicut et vis generativa 65 95 Est igitur sciendum quod ista tria, falsum, erroneum, haereticum, sic se Bad.4 parentis infecit semen eadem infectione qua ipse infectus erat. Etenim si habent per ordinem quod omne haereticum est erroneum, sed non e 090'" remissum est originale formaliter in renatis, I manet tamen fames in converso, et omne erroneum est falsum, sed non e converso. Erroneum membris materialis, de quo dicit ApOSTOLUS < A d > R o m a n O S, VII": enim non dicitur nisi falsum in doctrina fidei aut morum vel redundans in «Scio quod 11011 abitat bOl1um in carne mea». Nec est differentia in hoc, h ipsam. Quod tunc primo dicitur haereticum, I quando cum pertinacia C 84" sive plures generationes et corruptiones naturales ponamus inter genera- 70 00 defenditur. Falsum autem simpliciter est quod non est in doctrina fidei tionem primam formae seminis et ultimam corporis humani, quoniam aut morum. neque redundans in Ipsam, ut sunt pure naturalia et S 106" semper manet vis eadem I generandi et inficiendi in quolibet intermedio, philosophica, ut est dicere quod anguli trianguli non sunt aequales quae fuit in semine et in ipso parente. Et per hanc eandem viam duobus rectis. De numero quorum falsum est alterum horur.J.: quod in H ]06'" radicaliter leprosi parentes I naturaliter generant leprosos. Petro mortuo non manet eadem forma corporis materialis quae erat in Quod si ita sit, non video quomodo ponentes in homine non esse aliam 75 5 vivo. Non enim in hoc est differentia de homine mortuo et vivo I et de Bad. 4 formam ab anima, possunt ponere modum contrahendi originale, cum asino mortuo et vivo. In hoc enim communicant homo et asinus et etiam T 133'" ibi nulla potest fieri infectio materiae, quia ex ipsa I nulla fit naturalis omnia corporalia, etiam inanimata. Si enim in uno ipsorum sunt plures generatio. formae materiales, quarum, una ultima corrupta, manent per aliquantu- Patet etiam ex hoc quod non necesse est dicere quod ad hoc quod lum temporis aliquae vel una earum, consimiliter hoc contingit in contrahatur originale, eadem forma quae fuit in semine, maneat in prole, 80 IO omnibus aliis. Sicut ergo non est error dicere, etsi forte falsum est, quod et idem compositum ex materia et forma corporeitatis, quod quidem in asino mortuo non manet eadem forma corporalis quae prius fuit in compositum, quia est infectum in semine, est infectum in prole, quasi alia vivo, consimiliter non est error dicere, licet falsum sit forte, consimile in via non posset infectio seminis descendere in prolem, non dico eadem Petro mortuo et vivo. numero, sed specie, sicut infectio quae fuit in parente, non eadem Sed dices forte quod non est simile, quia illud dictum circa Petrum, numero descendit in semen sed eadem specie tantum, licet aliqui illud 85 15 non autem circa asinum, est falsum redundans in doctrinam fidei et volunt dicere et per hoc probare quod in generatione. ct corruptione morum. Secundum doctrinam enim fidei et morum adoramus corpora eadem forma manet in generato quae fuit in corrupto, et non fit resolutio s~nctorum mortua, quod non faceremus nisi formae essent in mortuis A 17]rb.I/ formarum omnium in primam materiam. quae erant in vivis. Quando enim aperte corruptae sunt formae quae Bad. 412rK Zucc. 148r" I Sic ergo dicere quod in Petro mortuo non mansit I eadem forma corporis erant, aliis formis eductis de materia, non I adoramus illa corpora, ut S 106rl quae fuit in vivo, ex secunda causa, nullo modo est haereticum, nec 90 20 patet: si vermes essent generati de corpore sancti, non adorarem us illos. sequitur ex illa opinio ne in 8° a r t i c ui o. Et qualitercumque sentiatur de I Dicendum quod non adoramus cor;Jora sanctorum mortua propter Bad. 4 H 107' hoc, sive quod maneat eadem forma sive quod non maneat, non debet formas quae in eis remanent de corporibus vivis - aliter enim non iudicari erroneum aut haereticum, quia non est materia circa quam habet adorarem us cineres sanctorum potius quam vermes de corporibus U 208" cadere error aut I haeresis. ACHOSTU ACHOSTU 67 est] sup.lin. man. corr. A 67 manet tamen] inI'. S 69 non] homo O 72 vis] sup. 97 sed non e converso] om. CHOS om. sed et non e converso i. m. S 98 non] vero( 1) H lin. man. corr. A 73 viam] con! A 77-78 naturalis generatio] inI'. CH 78 genera- 98 nisi] i. m. S 99 primo] reser. i. m. O 3 duobus rectis] om. CHOSTU 3 numero tio] generationis sed-nis exp.A 79 necesseest]in1'.CHOSTU 79 dicere]decere(?) H quorum] inI'. T 3 est] unum addo sed exp. et dei. A 5 mortuo et vivo] inI'. U 80 contrahaturj contrahitur S 8] et] sive( 1) ita( 1) addo sed exp. et dei. A 82 quasi] 7 etiam] et U 8-9 aliquantulum] inclinationem H inclinationem sed exp. et aliquantulum quin CH cum T quin( 1) sed dei. et quasi i. m. O 83 non] am. CHS i. m. OT 85 illud] i. m. C a inclinationem( 1) sed a in aliquantulum corr. O 9 aliquae] alia CHO aliquo S istud S 92 maneat] eadem forma H 9 vel] ab H ab sed absque i. m. C 9 earum] illarum sed in earum corr. T ]O omnibus] hominibus T IO etsi] quod si CHOSTU IO est] om. UI] eadem forma] inI'. O 69 Ram., VII, 18. 90 Cr. supra, p. 11],35-36 et 38-40. 91 Cf. IOANNES PECHAM, 12 falsum sit forte] forte sit falsum H 12 consimile] simile CHOT similiter S 14 Sed] Condemnatio quarundam prapasitionum, 1286, prop.8 (ed. F. PELSTER, p. 87; ed. Et C 15 est falsum] om. CHOS i. m. T 16 Secundum ... morum] om. (hom.) T H. LUARD, p. 324; ed. P. GLORIEUX, p.279). 22 vivis] vivi O 23 vermes] sanctorum addo T 126 QUODLIBET X QUAESTIO 5 127 sanctorum generatos, quia non plus de formis corporum vivorum manet enim, ut puto, aequaliter sunt falsi testes Christi, denegando Christo in cineribus, qui tamen ad orandi sunt, quam in vermibus, qui non sunt 25 45 quod I pertinet ad perfectionem naturae humanae. Hinc dicit AUGUSTl- T 133" 091" adorandi - sed propter aliam causam, ut vide-Ibitur in sequenti NUS,D e f i d e a d P e t r u m, cap.o 5°: «Dei Filius, cum sit Deus aeternus quaestione. Quare si ille a r t i c ulu s quod «non manet eadem forma in et verus cum Patre secundum dit'initatem, pro nobis factus est homo verus corpore hominis mortuo quae erat in vivo», simpliciter fuit damnatus in et plenus. In eo verus, quod veram habet humanam naturam. In eo vero Anglia, et ex quacumque causa hoc posset poni, proculdubio non fuit plenus, quod carnem suscepit et animam rationalem». Et hanc carnem A IW' opus, salva pace dam-Inantis. 30 50 quae remansit, anima separata, et ideo caro ab alia forma quam. ab Non sic forte de damnatione illius, quando ponitur ex causa secundum anima: quod post pauca declarat subdens: «In cruce idem Deus homo quam sequitur ex dicta opinione de unitate formae in homine, quae re factus pependit et in sepulcro idem Deus homo factus iacuit et ab iriferis Zucc. 148" vera, etsi nondum sic fuerit damnata usque ad tempora ista I quin idem Deus homo tertia die resurrexit, sed in sepulcro secundum carnem sustineri potuerit et potest adhuc pro opinione, secundum quod alias dixi idem Deus iacuit et in irifernum secundum animam solam descendit. Qua de et adhuc dico, mihi tamen videtur et diu visum est quod dicta copiosa 35 55 iI~rerisad carnem revertente, idem Deus secundum carnem, qui in sepulcro sacrorum doctorum concordanter explicant quod Christus erat perfectus homo ex anima rationali et humana carne subsistens, sicut dicitur in U 208'" S Ym b o I o I ATHANASII. t sicut Christum perfectum hominem non U ACHOSTU testificantur qui dicunt ipsum habere humanam carnem sine anima, et < quod> deitas in ipso sit loco animae, sic non testificantur ipsum 40 44 aequaliter] ser. sed exp. A 44 sunt] om. H i. m. C 47 divinitatem] deitatem perfectum hominem, qui dicunt ipsum habere animam rationalem et non CHOST 50 alia] aliqua HOST aliqua sed alia i. m. C 53 sed] et CH 53-54 in '" carnem ab alia forma quam sit anima, sed quod anima loco formae illius iacuit] idem Deus in sepulcro secundum carnem iacuit O 55 revertente] i. m. C 55 qui] quae U 60-(p. 129,)80 In qua ... Anglia] Magistri vero 12theologicae facultatis, est virtute eam continens, dans materiae esse corporis et carnis. Utrique ut intellexi, in quadam littera sigillaverunt quod positionem quae ponit in homine non esse nisi unam formam, nesciunt suis temporibus in studio parisiensi fuisse condemnatam tamquam erroneam et haereticam. Quod re vera et ego nescio, loquendo de damnatione per ACHOSTU sententiam latam ab homine publice, qui potestatem habuit super haeresum damnatione. Loquendo autem de damnatione per sententiam magistrorum, scio, quia interfui, quod 24 manet] manent CHOSTU 27 si ille] i. m. O 29 et] om. O 29-30 non ... opus] iam IO annis elapsis, magistri omnes theologiae tam non regentes actu quam regentes, qui indiscreta fuisset damnatio sed primum in indiscreta fuit damnatio corr., postea tamen hoc habui potuerunt Parisius, simul congregati ad examinandos quosdam articulos de mandato dei. et non fuit opus sub lin. man. co/'/'. A 31 forte] autem sed exp. et forte sup. lin. A domini Stephani episcopi parisiensis et domini Simonis legati, qui postmodum fuit pa pa 31 ex] de H de sed in ex eo''I'. C 33 sic fuerit] inv. H 34 et ... adhuc] sup. lin. man. Martinus, inter quos articulos erat ille, quod in homine non erat forma substantialis nisi corI'. A 35 dicta copiosa] quoquo modo est addo i. m. sed cum ceteris dei. man. corI'. et anima rationalis, omnes unanimiter uno ore, duobus exceptis, dixerunt quod dicere in signum insertionis in textu eras. IImerito damnabilis tamquam erronea et redundans in homine non esse formam nisi animam rationalem falsum erat. doctrinam fidei, maxime quoad corpus Christi naturale et sacramentale, ut patet ex iam Iterum autem anno praecedente IIannum disputationis huius addo i. m. man. corr.ll(omnis supra determinatis et multo amplius ex determinatis in aliis Quodlibet. Sed quod plus est, sed in) omnes (corr.) IImagistri theologiae tam regentes actu quam non regentes, qui haberi primas Angliae dictos octo articulos II, in quibus principaliter est ille de unitate formae in potuerunt, congregati Parisius ad examinandum quosdam articulos de mandato domini homine,lli. m. addo man. corr. sed cum ceteris del.llin sua sententia pronuntiavit esse Honorii papae. Intererat articulus praedictus de unitate formae substantialis in homine. haereses damnatas in se vel in suis similibus. Quod re vera bene credo, licet pertracta tio Omnes unanimiter, duobus exceptis et quodam alio dubie respondente, dixerunt idem: nondum fuerit declarata Parisius ut pro erroribus publice Parisius teneri debeant. Cui dicta quod II(si aliquis dicat addo sed dei.) et sup. lin. man. cO/'/'.IIlicet (dixerit sed in) dixerint (opinio addo sed exp.) sanctorum et addo sed dei. et ultimum et etiam exp. et dicta enim (CO'T. man. CO''I'.) falsum esse dictum quod in homine non est forma substantia lis nisi copiosa i. m. man. co/'/'. sed enim dei. A 36 concordanter explicant] concordant, quae anima rationalis, non tamen dixerunt illud esse erroneum. Sed quia II, duo(?) quidem( ?), explicant, sed in concordanter explicant corr. A 39 dicunt) diten( ?) sed dicunt i. m. O addo i. m. sed cum ceteris dei. IIillud non dixerunt esse falsum nisi quia visum fuit eis quod 39 ipsum] ipsam S 40 animae] et addo CH redundaret in [r. 17pb:] doctrinam fidei quoad quosdam articulos fidei circa corpus Christi naturale et circa sacramentum eucharistiae,ll neque contra eam videbatur doctrina forma- rum, addo i. m. sed cum ceteris dei. man. corr. quod ego testificor qui interfui, procul dubio 26-27 Cr. infra, p.136,17-31. 27-28 Cf. IOANNES PECHAM, Condemnatio quarundam in eo quod illud probabant esse falsum ex tali causa, in hoclI, ut intellexi(?) enim( ?), addo proposilionum, 1286, prop. I (ed. F. PELsTER, p. 85; ed. H. LlJARD, p. 324; ed. P. GLO- RIEUX, p. 279). 36-38 Symbolum « Quicumque li (quod vocatur «A thanasium li) (ed. 46-49 FULGENTI US Rusp., Deflde ad Petmm, C. IO (CC lat. 91A, p. 718,204-229; PL40, 756 H. DENZINGER, p. 18 (n. 40). (n. IO)). 51-56 Op. cit., C. II (CC lat. 91A, p. 718,221-227; PL40, 752-753 (n. II)). 128 QUODLIBET X QUAESTIO 5 129 iacuit, de sepulcro surrexit». Ecce quod ad carnem quae iacuit in De verbis Domini secundum Ioannem, homilia 56a: «Agnos- sepulcro, anima revertente, Deus secundum eam resurrexit. Item A d camus geminam Christi substantiam, scilicet divinam qua aequalis I est S 106" O r o s ium: «Et passus et mortuus et resurrexit et ascendit in caelum Patri, humanam qua maior est Pater. Utrumque autem simul non duo, sed sedetque ad dexteram Patris et veniet ad iudicandum in eadem forma carnis unus Christus, ne sit quaternitas, non trinitas Deus. Sicut enim unus est C 84'· atque I substantiae». In qua etiam in sepulcro iacuit, dicente AUGUSTINO, 60 65 homo anima rationalis et caro, sic Christum in his omnibus, Christum in singulis confitemur. Quis est ergo per quem factus est mundus? Christus ACHOSTU Iesus, sed in forma Dei. Quis est sub Pontio Pilato cruc[fixus? I Christus H 107" Iesus, sed informa servi. Item de singulis quibus homo constat. Quis non est sup. lin. sed cum ceteris dei. man. corr.,lliudicabant ipsum erroneum et esse damnan- derelictus in inferno? Christus Iesus, sed in anima sola. Quis resurrecturus dum,lllicet implicite, addo i. m. sed cum ceteris dei. man. corr.II, ut quicumque ipsum 70 iacuit triduo in sepulcro? Caro». Et intelligit: sola caro, quia dixit non pertinaciter conaretur defendere, publice censeretur esse haereticus, secundum quod patet ex differentia praedicta inter falsum et erroneumllet haereticum addo sed cum ceteris solum verum esse de omnibus, sed de singulis. Et quod sic intelligat, satis dei. IIEt quod amplius est, si priusquam ab homine damnetur talis articulus vel consimili s, expressit modicum superius, asserens quod non solum homo Christus ex sollicita et longa investigatione per disputationes magistrorum sic clarescat quod dicitur Filius Dei, sed etiam sola caro quae in sepulcro iacuit, sic redundet in doctrinam fidei et contrarietur articulis eius, ut lux veritatis ex hoc contrarian- tes oculos reverberet, quod et nunc temporibus nostris factum esse existimo, timendum inquiens: «Neque enim homo Christus non dicitur Filius Dei, quod etiam mihi videtur, quod tamen non assero, ne de cetero dictum illud pertinaciter defendentes 75 sola caro eius in sepulcro meruit appellari». Et paulo post: I «Ac per hoc, Zucc. I haeretici sint occulti hominibus et Deo manifesti. (Et quod amplius est, ... manifesti dei. et cum credimus in Dei Filium qui sepultus, profecto Dei Filium fecimus et va- eat addo man. corr.) An etiam ab homine qui potestatem habuit, ar,ticulus ille damnatus fuerit, rationabiliter carnem quae sola sepulta est». dubito. addo sed dei. et Va- eat apposuit man. COIT. nunc a Magistri (primo verbo partis hic Sed ponentes unicam formam in homine modicum reputant tales deletae) usque ad hoc verbum dubito.lllam II(enim sed exp. et) etiam sup. lin. man. coI"I·.111 O auctoritates quantumcumque expressas, secundum quod dicit I septimus A 171' annis, cum quidam notati fuerunt Parisius quasi posuissent quod in homine non esset forma substantialis nisi anima rationalis, et ego eodem tempore in dubio reliquissem in 80 articulus damnatus in Anglia , qui talis est: «Qui vult ista dicere», etc. prima disputatione mea de Quolibet quaestione < m> an plures formae ponendae essent in homine vel unica tantum, vocatus a domino Simone, tunc legato, et requisitus in praesentia domini Stephani, tunc episco pi parisiensis, et domini Ranoldi, nunc episcopi parisiensis, et ACHOSTU magistri Ioannis Aurelianensis, tunc cancellarii parisiensis et nunc fratris ordinis praedica- torum, quid ego sentirem, an quod in homine essent plures formae substantiales an quod unica tantum, et IIcum addo sup. lin. man. corr.11respondissem quod potius sentirem quod 61-62 Agnoscamus] agnoscimus CHS 62 geminam Christi] inv. CS 62 scilicet plures, ipse dominus Simon post modicam consulta tionem cum praedictis personis, me divinam] inv. CHOST 62 est] ut S 63 maior] minor COS maior sed in minor tracto in partem, mihi dixit: «Volumus et praecipimus tibi, quod publice determines in COIT. ? T 63 Pater] Patre CHO 64 Sicut] Sic S 65 et] est U 65 caro, sic scholis tuis, quod in homine sint formae substantialesll plures addo i. m.II, non sola anima Christum] In textu Augustini habelur: ... caro, sic unus est Christus Deus et homo, ac per rationalis, ne scholares de cetero super hoc maneant in dubio. «Et quia, secundum quod hoc Christus est Deus, anima rationalis et caro. Christum ... Verba «unus ... caro» . .IUlI/ne mihi visum fuit, suspicabatur ne satis efficaciter mandatum suum in hoc exsequerer, ab auctore suppressa aut erronee per homoioteleuton a scriba omisso? In omnibus codicibus comminando addidit: «Sis sollicitus ut clare et aperte determines plures formas substantia- desUlI/, sed pro hoc passu deest A, cuius tamen seriba (auI seriba redactionis all/erioris) les esse in homine, quia in causa fidei nemini parcerem».IIEx quo visum est mihi ipsum erronee ea amisisse potuit ei corrector hoc non advertisse. CHOSTU 66 Quis] Qui HS sensisse quod in determinando an plures formae substantiales vel tantum unica sint in Quid O 66 quem] quod S 70 intelligit] intellige CH 73 Filius Dei] inv. T homine, agitur causa fidei. Visum est etiam mihi quod dicere tantum unicam formam esse 73-75 quae ... caro] om. (ham.) T 74 enim] carissime CHOST 74 non] vel: non in homine de consilio dictorum virorum damnaverat, licet non publice. Quid autem in hoc solum addo i. m. C 74 Filius Dei] im'. T 76 fecimus] ser. sed vel credi sup. lin. C veritatis sit, melius, ut credo, sciunt dominus episcopus parisiensis Renaldus et frater 77 sola] sed il1 sola corr. U 80 damnatus in Anglia] i. m. sed plumbagil1e? A in Anglia Ioannes Aurelianensis, qui adhuc vivunt et de praedictis fidele testimonium perhibere damnatus CHS 80 ista] ita CHOSTU 80 etc.], ut supra. Similiter sequitur ex illa poterunt. addosed specialiter dei. IIaddosed totum dei., et textus in quo ... dicit, qui habetur in opinione 8', quae dicit quod in homine est tantum unica forma substantialis, sed indirecte omnibus aliis codicibus, deeSI in A, ubi tamen habetur hic linea horizontalis sub duobus sequitur, quia secundum quod (ille contra quem, prout dicitur, articuli dicti erant damnati, punctis, super verbum qui (p. 129, 80) Hoc signum probabiliter designat locum insertionis schedulae adieclae conlinentia sequentia ab In qua (p. 128,60) usque ad Anglia (p. 129,80), 61-70 AUGUST., 111Ioannis Evangelium, tract. 78, c.3 (CC 36, p.524-525, I. 4-16; PL 35, quae in hoc codice desunt exceptis duobus verbis septimus articulus (p. 128, 79-80) (er. etiam ]836). 74-75 Ibid., tracl. 78, C. 2 (CC 36,524,1. 5; PL 35, ]836). 75-77 Ibid., tract. 78, supra, p. LXXtV). A 60 etiam] om. O c.2 (CC 36, 524, 1.10; PL35, 1836). 80 IOANNESPECHAM, Condemnatio quarundam propositionum, 1286, prop. 7 (ed. F. PELSTER,p. 87). 83-85 Cr. AEGIDIUSROMANUS,De 58-60 ID., PS.-AUGUST., Dialogus quaestionum LXV, q.5 (PL40, 736). gradu formarum, Ia pars, C. I (ed. Venetiis, 1500, r. 95rb). 130 QUODLIBET X QUAESTIO S 131 091'· Qui ponunt unam for-Imam, multum innituntur I philosophiae, unde ad enim sunt simpliciter et universaliter verae. Puta dictum illud ex philo- P 209" confirmandum in corpore Christi novam formam fuisse inductum in sophia supra tactum: «Habens actum et esse ab una forma substantiali, morte dicit in eadem quaestione: «Corpus Christi non tantum dico non recipit ab alia esse nisi accidentale», ex quo concludunt quod non est alteratum, immo formaliter et substantialiter est mutatum, et hoc probat nisi una forma substantialis in eodem, cum omnis forma substantialis det tam logica quam physica». Qui vero innituntur philosophiae, fidem non 85 IO suum esse, et habito uno substantiali esse sive actu essendi in materia non Bad. 413'N ad hi-Ibent nisi rationi acceptae a sensibilibus et reducendae in sensibilia, est possibile recipi aliud, non est universaliter verum, quia secundum et non auctoritati aut dicto cuiusquam nisi quia exhibet rationem. Quod supra dicta I non est verum nisi de forma substantiali quae dat esse T 133 quam perniciosum sit dicere generaliter in omnibus eis quae pertinent ad completum in aliquo gradu praedicamenti substantiae, quale esse dat scientiam fidei, patet cuicumque fideli, eo quod fides est de non visis et de omnis forma substantialis in rebus corporali bus aliis ab homine, et ideo eis quae naturali ingenio absque supernaturali illustratione sciri non 90 15 in solis illis habet veritatem dictum illud, et habendo respectum ad illa possunt, ut in Q u a e s t i o n i b u s n o s t r i s o r d i n a r i i s satis tractavi- solum I loquitur PHlLOSOPHUS dictum illud proponendo. De forma autem H 107 mus. autem substantiali quae non dat esse nisi incompletum, quale dat forma Bad. 423,0 I Specialiter autem insanum est dicere quod in quaestione de unitate corporalis in I solo homine educta de potentia materiae, non est verum. Zucc. formae in homine non est credendum nisi rationi, et praecipue acceptae Ipsa enim, quia non dat nisi esse inchoativum et dispositivum in quolibet ex philosophi a Aristotelis et Peripateticorum. Postquam enim ipsi non 95 20 gradu praedicamenti substantiae, ut dictum est supra, requirit secum posuerunt omnino animam rationalem esse formam et actum in homine, formam quae est anima rationalis, quae dat esse completivum. sed formam aliquam materialem habentem vires animae vegetativae et I Unde quod aliqui dicunt, quod ratio iam dicta quare non est ponere Bad.' A 172" sensitivae, ut in praecedente Q u o I i b e t plane I declaravimus, quomodo pluralitatem formarum in aliis ab homine, etiam habet locum in homine, ex dictis eorum possunt accipere veras rationes ad probandum quod in non est verum, sed vanum et frivolum I est dicta philosophica de rebus Zucc. homine forma substantialis et actus materiae est sola anima rationalis, et 00 25 pure naturalibus applicare universaliter ad hominem: sunt enim aliqui nulla forma materialis, cuius contrarium illi posuerunt? Re vera nequa- qui dicunt quod non oportet semper formam dare actum essendi, ut in quam. Christo actum essendi non dat anima rationalis sed suppositum funda- Unde quaecumque rationes ex philosophia inducuntur contra plurali- tum in divina natura; aliter enim in Christo essent duo esse et Christus tatem forma rum in homine, etsi ratione materiae habent veritatem in esset duo existentes. Sed de hoc erit sermo inferius. S 106'· aliis ab homine, I in homine tamen nullo modo habent veritatem: non 5 ACHOSTU dicit in tractatu praedicto, sed dei. eI} dicitur in praedicta quaestione, (i. m. man. corr.} sed lolum dei., eI va- cat apposuit, obliviscendo delere addilionem dicitur ... quaestione, A ut supra addo CHOSTU 00 Qui] enim addo HOSTU addo sed dei. ( ?} C 83 eadem quaestione] eodem tractatu sed in eadem quaestione corr. man. corr. A 85 Qui vero ... ] ACHOSTU Nota i. m. A 85 non] i. m. O 86 rationi] ratione sed in rationi COIT. O 86 acceptae] accepta CHOST 87 aut] et sed exp. eI aut i. m. O 87 cuiusquam] cuiusdam HOST 6 universaliter] naturaliter sed exp. eI universaliter i. m. S 9 det] sed sed exp. eI det cuiusdam sed in cuiusquam corr. C 87 rationem.] Sequitur ergo necessario quod «Qui i. m. T IO suum esse] inv. CH esse om. C IO sive] sine C IO in] sup. !in. S vult ista dicere" de unitate formae in homine, et quae ad hoc sequuntur, < Primo modo est aliquid adorandum propter se et per se, et sic solus 45 Deus Trinitas est adorandus adoratione quae vocatur latria, et similiter Hic oportet primo videre quid sit adorare, et ad hoc oportet scire quod 15 in ipso ea quae ipsius sunt, secundum quod dicit praefatio de Trinitate: ista quinque, revereri, honorare, laudare, glorificare, adorare, se habent «In essentia unitas, in personis proprietas et in maiestate adoretur Bad.413rQ per ordinem, et posterius semper aliquid addit super prius. I Revereri aequalitas», et Christus homo ratione personae divinae. Et est idem a 91" enim est animo magna reputa re bona quae quis videt aut aestimat esse in latria graece quod servitus latine, unde per compositionem dicitur alio, parvipendendo comparatione illorum bona quae considerat in se 50 idolatria idolorum servitus. Et licet generaliter omnis adoratio servitus ipso. Honorare vero, reverentiam existentem interius in animo opere 20 quaedam sit, ut dictum est, quia tamen servitus et obsequium summe exteriore indicare; hinc est quod honor dicitur esse exhibitio reverentiae debentur Deo, ideo divina servitus latria dicitur, et commune nomen sibi in testimonium virtutis, scilicet eius quem reveretur. Laudare vero est appropriatum per antonomasiam, quemadmodum propter aliquam ex- honoratum pro bonis quae in se habet, aliis commendare. I Glorificare cellentiam, cum dicitur 'Apostolus' simpliciter, intelligitur Paulus, et cum Bad. 413rS S 107" autem est I laudes honorati large lateque praeconizare, propter quod ACHaSTU ACHaSTU 25 Adorare] subi. U 27 atque] et aST 29 cultus dicitur] inv. CHaST 30 intensio- nem] intentionem U 31 suam illi] suam om. U inv. CHS 33 exhibetur] adhibetur S 2-3 Utrum corpus ... adorandum] (cf. supra, p. 55,8) Utrum corpus Christi mortuum aut 40 finis principalis] finem principalem sed in finis principalis corr. man. corr. A alterius sancti mortui sit adorandum H Utrum corpus alicuius mortui sit adorandum U 42-43 cuius ... lini] om. (hom.) H 43 ut] aut S 46 ipsius sunt] inv. H 5 id] illud CHaSTU istud S 6 vivo] uno H 9 propter hoc] proprie CH Il quae] 47 et] om. a 47 in] ita sed exp. et in i. m. a 49 graece] gratiae sed exp. et graece qua sed in quae corr. a 12-13 corpora ipsorum] inv. H 13 i'ps~rum] ~orum H i. m. a 52 divina] Dei(?) sed in divina COIT. A 521atria dicitur] inv. CHaST 16 revereri ... adorare] subi. U 16 glorificare] et addo S 17 ahqUld addIt] l/lV. C 54 et] om. C 17 addit] om. HST i. m. a 17 Revereri] subi. U 18 aestimat] aestimet H 20 Honorare] subi. U Honore H 21 exteriore] exteriori CHaST 22 esse] om. a 22 vero] om. a 23 Glorificare] subi. U 24 praeconizare] (cf. J. F. NIERMEYER, 32-34 AUGUST., Enchiridion defide, spe et caritate, c. 3 (CC lat. 46 (p. 49,21-22); PL 40,232. Mediae latinitatis lexicon minus, p. 821.). 134 QUODLIBETX QUAESTIO6 135 Zucc. 150" dicitur 'Poeta' simpliciter, I intelligitur Virgilius. Unde et alio nomine 55 participationis capaces sunt», de plenitudine eius non plenitudinem sed dicitur pietas propter eminentem effectum devotionis qui debet haberi in 85 gratiae portionem accipiunt. Propter istam secundam coniunctionem U 209" exhibendo Deo servitium I sibi debitum. Tertio etiam nomine dicitur adorandae sunt aliquae purae creaturae adoratione quae dicitur dulia. T 134" theosebia, id est divinus cultus, quia in ipsa singulariter I colitur Deus. Et Propter primam autem coniunctionem adoranda est sola humanitas quarto nomine dicitur eusebia, id est bonus cultus, per antonomasiam, i Christi in quantum est unita divinitati, et quaecumque pertinent ad I j quia optimum est adorando colere Deum. Et quinto nomine dicitur 60 ipsam, ut anima et corpus quoad materiam et formam materialem; et religio, quando ad huiusmodi adorationem homo specialiter se obligat, 90 hoc tam pro statu mortis in quo erant corpus et anima separati, quam dicente TULLIO in Rhetorica: «Religio cuidam superiori naturae pro statu vitae in quo coniuncti, quia in utroque statu deitas semper cultum caerimoniamque affert». aequaliter fuit unita ambobus, et O1unia quaecumque sunt in ipso et circa Secundo modo est aliquid adorandum per se et propter aliud. Et sic ipsum, considerantur esse vel fuisse, ut mors, passio, ascensio, figura et quaedam creaturae sunt adorandae propter divinam naturam sibi co- 65 qualitates, ceteraque huiusmodi. Sed hoc modo humana natura Christi niunctam. Et hoc dupliciter, secundum quod dupliciter natura divina 95 dupliciter est adoranda, et quaecumque in ea sunt. I Uno modo ratione Zucc. potest esse coniuncta naturae humanae: vel per ineffabilem unionem personae, et hoc adoratione quae vocatur latria, de qua dicit AUGUSTI- totam plenitudinem eius habendo vel per doni communionem de plenitu- NUS, D e ver b i s D o m i n i, sermone 59°: «Quid quod carnem eius quam dine eius participatio nem adipiscendo. creaturam esse non negas, simul cum divinitate adoras atque non minus S 107'" Primo modo divina natura con-Ii unCta est humanitati Christi quae, ut 70 quam divinitati deservis? Ego dominicam carnem, immo perfectam in dicit HUGO in tractatu De scientia animae Christi, «Non sorte 00 Christo humanitatem, propterea adoro quod a divinitate suscepta atque participationis ex illa viguit, sed privilegio unitatis totam possedit». In qua, unita est divini/at i», scilicet in unitate personae. Alio modo ratione 09]" ut ait ApOSTOLUS, «habitat omnis I plenitudo divinitatis corporaliter», ut naturae divinitati unitae, et hoc adoratione quae vocatur hyperdulia, hoc C 85'" Christus in se habere intelli-Igatur per gratiam totum quod Deus est per est adoratione quae superior est adoratione quae est simplex dulia, licet naturam. Et idem illic gratia, quod hic natura. Et longe aliud est idem 75 inferiore quam sit latria. habere et idem esse, quia habere pertinet ad gratiam, esse pertinet ad 5 I Si vero consideretur humanitas Christi secundum se ut coniuncta Bad. 4 naturam, quia plenitudo in Verbo ei unita est ex tempore per gratiam, divinitati per donum gratiae creatae, si tamen tale quid ponatur esse in quae in Deo ex aeternitate fuit per naturam. ipso, quantumcumque I excedat dona gratiae aliorum sanctorum, quoad U 209 Secundo modo est divina natura coniuncta naturae humanae cuius- hoc non plenitudine divinitatem sibi haberet coniunctam sed excelIentis- cumque sancti, quae, ut ait HUGO ubi iam supra, «sine diminutione sui ab 80 sima participatio ne, et esset adoranda adoratione duliae simplicis, non omnibus participatur, et cum idem sit in omnibus, non tamen ab omnibus IO latriae aut hyperduliae, dicente AUGUSTINO ibidem: «Si hominem I S 107' eodem modo participatur, sed omnes qui secundum conditionem suam aut H 108" donum gratiae largitoris minus ac magis I huius eiusdem communionis ac ACHOSTU ACHOSTU 55 in] om. CHOSTU 57 exhibendoJ reser. i. m. O 57 exhibendo Deo] inI'. 86 adoratione] iter. S 86 dulia] conf. sed reser. i. m. O 88 et] sed H 89 materiam CHOST 57 nomine] modo CHOSTU 6] adorationem] orationem S 64 per se et] et] i. m. man. COIT. S 89 materialem] naturalem vel naturaliter sed in materialem corr.? A i. m. man. corr. A 66 et hoc dupliciter] i. m. man. corr. A 70 quae] qua H 71 Non] 91 coniuncti] ser. sed in coniuncta CO'T. C 92 aequaliter] aequalis C 92 sunt] om. Nisi A 73 ut] i. m. man. COIT. S 79 natura] om. CHST i. m. O 79 coniuncta] CHOSTU 96 Sed] et sed exp. et Sed sup.lin. man. COIT. A 96-2 modo ... hoc] i. m. sed coniunctio CH 79 naturae humanae] inI'. CHST 80 quae] quia HT 83 commu- de qua (lin. 96) -personae (lin. I) i. m. sup. suae propriae additionis marginalis addo man. nionis] orationis H orationis sed in communionis corr. et communionis iter. i. m. C COIT. A 98 esse] i. m. O I unita est] unitata ? O I scilicet] om. S 1 in unitate personae] personae in unitate O 2 lioc2] scilicet S 6 creatae] om. CH 6-7 si ... ipso] i. m. man. COIT. A 7 ipso] Christo sed in ipso cort. T 8 non] nisi sed in non 62-63 De invent., II, c. 53 (ed. H. M. HUBBELL, p. 328 (n. 161); etiam citatur in THOMAE DE corr. A 9 et] sup. lin. man. CO'T. A 9-(p. 136,)16 non ... etc.] i. m. man. corr. A AQUINO Summa Theo/., lIa liae, q. 186, arI. I (ed. Leon., X, 486). 71-72 HuGO DE S. VICTORE, De sapientia animae Christi (PL 176, 8518). 73 Co/., II, 9. 80-(p. 135),84 HuGO DE S. VICTORE, De sapientia animae Christi (PL 176, 850D-851A). 97-1 AUGUST., Sermones, Appendix, Sermo 246, c. 5 (PL 39,2200). 10-(p. 136,)1] Jbid. 136 QUODLIBET X QUAESTIO 6 137 separaveris a Deo, illi ego numquam servio», scilicet latria aut hyperdu- 35 ordinatio habet fieri sex modis, scilicet significatione, imi-Itatione, conti- C 85" lia. Et ponit exemplum subdens; « Velut si quis mitram aut purpuram aut nentia, contrectatione, descensione, connaturalitate, propter ordinatio- diadema regale iacens inveniat, numquid eam conabitur adorare 1» Quasi nem ad per se adorandum. dicat: non, scilicet adoratione illa qua rex adorat ur . Unde subdit: «Cum Primo modo sunt adoranda elementa sensibilia in sacramentis, Iquia Zucc. ea vero rex fuerit indutus, periculum mortis incurrit < si> simul cum rege 15 sunt signa indicativa sive significativa gratiae per quam sancti coniun- adorare quis contempserit. Ita et in Christo domino» etc. 40 guntur Deo, et per hoc sunt per accidens adoranda simplici dulia; et Bad. 413vX I Adoratione autem simplicis duliae non propter aliud, sed per se sancti verba evangeliorum et sacrae scripturae legis divinae, quia sunt signa vivi adorandi sunt et omnia quae in eis sunt ut sunt in eis, scilicet anima eorum quae circa Christum et Deum sunt adoranda per se, et in quantum et corpus, materia et forma materialis, et omnia eorum accidentia quae reducuntur ad ea quae sunt adoranda circa Christum dulia vel hyperdu- considerantur circa ipsos, et etiam animae eorum separatae, quia cum eis 20 lia, similiter eis modis sunt adoranda; in quantum vero reducuntur ad manet unio divinitatis per donum gratiae, sicut fuit cum vivis ex corpore 45 adoranda circa Deum, latria eodem modo sunt adoranda: semper enim et anima constitutis. Per donum enim gratiae corpus non unitur Deo nisi adorandum per accidens eadem adoratione < adoratur> cum adorando A 172" per animam in qua est I ipsum donum. Unde si corpus sancti alicuius ad per se, ad quod reducitur sive immediate sive mediate. Bad.414'x separationem Ianimae I maneret secundum formam corporalem idem in Propter ordinem ad per se adorandum secundo modo sunt adorandae T 134,h mortuo quod fuit in vivo per miraculum, sicut mansit in Christo, vel per 25 imagines illorum, quia sunt adorandae sive per se sive per accidens, non H 108,h naturam in omnibus hominibus secundum aliquos, I non esset adoran- 50 secundum quod sunt res quaedam secundum se, quemadmodum adora- 092" dum nisi ex habilitatione et ordine quem habet ad suam animam. I bant imagines idolatrae, aestimantes quod divinae virtutes essent eis in Materia vero corporis alicuius sancti alii a Christo, quae nunc manet sed sua formatione artificiali inditae virtute stellarum, ut dicit HERMES sub alia forma, ut patet ex dictis in praecedente quaestione, uno modo est TRIMEGlSTUS libro Isuo de idolo, sed secundum quod sunt I imagines et S 107' in U210 adoranda per se, alio vero modo non, sed solum per accidens, ut iam 30 ad aliud. Et hoc sive fuerit imago naturalis sive artificialis, sive realis sive dicetur. 55 figuralis, dicente DAMAscENo,libro IVo, cap.o 7°; «Cuius gratia nos ad Bad.414'Y I Per accidens autem aliquid est adorandum eadem adoratione qua invicem adoramus, nisi quod secundum imaginem Deifacti sumus? Imagi- adoratur suum adorandum per se, ad quod reducitur propter ordinem nis honor ad prototypum, id est exemplar, pervenit, cuius gratia mosaicus aliquem quem habet ad id quod est adorandum per se. Ista autem populus tabernaculum adoravit, typum sive imaginem ferens caelestium». Sed tales imagines adorandae sunt dulia vel hyperdulia, sicut et sua ACHOSTU r 60 imaginata, nullum autem eorum latria, quia Dei nulla potest fieri imago, dicente DAMASCENOb i d e m: «Invisibilis, incorporei et incircumscriptibi- i 12 mitram] vestem CHOST 13 numquid] non quid O 14 subdit] superaddit S 15 vero] non S om, H 15 rex] res T 15 incurrit] si addo suI'. lin. C 15-16 cum rege ACHOSTU adorare] adorare cum rege CHOST 16 quis] i. m. T 17 non] SUI'. lin. man. COIT. A 17 per] propter CHOST 18 scilicet anima] inv. S 20 cum] ser. sed dei. T 20 cum] SCI'.sed exI'. eI in SUI'. lin. T 20 ex] et H et sed exI'. eI ex. i. m. O 23 corpus] i. m. O 35 ordinatio) ser. sed in adoratio mul. O SCI'.sed i. m. vel (vel alias) adoratio C adoratio H 24 maneret] forma addo O 25 in Christo] om. HST i. m. CO 25-26 vel ... aliquos] i. 37 per] om. H 40 accidensJ se sed exI'. eI accidens i. m. man. corr. A 41 et] similiter m. man. corI'. A 27 habet] habent sed habet i. m. C 28 alicuius ... Christo] eius sed addo ACHOSTU 44 eis] eisdem CHOST 46 adoratione] ratione O ratione{?) sed in dei. eI alicuius ... Christo i. m. man. corr. A 28 alii] alicuius U 29 sub alia] oratione CO/T.{?) eI exI" S adoratur addo CHOSTU 49 illorum] eorum T 49 adoran- substantiali H 29 praecedente] praecedenti COST 30 vero] om. C 30 modo] dae] adoranda sed in adorandae corI'. A adorandi U adoranda CHOST 51 idolatrae] (cf. om. H 30 non] sed inferior est quam sit ille qui debetur Deo. Propter quod dicit Glossa J. F. NIERMEYER, Mediae latinitatis lexicon minus, p.508: «idololatres, idolatres, -tra super illud «adorate scabellum pedum eius». [Ps. 98, 5]: «Caro Christi non est adoranda (mascul.), (gr.): idolatre».) 53 sed] om. T 57 prototypum, id est] (prothotypi\a) U latria, quae soli Deo debetul». [PETRUSLOMBARDUS, omm. in Psalmos, Ps. 98, 5 (PL 191, C 60 Dei] Deo ACHOSTU 61 dicente ... ibidem] i. m. O 895B)] addo sed dei. A 32 adorandum] adoratione adorandum est aliquid addo sed dei. A om. H scilicet addo S 50-52 Cf. HERMES TRISMEGlSTUS,Asclepius, c.37 (ed. A. D. NOCK, II, p.347, I. 10-15; W. Scon, I, p.358, I. 18-26). 55-58 IOANN. DAMASC., De fide ol'th. (ed. E. M. Buy· 12-13Ibid. 14-16 Ibid. 28-29 Cr. supra, p.l11,58-114,35. 30-31 cr. infra, TAERT,c. 89, n.l: p. 331,7-13; cr. PG47, IV, c. 17 (360C». 61-(p. 138,)62 Op. cito (ed. p. 139,92-99. E. M. BUYTAERT,C. 89, n. 3, p. 332,28-29; cr. PG47, IV, C. 16 (561B». 138 QUODLIBET X QUAESTIO 6 139 lis et infigurabilis Dei quis potest facere imaginem?» Hinc in veteri 'IO latria in quantum est mater non solum hominis, sed Dei, licet secundum testamento non erat imaginum usus, neque etiam in lege naturae, dicente assumptam humanitatem et valde per accidens. I Propter quintum ordinem ad per se adorandum adoramus adoratione Bad. 4 STATIO,Thebaidos libro XIIO; T 134' «Nulla autem effigies, nulli commissa metalla. 65 duliae corpora sanctorum mortua aliorum a Christo, in quibus supra Forma Dei mentes habitare et pectora gaudet». diximus novam formam induc-ltam fuisse ad separationem animae. Et C 85" Quia vero Deus secundum veritatem factus est homo, scripta ad 95 iste modus pertinet ad propositam quaestionem. Dictum est enim supra; memoriam et nostram doctrinam adoramus, non materiam, sed imagina- quamvis corpus sancti vivum et mortuum non sit idem secundum tum, quemadmodum neque evangelii vel crucis materiam adoramus, sed formam et suppositum, corpus tamen mortuum dicitur esse cuius erat figuratum. 70 vivum, quia tale corpus mortuum I non potest fieri per generationem nisi S 108' Bad.414'Z I Propter I ordinem ad per se adorandum tertio modo adorari potuit latria descendendo de tali corpore vivo per eius corruptionem. H 108" columba in qua apparuit Spiritus Sanctus. Sic Abraham, G e n e s i s 00 I Ad cuius intellectum sciendum est quod, sicut in ordine I generationis Bad. ' U 210 XVIIIo, imagines trium virorum adoravit latria in figuram trinitatis non semper quodlibet habet generari ex quolibet, qualis est generatio divinarum personarum quae apparent in illis. Quod si in illis tres angelos elementorum ex elementis et mixtis, nec quodlibet est in potentia adoravit, tunc adoravit in illis speciebus illa adoratione duliae. Sic etiam 75 propinqua ad quodlibet, sed quandoque determinatum aliquid non habet species sacramenti altaris continentes verum corpus Christi adoramus generari nisi ex determinato, nec est aliud quam illud in potentia adoratione hyperduliae. propinqua et < per> se ad ipsum. Non enim idolum habet immediate fieri Bad.414'A I Propter ordinem ad per se adorandum quarto modo adoramus vestes ex terra, nec terra est in potentia propinqua ad ipsum, sed ad cuprum, et sanctorum et capillos qui non restituentur in resurrectione, et cetera cuprum ad idolum. Similiter non ex quolibet mixto habet genera ri huiusmodi, adoratione duliae, vestes vero Christi, et sepulcrum et loca in 80 sanguis immediate, quia non ex lapide aut melle, sed solum ex congruo Zucc. 150'" quibus sedit aut requievit, et cetera huiusmodi, et crucem eius ve-Iram, nutrimento, neque ex quolibet habet generari chimus immediate, sed adoratione hyperduliae. Sed et cruces quae sunt imagines illius crucis, IO solum ex sanguine, neque sperma ex quolibet, sed solum ex chimo, nec 092'" similiter adoramus adoratione hyperduliae, quia in ordine ad Christi I embryo ex quolibet, sed solum ex spermate, nec homo ex quolibet, I sed Bad. 4 humanitatem, sed crucem veram adoramus secundum istum quartum solum ex embryone hominis. 5A 172V " modum, cruces I vero alias adoramus secundum modum secundum 85 Sic et in ordine corruptionis non semper quodlibet habet corrumpi praedictum mediante cruce vera. Isto etiam quarto modo praecipue naturaliter et per se in quodlibet generandum ex eius materia, qualiter adoranda est hyperdulia beata virgo, in quantum Christum prae ceteris 15 corrumpuntur inter se elementa, sed quandoque non habet corrumpi contrectavit baiulando in utero, pannis involvendo, uberibus Iactando, et determinatum nisi in determinatum, quod vice versa determinate habet cetera huiusmodi. Quae secundum se adoranda est dulia, et etiam forte ACHOSTU ACHOSTU 90 sed] etiam addo CHOSTU 91 assumptam] om. CHOS i. m. T 96 quamvis] enim 65 metalla] man. corI'. in lac. A -a '- sup. lin. O 66 et] sup. lin. man. corr. A addo ACHOSTU 2 et] in O 3 quandoque] ad addo CHOST 4 generari] determi· 67 veritatem] necessitatem sed veritatem i. m. T 67 est] Deus addo sed exp. eI dei. A nari CHOST 5 et per se] sup. lin. man. CO/'I'. sine per, sed infra, p.140, 17, et per se sup. 67 scripta] ser. sed sculpta i. m. C ser. sed dei. eI sculpta i. m. C 68 materiam] lin. man. corI'. A 5-7 Non ... ipsum] i. m. man. corI'. A 6 est] om. HOST om. sed loco manifestum H manifestam sed in materiam corI'. C 68-69 imaginatum] imaginatam CH terra i. m. est materia C 7-8 genera ri ... immediate] immediate sanguis genera ri O 70 figuratum] significatum S 71 adorari potuit] inv. O 74 apparent] apparuit H 8 ex] 0111. CHOST IO-Il neque ... spermate] i. m. mali. corI'. A IO chimo] semine sed 75 illa adoratione] iler. T 75 du1iae] dulae S 78 adorandum] orandum CH dei. et chimo i. m. man. corr. A 12 embryone] semine sed dei. eI embryone sup. lin. man. 84-85 quartum modum) inv. U 85-86 modum secundum praedictum] secundum prae- corI'. A 13 et] om. CH 13 quodlibet] quodcumque CHOSU quodcumque? T dictum modum CHOST 86 cruce vera] inv. H 86-91 Isto ... accidens.] i. m. man. 13 habet] habent U eorr. A 87 est] i. m. O 87 Christum] om. CH 89 et etiam] etc. CHOST 93-94 Cr. i.a. supra, p. 105,97-00; 1] 0,31-111 ,41 et 112, 61-1 J 3,8. 95 Cr. supra, p. 85,12- 65-66 STATIUS,Thebais, XII, 493-494 (p. 266). 27 Gen., XVIII, 2. 86,22, 125,21-126,30 et 136, 17-136,27. QUAESTIO 6 141 140 QUODLIBET X H 108'" generari I ex illo, ut ex eo quod est in potentia propinqua et per se ad illud. propter talem ordinem essentialem descensionis I dicitur corpus mortuum S 108'" Non enim vinum natum est corrumpi per se ordine naturae nisi in esse eius cuius erat vivum, licet non sit idem corpus in forma, ut habitum Bad.414vD acetum, neque acetum vinosum generari nisi ex vino, et I consimiliter est supra. mortuum corpus hominis determinatum secundum formam non est per 20 45 Et sic non propter aliquam identitatem substantialis formae quae nulla se ordine naturae natum generari nisi ex corpore hominis vivi, neque est eadem in utrisque, sicut neque propter identitatem quae manet secundum substantiam eadem in utrisque, I aut propter habitudinem U 210' Zucc.151" naturaliter corpus hominis vivi natum est corrumpi nisi in corpus I hominis mortuum, et hoc corpus vivum non nisi in hoc corpus mortuum. materiae ad formam animae separatam aut animae ad ipsam, est corpus Et ulterius hoc corpus mortuum, si resolvitur naturaliter in cineres sive mortuum adorandum, sed solum propter ordinem naturalis descensionis pulveres, non nisi mediantibus aliis generatis ex ipso determinatis 25 50 ad vivum; et similiter quaecumque intermedia sunt, in quibus per resolvitur in illos, in quibus semper determinatum habet corrumpi in ordinem fit corruptio usque ad ultimam resolutionem in pulveres, et determinatum et generari ex determinato usque ad resolutionem in similiter ipsi pulveres propter eandem rationem sunt adorandi. pulveres, ita etiam quod determinatum corpus habet resolvi in determi- Si enim propter materiae identitatem corpus mortuum vel pulvis eius natos pulveres et non in alios, et determinati pulveres habent relinqui ex esset adorandum, vel propter dimensiones interminatas manentes corpore determinato et non ex alio: puta corpus Petri mortuum sive 30 55 ea < s > dem, aut habitudinem animae ad illam materiam aut e converso, mediate sive immediate non habet resolvi nisi in pulveres Petri, nec eadem ratione vermis generatus ex materia corporis mortui alicuius pulveres Petri habent relinqui nisi ex corpore mortuo Petri. sancti esset adorandus, quia eadem materia et dimensiones et habitu-Ido C 86" Et quae sic se habent per ordinem, eo quod unum eorum semper est in animae ad materiam sunt in materia sub forma vermis et sub forma potentia proxima et determinata ut per se alterum determinatum, et non cadaveris. Qui tamen nullo modo est ladorandus, eo quod non secundum T 134,t aliud, habet genera ri ex illo, neque illud in aliud corrumpi, formae 35 60 rectum ordinem et per se, cursu naturae, descendit vermis de corpore vivi omnium talium vicinae sibi sunt et propinquae, non dico ordine dignita- corrupti, ut ideo possit corpus vermis dici corpus I eius cuius erat vivum, A 173" tis, sed ordine generationis et corruptionis, ut propter hoc inter se sicut dicitur: «cadaver eius aut pulvis est», sed quaecumque fiunt per O 92" multum habent de symbolo, et mo-Idica transmutatione facilis sit putrefactionem, eo quod putredo non per se et I ex se sola est per se in H 109" transitus ab uno in alterum, et propter permanentiam multorum in propinqua potentia ut vermis generetur ex ea, sed solum per aliquod quibus habent symbolum, non apparet sensui quin id quod est in mortuo 40 65 accidens quo calor innaturalis disgregans fit naturalis et facit I constare Zucc. I sive corrupto, fuit in vivo, ut habitum est in quaestione praecedenti. Et disgregata, ut dicitur in IVO M e t e r e o log i c o r u m, idcirco gene- ra < n> tur casualiter et per accidens aliquod superveniens, per quod ACHOSTU ACHOSTU 17 generariJ determinari H determinari sed in generari cor/'. C 17 et per se] sup. lin. man. corI'. A 19 acetum] aceto H aceto sed in acetum CO''I'. C 20 mortuum corpus] inI'. 46-47 sicut ... utrisque] om. (ham.) S 46 neque] nec CHOT 48 formam] formae A CHOSTU 21-23 vivi ... mortuum] om. sed suppl. i. m. omittendo corpus' et om. HOSTU vel(?) sed exp. C 48 animae] animam CHOSTU 49 solum] per corpus' mortuum C 23 non] sup. lin. A 24 Et ... mortuum] om. H 24 si] non addo accidens sed dei. et solum sup. lin. man. co ''I'. A 49 ordinem] om. CH 50 intermediaJ sed exp. et deI. A 25 non] sup. lin. man. corI'. A 25-26 determinatis ... quibus] i. m. interimenda S 50 in] ex S 51-52 et ... pulveres] om. (hom.) H om. sed suppl. i. m. man. corI'. A 29 pulveresJ habet resolvi addo O 29 in] om. CHOST 32 Petri] sup. C 54 adorandum] (adorand') AS adorandi U 55 eadem] I'el eaedem A eaedem lin. man. corr. A 33 semper est] inI'. CHOST 34 ut per se] iter. S 36 vicinae] CHOSTU 55 converso] eaedem addo A 56 mortui] om. S 58 forma vermis] inI'. O vique(?) sed deI. et vicinae i. m. O 36 sibi sunt] inI'. C 38 multum] multam HS 60 cursu] cursum ACHOSTU 61 .ut] et sed exp. et ut(?) i. m. U 61 ideo] sup. lin. 38 habent] om. H i. m. C 38 et] om. S 38 modica] facta addo U 38 transmutatio- man. CO''I'. A 62 est] eius HT este(?) sed eius add.(?) sup. lin. post est C ne] transmutationem S 39 ab] de CH 39 permanentiamJ apparentiam T 40 id] 62-66 quaecumque ... idcirco] i. m. sup. et i. m. dextra col. b, man. CO''I'. A 64 aliquod] illud CHOSTU 41 fuit in vivo] in vivo fuit O 41 ut] et HOST et sed ut i. m. C om. S 65 innaturalis] naturalis HOST in- i. m. C 65 fit] sicut CHOST 41 praecedenti] praecedente? T 63-65 Cr. ARISTOT., Meteorol., IV, C. 12 (Iun!., r. 486G-F; in THOMAE DE AQUI NO Comm., 37-41 Cr. supra, p. 112,67-95. COlli., p.CXLV; 389b 15-22). 142 QUODLIBET X QUAESTIO 6 143 corpus vivum exit ordinem essentialem descendendi per mortem et quibus pulveribus manifestum I est non oportere secundum apparentiam Bad.4 resolutionem in pulveres. 95 sensus ponere aliquam formam quae prius erat in eius corpore vivo, ut Unde et quia ex pulvere non est natum per naturam aliquid determina- 70 adorentur, quare neque in corpore Petri mortuo non resoluto in pulveres. tum generari, sed indifferenter resolvitur in unum elementum et in aliud, Propter sextum ordinem ad per se adorandum adoranda est materia Bad.4 ., aut corpus per generationem mixti indeterminati ex eo, ideo postquam ex quae percipi potest fuisse in corpore vivo alicuius sancti, sub quacumque pulvere generatur aliquod mixtum, aut ipse resolutus sit in unum forma inveniatur, etsi compositum in quo est, non sit adorandum, ut elementum aut in plura, iam non amplius propter materiae identitatem ()() dictum est d~ verme. Materia enim sub forma vermis considerari potest aliquo modo illud elementum vel mixtum est adorandum, nec est de 75 dupliciter. Uno modo in ordine ad formam vermis, ad quam habet reliquiis sancti. habitudinem secundum actum, et est actu terminata sub illa. Alio modo Unde solum illa quae per dictam ordinatam descendentiam sunt Petri, in ordine ad formam sancti, sub qua fuit in vivo, ad quam habet cum adorantur et honorantur, adoratur et honoratur Petrus, quia illa habitudinem in habitu ut sub illa sit aliquando. Si primo modo, dico sunt verae reliquiae Petri. Et tanto magis et devotius adorandae, quanto 5 quod non est adoranda, sicut nec ipse vermis, sed isto modo consideran- corpus vivum magis et devotius est adorandum, sicut et crux Christi 80 do materiam Petri sub forma cadaveris Petri, ipsa est adoranda sicut et devotius est adoranda quam crux Petri, et alia adoratione secundum ipsum I cadaver. Si secundo modo, I sic dico quod materia illa, sive fuerit H 109" speciem, quemadmodum Christus vivus devotius est adorandus quam sub forma cadaveris, sive vermis sive quacumque alia, adoranda est Zucc.] Petrus vivus, et alia adoratione secundum speciem. Tanto etiam devotius propter ordinem connaturaJitatis ad se ipsum, ut est sub forma in vivo, in tales reliquiae sunt adorandae, quanto in symbolicis dispositionibus IO eo scilicet quod una est et eadem naturaliter, et etiam propter ordinem magis conveniunt cum illo a quo descenderunt. Quod autem ex tali 85 quem habet ad animam suam aliquando resumendam. Et quando ordine ad corpora viva quae dimiserunt, et quae illi quorum < sunt>, materia illa non est adoranda ut est sub forma aliqua, puta vermis, tunc dicto modo per resurrectionem resumpturi sunt, adorant ur, et virtutes ipsa mente sola est veneranda sive adoranda, non tamen corporaliter, ut habent conferre adorantibus, satis exprimit DAMASCENUS, dicit libro cum genuflexione, ne videatur I vermis ipse adorari. T 135" S 108" IVo, I cap.o 6°: «Dominator Christus sanctorum suorum praebuit reliquias multiformia beneficia irrogantes, unguentum boni odoris ex se tribuentes». 90 Et infra: «Sed hi non sunt mortui, qui in spe resurrectionis dormierunt». Et 15 quia eodem modo tali adoratione adorandi sunt pulveres Petri et corpus T 210'h mortuum I eius, quod in illos pulveres determinatos I est resolutum, in Per haec patet solutio ad argumentum primum, quod «corpus sancti Bad.41 O 92'h mortuum non est adorandum, quia nihil manet in eo quod fuit in vivo, propter quod debeat I adorari». Dicendum secundum iam dicta quod C 86'h ACHOSTU corpus mortuum non adoratur propter remanens in eo de vivo secundum 70 naturam] naturam 1 T 71 indifferenter] in- sup. lin. S et( 1) differenter U 77 per dictam] praedictam O 78 cum] om. S 78 illa] illae sed in illa corI'. A SCI'.sed in illae ACHOSTU l1Iul. C 80 corpus ... magis] magis corpus vivum H magis corpus vivum eI vivum dei. eI rescr. i. m. C 83-85 Tanto ... descenderunt] i. m. man. corI'. A 84 reliquiae] reliqui A 96 manifestum] iam ter H 94-95 secundum ... sensus] i. m. man. COI'I'. A 99 est] 85 cum ... descenderunt] om. CH 87 adorantur] i. m. T sanctorum ... praebuit] om. T 00 Materia] Vera O 2 habitudinem] in habitu addo (1IOmoioceph. ex lin. 41) praebuit sanctorum suorum CHOSTU 90 se] mandis( 1) addo sed dei. (in ed. E. M. Buy- sed dei. A 4 ut] et sed exp. eI ut i. m. O 5 nec] am. T 5 ipse] iste O 5 ipse laerl habelur hic.' manans) A 90 tribuentes] trbuetione(?) sed in tribuentes COI'I'. T vermis] inI'. CHOST 7 materia] forma S 7 sive] sub forma addo T 8 sive] sub T 91 et infra] etc. O 92 quia ... modo] sup. lin. man. COI'I'. A 92 adoratione] aeque addo 9 se] i. m. O IO-II et etiam ... resumendam] i. m. man. corI'. A II quem] quam HS sed exp. eI dei. A 13 veneranda] reverenda C 13 sive] sine S ]4 videatur] vermis ipse adorari ut genuOexione ne videatur addo T ]4 adorari] adorare sed in adorari COI'I'. S 89-90 IOANNES DAMASC.,De (ide ol'lh. (TransI. Burgundii, ed. E. M. BUYTAERT, . 88, n.4 C 18 Dicendum] quod addo CHOST (p. 327,4]-43); PG47, IV, i5 (559A)). 9] Op. eil. (TransI. Burgundii, cd. E.M. BUYTAERT, . 88, n. 5 (p. 328,49-5]); PG 47, IV, ]5 (5598)). C 16-]8 Cr. supra, p. 132,4-9. 144 QUODLIBET X QUAESTIO 7 145 formam, sed quia per naturalem et per se corruptionem vivi naturali 20 eius organica. Magis tamen et maiore devotione esset adorandum tale ordine descendit de eo ut reliquium eius. Unde, licet in mortuo corpore reliquium si maneret idem in aliqua forma I substantiali, quemadmodum 093" maneat figura corporis vivi modicum secundum terminationem variata, 50 mansit Christi corpus mortuum idem cum vivo, quam quando non non propter hoc secundum veritatem, licet secundum sensus apparen- manet idem in substantiali forma, secundum quod haec patent ex iam tiam, potius est reliquium corporis vivi, et ideo potius adorandum quam supra declaratis. Quod si forte aliquis I vellet damnare opinionem H 109" pulveres in quos ordine naturali corpus illud est resolutum, licet maiore 25 dicentem quod non est eadem forma substantialis secundum numerum devotione propter maius symbolum, ut dictum est. Unde, ut intellexi, manens in mortuo quae prius fuit in vivo, eo quod aliter non esset nuper in Anglia quibusdam religiosis dicentibus in scholis quod corpus 55 adorandum, non esset consulta damnatio et retractanda potius quam sancti mortuum et vivum non est idem nisi secundum quid, quia non tenenda. secundu~ aliquam formam substantialem, sed secundum materiam Argumenta duo alia concedenda sunt, ut patet ex dictis. S 108V" tantum et quaedam accidentia symbola, multum deliquerunt I provocan- 30 tes populum ad insiliendum in eos, quasi dicerent quod caput sancti Zucc. 151vb Thomae aut alicuius alterius sancti mortuum non esset vere caput illius I QUAESTIO 7 neque simpliciter, sed tantum secundum quid, et quod idcirco non esset adorandum ut caput illius. Immo quamquam caput illud mortuum non UTRUMPONENS SSENTIAM E CREATURAE IDEMRECUM ESSE sit idem quod prius vivum nisi secundum materiam, propter quam 35 suo ESSEPOTESTALVARE S CREATIONEM A 173'" tamen, ut dictum est, non est adorandum, non autem secundum I aliquam formam substantialem, et ideo non nisi secundum quid est idem mor- I Sequuntur quaesita pertinentia ad non sacra. Ubi proponebantur Zucc. 152 tuum quod prius erat vivum, quemadmodum oculus in capite mortuo 5 quaedam pertinentia ad omnes creaturas generaliter et quaedam perti- non est idem secundum formam cum oculo prius vivo, quia forma vivi nentia ad hominem specialiter. De primo autem horum proponebantur r ) U 211" oculi erat visus, qui fuisset eius anima I si oculus vivus fuisset animal, de 40 tria. Quorum primum erat de identitate essent iae et esse simpliciter: quo manifestum est quod non est forma oculi mortui, et ideo non sunt utrum scilicet ponens essentiam creaturae esse idem re cum suo esse idem oculus nisi secundum quid, vere tamen et simpliciter dicitur quod potest salvare creationem. Secundum vero erat de identitate esse acciden- illud caput mortuum est eius cuius fuit vivum, licet aliter et aliter, quia IO tis cum esse sui subiecti: utrum scilicet accidentis existentis in subiecto sit vivum erat eius ut pars sua integralis organica, mortuum autem est eius aliud esse existentiae quam sit esse existentiae sui subiecti. Tertium autem ut reliquium sive residuum eius, remanens in eadem materia per natura- 45 erat de modo causandi esse accidentis a suo subiecto: utrum scilicet lem descensionem ordine per se et essentiali de ipso vivo, et propter hoc subiectum per se possit esse causa sufficiens sui accidentis. vere adorandum est tamquam reliquium sancti, licet non tamquam pars ACHOSTU ACHOSTU 19-20 secundum formam] i. m. man. corI'. A 20 et] in sed exp. eI et sup. lin. A 21 reliquium] -i- sup. lin. A 21 mortuo corpore] inI'. CHO 22 terminationem) 48 organica] integralis T om. U 48 et] in sed exp. eI et sup. lin. C 50 Christi corpus] determinationem U 23-26Iicet ... est] i. m. man. corr. A 25 maIOre] maIOrI inI'. CHOTU 51 forma] om. S 52-56 Quod ... tenenda] i. m. man. corr. U 55 esset CHOT 27 in scholis] sup. lin. man. corI'. A 28 mortuum et vivum] inI'. S 28 nisi] consulta] inI'. T 2-3 Utrum ... creationem] (cf./in. 8-9) Utrum ponens esse et existentiam i. m. S 29 sed] solum addo U solummodo addo CHOST 31 quod] om. CHOST non differre realiter posset salvare creationem U 3 potest] possit H 4 Ubi] Hic CST 33 sed ... quid] om. U 35 quam] quod HOSTU quod sed in quam corr.( 1) C 36 non] Hic sed in Ubi corr.( 1) H 7 essentiae] ser. sed in existentiae mul. O 10 scilicet] esse T ser. sed exp. C 36-37 aliquam formam] inI'. O 38 secundum] per CHOS II quam ... existentiae] om. (ham.) H 11-12 Tertium ... subiecto] om. (ham.) S 38 forma] i. m. O 40 erat] erit HOSTU erit sed in erat corI'. C ser. sed exp. eI fuit i. m. T 12 causandi] creandi CHOT 12 esse] i. m. T 41 mortui] om. S 43 illud] idem sed in illud corr. S 43 caput] corpus S 43 fUIt] iler. S 44 erat] fuit CHOST 44 est eius] inI'. O 46 ipso] capite eius addo sed delo A capite eius addo CHOSTU 47 reliquium] om. O 00 Cf. supra, p. 132,10-13. 146 QUODLIBET X QUAESTIO 7 147 Circa primum arguitur quod ponens essent iam creaturae esse idem re Tertio sic. In omni I mutatio ne subiectum differt ab utroque termino, U2 cum suo esse non potest salvare creationem. 15 35 sicut materia differt a forma corrupta et generata in mutatione quae est Primo sic. Sicut se habet materia adformam in generatione, sic se habet generatio. Quare, cum in creatione essentia sit subiectum et termini sunt essentia ad esse in creatione. Sicut enim materiae acquiritur forma per non esse et esse, oportet ergo quod ab utroque differat, et ideo quod cum generationem, sic essentiae acquiritur esse per creationem, sed ponens neutro sit idem. Quare, si ponatur cum altero ut cum esse, idem, deficit materiam idem esse re cum sua forma non potest salvare generationem, creatio. Ergo etc. licet alterationem, quia tunc per generationem non acquireretur formae 20 40 Contra .. Si essentia esset aliud ab esse, tunc essentiae per creatio nem esse in materia, sicut nec materiae. Quod est contra naturam generatio- acquireretur esse sicut subiecto, quemadmodum materiae acquiritur nis. Ergo etc. forma per generationem ut subiecto. Quare, cum in omni transmutatio ne Bad. 415vF Secundo I sic. Ponens essentiam idem cum suo esse ponit non posse habente subiectum eius, quod acquiritur per ipsam de subiecto, produci- S 109" C 86" intelligi I essentiam sub non I esse, quia si aliqua sunt idem, et licet unum tur ut forma de materia per generationem, esse ergo in creatione posset intelligi sine altero cointellecto, non tamen potest intelligi sub 25 45 produceretur de ipsa essentia per creationem. Quod si sic, non igitur illius opposito. Verbi gratia, si animal sive sensibile, et rationale idem sint creatio esset de nihilo, sed I de aliquo, quod est contra naturam creationis. H I' in homine secundum rem et possit animal sive sensibile intelligi sine Ponens ergo essentiam non esse idem cum esse suo, non potest salvare Zucc. 152" rationali cointellecto, non tamen potest I intelligi sub irrationali. Aliter creationem. enim opposita intelligerentur simul' in eodem, quod est impossibile. Sed ponens quod essentia non potest intelligi sub non esse, ponit quod non 30 < SOLUTIO> potest esse sub non esse, quia sic potest intelligi, sicut potest esse. Talis T 135'" autem non potest salvare I creatio nem, quia non est creatio nisi mutatio 50 Dicunt aliqui quod «ab inferioribus naturalibus et sensibilibus debemus Bad. de non esse essentiae in eius esse. Ergo etc. manuduci ad superiora supernaturalia, quae solum sunt intelligibilia. Nunc autem in naturalibus ita est, quod illud quod per se ipsum solum est in potentia ad aliquid, per se non est secundum actum illud, neque ACHOSTU participat illo. Nihil enim habet esse secundum actum I aliquid per illud ZUC( 55 quo est in potentia illud, ut patet in materia et forma. Quare, si secundum 14 esse idem] inI'. U 14 re] om. CHOS i. m. T 16 materia ad formam] forma ad actum est illud, oportet quod illud per quod habet esse secundum I actum, materiam S 20 licet alterationem] i. m. man. corr. A 20 acquiret ur] acquireretur H 23 essentiam] esse materiae S esse materia sed in essentiam COIT. CHO materia{?) sed esse sit aliud secundum rem ab illo per quod potest esse illud. Cum ergo ame materia{ 7) i. m. T 25 posset] possit CHOSTU 25 cointellecto] eo intellecto sed eo det. et exp. et co- i. m. C 25 tamen potest] inI'. C 25-27 sub ... intelligi] om. ACHOSTU (ham.) C 28 cointellecto ... sub] om. (ham.) sed supp!. i. m. O 28 tamen potest] inI'. CHOST 29 intelligerentur] intelliguntur CHOT 30-31 sub ... intelligi] om. (ham.) sed suppl. i. m. O 36 sit subiectum] inI'. U 36 sunt] sint CHOST 37 quod] om. H 45 ipsa essentia] ipso ACH (sed esse in essentia mut.) TU (sed in ipsa essentia mut.) ipsa essentia O vb 50 aliqui] quidam T 51-52 sunt ... Nunc] nunc intelligibilia sunt HOST nunc intelligibi- 14-15 Cr. AEGID. ROM., De esse et essent ia, q. 9 (ed. Venetiis. 1503. r. 17 ); et J. PAULUS. lia sunt sed in intelligibilia{?) sunt corr. C 52 Nunc ... naturalibus] In naturalibus Les disputes d'Henri de Gand et de GilIes de Rome sur la distinction de I'essenc'e et de autem CHOST 52 ita est] inI'. HO 53 aliquid] aliquod S 55 illud] om. O I'existence, in Arch. d·hist. doctr. et !itt. du m.-a., 13, 1940-1942. p. 334. 16-22 AEGID. 55 forma] scilicet addo S 56 est illud] illud sit aliud H 57 actum], illud addo ROM., Quaestiones de esse et essent ia, q. Il (ed. Venetiis, 1503, r. 24va); et J. PAULUS. Les ACHOSTU disputes ... , p.334. Etiam secundum J. F. WIPPEL in Godji-e)' o/ Fontaines and Henr)' o/ Ghent's theory o/ intentional distinction befH'een essence and existence. in Sapiemiae Procerum Amore. Melanges Medievistes offerts a Dom J .-P. MOLLER, O.S.B., Mites par 34-39 Cf. AEGID. ROM., Quaestiones de esse et essem ia. q. 9 (ed. Venetiis, 1503, f. 21ra-va); et Th. W. KOHLER. O.S.B. (Studia Anselmiana, 63), Romae,1974, p. 314, tota quaestio haec J. PAULUS, Les disputes .. _, p.334. 40-48 Quaestiones de esse et Cf. AEGlD. ROM., principaliter contra Aegidium Romanum directa est. 23-(p. 147,)34 Cr. AEGID. ROM., essem ia, q. II (ed. Venetiis, 1503, r. 24Vb). 50-61 Cr. AEGID. ROM., Quaestiones de esse et Quaestiones de esse et essentia, q. Il (ed. Veneti is, 1503, r. 24va-vb. 2yb; et J. PAULUS, Les essemia, q.9 (ed. Venetiis, 1503, r. I8ra; cr. etiam inji-a, p.148: «secundum illum» et disputes ... , p. 234. J. PAULUS, Les disputes ... , p_ 334-335. 148 QUODLIBET X QUAESTIO 7 149 093'" essent ia creaturae per se, ex eo quod est essentia I creaturae, est in «Ipsum vero esse nondum est ..at vero quod est, accepta forma essendi, est potentia ad esse per se, ergo non est habens esse neque ex se secundum atque subsist it». actum, sed per aliquid quod re est aliud ab illa, quare cum per esse 60 Item i b i d e m: «In omni composito aliud est esse, aliud ipsum quod formaliter habet esse, est ergo esse re aliquid aliud ab essentia creaturae». 85 est». I Unde cum, sicut in naturalibus per transmutatio nem naturalem U 211 Quod confirmant per hoc quod «opposita circa genus sunt differentiae acquiritur forma, et ideo transmutatio naturalis in naturalibus fecit scire positivae, quae habent aliquid commune secundum intellectum. apposi- materiam differre secundum rem a forma, sic cum in creatis per ta materiae sunt forma, quae est positiva, et privatio, quae non est creatio nem in essentia creaturae acquiritur esse, ideo et creatio necessario positiva, quae idcirco non communicant communem naturam, sunt 65 facit scire essentiam creaturae differre secundum rem ab esse. Sicut enim tamen non nisi circa idem in actu positum. apposita circa essentiam sunt 90 materia est in potentia ad formam et ad eius privationem secundum rem esse, quod est positivum, et non esse, quod est negativum, quae nec absque intellectus consideratione, quemadmodum genus quod est idem habent aliquid commune, nec habent esse circa idem commune existens cum utraque differentiarum, est in potentia ad illas sola consideratione extra intellectum, et ideo plus distant ab eo quod habe < n > t commune, intellectus, sic essentia secundum rem absque consideratione intellectus quam opposita praedicta. Quare, cum actualitas generis differt a poten- 70 est in potentia ad esse I et non esse. Unde, cum possibilitas generis, de qua C 86'" tialitate eius eo quod est extra rationem illius, et actualitas materiae quae 95 minus videtur, non reducatur ad actum nisi per aliquid ei additum quod est forma, a materia, sic quod re sit alia ab illa, multo ergo fortius et est extra rationem I generis, scilicet per differentiam, et similiter materia H IIII Zucc. actualitas essentiae quae est esse, differt ab essentia, sic quod sit re aliud non reducitur ad actum formae et privationis nisi per realiter differens ab ab illa, super quo fundatur tertia ratio proposita supra. ea, eodem ergo modo essentia non reducitur ad actum essentialem nisi Item. Essentia de se non est necesse esse, quia tunc non posset non 75 per aliquid quod est extra rationem eius, differens re ab ipsa, cuiusmodi S 109'" esse, neque impossibile esse, I quia tunc non posset esse. Est ergo possibile 00 est esse eius. Necessario ergo re differt essentia ab esse. esse et non esse de se. Sed nihil existit per id quo possibile est esse et non Sicut etiam (?)), ut dicunt, «oportet dare aliquid realiter differens a esse, et essentia existit per esse, ergo essentia ex se non est esse». materia, si sit generatio, ita oportet dare aliquid realiter differens ab Quod etiam confirmant «per BOETHIUM, qui dicit D e h e b d o m a d i- essentia, si sit creatio. Omnis enim mutatio habet suum possibile et suum b us: «Diversum est quod est esse, et id quod est». Quod necessario 80 actuale, ergo et creatio, cum sit vera mutatio. Unde, sicut ponendo intelligitur de esse creaturae, non creatoris, quia sequitur continue: 5 materiam esse idem cum forma substantiali ut potentiale cum actuali, non potest aliquis salvare generationem, licet posset salvare alterationem ACHOSTU ponendo formam accidentalem esse aliud a suo subiecto, sic ponens idem essentiam et esse, cum non potest salvare potentiale deferens actuale et 58 quod est] inI'. O 58 est'] sit CHOSTU 59 est] om. U 59 neque ex se] ex se i. m. man. corr. et neque ante ex se inser. man. corr. A 59-60 ex ... actum] secundum actum ex ACHOSTU se U 60 cum] esse addo sed exp. et dei. A 64 non est] inI'. U 65 naturam] ser. sed materiam i. m. C 66 non] om. CHOST 69 habet] habent CHOSTU 71 eo] i. m. man. corr. A 72 est forma] inv. T 72 a materia] i. m. T 72 sic] sup. lin. man. 82 vero] non S 82 esse] est H 84 composito] -posito man. corr. in lac. relicta a corr. A 73 essentiae] essentia{?) sed dei. et exp. et essentiae i. m. man. corr. A 73 sit scriba A 84 aliud'] est addo CHOSTU 85 sicut] sit sed dei. et sicut i. m. O re] inI'. O 75 Item] Per hoc quod addo et dei. A 75 esse] quia addo S 75 tunc] eunt S 86 scire] i. m. O 87 materiam] et addo CHOST etiam addo H 87 cum] tamen S 77 id] hoc CHOSTU 77 quo] quod CHOSTU 79 confirmant] confirmatur CHOST 87 secundum rem] sup. lin. man. corr. A 92 differentiarum] differentia C 93 sic ... 79-80 Hebdomadibus] eodem S 81 sequitur] sequeretur sequuntur HOU sequuntur sed intellectus] om. (ham.) sed suppl. i. m. U 98 ea] eo S I etiam(?)] sup.lin. man. corr. in sequitur corr. C A ergo CHOSTU 2 a materia] quam S 2 materia] formaliter addo sed exp. et dei. A 2 si] om. S 6 aliquis] sup. lin. man. corr. A 62-78 Cr. AEGID. ROM., Quaestiones de esse et esselllia, q.9 (ed. Venetiis, 1503, r. 19va); cf. etiam J. PAULUS, Les disputes ... , p.334-335. 74 Cf. supra, p.147,34-39. 82-83 BOETlIIUS,De hebdom. (ed. N.M. HARING in GILO. PORRoComm., 2 (p. 380,20-21)); 80 BOETHIUS,De hebdom. (ed. N. M. HARJNGin GILO. PORRoComm., 2 (p. 380,20); PL 64, etiam citatur in AEGID. ROM., De esse et esselllia. q.9 (ed. Venetiis, 1503, p. 18'"): cf. 131IB); etiam citatur in AEGID. ROM., De esse et essentia, q. 9 (ed. Venetiis, 1503, f.18r.): P. W. NASH, Ci/es or Rome ... , p. 60. 84-85 BoETHIUS, De hebdom. (ed. N. M. HARING in er. P.W.NASH, Ci/es of Rome and Boethius' «Dil'ersum est esse et id quod est», dans GII.B. PORRoComm .. 8 (p. 381,33); etiam citatur in AEGID. RaM., De esse et essentia, q. 9 Mediaeval Studies, 12, 1950, p. 60. (Venetiis, 1503, p. 18r.). QUAESTIO 7 151 150 QUODLIBET X F 135" ipsum actuale differens ab illo, nullo modo potest salvare creationem, I sit, alio vero participat ut aliquid sit». Ac per hoc id quod est, participat secundum quod processit prima ratio. IO esse ut sit, est vero ut participet alio quolibet. Ex ista etiam positione», ut dicunt, «sequuntur multa quae non Quartum est quod non esset genus in creaturis, quia genus non est nisi possunt salvari in entibus. 35 quid potentiale respectu differentiarum. Si ergo non differunt potentiale Bad.416rG I Quorum primum est quod essentia non posset intelligi non esse, sicut et actuale, genus non est. Unde in Deo, quia idem sunt actuale et processit secunda ratio ad principa1e. potentiale, essentia et esse, in ipso non est ratio generis. Secundum vero est-quod essentia creaturae non est quid diminutum et 15 Quintum est quod non esset distinctio praedicamentorum substantiae incompletum, neque esse eius, quia non est quid participans aut partici- ab accidentibus I sub analogia entis, quia tunc non esset idem esse quod U 211 patum. Diminutio autem non est nisi in participatio ne. Participare enim 40 substantiae I conveniret primo et per se tamquam illi quod est primo ens, Zucc. idem est quod partem capere. Pars autem respectu totius imperfectum est et accidenti tamquam illi quod non est ens nisi quia entis, immo accidens vel proximum secundum naturam (VO Metaphysicae). haberet proprium esse aliud ab esse substantiae». Quod autem non esset participatio, patet quia non est participatio nisi 20 I Hic oportet primo videre quomodo se habet esse ad essentiam, secundo Bad.4 O 93" in natura potentiali, aut in actuali secundum quod recipitur I in potentiali. ex hoc principale quaesitum. Quare si tollis potentiale et actuale receptum in potentiali, et participatio- 45 Super identitatem esse et essentiae in creaturis habita est quaestio S 109" nem per hoc tollis. Potentiale autem et actuale tollis ponendo I esse idem quaedam determinata in nostro primo Q u o d Ii b e t, ubi diximus et essentiam creaturae et esse eius, quia nihil participat se ipso nec est adhuc dicimus quod esse creaturae non est aliquid re absoluta I aliud ab H liO potentiale respectu sui ipsius. Et sic in creatura tollis omnem defectum, 25 ipsa essentia creaturae, additum ei ut sit in effectu. Immo ipsa creatura primo rei in se, deinde in comparatione, quia res primo deficit in se quam essentia sua, qua est id quod est, habet esse non in quantum est essentia in comparatione. 50 secundum se et absolute considerata, sed ut considerata est in ordine et Tertium vero est quod non esset ens per accidens, quia res primo comparatione ad divinam essentiam. In quantum enim ipsa se ipsa participat esse quam aliis quae sequuntur esse. Et non est ens per absque omni absoluto addito est similitudo divinae essent iae secundum accidens nisi in participando illa quae sunt post esse, dicente BOETHIO, 30 rationem causae formalis, convenit ei esse essentiae; in quantum autem A 173'" D e h e bd o m a d i b us: «Omne quod est, participat eo I quod est, esse ut ipsa in se ipsa absque omni absoluto addito est effectus divinae essentiae, 55 vel immediate, vel mediante agente naturali secundum rationem causae efficientis, convenit ei esse existentiae. Ut sic nec esse essentiae, nec esse ACHOSTU existentiae super essentiam in ipsa essentia creaturae, addat super essentiam creaturae aliquid forma le absolutum, sed solummodo respec- II Ex] Et(?) sed in Ex corr. et Ex i. m. U II etiam] autem HU II ut dicunt] i. m. man. co!"!".A II sequuntur multa] inI'. O 12 possunt] potest sed possunt i. m. O ACHOSTU 12 in en tibus] mentibus S 13 posset intelligi] inv. U 15 est2] sup. lin. man. corr. A 19 Vo Metaphysicae] i. m. man. CO'T. A 22 potentiale et] i. m. O 26 deinde] secundo CST 26 comparatione] perfectione sed dei. et exp. et comparatione i. m. U 26 res 32 aliquid] aliquod S 32 id] sup. lin. S 35 respectu ... potentiale] om. (ham.) sed primo] inI'. T 26 deficit] defuit HOST defuit sed desinit i. m. C 27 comparatione] i. m. T 36 non] nec O 36-37 actuale et potentia le] inI'. ST 38 esset] est sed in esset cooperatione sed exp. et comparatione T 28 resprimo] inI'. CHOSTU 30 in] om. co/"/'.O 39 analogia] auctoritate?T 39 esset] -t sup.lin. A 41 accidenti] accidentis HOST om. sed i. m., ubi addit participando C sed -s exp. A 43 oportet ... videre] videre opportet primo U 45 identitatem] vero addo sup. lin. A 45-46 quaestio quaedam] inI'. CHO 46 et] quod C 47 dicimus] vb dicemus CHO 47 absoluta] et addo C 47 aliud] sup. lin. man. COIT. A 49 sua] sup. 10-(p. 151,)42 Cr. AEGID. ROM., De esse et essentia ... , q.11 (ed. Venetiis, 1503, r. 24 _ lin. man. CO'T. A 50 considerata] om. O 50 ut] sup. lin. man. co/"/'.A 50 est] sup. 26"); cr. etiam J. PAULUS, Les disputes ... , p. 335 et 341-342. 13-14 Cr. supra, p. 146, lin. man. co!"!". A 51 ipsa'] in addo sup.lin. S 54 ipsa'] est addo i. m. T 54 se ipsa] 23-33. 18-19 Cf. ARISTOT., Metaph., v, c.25 (ed. R. PONZALLIin AVERROISComm., ipsa scr. sed exp.( ?) T 56 sic] sup. lin. man. co!"!".A 57 super] semper sed exp. et super p. 209,2-210,13: Iun!., f. 137B-D; J023b 12-25); etiam citatur in AEGlD. ROM., Quaestiones i.m.O de esse et essent ia, q.9 (ed. Venetiis, 1503, r. 20"). 31-42 BOETHIUS,De hebdom. (ed. N. M. HARING in GILB. PORRo Comm., 6 (p. 381,29-30); PL 64, 1311C); etiam citatur in AEGID. ROM., Quaestiones de esse et essent ia, q.9 (ed. Venetiis, 1503, r.i8"): cr. 46 Cr. HENR.DE GAND., Quodl.I, q.9(ed. R.MAcKEN, p.47,1-62,61; ed. 1518, r.6vV_8rZ; P. W. NASH, Giles of Rome ... , p. 60. ed. 1613, I, r. IO"_12rb). 152 QUODLIBET X QUAESTIO 7 153 tum ad aliud. Quod tamen esse essentiae non proprie dicitur addi potentiale esse, ut materia prima in naturalibus, quae in quantum est essentiae, quia non est essentia proprie nisi illo esse, sed potius dicitur 60 subiectum I transmutationis naturalis, non est possibile ad esse simplici- T 135' addi aliquo quod est de propria ratione generis sui, quod cum ratione ter, sed habet esse existentiae a Deo per creationem ut terminus eius, esse constituit essentiam compositam ex quod est, et esse, quod est ipsum 90 quod quidem esse existentiae supponit in materia omne agens naturale. quo est, ut iam infra plus patebit. Sed tale potentiale esse non est essent ia respectu esse actualis existentiae, C 87" Sed arguit contra I nos in hoc adversans nobis: «Illud quod ex se est quia non potest existere in actu sine tali esse sicut non potest aliquid esse potentiale esse, efficiens non potest illud facere esse actu, nisi se ipsum illi 65 simile I sine similitudine. U 212 imprimat, vel aliud quod est actus eius, quo formaliter habet esse. Se Secundo autem modo falsum est. Illo enim modo dicitur aliquid esse ipsum autem non imprimit, ut constat. Imprimit ergo aliud. Impressum 95 potentiale esse non respectu alicuius formae sibi imprimendae, sed autem tale non potest esse nisi absolutum, quia relatio non potest esse respectu effici en tis, ut eius actionem, quae est productio, terminantis. per se terminus actionis. Ergo etc. Unde forma substantialis per generationem est secundum actum sub Item. Ex eo quod aliquid habet respectum ad aliud, non existit, sed est 70 esse, quia est terminus actionis quae est I generatio. Unde habet esse non H 110 ad aliquid quod praesupponit existere. Quare, cum potentiale non existit ut per formam sibi impressam per transmutatio nem generationis, quia se ipso, ergo etc. 00 tunc simul essent duae generationes: una qua materia habet in se actum Item. Materia est in respectu ad esse extensum, sed non sine alio sibi qui est forma, altera qua forma habet in se actum qui est esse; neque per S 109'" adveniente, ut quanti ta te, est actu exten-ba. Ergo similiter essentia non ex creationem, qualiter ponit ille essentiam habere < esse> per actum solo respectu est actu sub esse sine alio addito». 75 creationis, quia tunc in omni I generatione coincidet actio creationis. Bad.4· Bad.416r1 I Dicendum quod aliquid ex se est potentiale esse dupliciter: uno modo ut Sic ergo essentia per creationem est actu sub esse, quia est terminus solum per se subiectum transmutationis a non esse in esse, et non ut per eius, non habendo esse ut formam sibi impressam et eductam de potentia se terminus; alio modo ut terminus eius. Primo modo in naturalibus sola essentiae, quod .supponit ille in suo argumento, quia tunc esse non materia est potentia le esse. Secundo vero modo sola forma educta de haberetur in essentia per creatio nem sed per generationem, quia secun- potentia materiae vel ipsum compositum ex materia et forma est 80 dum COMMENTATOREM XIIO Metaphysicae, quando forma educitur potentiale esse. de potentia materiae, tunc est generatio, si autem produceretur in materia De potentiali esse primo modo verum est quod efficiens sive agens IO non ex materia, esset creatio, sicut patet de creatione gratiae in anima, et quodcumque non potest illud facere esse in actu nisi imprimendo se ut non esset creatio cum ipsa essentia creaturae producitur in effectu, nisi Zucc. 153'" formam illi vel aliquid aliud, I quia illo I modo non dicitur aliquid quia ipsa essent ia produceretur de nihilo. O 93vb potentiale esse nisi respectu formae a qua sumit actuale esse. Et tali modo 85 potentia le esse bene potest esse in actu existentiae cum hoc quod est sic ACHOSTU ACHOSTU 87 ut] in sed exp. eI est i. m. O 87-89quae ... naturale] i. m. man. CO/"'. A 59-63Quod ... patebit] i. m. man. corr. A 59 esse] om. T 59 esse essentiaeJsup. lin. 88 possibile] potentiale HT 89 existentiae] in suam propriam addirionem marginalem suae propriae additionis marginalis man. corr. A 61 quod] conf. A 62 ex] eo addo inser. man. COI"'. A scr. sed vel essentiae addo i. m. C 92 aliquid] om. H 97 Unde] i. m. O 62 quod2] ex sed dei. eI quod i. m. O 65 esse] i. m. S 65 illil om. O Et(?) est(?) H 97 substantialis]substantias H 98 generatio] quia addo sed exp. A 71 Quare] Quia CHOSTU 71 cum] om. CHOSTU 71 existit] existat sed in existit 99 generationis] SI/p. lin. man. corr. A 1-2neque per creationem] i. m. man. corr. A corr. U 73 extensum]O/?!,.-T 78 alio ... eius]i. m. man. COI.,.. A 78-79sola materia] 2 ille]illam sed in ille co,'''. S 2 ille essentiam) inv. U 2 habere] esse addo CHOSU inv. T 80 est] iter. T 82 potentialiJpossibiliCH 82-83sive ... quodcumque] i. m. 3-4 quia ... ergo] sed ut respectumad generationem,ec quod est effectuseius. Et similiter man. corr. A 83 se ut] sub lin. O 85 potentiale] possibile H 85 sumit] fuerit addo sed dei. eI quia ergo i. m. man. co,'''. A 5 impressam]per creationem addo sed HST 86 bene] i. m. O dei. A 6 quod argumento] i. ~,. man. corr. A II cum ... effectu] om. A 12ipsa] om. U 64-75Cf. AEGID. OM., De esse eI esselllia, q. 9 (ed. Venetiis,1503,f. 19'bet 19Vb); etiam R cf. J. PAULUS, dispules ... , p. 335. Les 76-(p.154)23Cf. supra, lin. 64-69. 7-9 Cf. AVERROES. Melaph. XII comm. 3 (lunl., f. 304H-1). 154 QUODLIBET X QUAESTIO 7 155 Nec potest dicere quod habet esse ut per formam sibi impressam per I Quod autem super essentiam creaturae nihil absolutum reale informans Bad.4 creationem, sicut gratia imprimitur animae, ut duo sint simul creata, ipsam apponit ipsum esse, probavi sufficienter triplici medio in praedicta scilicet essentia et esse, quia cum secundum hoc essentia creatur ut 15 quaestione. subiectum, esse vero ut forma in subiecto, et forma in subiecto existens Quorum primum est quod veritas, bonitas, unitas nihil addunt super I 094" necessario praesupponit natura vel duratione subiectum. Prius ergo 45 essentiam rei absolutum, quare neque entitas. natura esset essentia creata quam esse, etsi simul dura tione, et sic non Cui respondet ille dicendo quod 1«uno modo dicitur ens quod dividitur U 212' esset verum quod prima rerum creatarum est esse: quod tamen oportet in decem praedicamenta, quod est ens ab esse essentiae, et hoc nihil addit ponere, ut infra declarabit ur. 20 super essent'iam rei, sicut nec I veritas, unitas aut bonitas, alio modo H 110' Non ergo habendo esse ut formam sibi impressam, essentia est actu dicitur ens quod existit in rerum natura, et hoc est forma addita ipsi sub esse per creationem, sed habendo esse in sua essentia ex respectu ad 50 essentiae rei: aliter enim creatura tantae actualitatis esset quod ex se creantem, in quantum est producens eam et illa est effectus eius. posset existere, quod falsum est, unde, licet de se sit sufficientis actualita- Gad.416rK I Quod arguit secundo, quod «ex respectu est res ad aliquid, non autem tis ad movendum intellectum, non tamen de se est sufficientis actualitatis existit», dicendum quod re vera existere creaturae non est existere 25 ad existendum secundum se extra intellectum». simpliciter et absolute, sed solius esse creatoris est tale, sed esse creaturae Sed assumptum in hac responsione plane patet esse falsum, scilicet Zucc. 154" non est existere nisi sub quadam dependen-Itia ad manutenentiam 55 quod esse quo aliquid existit in rerum natura, est forma absoluta addita SilO" creatoris, et ita in quodam respectu quem creatura I habet ad Deum, essentiae. Aliter enim ex se posset existere sua actualitate, quoniam dato primo ex actu creationis, secundo ex actu conservatio nis. Et est respectus quod non sit forma superaddita, sed solus respectus fundatus in essentia idem si idem re sunt actus creationis passivae et conservatio nis. Et sic 30 rei, non ut est essentia absolute, sed solummodo ut est creatoris effectus, A 174" idem est creaturam existere et ad I aliud existere, et eodem ad aliud existit numquam tamen ex se est tantae actualitatis quod ex se possit existere in et existit simpliciter. Absoluto enim tali respectu non existi t omnino. 60 effectu, sed hoc solum habet a creatore in quantum eius effectus, quia ab Bad.416vL I Ad tertium, quod «materia est in potentia ad exten-Isionem sed non sine hoc habet quod respectus ille fundatur in ipsa essent ia, nequaquam C 87rh alio ei adveniente» etc., dicendum quod non est simile, quia materia non autem ex se ipsa, quod tamen supponir illa responsio. est in potentia ad extensionem nisi ut subiectum, et ideo non vadit ad 35 Secunda ratio mea est quod, si I essentia non habet esse nisi per aliquid T 136' actum extensio nis nisi per aliud quo ut essentialiter extenso informatur, absolutum additum ipsi essentiae, cum illud existat in ipsa essentia et non essentia vero est in potentia ad esse, non ut subiectum vadens ad actum 65 est creator, est ergo creatura, de se non habens existere, nec secundum se per alicuius informationem, sed solum ut terminus existens in actu per hoc quod terminat actum creationis et est effectus creatoris, ut dictum est. 40 ACHOSTU 42 apponit ipsum] i. m. O 45 absolutum] absolutam CHOSTU 45 neque] nec ACHOSTU CHOSTU 46 respondet] autem addo sed de/o O 46 ille] adversarius addo sed exp. er de/o A 46 dividitur] dicitur C 47 decem] quinque H 47 essentiae] existentiae CHT 13 ut] om. H 13 Nec ... impressa m] sed sed exp. er dei. eI Nec ... impressam i. m. man. existentiae sed exp. et essentiae i. m. O 48 sicut ... bonitas] i. m. man. corI'. A corI'. A 16 ut] in sed exp. er ut i. m. O 17 praesupponit] supponit H 19 est] vel 59 numquam tamen] non quantum CHOST 63 mea] i. m. man. co,,/,. A in ea sed in mea sit? A 22 sub ... creationem] per creationem sub esse T 22 esse] i. m. O 22 sed] corI'. C in ea sed exp. et mea i. m. O in ea sed in mea co,,/,.? H 63 si essentia] inv. O sup.lin. man. corI'. A 22 ex] ut sed exp. er dei. er ex sup. lin. man. corI'. A 23 creantem] 64 ipsi] ipsae O 65 est ergo] im'. U causantem H 24 autem] quod CHOST 25 est] i. m. O 29 creationis] -tionis i. m. O 29 conservationis] divisionis{?) sed exp. et conservationis i. m. T 30 si] sic sed in si 42-43 Cr. HENR. DE GAND., Quodl. I. q. 9 (ed. R. MACKEN, p. 51,9-52,51 ; ed. 1518, r. 7rX ; corr. A 33 tertium] secundum sed exp. et dei. et tertium i. m. man. corI'. A 39 est] ed. 1613, I, r.lOvb_llra); er. supra, p.151,43-48. 44-45 Cr. ibid. (ed. R. MACKEN, actus addo O p. 51,11-13; ed. 1518, r. 7rX; ed. 1613, I, r. lOvb). 46-53 Cr. AEGID. ROM., Quaestiones de esse er essenria, q.9 (ed. Venetiis, 1503, r. 19va.vb); er. etiam J. PAULUS, Les disputes ... , 20 cr. infra, p. 171,12-16. 24-25 Cr. supra, p. 152,70-72. 33-34 Cr. supra, p. 152, p.337. 62-67 Cr. HENR. DE GAND., Quod/.I, q. 9 (ed. R. MACKEN, p. 51,14-24; ed. 1518, 73-75. r. 7rX; ed. 1613, I, r. lOVb). 156 QUODLIBET X QUAESTIO 7 157 nec in alio. Ergo ei esse aliud a se acquiritur per creationem, et eadem in possibili esse. Quod quam absurdum sit, patet omnibus. Absurdum est ratione illi esse' aliud, et sic in infinitum. Iuxta hoc arguit ille ad idem ergo illud ini quo fundatur dicta solutio. Quod si forte dicat quod illud Bad. L contra se, sic: «Sicut essentia est possibile esse et non esse, quia non est solummodo dixit secundum opinionem philosophorum, non sic sentien- Zucc.154'" necesse esse nec impossibile esse, sic et illud es-Ise; ergo non nisi per 90 do, tunc re vera non habet ex hoc dicto unde solvat argumentum sive aliquid sibi additum habet existere, sicut neque essentia, et sic in 70 rationem loquens ut christianus, sed manet insoluta. infinitum». Et respondet dicens, quod «illud esse est possibile esse cui Tertia ratio est, quod tale esse non potest esse accidens nec substantia, acquiritur esse, sed hoc est per accidens, scilicet quia non habet esse nisi materia aut.forma, aut compositum. in possibile esse, verumtamen quantum est de se, semper est, quemadmo- Et respondet dicens quod, «licet non sit substantia recipiendo de se dum dicunt philosophi quod omnis forma quantum est de se, est actus 95 substantiae praedicationem, est tamen de genere substantiae, sicut quidam et necesse esse, sed quod non est necesse esse, hoc est per acci- 75 principium I et forma dans actualitatem essentiae sicut forma dat H III S 110'" dens, scilicet quia recipit ur in possibili esse quod est materia. Et ideo non I actualitatem, et hoc quemadmodum suo modo punctus est de genere vadit processus in infinitum, quia illud esse primum non recipit esse aliud a quantitatis, licet quantitas non praedicetur de ipso». se, quia non recipit esse nisi quia recipitur in alio quod eo habet esse». Quod non potest i stare, quoniam non est ut forma substantialis I de U 212 C 87" Bad.4j6VN I Sed secundum dictum hoc apparet statim falsitas periculosior, quod 00 praedicamento substantiae: tunc enim essentiae rerum se ipsis et suo esse scilicet formae creaturarum ex se et esse quo creatura formaliter existit, 80 essentiae non constituerent praedicamentum, sed suo esse existentiae, nec non sunt possibile esse sed necesse esse, nisi quia sunt in possibili esset aliquod I praedicamentum nisi essentiis existentibus in rerum natura. 094'" esse, cum tamen non sit sit nisi unicum necesse esse, cuiusmodi est esse Cuius contrarium vult A VICENNA, t in Q ua e s t i o n i bus o rd i n a r i i s u divinum, nec potest plurificarii ut probat A VlCENNAet alibi in Q u a e s- declaravimus. Quod etiam dicit SIMPLlCIUSsuper praedicamenta. Idem in t i o n i b u s o r d i n a r i i s declaravimus. Ex quo sequitur quod omnis 5 quaestione de relatione in praecedente Q u o d Ii b e t tetigimus. Item forma creaturae et .esse eius, quantum est de se, sit quaedam divina 85 ALGAZELin Lo g i c a sua expresse dicit quod huiusmodi esse existentiae essentia et esse Dei quidem, et quod sunt possibile esse quia recipiuntur accidens est entis. Et A VICENNA vult quod essentiae rei accidit omne quod non est quod ipsa, ut quod sit universalis vel particularis, in anima vel ACHOSTU extra animam, et universaliter quod sit et quod non sit, ut in Q u a e s - IO t i o n i b u s o r d i n a r i i s sufficienter declaravimus. A VERROES etiam 66 aliud ... creationem]acquiritur per creationem aliud a se sed signis inversionis invertit A 66-67eadem ratione] ea demonstratione sed eadem ratione i. m. C 68 est]et sed exp. et ACHOSTU est i. m. O 68 esse]est sed exp. et esse i. m. S 69 nec ... esse]om. (ham.) S 70 sibi additum] inv. S 71 est] om. T 71 esse2] i. m. O 71-72cui ... esse]ser. sed sic quod 88-91Quod ... insoluta] i. m. man. cor/'., sed ex hoc dicto sub sua propria additione marginali acquiritur esse i. m. O 73 possibile] possibili? T 76 forma] i. m. man. cor/'. A addo man. corr. A 88 dicat] dicas S 89-90sentiendo] sciendo sed exp. et sentiendo 75 quidam] quidem H 75 non] sup. lin. man. cor/'. A 76 accidens] scilicet addo et i. m. O 90 hoc] se H 97 quemadmodum suo modo] suo modo, quemadmodum exp. O 77 illud ... primum] i. m. man. corr. A 78 se]quia non recipit essealiud a se CHOSTU id. sed suo om. S 97 genere]generatione sed in genere corr. O 99 est]esset addo (homoeoceph.) sed dei. A 78 quia] scilicet addo sed exp. et dei. A 79 secundum sed in est COIT. A 99 ut] sup. lin. man. corr. A 00 enim] sup. lin. man. corr. A ... hoc] i. m. man. cor/'. sed secundum conf est A 80 scilicet]sup. lin. man. cor/'. A 00 rerum] super H OO-let ... essentiae] i. m. man. COIT. A I sed] et C I sed ... 80-81 ex ... existit] i. m. man. corr. A 81 non sunt] sunt non H 81 sunt] om. sed sint existentiae] i. m. man. corr. A 2 aliquod] substantiae addo sed deI. A 3 ut] et i. m. C 83 tamen] i. m. man. cor/'. A 83 et] om. H 83 alibi]aliter sed exp. et alibi i. CHOSTU 4 Quod etiam] i. m. man. cor/'. A 4 super praedicamenta] om. C m. O 84-85Ex ... quod] Ergo sed exp. et dei. et Ex ... quod i. m. man. cor/'. A 85 et 5 Quodlibet] Quolibet CHOSTU ... eius]sup. lin. man. corr. A 85 sit quaedam]est sed exp. et sit quaedam i. m. man. COIT. A 86 et ... sunt] quae est sed deI. et et ... sunt i. m. man. COIT., obliviscendo corrigere 92-93Cr. HENR. EGAND., uodl.I, q. 9 (ed. R. MACKEN, 51,25-52,51;ed. 1518,r. 7rX; D Q p. verbum recipitur (p. 76,86) in recipiuntur A 86 quidem] om. CHOSTU 86 recipiun- ed. 1613, I, r. IOvb_llra). 94-98AEGlD.ROM.,Quaestiones de esse et essel1lia, q. 9 (ed. tur] recipitur A recipiuntur CHOSTU Venetiis,r. 20vb). 3-4 Cr. AVICENNA, Metaph., I, C. 6 (ed. S. VANfuET,p. 44,30-43;ed. 1508,f.73rb), citatus in HENR.DEGAND.,Summa, arI. 21, q. 5 (ed. 1520,r. 129rC.vDed. ; 67-79 Cf. AEGlD.ROM.,Quaestiones de esse et essentia, q. 9 (ed. Venetiis, 1503,r. 20'a.va). 1646, (II,) p.326a-328b). 4-5 Cr. SIMPLlCIUS, praedicamentis (ed. A. PATTIN, De 82-84 AVICENNA, Metaph., I, C. 16 (ed. S. VAN RIET,p. 44,30-43; ed. 1508, r. 73'b), p.476,87-478,8 et 478,19-479,38),citatus in HENR.DEGAND.,Quodl.IX, q.3 (ed. 1518, citatus in HENR.DEGAND.,Summa, arI. 21, q.5 (ed. 1520, I, f.129'c.vD; ed. 1646, II, passim, i.a. r. 35IrF.vF; ed. 1613, r. 72va.b). 5-7 Cf. ALGAZEL, ogica (ed. 1506, L p.326a-328b). f. a3vb_a4ra). 7-10 Cr. supra, p. 156,79-84. 158 QUODLIBET X QUAESTIO 7 159 super Vm M e t a p h y s i c a e dicit quod istud esse est de praedicato conveniunt genere». Item super illud D e d u a b u s n a t u r i s: «Quae est lucc. 154" accidentis, et illud quod est esse essentiae, est de praedicato generis. I 25 hominis Deique coniunctio?», COMMENTATOR: «Esse et id quod est, nec Quod et ipse sufficienter confessus est iam supra, cum dixit quod eiusdem generis nec eiusdem rationis sunt, I et ideo ipsorum compositio esse SilO·' esse existentiae est forma addita ipsi essentiae, non sic autem esse non potest», intelligo, constituendo aliquid totum quod sit in genere per essentiae. 15 se. Et constat quod non substantialis, quia tunc nullo modo pertineret ad Tunc enim esse aut formam generis aut differentiae diceret: composi- praedicatum accidentis, sed generis. Quod si non est substantialis, 30 tum enim in genere non est nisi species specialissima aut subaIterna, nullo modo est de genere substantiae sicut principium, sicut nec esse constituta ex genere et differentia (constituit tamen esse cum quod est, essentiae, quod extra omne genus est et ideo non cadit in comparatione compositum, ut infra dicetur). Quae non est aliquid in genere ratione cum aliquo quod est in genere, ad constituendum aliquod compositum 20 totius, quia neque ut genus generalissimum neque ut differentia neque ut quod sit in genere. Unde super illud BOETHII D e T r i n i t a t e, cap.o 3°: species specialissima aut subaIterna, sed solum ratione partis eius quae «Unumquodque habet esse suum ex his ex quibus est, id est ex partibus 35 est ipsum 'quod est', cuius est 'esse', non ut pars eius sed ut forma extra suis», dicit COMMENTATOR: «Esse namque et id quod eo est, nullo prorsus genus, quae est quaedam divina participatio. Propter quod alias in quaestione de praedicamentis diximus quod esse non est genus, I sicut et T 136" modo quod non est aliquid in genere, sed solum id cui convenit esse. ACHOSTU I Sic ergo sentiendum est quod esse non sit aliquid absolutum additum A 174" Bad.41 40 essentiae creaturae et inhaerens ei per creationem ut forma inhaeret 1O-{p.158,)11 AVERROES ... esse] Udde iste, (f 174rh) ut videtur, nullam differentiam facit materiae per generationem, et hoc non solum esse essentiae, ut ille inter esse essentiae et existentiae actualis, quin scilicet esse utrumque sit per aliquid confitetur, sed etiam esse existentiae, quod negare contendit. Nec tamen additum II, aut neutrum addo sup. lin. man. corr.ll, sed cum ceteris dei., ut magis patebit ex dictis eius in quaestione sequente, addo sed dei. et AVERROES ... esse i. m. inf in 2 columnis dicendum est quod ipsa essentia ex se sola et proprietate sua sit ipsum man. COIT. A IO etiam] autem S 11-12 praedicatoj praedicamento HOSTU praedica- esse suum et secundum hunc modum, sicut idem esse et essentia - hoc mento sed praedicato i. m. C 12-13 praedicato] praedicamento A praedicamento sed 45 enim soli divinae essentiae convenit, ut iam amplius dicetur -, sed solum praedicato i. m. C 14. dixit] dicit U 14 esse existentiaeJ addo i. m. suae additiollis marginalis man. corr. A 14 est] ut H 14 ipsi] ipsae O 14-15 non ... essentiae] addo i. m. suae additionis marginalis man. corr. A 16 modo] om. HO sup. lin. C 17 praedicatum] praedicamentum C (set! in praedicatum eO'T.) HOSTU 17 sed] et S ACHOSTU 17 est] accidentalis addo T 18 sicut nec] Immo hoc videtur de genere substantiae et est esse essentiaell ipsius addo i. m. suae additionis marginalis IIsubstantiae, et de genere quantitatis est esse essentiae quantitatis, et sic de eeteris,llsed per reductionem. addo i. m. 27 intelligo] intellige? T 27 aliquid] aliquod CHSU 27 sit] est T 29 diceret] suae additionis marginalis man. corr. Sed hoe sicut pars eius quod est per se in genere, dicerent H 31 constituit tamen] constitutum S constitutum sed in constituit tamen( ?) quemadmodum differentiae substantiae sunt de genere substantiae et differentiae quanti ta- CO/T. CO constituit(?) sed in constituit COiT. ettamen(?) i. m. H 31 tamen] sup.lin.? H tis sunt de genere quanti tatis. Quae(?) videtur(?) ratio praedicamenti simpliciter(?) de 3 1 cum] ser. sed dei. C et addo sup. lin. H eo addo i. m. OT 32 compositum] quod est ipsa genere praedicamenti, quod similiter(?) aliquid refert(?) quemadmodum(?) genus. Sed essentia, addosed dei. H i. m. O 32 ut] aut sed in ut CO'T. S 32 Quae] ser. sed quod i. m. solummodo esse essentiae est de genere sicut praedicamentum eorum quae sunt in genere, CS quod H 33 neque'] om. CH neque( ?) sup. lin. O 33 ut'] ser. sed in aut corr. H ut a quo habent procedere per quandam informationem quaecumque sunt in genere, ut aut C 33-38 neque' ... esse] quasi omnia verba hic disparuerunt, quia parsfolii in hoc imo infra declarabitur, (in col. dextra:) et hoc quemadmodum punctus est de genere quanti tatis cornu abscissa est A 37 genus] i. m. T 39 sentiendum] sciendum H 41-42 et ... continuae in quantum procedit a puncto per quemdam innuxum extensionis, et unitas de contendit] i. m. man. corr. A 41 hoc] om. O 43 essentia] sup. lin. man. con'. A genere quantitatis (conti- sed dei. et exp.) discretae in quantum procedit ab ipsa per 43 et ... sua] sup. lin. man. COIT. A 44 et] hoc addo CHOST 64 sicut] sic O quemdam nuxum interruptionis( ?). Et quod sic est de genere, non similiter( ?) infra genus 44-45 hoc ... dicetur] i. m. man. CO/T. A contentum. Unde(?) addo sed totum dei. et sicut nec i. m. man. corr. A 23 COMMENTA- TOR] Nihil enim est esse eius, cuius est actus( ?) addo sed dei. A 24-25 BOETHIUS. De ulla persona et duabus naturis Christi (ed. N. M. HARING in GILO. PORRo comm., IV (p. 390,15-16); PL 64, 1345 D). 25-27 GILO. PORR., In Bnethii De una 10-13 Cr. AVERROES, Metaph. V comm. 7 (ed. R. PONZALLI, p. 106,33-43; Iunt., r. 11OK-L). persona et duabus naturis Christi (ed. N. M. HARING, IV, 12 {p. 290,72-73) et 29 (p. 273, 13-15 Cr. supra, p. 156,68-78. 21-23 BOETfIlUS, De Trin. {ed. N. M. HARING in GILR. 57-58); PL 64, 1380A et 1382B). 31-32 Cf. infra, p.163.35-37. 36-38 Cf. HENR. DE PoRR. Comm., I, c. 2 (p. 371,26-27); PL 64, c. 2 (1250C)). 23-24 GILR. PORR., In Boethii GAND .• Quodl.IX, q.3 (ed. 15\8, r. 348vQ; ed. 1613, II. r. 69Vb). 39-42Cr. supra, De Trin. {ed. N.M. HARING, I, 2 (p. 92,90-91); PL 1270D). p.156.68-78. 44-45 Cf. infra, p. 162,17-163,20. 160 QUODLIBET X QUAESTIO 7 161 ex hoc quod est effectus Dei, et hoc quoad esse existentiae. De esse autem 65 quod est essentia, est incorruptibilis, et ille respectus, si non ibi sit aliud essentiae iam erit sermo inferius. absolutum, fundatur in sola essentia, ergo et ille respectus esset immobi- H III" Ut secundum hoc I esse existentiae non addat super essentiam nisi lis; unde a contrario, quia per esse fundatur respectus in essentia ad respectum ad efficientem. In quantum enim essentia, ut creata est, Deum, ideo, quia esse potest separari ab essentia, et ille respectus, sed participat in effectu divina similitudine ut a Deo transformante, ipsa in se 50 aliter non». esse existentiae participat. Quod non potest dici esse ipsa nec tamen aliud 70 I Dicendum quod dicere, sicut ipse dicit, quod «respectus non acquiritur Bad.4li U 212" ab ipsa, nisi sicut respectus similitudinis I fundatus in albedine non ~st nisi quia fundamentum acquirituf», verum est. ipsa albedo, nec tamen aliud re ab ipsa, sed idem re, differens autem in Sed quod assumitur: «Quando aliquid est immedia tum fundamentum solo modo, secundum quod declaravimus in quaestione de relatio·ne. alicuius» etc., dicendum quod hoc verum est in omnibus illis respectibus Non quod esse suo nomine dicat respectum et esse sit ille respectus, sed 55 qui fundantur in extremis ex natura propria ipsarum, ut contingit in Zucc. 154" quod ipsa essentia, ut I est sub tali respectu, est quaedam existentia 75 activis et passivis naturaliter, secundum quod in I praecedente Q u o Ii- S 110'0 participatio ne quadam, et hoc non participatio ne alicuius advenientis ei b e t declaravimus in quaestione longa de relationibus, in illis vero et absoluti, ut intendit ille, qui intendit probare quod esse aliquid respectibus qui fundantur in uno extremo, non solum ex natura ipsius absolutum addit super essentiam, sic: «Respectus non acquiritur fundamenti, sed cum hoc ex actione libera alterius extremi circa illud, 094" nisi quia fundamentum I acquiritur. Quando enim aliquid est immedia- 60 non est verum, ut contingit in proposito. Esse enim, quod fundatur in tum fundamentum alicuius respectus, si illud esset immobile et extremum 80 essentia et ponit solum respectum supra essentiam, quo-Iad istum Bad.4li in quo natus est fundari, correspondens respectus similiter esset immobi- respectum non fundatur in essent ia ex sola natura ipsius essent iae, sed C 87'0 le, ut in proposito, ubi Deus est alterum extremum, non I posset annihilari cum hoc ex actione alterius extremi, scilicet voluntatis Dei immobilis ille respectus, ex quo fundamentum maneret. Quare, si essentia in eo circa ipsam essentiam, ita quod iste respectus novus secundum rem in ACHOSTU ipsa essentia potius causatur ab altero extremo sub illo respectu immobili 85 secundum rationem, quam ex converso, ut supra in dicta quaestione 46-48 et hoc ... existentiae] ut esse addo sed dei. et et hoc ... existentiae i. m. man. CO'T. A declaravi. 48 addat] addit O 50 transformante] transformata HSTU materia(?) conformata sed Quod ergo assumit, quod «per esse fundatur respectus ad Deum in transformata i. m. C iriformatased transformata i. m. O 50 in se] con! propter atramenti ipsa essentia», falsum est, nisi in quantum esse est idem cum essentia, et maculam A 51 existentiae] ser. sed exp. et essentiae i. m. man. corr. A 52 nisi sicut] con! propter atramenti maculam A 53 aliud] con! propter atramenti maculam A per ipsum esse quod a Deo essentiae acquiritur, non ut alia res, sed ut alia 53-54 in solo] solum U solo CHOST 54 relationeJ resolutione H resolutione sed in 90 intentio, qua scilicet est effectus Dei, secundum quam essentiae acquiri- relatione corr. C 55 esse] sub addo H 55 nomine] alia abbrel'iatio, sed in nomine corr., tur respectus ad Deum ut ad suum principium efficiens. Et hoc quasi et nomine iter. i. m. H 57 participatione] reser. i. m. O 57 et ... participatione] non sed dei. et exp. et et ... participatione i. m. man. corr. A 57-(p. 390,)3 advenientis ... expressione] (et ei sed in) ei et inhaerentis (corr., obliviscendo expunctuare primum et), ut ACHOSTU intendit adversarius, sed (divini esse similitudinem in ipsa essentia essentialiter per creationem exprimens, quod in textu et margine man. corr. correxit in:) expressione similitudinis divini esse in ipsa essentia essentialiter per creationem. Et quoad hoc dicitur 65 ibi sit] inv. O 66 essentia] et addo sed dei. U 71 acquiritur ... est] i. m. O essentia esse quadam extrinsecus participatione. sed i. m. ad altitudinem istorum verborum 71 verum est] illi'. H 73 omnibus] et(?) etiam(?) addo H 74 qui] qua U habetur linea horizontalis, quae posset esse signum insertionis schedulae interiectae, in qua 74 ipsarum] ipsorum H 75 praecedente] praecedent iS 75-76 Quolibet] Quodlibet O erat textus qui loco horum verborum nunc in omnibus aliis codicibus reperitur. Quae schedula 76 relationibus] naturalibus H 78 fundamenti] sed exp. et fundamenti tiniti i. m. O adiecta post transeriptionem exemplaris forte deperdita est. A 58-(p. 162,)3 qui ... 78 cum tantum S tantum sed in cum corr. C 82 Dei] et addo H 85 ex] e CHS expressione] Pro hac parte omnes alii codices textum addunt, qui ergo postea insertus esse 87 assumit] asseruit CHOSTU 87 respectus] res sed in respectus corr. CO res HST videtur,forte in schedula interiecta. A 58 ille] adversarius ACHOSTU 59 sic] ser. sed 88 est] 0111. F 89 essentiae] essentia HOST essentia sed essentiae i. m. C 89 alia] alibi incipit(?) ille(?) adversarius(?) i. m. C 60 aliquid est] inv. T 62 respectus similiter] ST alibi(?) H alibi sed in alia corr. CO 90 essentiae] esse sed exp. et essentiae i. m. O CHO 62 esset] est sed exp. et esset i. m. C 63 ut] ser. sed est i. m. in! C 70-71 Cr. supra, p. 160,59-60. 72-73 Cr. supra, p. 160,60-161,67. 75-76 Cr. HENR. DE 46-47 Cf. infra, p.162,17-164,45. 53-54 Cr. HENR. DE GAND., Quodl. IX, q. 3 (ed. 1518, GAND., Quodl. IV, q. 3 (ed. 1518, r. 347vL_354'S; ed. 1613, I, f.68va-76'a). 83-86 Cr. ibid. r. 347'L_354's; ed. 1613, II, r. 68va_76'a). (ed. 1518, f. 350'A_351'G; ed. 1613, I, f.7Iva.72ro). 87-88 Cf. supra, lin. 67-68. 162 QUODLIBET X QUAESTIO 7 163 materialiter per ipsam essentiam et effective per actionem Dei circa eam, proprietate de ipso dicitur: 'est'. Ipse enim sua essent ia est ipsum esse, ut ipsum esse nihil addat super essent iam nisi solum respec~um, aut non solum I essentiae sed etiam existentiae suae, quod nulli creaturae 094'" potius quod ipsum esse nihil aliud sit quam id quod est essentIa, ut est 20 convenire potest. Et in hoc simplicitas divinae essentiae excedit simplici- 95 tatem essentiae creaturae, quia nulla creatura proprietate suae essentiae effectus Dei. Quod ergo concludit, quod, «quia esse», quod ponit a.bs~lutum, est, et ideo non est ipsum esse suum sed participat ipsum, non aliquo «potest separari ab essentia», similiter «et ille respectus» per IpSIUSesse informante re alio ab ipsa essentia, sicut concludit, sed sola relatione ad separationem «et aliter non», falsum est quia, sicut ille resp.ectus cau~at~s efficiens. No.n quacumque, sed qua est effectus et similitudo eius quoad H III" est in essentia per Dei actionem circa illam, sic I per subtractlOnem actIOnIS 25 esse existentiae, et hoc non per aliquid additum, sed in ipsa essentia Zucc. 155" Dei et circa illam in conservando separatur ille respectus ab essentia, et I 00 fundata absque I omni adventitio praeter solum respectum. Et propter S 111" ipsa essentia in se ipsa corrumpitur et annihilatur quoad esse existentiae. istam extrinsecus participatio nem istud esse pertinet ad praedicatum de Unde, quod essentia est quaedam existentia participatio ne qu~d~m, accidente, et hoc secundum modum quo relationes accidunt suis funda- hoc est expressione similitudinis divini esse in ipsa essentia esse~tJahter mentis, declaratum in quaestione de relatione, cum tamen esse essentiae I C 88" per creationem. Et quoad hoc dicitur essentia esse qu~d~m extnnsecus 30 pertinet ad praedicatum de genere, ut distinguit COMMENTATOR super V"' participatio ne, secundum quod dicit BOETHIUSD e T r 1 n 1 t a t e lo~u~~s M e t a p h y s ic a e. U 213" de Deo: «Estforma quae esse ipsum est I et ex qua omne est». UbI dICIt Nec tamen esse essentiae omnino est absque extrinsecus participatio ne, COMMENTATOR:«Id est quae non ab alio hanc mutuat dictionem et qua~ ut iam declarabitur. Quae tamen non potest essentiae abesse, etiam ceteris omnibus eandem quadam extrinsecus comparticipatione communi- sectundum intellectum, sed ab illa habet essentia quod sit essentia, ut \ eat. 1 Non de quolibet suae essentiae proprietate dicitur: 'es!', sed ab eo qui 35 alibi pertractavimus, licet possit abesse per intellectum ei, quod est T 136" non aliena, sed sua essentia proprie est, quoniam ex eo tamquam ex IO aliquid, quod cum esse cadit in comparatione essentiae creaturae, cum principio dictio ista transsumitur, ut de unaquaque divinae formae partici- dicitur quod componitur ex quod est et quo est. potione recte dicatur: 'est'» ... Participatio autem quae consistit in esse existentiae, essentiae potest Per quod patet responsio ad illud quod arguit sic: «Quando ahq~ld de omnino adesse et abesse, et propter hoc tale esse est extra rationem et se non est tale ex sola relatione ad efficiens non habet esse tale. SI ergo essentia de se ~on habet esse, ex sola relatione ad efficiens non habebit IS ACHOSTU esse, sed requiritur aliquid formale informans, nec aliquid aliud sufficere~». Bad. 417vQ I Dicendum est enim quod solus Deus est talis quod suae essentIae 18 'es!'] sup. lin. man. CO/T. A i. m. H 18 ipsum] suum T 21 creatura] i. m. mali. CO/T. A 23 alio] om. C sed differente ame re i. m. addo HOS 23 ipsa] est addo O 23 relalione] resolutione HS 24-25 quoad ... existentiae] i. m. mali. cim. A' 25 et hoc] ACHOSTU i. m. mali. carr. A 26 adventitio] advento sed -titio i. m. C 26-29 Et ... relatione] aliquamulum canI propter atramenti maculam: auctor voluitlle delere sed postea reparavit 93 ipsum] ipsam sed in ipsum corr. U 94 sit] om. S 96 quod ponit] appetit(?) sed deletionem inchoatam? A 27-28 praedicatum] praedicamentum HOSTU praedicamen- exp. et quod ponit i. m. U 96 ponit] esse addo CH 98 ahter] ser. sed regulanter I. m. C tum sed iII praedicatum corr. C 29 fundamentis], I!t est addo CHOSTU 30 praedica- 98 non] om. CHOST 98 causatus] creatus O 00 et] om .. ~HOST .. ?O-l et ... lum] praedicamentum HOTU praedicamentunI? Uiditu) E praedicamentum sed iII praedica- essentia] om. (ham.) O I se] i. m. O 3 expressione ... esse] dlvl.nI esse slmll~tudme sed tum corr. C 32 essentiae] ser. sed exp. et existentiae i. m. T existentiae O in expressione ... esse corr. man. corr. A 4 Et] i. m. O 4 c~e.atlO.nem]expnmens addo 32 extrinsecus] i. m. C 33 iam declarabitur] dictum est sed dei. et iam declarabitur sed dei. A 4 esse] est HS 8 eandem] i. m. T 8 comparl1clpatlOn~] com- sup. I.m. S i. m. A 33-34 etiam ... intellectum] i. m. man. corr. A 35 quod] ser. sed scilicet{?) 9 quolibet] qualibet CHOSTU II divinae formae] dictae formae dlvmae sed dictae add.{ ?) i. m. C 38 essentiae] om. H 38 potest] praeter E 39 omnino] sup.lin. man. exp. O 11-12 participatione] propne addo CHOS propne et addo T 13 quod] COIT. A 39 et') sup. iiII. T adversarius addo sed dei. A 17 est] sup. lin. man. corr. A 23 Cr. supra, p.160,58-59. 28-29 Cr. HENR. DE GAND., Quodl. IX, q.3 (ed. 1518, 96-98 Cf. supra, p.161,68-69. 5 Cf. infra, lin.9. 6 BOETHIUS,De Tri:l. (ed.N.M. r. 34rL-354's; ed. 1613, II, r. 68va-76"). 29-31 Cr. AVERROES,Metap". V comm. 7 (ed. HARING,I, C. 2 (p. 371,16-17); PL 64, 1250B). 7-12 GIlB. PORR., In Boethu De Trm.(ed. R. PONZALLI, p.106,33-43; Iun!., f.llOK-L). 32-33 Cr. inji'a, p.201,87-202,95. N. M. HARING, I, 2 (p. 88,67-75); P'L 64, 1269A~b 13-17 cr. AEGlD. RaM., QauestlOnes 33-35 Cr. HENR. DE GAND., Quodl. I, q. 9 (ed. R. MACKEN,p. 55,97-4; ed. 1518, r. 7vz; ed. de esse et essent ia, q. 9 (ed. Venetns, 1503, r. 21 ). 1613, I, r. ll'b). 164 QUODLIBET X QUAESTIO 7 165 intellectum essentiae, ut, licet non sit res addita ipsi essentiae, ut non 40 Et quaero utrum videat tertio quod rationale et animal non differunt differat re ab ipsa, nec etiam differat sola ratione, quia in eis quae sola sola ratione sicut definitio et definitum, ut nullam faciant compositionem ratione differunt, unum_eorum non potest intelligi sub contrario alterius, neque omnino fiat ex eis aliquod compositum, sed plus, non solum Zucc. 155'" differunt tamen me-id'io modo, scilicet intentione, et in cis quae sunt 65 quoad differre secundum magis vel minus in eodem modo differendi eadem re et sic differunt, unum eorum bene potest intclligi sub contrario secundum speciem, quemadmodum in Deo plus differunt sapientia et 45 bonitas quam esse et vivere, sed quoad differre alio et alio modo alterius. 1-1111'" Sed dicit I ille: «Non intelligo quid sit differre intentionc aliud quam differendi s~cundum speciem, quia faciunt aliquam compositionem in differre ratione». specie constituta ex ipsis? Et hoc ideo, quia nullo modo definitio est extra Declaro ut intelligat. Ecce rationale et album: inter se differunt. 70 rationem et intellectum definiti nec e converso, sicut genus est extra Rationale et animal: inter se differunt. Animal rationale et homo: inter rationem et intellectum differentiae et e converso. Nec etiam differunt re, se differunt. 50 et tantum quantum differunt substantia et accidens, quia tunc species Videt ne primo quod animal rationale et homo differunt sola ratione constituta ex ipsis non esset unum per se, sed tantum per accidens, aut sicut definitio et definitum, et tali modo differendi quo differentia nullam saltem non esset unum sim-Iplex in forma secundum rem. Sed medio Bad.4 faciunt compositionem neque ex eis fit aliquod compositum omnino, et 75 modo, scilicet plus quam ratione sola et minus quam re. I Re vera, nisi E III' quod idcirco non compati tur homo secum oppositum ani~alis .aut claudat oculum rationis I luci veritatis, non potest hoc non videre. 095" oppositum rationalis, neque quoad essentiam nequ~ quoad .exI~tentIam 55 Clarum enim est quod differunt plus quam sola ratione. Aliter enim U 213'" suam, ut neque esse neque intelligi I possit sub op positO altenus llloru~? genus posset praedicari de differentia et e converso, sicut definitio Videtne secundo quod rationale et album differunt re sicut substantIa praedicatur de definito et e converso, nec esset differentia extra rationem et accidens, et hoc tali modo differendi quo differentia faciunt composi- 80 generis nec e converso, sicut definitio non est extra rationem definiti nec e tionem et fit ex eis aliquod compositum realiter, et quod idcirco converso. Quae plane falsa sunt. compatitur secum rationale oppositum albi, et quoad suam essentiam et 60 Clarum etiam est quod differunt minus quam differentia realiter ex A 174" quoad suam existentiam, ut et esse possit et intelligi sub opposito albi? I genere et differentia non constitueretur unum in forma simplici, quod est species, sicut non constituitur ex substantia et accidente, quod falsum est. 85 Non potest ergo non videre quin medio modo differant, et I hoc non ACHOSTU secundum magis et minus differre I in eodem modo differendi secundum Zucc. I 40 essentiael] i. /11. /11an.CO/T. A 40 licet ... essentiae] 0/11.(110/11.)H 42 alterius] sed speciem, ut aliquis diceret, I sed secundum alium modum differendi T 136' addo sed exp. et dei. A 43 tamen] sup. lin. man. CO/T. A 43 eis] his ACHOSTU 44 re] ipsis addo i. m. al.( 1) /11an.U 44 et] quae addo i. m. U quae addo CHST . 44 bene potest] ini'. S 44 potest] 0/11.CH i. /11. O 46 ille] adversarius sed dei. et Ille /. m. /11an. ACHOSTU CO/T. A 51 Rationale ... differunt] 0/11. (110111.) C 51 Vldetne ... differunt] om. (ho/11.) sed i. m. T 5\ et] cont: O 52-53 et ... omnino] det: sed hahetur i. m. pa/'l'alinea 63·64 ut ... compositum] det:: cI infra. lin. 64-70 A 64-70 sed ... converso] i. m. /11an. horizoll1alis, quae posset esse signul11 initii ali<~uiusschedul:/e adiectae quae 11O\'Um /extul11 CO'T., sed habelur ad allilUdille/11partis superioris huius additionis l11arginalis linea horizonta- auctoris continet pro.fine huius folii. A 53 aliquod] aliqUid CHOST 55 neque] In sed lis, quae posset esse signum insenionis alicuius schedulae nunc deperditae, uhi habeall1ur 3 exp. et neque i. 111. O 57 Videtne] Videlicet sed in Videtne CO/T • .o 58-59 et hoc? ... additiones 'Illae in omnibus aliis codicihus in textu inl'eniull1ur: ut ... compositum (63-64), realiter] deI: (I supm: lin. 52-53 A 59 fit] SIC HT sI! CS Sit sed /Il fit UirI'.. O non ... ideo (64-69) et aut ... rem (73-74). A 65 secundum] sec- sed secundum i. 111. O 60 ratione] et non plus quam ratione addo sed dei. A 65 magis] et addo sed exp. U 67 alio'] 0111.O 69 quia] om. CHOST 71 differen- tiae] -ae sup. lin.? A 72 et] om. S 72-73 quia ... acci dens] i. m. man. co/'/'. A va 46-47 Cr. AEGID. ROM., Quaestiones de esse et essentia, q.9 (ed. Venetiis, 1503, f.. 19 : 72-74 aut ... rem] cr. supm, lin. 64 A 75-77 et ... sola] om. (ho/11.) sed suppl. i. /Il. T « ... quod sit dare differre medium inter differre re et ratione, non videtur intellIglblle»), 77 sola ratione] inI'. CHOSTU 82 etiam] enim HST enim sed dei. C 82 etiam est] J. PAULUS Henri de Gand, p.250, note 4, et ID., Les dispures ... , p. 336. Cr. etiam AEGID. inI'. O 82 differunt minus] inI'. C 82 aliter] enim addo CHOSTU 85 differant] v ROM., Qu~estiones de esse et essentia, q. i2 (ed. Venetiis, 1503, r. 29 .: «Quid sit autem differunt S 85-(p. 166,)97 hoc ... ut] quod propter hoc unum eorum, ut add., linea differre intentione, prius non intelleximus, nec nunc intelligimus»; et A. PATTIN: G~"es d~ horizontali apposita i. m., quae posset esse signu/11 alicuius schedulae interiectae nunc RO/11e, .e.S.a. et la distinction reelle de I'essem'e et de I'existem'e, dans Rel'ue de I Unn'erslle o deperditae, 'Illae continebat I'erba hoc ... ut, quae in o/llnibus aliis codicibus in textu d'OttGlI'a, 23,1953, p.IOI". illl'eniuntu/'. A 87 ut ... diceret] om. (/lOm.) O 166 QUODLIBET X QUAESTIO 7 167 secundum speciem ab extremis. Est enim alius modus differendi secun- Verumtamen sciendum, ut in primo Q u o d Ii be t exposui, quod ista dum speciem, quo substantia differt ab accidente, quia est facienti um 20 extrinsecus participatio ipsius esse bene et male potest intelligi. compositionem realem ab illo, quo definitio differt a definito vel quo in 90 Uno modo intelligendo essent iam creaturae aliquid potentia le substra- Deo differunt sapientia et bonitas, quia non faciunt compositionem tum, ut materiam de qua vel in qua I aliquid habet produci actione S I H 112" omnino, et est medius I modus differendi secundum speciem, quo genus agentis, ipsum vero esse aliquid receptum in illo aut de illo productum differt a differentia quia aliquam faciunt compositionem in specie, sed actione agentis, ut formam et actum quo dicitur essentia esse, ad modum non realem ut prius. Unde, licet in dictis tribus modis differendi est 25 quo dicitur corpus esse album recepta in se forma albedinis, vel materia differentia secundum magis et minus, non tamen omnes tres vel duo 95 prima dicitur esse aliquid in actu recepta in se forma substantiali, vel eorum sunt in eodem modo differendi secundum speciem, sed in diversis anima dicitur grata recepta in se forma gratiae, et hoc participando necessario. Et propter hoc unum eorum, ut animal, quod est genus, albcdine vel forma aut gratia, non totalitatem verita-Itis eius sed partem Zu potest intelligi et esse sub opposito rationalis. solummodo eius in se continendo. Quod videntur sonare verba BOETHlf C 88'" Baptizetur ergo ille I modus medius et detur ei nomen, et si non 30 cum dicit: «Quod esl, accepla forma essendi, eSI alque subsislil», quae competenter possit appellari differentia secundum intentionem, ut omni- 00 infra exponemus. Hoc modo intelligunt participationem qui dicunt quod no idem sit differre intentione et ratione, detur ei aliud nomen. Fatuum esse secundum rem differt ab essentia. enim est disputare de nomine quando notum est de re. Et isto modo Alio vero modo intelligitur ista participatio intelligendo essent iam medio dixi et dico essentiam et esse suum existentiae differre inter se. Et creaturae aliquod potentiale obiectum ut I terminum actionis de nihilo O ( quod propterea unum illorum, ut essentia, potest intelligi sub opposito 35 productum, ipsum vero esse intelligendo eandem essentiam ut est actuale U 213" esse existentiae, non dico quod possit esse I nisi in mente tantum: aliter 5 obiectum et terminus actionis de nihilo ipsum prol-ducentis sicut similitu- H enim simul existeret et non existeret. dinem suam, ut ipsa essentia, in quantum est similitudo producta, sit esse Bad.418rR I Quod ergo quaeritur in quaestione principali: «Utrum ponens essen- quoddam pa rticipa tum ratione huius similitudinis deficient is ab ipso tiam creaturae esse idem cum suo esse, potest salvare creatio nem ?», divino esse, quo 111 tali esse participat, nec totalitatem nec partem dicendum quod ponens essentiam proprietate qua est essentia, absque 40 veritatis eius, sed solummodo similitudinem atque imitationem eius in se omni extrinsecus participatio ne, esse idem cum suo esse, ut de re cuius est IO continendo; non quod esse sit aliquid acquisitum aut receptum in ipsa essentia, suae essentiae proprietate sola dicatur: "est' sive 'esse', talis nullo modo potest salvare creationem : sic enim sola essentia creatoris est ACHOSTU idem cum suo esse, et nullius creaturae, ut iam dictum est; ponens autem essentiam proprietate sua non qua est absolute essentia, sed quam habet 19 Quodlibet] Quolibet CHSTU 19 quod] sup. lin. lIIan. CO/'I'. A 20 potest inteliigi] U 21-22 substratumJ substractum HSU 22 materiam] materia T 22 qua vel quadam extrinsecus participatio ne, esse sic idem cum suo esse existen- 15 il1\'. in] i. 111. lIIan. CO,'I'.A 24 essentia] et odd. CHO et addo sup. lin. T 24 esse] pos/ hoc tiae, ut de re, cuius est essentia, tali proprietate essentiae suae dicatur: verbulII conser\'ll/a su11lin textu signa inser/ionis alicuius addi/irmis in lIIargine, quae vide/ur 'est' sive 'esse', talis bene potest salvare creationem: sic enim omnis pos/ea erasa esse. A 26 actu] eadem(?) addo i. 111. T etiam addo O 26-29 vel ... continendo] i. 111. man. corI'. A 27 forma] ipsa addo sed exp. e/ dei. A 28 veritatis) i. m. essentia creaturae est idem cum suo esse. suae addi/ionis marginalis l11an. CO/'I'. A 28-29 sed ... eius] i. m. l11an. corI'. A 30-31 quae infra exponemus] i. m. man. con'. in medio addi/ionis marginalis lin. 26-29, quae pos/ haec verba I'ide/ur scrip/a esse. A 34 aliquod] aliquid CHOST 34 nihilo] et non ACHOSTU de aliquo ut de materiali(?) addo sed dei. A 35 eandem) eadem O 36 producentis) producens sed -tis i. m. C 37 esse] in addo HO in addo sed exp. C 39-41 quo ... 96 modo differendi] i. m. O 97 necessario] necessarie sed in necessario corr. U continendo] i. 111. man. CO/'I'.A 39 participat) esse divino addo sed dei. A 41 aliquid] 97 unum ... ut] 0111. CHOSTU 98 et] om. CHOST 98 rationalis] rationali S aliquod S 41 receptum] in propria persona addo sed va- cat sup. lin. S 99 Baptizetur] Baptizaretur U 00 possit] posset T 2 modo medio] i/1\'. CHOST 5 esse] suppositum addo sed dei. A Il suae] ser. sed vel sive(?) i. m. C 14 non] sup. 19-51 Cf. HENR. DE GAND., Quod/.!, q. 9 (ed. R. MACKEN,p. 48,34-49,52; ed. 1518, f. 6vx; lin. T 14 absolute] om. T 14 essentiaJ esse natura S II sive] vel H ed. 1613, I, f. IOrh_IOva). 30 BOETHIUS,De hebdom. (ed. N. M. HARINGin GILB. PORRo COlllm., I, 2 (p. 380,20-21); PL 64, 1311B); cr. etiam P. W. NASH, Giles 0/ Rome ... , p. 60. 8-9 Cf. supra, p. 145,7-9. 30-31 Cr. in{ra, p. 187,87-92. 168 QUODLIBET X QUAESTIO 7 169 essentia ut in subiecto. Et est iste verus modus participationis ipsius esse, solam de nihilo et creando producat formam ignis de materia, sed quod praecedens autem phantastica imaginatio quodam modo fingens modum utrumque aeque de nihilo producat: materiam sub forma et formam in creationis procedere secundum modum naturalis generationis, praeter materia, non de materia, quamvis productione I naturali, materia prae- Zucc. hoc quod generatio naturalis supponit subiectum, creatio vero non 45 70 supposita, nata sit produci de materia. tantum producit aliquid in subiecta, sed etiam producit ipsum subiec- Quod et si hoc ille intendat, adhuc non potest proprie salvare tum. Et isto secur100 modo ponendo participationem differunt secundum creationem. speciem modus quo essentia participat esse, et quo participat aliis post Ad cuius .intellectum oportet primo scire modum creationis proprie esse. Primo vero modo ponendo participationem, idem est modus dictae, videlicet quod, licet res sive essentia creaturae ab eodem secun- secundum speciem quo substantia participat esse et accidentibus sequen- 50 75 dum rem habet esse essentiae et esse aliquid per essentiam, inter se tamen tibus esse. differunt intentione, quemadmodum anima] et rationale inter se diffe- Bad.418rS I Qui ponunt participatio nem esse primo modo, non possunt sic perfecte U 213'" salvare creationem proprie dictam sicut I possunt ponentes participatio- ACHOSTU nem esse secundo modo. Proprie enim creatio non de aliquo, sed de nihilo esse producit quidquid per eam producitur, quare et proprie 55 69-70 praesupposita] supposita CHOSTU 70 sit] forma addo CHOSTU 59 de] ser. sed exp. et in i. m. O 70 de materia] om. HT 71-74 Quod ... videlicet] Consimiliter in creatum non de aliquo, sed de nihilo creatum est. Unde si aliquis vellet proposilo. dicendo quod ipsa essenlia est potentiale quoddam ut creetur obiectivede nihilo. T 137" ponere esse per creationem I productum non de nihilo, I sed de aliquo, ut et ex hoc quod per suam essentiam ut est similitudo esse Dei. producta ab ipso. non per Bad. 418vS de essent ia tamquam de potentia li suo, et ipsam essentiam de puro nihilo, aliquid additum ei secundum rem, dicatur participare esse, ut secundum hoc ipsa essentia, secundum quod est similitudo divini esse producta. dicatur quaedam participatio divini ipsum ergo esse non est proprie creatum, sed ipsa essentia. esse. Et secundum hoc mutuans extrinsecus hanc dictionem 'esse'. optime et perfectissime A 174'" Unde volens dicere quod I esse sit aliquid productum in essentia, re 60 salvatur creatio, non ponendo quod ipsum esse existentiae sit aliquid productum. aut de differens ab eadem, melius salvat creationem dicendo, non quod esse essentia sicut dicit ille, II aut cum essentia aut in essentia. quod melius esset. sed quod ipsa essentia. et(?) secundum intentionem qua est simpliciter per essentiam et qua est aliquid C 88" producatur de essentia ut de suo potentia]i subiective, sed quod I esse per essentiam. ut angelus vel homo, et nihil addo i. m. mali. corr. sed cum ceteris dei. II per producatur in essentia cum ipsa et quod utrumque eorum sit potentia]e existentiam. dicatur sola creari. non autem esse existentiae. sed quod esse existentiae sit quoddam, ut producatur obiective de nihilo ipsa quidem essentia in se, ratio quaedam ipsius essentiae, quae convenit ei ut est quoddam factum in effectu sive (quia essent ia dicitur addo sed dei.) creatum. Ut ex parte creati ipsa essentia sit quaedam S III ,,, ipsum vero esse in essentia, non de essentia. Si enim Deus creet I ignem 65 participans existentia. et sint penitus idem re essentia et existentia. differentia sola compositum ex materia et forma, non est dicendum quod creet materiam intentione. quia essentia dicitur ut est quaedam similitudo divinae essentiae. secundum rationem esse formalis ab illa exemplata. existentia vero dicitur ut est quaedam similitudo ACHOSTU divinae existentiae. secundum rationem esse efficientis producta. Et sicut esse essentiae est actus ipsius essentiae simpliciter ut essentia est. differens sola ratione ab ipsa essentia ut simpliciter res quaedam est. sic esse existentiae est actus eiusdem ut existentia. et differens 42 subiecto] ser. sed termino(?) i. m. U 42 ipsius esse] i. m. man. eorr. A 43 quodam sola intentione ab ipsa ut essentia est. Et sicut differunt sola intentione essentia et modo] i. m. man. eO'T. A 45 supponit] praesupponit O 47-49 Et ... esse] i. m. man. existentia. sic (sicut A) sola intentione differunt esse essentiae et esse existentiae, ut ista corI'. A 50 et] in sed exp. et et sup. lin. O 52 sic] sup. lin. man. corI'. A 52 perfectc] quattuor sola intentione differant: essentia. existentia. esse essentiae et esse existentiae. Ut perfectionem propriam sed in perfecte corI'. S 52-53 perfecte salvare] inv. S essentia et suum esse essentiae sint potentiale quoddam ut producantur in esse secundum 53 creationem] nec addo sed exp. A 53 dictam] i. m. man. eorr. A 53 sicut] quod sed esse existentiae obiectivae. et existentia et esse existentiae super essentiam et esse essentiae dei. et nec sup. lin. A 54 non] est addo HO 55 esse] ~onf. A esse CHOSTU sint rationes quaedam convenientes ei ex eo quod per creationem secundum actum sunt 55 producit] procedit CHOSU 56 non] i. m. O 56 creatum] om. O 56-57 Unde ... producta. ponere] Secundum primam autem expositionem addo sed dei. et Unde ... ponere] i. m. inf Et est advertendum ad sciendum perfecte modum creationis. addo sed dei. et va- cat addo man. eO'T. A 57 esse per creationem] per creationem HT 57 productum] est addo sed et Quod ... videlicet i. m. man. eO'T. A exp. A 57 non] nihilo de aliquo sed exp. et non i. m. O 58 essentiam] potentiam sed 71 proprie] non communiter addo sed dei. A 72 creationemJ Post haec verba aliqua I'erba exp. et essentiam i. m. S 59 est] om. U 59 sed] ser. sed tantum(?) i. m. U de addo sed addita Sllllt supra hanc addit ionem marginalem. sed nunc vix legi possunt: auctome haec verba exp. O 61 non quod] inv. C 62 producatur] producitur S addita postea eancellavit? A 74 res] sup. lin. S 74 sive] sine S 75 essentiam] et utrumque eorum ab essent ia differat sola ratione. quia utrumque eorum est aliquid ipsius 56-59 Cr. (secundum J. PAULUS, Les disputes ...• p. 337,) AEGID. RaM .• Quaestiones de esse essentiae et de ratione ipsius. addo sed dei. obliviseendo delere primum verbum et etll. ut iam et essentia. q. 9 (ed. Venetiis. 1503. f.25va). 60-65 Cr. AEGID. RaM .• Quaestiones de esse tactum est supra et iam amplius exponetur infra, addo i. m. man. eO'T. sed dei. liA 75 se] et essentia. q. 9. ad 6um (ed. 1503. r. 19v• et 22'·); et J. PAULUS. Les disputes ...• p. 337. i. m. O 76 rationale] differunt sola ratione ab homine. quia utrumque eorum est aliquid de ratione hominis. et tamen add. sed dei. A 170 QUODLIBET X QUAESTIO 7 171 runt intentione, ut dictum est, quia quod est aliquid generis alicuius Et omnino consimiliter sentiendum est de existere sive esse per secundum se, esse participat ut est similitudo quaedam divinae essentiae 00 existentiam simpliciter et de existere aliquid sive de esse per existentiam secundum rationem causae formalis, praeter hoc quod animal simpliciter aliquid, praeter hoc quod, ut dictum est, esse essentiae est quaedam est genus ad hominem simpliciter, de cuius ratione sunt animal et 80 divina participatio secundum rationem causae formalis, quasi forma rationale, esse autem existentiae simpliciter, quod consequitur decem substantialis eius quod est aliquid per essentiam, existere vero secundum H 112" praedicamenta, I non est genus omnino, cuius causam alibi declaravimus, rationem causae efficientis, qua in existentia producuntur ipsum esse sed solummodo ratio~em generis habet, hoc scilicet aliquid cui convenit 5 essentiae et id cuius est, productione ipsius essentiae in esse existentiae, I U 214' esse. Nec tamen aliquid cui convenit esse, habet rationem unius generis et est aliquid accidentale ipsi essentiae, et unde esse essentiae in ipsa ad substantiam et accidens, quia non eadem ratione eis convenit esse, ut 85 essentia est quoddam potentiale I ut per creatio nem essentiae producat ur A 175' in quadam quaestione de praedicamentis alias declaravi et iam patebit obiective in esse existentiae, ut existat simpliciter extra intellectum, esse aliquantulum inferius. vero aliquid per essentiam consimiliter est quoddam potentiale ut per Licet ergo res sive essent ia creaturae ab eodem secundum rem habet IO creationem essentiae producatur in esse existentiae, ut existat aliquid esse et esse aliquid, quia tamen differunt inter se intentione, ab alio extra intellectum. secundum intentionem habet esse et ab alio habet aliquid esse. Esse enim lJO Sed sicut in eodem prius natura est esse quam esse aliquid, et prius habet eo quod est divina similitudo, esse vero aliquid 'habet ratione eius existere quam existere aliquid, sic prius creatur esse ut existat quam esse in quo fundatur respectus similitudinis illius. Unde super illud D e aliquid ut existat aliquid, secundum illam quartam I propositionem libri Zucc.. h e b d o m a d i b us: «Diversum est esse et id quod est», dicit COMMENTi\- 15 D e c a u s is: «Prima rerum creatarum est esse, et 11011 est ipsum creatum o 95" TOR: «Cum enim dicimus.- 'homo est " theologi hoc esse dictum in-Itelligunt aliud», creatione scilicet, qua producitur esse in existentia. Cum enim in quadam extrinseca denominatione ab essentia sui principii», qua «unum- lJ5 eodem secundum rem sint plures intentiones, scilicet esse, vivere, sentire, quodque praedicant non esse aliquid, sed esse. Non enim dicunt humanitate intelligere et aliae huiusmodi, esse ante se I nullam aliam supponit et est S 112" hominem esse, sed esse aliquid». Unde esse aliquid dicitur quadam ratione propinquius esse primo puro et vero secundum naturam et intellectum. Si sui generis, esse autem quadam divina participatione. 20 enim fiat resolutio compositi ex pluribus intentionibus, semper stabit resolutio in esse, et ideo est primum in omnibus quae procedunt a primo, ACHOSTU et proprie causae primae effectus per creationis actum et nihil aliud in re. Esse enim in re est primus et simplex mentis conceptus ad nihil formatus 77-79 quia .. formalis] i. m. man. l'O/'I'. (et per hoc habet quod sit essentia. quemadmodum per(?) addo sed dei. man. cO/'I'.) A 75 se] tamen addo O 77 aliquid] i. m. S 81 existentiae] essentiae CHOSU essentiae i. m. T 81 consequitur] consequuntur A ACI-IOSTU 82 omnino] ad essentiam simpliciter. de cuius ratione sunt esse, et esse aliquid simpliciter, scilicet subiectum vel accidens, addo sed dei. man. l'O/'/'. A 83 generis] ad actum 99 consimiliter] similiter U 00 existenliam] essentiam S 00 de'] om. T I essen- existentiae addo sed dei. A 83 hoc] i. m. man. l'O/'I'. A 83 habet] secundum sed exp. eI tiae] i. m. man. CO/'I'. A 2 causae formalis] inI'. U 2-3 quasi ... essentiam] et est habet sup. lin. A 86 alias] 0111. CHOSTU 89 et esse] om. (/lOm.) S 86-87 et ... terminus substantialis essentiae, et addo i. 111. sed dei. eI col11inual scribendo quasi ... inferius] i. m. man. cor/'. A 89 aliquid], et utrumque est de ratione ipsius, mld. sed dei. A essentiam man. co/'/'. A 3 est aliquid] il1\'. O 4-5 qua ... et] i. m. man. corI'. A 5 et 90 intentionem] rationem addo sed dei. eI intentionem i. m. man. cvr/'. A 90 habet '] VIII. ... essentiae] 0111. (hom.) sed suppl. i. 111. H 6 et'] om. CHOSU 7 potentiale] reser. i. CHOST 90 aliquid esse] il1\'. CI-IOSTU 91 eius] illius CHOSTU 92 illius] i. m. m. C 7 essentiaeJ sup. lin. man. co/'/'. A 8 extra intellectum] sup. lin. man. cO/'/'. A man. cO/'/'. et differentiam alteram(?) bet res ex suis( .') cum genere, quod sit species. addo 9 consimiliter] i. m. man. COI'I·. A I I essentiae] sup. lin. man. corr. A I I extra sed dei. man. cO/'/'. A 94 dictum] dicunt H 94 intelligunt] intelligent E 95 qua] intellectum] i. 111. man. co/'/'. A 12 natura] i. m. man. CO/'I'.A 12est'] ante addo i. m. C quae H quia sed in qua CO/'I'. O 96 praedicant] praedicat ACI-IOSTU 96 aliquid] 16 creatione scilicet],proprie tamen non est creatio, nisi mld. sed in, creatione, scilicet l'Orr. secundum rem mld. sed dei. A 97 quadam ratione] quodam sed in quadam co/'/'. eI man. corI'. A 17scilicet] secundum H 17 esse] eI addo O 17sentire] et addo ratione i. m. man. cv/'/'. A 98 quadam divina] illi'. HT COS 18 huiusmodi] an- addo sed exp. eI dei. (er. ante in eadem lin.) A 19 vero] noni 7) sed exp. er vero i. m. C 20 compositiJ compositae sed in compositi corr. O 77 cr. supra, p. 166,92-94. 93 BOETHIUS, De hebdol1l. (ed. N. M. Hi\RING, t, 2 (p. 380,20); PL 64, 1311B). 96-97 Gn.B. PORR., In Boelhii De hebdol1l. (ed. N. M. 15-16 ANONYMUS, Liber de collsis, prop.37 (ed. A. PATTIN, p.54,37-38 (n.37); ed. I-li\RING, I, 27-28 (p. 193,55-61);PL 64, 1317C). R. STEELE, p. 164,I-2; ed. O. BARDENIlEWER, p. 166,19-20). 172 QUODLIBET X QUAESTIO 7 173 vel determinat us, nec formativus nec determinativus alicuius alterius, propositionis, «et plus formaliter injluens illi», ut dicit prima propositio quia nihil ipsum praecedit, sed formabilis et in quo incipit informabilitas 25 D e c a u s i S. «Quae», ut dicit commentum», non removet virtutem suam per ea quae educuntur ab ipso. Ut enim dicitur in commento praedictae a re cum removet eam causa secunda. « Et exempl(jicamus illud per esse et propositionis: «Sicut ex una forma specifica, propter hoc quod diversifica- vil'um et hominem, quia oportet quod sit rei esse imprimis, deinde vivum, S 137'" tur in mundo inferiori, veniunt infinita I individua, similiter ex esse creato 50 deinde homo. Vivum ergo est causa hominis propinqua et esse remota. Esse primo, propterea quod diversificatur, apparent formae intelligibiles in- I igitur vehementius est causa hominis ql/am vivum, quoniam non solum est 059" C 88'" !finitae». I Nec seiunguntur ab invicem sicut est seiunctio individuorum, 30 eal/sa hominis, sed etiam vivi. Similiter etiam quando ponimus rationalita- H] 12'" quoniam sunt unum habens multitudinem et multitudo in uni ta te. tem eal/sam hominis, esse igitur vehementius est cal/sa hominis quam Semper enim eodem secundum rem dicitur quaelibet res esse et esse rationalitas, quoniam causa eius est esse». aliquid, ut dicitur in commento illius propositionis: «Diversum est esse et 55 Ipsum esse non est causatum nisi a Deo et ideo est in ente divina quod est». participatio secundum praedictum modum; I quod vero ei additur I ipsum Zuce. U 214' Et est prius esse quam esse aliquid, quemadmodum quod divinum est, 35 determinand<:>,ad propriam naturam cuiuscumque rei pertinet, ut dictum eo quod nec genus est. Ab esse enim educitur vivere et ex vivere sentire et est. Unde vita ante se supponit ens secundum naturam et intellectum, et ex sensu rationale, et semper quodlibet sequentium in intellectu suo et ex esse producitur sicut ex confuso. Nec dicit vivere ita simplicem ratione supponit quodlibet praecedens se, ut non ex nihilo, sed ex aliquo 60 conceptum, sed formatum ad aliquid. Vita ergo per creationem fieri non producatur, in quo est inchoatio sui, scilicet ex ipso esse, quod proprie in potest, quia fit ex aliquo; relinquitur ergo quod fiat per informationem, creaturis producitur ex nihilo. Nihil ergo sequentium proprie fit per 40 dico proprie loquendo. Esse ergo primum omnibus dat esse per modum creatio nem, sed potius per informationem, et solum ipsum esse fit creationis; vita autem prima omnibus viventibus dat vitam non per proprie per creationem, ut actus primus simplex a causa prima in actu modum creationis, sed per modum informationis. Unde super proposi- existendi productus, ut potius esse dicatur causa tum a primo quam ens et 65 tionem D e c a u s i s l8am: «Omnes I res ent ia sunt propter ens primum et S 112" esse aliquid creatum in existentia, tamquam illud quod «est causa prima res vivae sunt propter vitam primam et scientiam habent propter intelligen- Bad. 4] 9's formalis I entis vehementius illi unita», ut dicitur in commento dictae 45 tiam suam», dicit com mentum : «Dat omnibus rebus ens per modum creationis .. dat eis vitam non per modum creationis, sed per modum .formalem .. et similiter non dat eis quae sunt sub ea de scientia et reliquis ACHOSTU 70 rebus, nisi per modum formae». 24 nec] ser. sed ill neque IllUl. C 24 determinativus] declarativus H 30 seiungunturJ seiungantur sed ill seiunguntur cor/'. C 30 ab] ad O 31 unitateJ est addo CHOSTU 32 eodem] eadem O 32 quaelibet res] illi'. S 33 commento] (cr. J. F. NIERMEYER, Mediae latinilalis lexicon Illinus, p.217.) 35-36 Et ... est"] i. Ill. nUI/1. corI'. A 37 semper] secundum sed exp. eI semper i. 111. O 38 non] i. 111. H 38 ex] ut sed ex addo ACHOSTU sup. lill. O 39 sui] sua sed ill sui COI'l'. S 39 ex ipso] ipsum sed dei. eI ex ipso i. 111. mall. corI'. A 39 proprie] i. 111. lI1all.corI'. A 41 esse] sup. lill. Illall. corI'. A 42 proprie] i. Ill. HS 43 existendi productus] essendi primo constituens(?) esse quod est sed dei. eI 48 exemplificamus] (er. J. F. NIERMEYER, Mediae lalini/a/is lexiconlllinus, p. 391: « I. ei ter, existendi productus i. 111. Illan. corI'. A 43 productus] producto S 43 esse dicatur] inv montrer par un exemple».) 49 et] Olli. HOST sup. lin. C 49 esse] et addo H O 43 causatum] creatum CHST 44 esse ... creatum] i. Ill. Illan. corI'. A 51 quam] quoniam H 53 igitur] Olli. T 53 vehementius est] inI'. CHSTU 54 est] 44 creatum] Olli. sed causatum i. 111. O 45-46 dictae propositionis] inv. CHOST esse O 54 enteJ se sed esse i. Ill. O 56-57 ipsum inv. U determinando] 58 ante] quando sed dei. eI ante i. 111. O 59 esse] i. Ill. O 59 vivere ita] i. Ill. man. cor/'. A 60 ergo] igilur U 62 modum] i. Ill. T 65 res] iler. S 69 ea] et addo T 27-30 Op. cil., prop.4 (ed. A. PATTIN, p.56,69-74; ed. R. STEELE, p.I64,24-28; ed. O.BARDENHEWER, p.167,14-17). 32-33 GILB. PoRR.,In Boelhii Dehebdolll. (ed. N.M. HXRING, I, 29: p.193,67-69; PL 64, 1318A). 33-36 BOETHIUS, De hebdolll. (ed. N.M. 47-54 Op. cil., prop. I (ed. A. PATTIN, p. 46,3-47,28 (n. 2-10); ed. R. STEELE, p. 161,6-22; ed. HXRING in GILB. PORR., COIllIll., I, 2 (p. 380,20); PL 64,1311 B). 44-45 ANONYMUS, Liber O. BARDENIIEWER, p. 163,5-20). 57-58 Cr. supra, p. 170,90-170,98. 65-67 ANONYMUS, de causis, prop.1 (ed. A.PATTIN, p.48,39-41 (n.12); ed. R.STEELE, p.16I,31-32; ed. Liher de causis, prop. 17 (18) (ed. A. PA TTIN, p.85.38-41 (n. 143); ed. R. STEELE, p. 175, O. BARDENHEWER, p.164,3-4). 44-46 ANONYMUS, Liber de causis, prop. I (ed. A. 20-24; ed. O. BARDENHEWER. p. 179.19-21). 67-70 Op. cil., prop. 17 (18) (ed. A. PA TTIN , PATTIN, p.46,1-2 (n. 1); ed. R.STEELE, p.16I,4-5; ed. O.BARDENHEWER, p.163,3-4). p. 86,56-61 (n. 148); ed. R. STEELE, p. 176,2-7; ed. O. BARDENHEWER, p. 180,3-7). 174 QUODLIBET X QUAESTIO 7 175 Bad.419rT I Sic ergo dico quod ponens in creatura idem esse secundum rem dicto naturalem transmutationem, secundum esse et esse dividitur, ut si idem modo et essentiam, potest salvare creationem dictam proprie, et dicere 9S re sit in bruto vivens, spirans, sensibile, in mutatione generationis H 113" quod prima intentio rerum creatarum in esse existentiae I est esse secundum formam primo discinditur ab esse in vivum, I deinde ex vivo in C 88ni' essentiae et quod omnes aliae intentiones in eadem essentia fiunt a spirans et ex spirante in sensibiIe, et non est medium mutationis simul causante, non ita proprie per creationem, sed potius per ipsius esse 75 cum principio nec finis simul cum medio: quamvis enim simul habent causati quandam informationem et ita quasi per aliquaIem generatio- esse constitutum in eadem substantiali forma secundum rem, non tamen Zucc. I nem, et hoc quodam modo secundum modum quo dicit COMMENTATOR 00 habet illa diversa esse substantiae simul, quae recipiuntur I per motum et T 137" super vum M e t a p h y s i c a e: « Materia primo recipit formam universa- complete non habent esse nisi in ultimo. Quare si talis transmutatio ab Iem et mediante forma universali recipit alias formas». Omnis enim uno esse in aliud differens sola intentione in eadem forma secundum rem, forma quae per agens de potentia ad actum deducitur, in eo quod de 80 generatio est, quia unum de altero educitur ut de suo potentiali, multo potentia vadit ad actum producendo unum de altero, procedit secundum fortius si aliquis dicat quod esse deducitur ex aliquo diverso a se A 175" viam generationis aliqualis, etiam si I solum differunt secundum esse et 5 secundum rem, ipsius es~e productio non erit creatio, sed potius genera- simul habent fieri secundum rem et essentiam, et per eandem indivisibi- tio, quae alia est mutatio a creatione, lem transmutationem, sicut contingit in creatio ne secundum istam Et sic qui ponunt esse existentiae in I creaturis esse aliud secundum rem 095" positionem. Quare et multo fortius si differunt secundum rem, sicut 85 ab essentia et ab eius esse essentiali, nullo modo, sive ponant quod contingit in creatione secundum aliam opinio nem circa esse et esse producatur I in essentia sive de essentia, possunt ita proprie et perfecte P 214" aliquid respectu esse existentiae. Unde ponentes gradus formarum IO ponere essentiam et esse existentiae in ea habere esse per creationem secundum diversa esse et differentia secundum completum et incomple- sicut ponentes quod idem secundum rem sunt essentia, esse essentiae e~ tum in eadem re, non simul, sed per transmutationem successivam esse existentiae secundum praedictum modum, etsi aliquo modo I imagi- E 112" educendo unum ex altero, dicunt huiusmodi transmutationem esse 90 nario possint ponere essentiam creatam de nihilo, de qua vel in qua generationem, et generationem non esse mutationem subitam sed motum creans per aliqualem generationem producat esse existentiae, non proprie successivum, dicendo quod omnis forma quae per agens naturale de 15 per creationem. potentia ad actum deducitur, in eo quod de potentia vadit ad actum per ACHOSTU ACHOSTU 95 re] sup. lin. man. COIT.A 95 vivens ... descinditur] ante hanc lineam in textu videtur 72 dictam proprie] i. m. man. corI'. A 73 in ... existentiae] sup. lin. man. corI'. A aliquid scriptum esse plul11bagille sed legere nOlipotuimus. U 96 discinditur] descenditur 73 esse'] essentiae sed in esse corI'. O 73 esse2] en- addosed dei. et exp. A 75 causanteJ CHOSTU 96 Il (Cr. R. MACKEN, Bibliotheca malluscripta ... , p. 507.) 98 enim] sup. creante CHOSTU 75 ita] sup.lin. man. COI'/'. A 75 esse] om. H i. m. F 76 causati] 1111.1110n.corr. A 98 sImul] om. CHOSTU 99 forma] formali ACHOSTU 00 et] creati HSTU 76 quandam] sup. lin. man. corI'. A 76 quasi] i. m. man. COI'/'.A om. HOT . I complete! completam sed il1 complete corI'. O I habent] i. m. mOI1. 81 secundum] per HS 84-85 istam ... secundum] om. (ham.) C 86 esse2] i. m. O COI'/'. I talis transmutatIO] illI'. HST A 2 differens] cOIr! A dicta U dicitur CHOST 87 existentiae], si ponatur quod non solum essentia causatur et in illa esse essentiae (et idem 2 eadem f?rma] inI'. T 4 si ... quod] quando sed dei. et si ... quod i. m. man. corI'. A est per essentiam addo sed. dei.), ita quod prius causatur esse essentiae, accipiendo in se esse 5 IpSIUS]Sicut contingit in creatione secundum dictam opinionem, multo fortius talis sed existentiae ut aliquid re differens a se (per creationem addo sed dei.), quam habeat esse dei. et IpSIUSi. m. man. COI'/'. A 5 non] i. m. O 6 alia] conf T 8 essentiali] naturali existentiae ipsa essentia, producendo de esse simpliciter esse aliquid per informationem, CHOSTU 8-9 sive ... essentia2] i. m. man. COI'/'. A 9 et] sup.lil1. O IO et] habere cuius contrarium ille necesse habet ponere, ut dictum est, ponendo scilicet prius causari sed dei. et ex Sllp.lil1. mal1. con:- A IO in ea] ea om. sed in ea i. m. T IO in ... esse] essentiam totam, deinde, licet simul natura, esse existentiae in ipsa, quod nullo modo potest 1. m. mal1. COI'/'.A I I quod Idem] i. m. O I I essentia] esse natura HOST esse natura dici fieri proprie per creationem, sed solum per quandam accidentalem transformationem, sed iII essentia corI'. C 12-13 imaginario] imaginatio CLOSTU 13 vel in qua] i. m. et ita per aliqualem generationem. addo i. m. sed dei. et signum insertionis supra et infra mal1. corI'. A . 14 per aliqualem generationem] SCI'. sed dei., sed haec verba sunt in lineam in lextu eras. A 88 differentia] differentiae S 88 completum] esse addo sed dei. exemplari: deleta sUl1tne ab ali~uo postt/'OlIs~riptiol1el11 exemplaris? A 15 creationem], et exp. A 93 de potentia] primo CHOSTU qUia non se~undum naturam eIUs est quod aliqllld producatur de aliquo, prout secundum hoc processit ultima ratio [d. supra, p. 147,40-48] quae secundum hoc concedenda est, IIaut 78-(p. 417,)79 Cr. AVERROES,Metaph. V Comm. 29 (ed. R. PONZALLl,p.206,29-207,32); SI per creatlOnem proprie dIctam, prius tamen ipsa essentia causetur in esse existentiae. addo Iunl., r. 136F.G). 1. m. man. COI'/'. ed. clIm ceteris dei. II(Aut(?)) addo sed dei. A s QUAESTIO 7 177 totum, sed materia. Et sic manuductio illius a sensibili generatione ad 40 creatio nem deceptoria est et falsa imaginatio. Non enim semper quae apparent in sensibilibus, applicari possunt ad creationem, secundum quod dicit COMMENTATOR super De du-Iplici natura et una Zucc. persona Christi: «Neque omnia neque nulla quae in naturalibus aut Bad. 419rV I Ad dicta autem eius et simul ad argumenta in contrarium adducta, mathematicis intelliguntur, in theologicis accipienda sentimus, ideoque respondendum est per ordinem. 45 subtilissimae atque exercitatissimae intelligentiae est, communes utriusque Ad primum ergo, quo dicitur: «Sicut se habet materia ad formam in 20 et proprias singulorum rationes notare. Et hoc quidem propter imperitos qui generatione, sic essentia ad esse in creatione», dicendum quod non est diversarum facultatum rationes communicant proprias aut appropriant verum, immo contrario modo se habent materia respectu formae in communes, tetigimus». Re vera timendum est ne hoc moderno tempore generatione et essentia respectu esse in creatio ne, quoniam in generatione multos cogat errare in theologia. materia supponitur et per eius informationem forma in ea acquiritur ut 50 I Per quod etiam patet,ad illud quod secundum illum inductum est in Bad.41 in subiecto et de ipsa, in creatione vero nihil supponitur sed tota essentia 25 principio responsionis ad corpus quaestionis: «Quod per se est in rei in instanti producit ur, sed esse essentiae I in esse existentiae proprie H 113'0 potentia I aliquid, per se non est secundum actum illud neque participat A 175" producitur per creationem, non in essentia ut in subiecto ei et de ipsa, sed eo, sed solummodo per aliquid aliud re ab illo». Dicendum enim quod in essentia ut aliquid eius et prima intenti o in ipsa, et de qua per ipsius verum est, quando quod est in potentia non est nisi subiectum transmu- informationem producuntur omnes aliae. Ut habendo respectum ad alias 55 tatio nis, quod ipsa transmutatio supponit. Tunc enim productum per intentiones in ipsa essentia, essentia potius dicatur produci deesse et esse 30 transmutatio nem necessario est aliud a subiecto, quod est in potentia ad fore in potentia ad essentiam, quam e converso. Et ideo ponens materiam productum de ea, secundum quem modum materia est in potentia ad Bad. 219vV idem re cum forma nullo modo I potest ponere generationem, quia formam, secundum quod ille exemplificat de ea. Quando vero quod est in productum per propriam generationem aliud re debet esse ab eo de quo potentia, non tam est subiectum transmutationis (licet non alicuius actus producitur; ponens vero esse idem cum essentia re secundum dictum modum, bene potest ponere creationem, quia proprie creatio non est de 35 aliquo omnino; ponens vero esse diversum re ab essentia, nullo modo ACHOSTU potest ponere ita proprie creatio nem ipsius essentiae et esse existentiae in ea, sicut si compositum aliquod ex materia et forma producatur et in 39 totum] forma sed dei. et totum sup. lin. A 39 manuductio] ma- i. m. O 39 ad] creando forma induceretur in materia, non diceretur proprie creari spiritualem addo sed dei. A 40 creatIO nem] spiritualia sed dei. eI creationem wp 1111. A 42 De] om. HT sup. lin. O 43 Neque ... ] i. m. sin. N a A 43 in] om. O 44 accipienda] accipiendo O 45 ictelligentiae] i. m. man. CO'T.A 46 natare] vocare U 47 appropnant] SCI".sed dei. et resCl". i. m. O 47 appropriant communes] inv. HT ACHOSTU 48 tImendum ... ne] abbreviationem unius verbi eras. et timendum ... ne i. m. man. cor/". A 49 multos cogat] illi'. IT 49 cogat] cogit sed in cogat cor/". A 50 Per] Ex S 17 eius] adversarii sed dei. et eius i. m. man. COIT.A 19 ergo] de addo HT addo i. m. O 50 quod] hoc CHOST . 50 etIam] om. S quod addo T 50 illum] illa H 50 est] om. T 20 essentia] in sed exp. et essentia i. m. C 25 essentiae] existentiae H 25 essentiae . 51 reSpOnSIOnIS] resolutlOnIs(?) sed responsionis i. m. C 53 enim] sup. lin. man. corr. A existentiae] i. m. man. CO/T. A 26 ei] ser. sed eius i. m. C 26 et] i. m. man. COr/". A om. S i. m. T 59-60 (licet ... distinguendum] licet ... transmutationem om. A licet non om. O 26 ipsa] essentia addo sed dei. A 27 essentia] om. CHOST 27 de] in sed alicuius actus acquisiti per transmutationem U quam obiectum distinctionis, licet non exp. et de i. m. O 31 re] sup. lin. man. CO/T. A 33 ponens] po- sed exp. et ponens aliCUIUS actus acqulsltt per transmutationem, quam obiectum distinguendum HT quam i. m. O 35 essentia] et quod esse essentiae et quoad id quod est in ipsa aadd. i. m. man. obIectum dlstmguendum, licet non alicuiUS actus acquisiti per transmutationem, quam CO'T.sed dei. et signum insertionis supra et inji-a lineam in textu eras. A 36 ponere ita] obIectum dlstmguendum S id. sed p'rimum quam obiectum distinguendum exp. O id. sed il1l'. O 36 ita] i. m. man. COIT.A 36-37 essentiae ... ea] esse quod debet esse intentio 111 quam obIectum, licet non alicuius actus acquisiti per transmutationem, distinguendum prima creationis( ?), sed de/o et essentiae ... ea i. m. man. cor/". A 36 existentiaeJ mut. C id. sed quam obiectum de/o C essentiae U 37 producatur] creetur(?) sed dei. et exp. et producatur sup. lin. man. CO'T. H 38 induceretur in materia) educeretur de potentia materiae sed in induceretur in 43-48 GtLB. PORR., In Boethii De una natura et duabus personis Christi (ed. N. M. H/iRING, materia corr. A IV, 36 (p. 294,90-96); PL 64, 13810). 51-53 Cr. supra, p.147,52-54. 53 Cr. supra, p. 147,54-55. 19-20 Cf. supra, p.146,14-15. 178 QUODLIBET X QUAESTIO 7 ]79 S 112'" acqulsltl per transmutationem) I quam obiectum, distinguendum, quo- 60 suum potentiale et suum actuale, I et sufficit in creatio ne quod differant niam < quod illud> «quod per se est in potentia aliquid, per se» sit sola in-Itentione. Zucc. «secundum actum illud», potest intelligi dupliciter, quia 'per se esse Et non requirit ipsa creatio plus, licet postmodum hoc assumat, quod C 88bis rb secundum actum illud' potest intelligi vel secundum I genus causae 'iO scilicet oportet quod differant realiter, quemadmodum talem differen- efficientis, vel secundum genus causae formalis. tiam inter suum actuale et suum potentiale requirit generatio, dicendo Primo modo verum est «Quod per se est in sola potentia aliquid, 65 quod «Etsi in creatione totum, scilicet essentia et esse, producatur simu] U 214'" numquam per se est secundum actum illud aut parti-Icipat illo». Aliter obiective, tamen quandocumque aliquid producitur obiective per se et 096'" enim res per se iret de non esse I ad esse, quod est impossibile. Nihil enim primo, ut puta essentia et esse simul, ibi est aliquid productum in alio ut est sui ipsius causa ut sit neque conducit ad esse, secundum AUGUSTlNUM, 'i5 in subiecta quod est formale in illo alio in quo producitur, et aliquid T 137'" ]0 D e T r i n i t a t e. Et hoc modo I essentia, quae per se est in sola productum ut subiectum in quo producitur aliud, quod subiectum est potentia ad esse, per se non habet esse. 70 quasi materiale respectu illius. Et sic, licet aliud sit possibile obiective et Secundo modo subdistinguendum, quia per se formaliter 'esse secun- aliud subiective, unum tamen eorum non est sine alio, quia crea re dum actum illud' potest intelligi vel secundum eandem rationem, vel materiam non est facere quod materia sit materia, - materia enim ad secundum aliam et aliam rationem sive intentionem. 00 hoc quod sit materia, non indiget produci -, sed creare materiam est Primo modo adhuc numquam per se est secundum actum illud, quia facere quod materia sit sub forma, et eodem modo crea re formam non non potest eadem esse ratio entis in potentia et entis in actu secundum 75 est facere quod forma sit forma, sed quod forma sit in materia; et eodem quod huiusmodi. modo creare essentiam non est facere quod essentia sit essentia, sed quod Secundo autem modo bene verum est quod illud quod per se obiective essentia sit sub esse, et creare esse non est facere quod esse sit esse, sed H 113" est in potentia ad aliquid ut ad esse, per se I formaliter secundum aliam 5 quod esse sit in essentia. Et ita, licet possibile subiective tantum, quale est rationem est secundum actum illud. Sic enim essentia creaturae, et ut est ipsum materiale, non sit ipsum possibile terminative tantum, quale est aliquid per essentiam, per se est in potentia ad esse per existentiam gO ipsum formale, nec e converso, tamen unum eorum numquam est sine simpliciter, et quo ad esse per essentiam simpliciter et ad esse aliquid per altero, sed utrumque eorum simul est unum possibile obiective. Et essentiam. Et non differunt esse simpliciter per essentiam et esse per existentiam simpliciter secundum rem, sed secundum intentionem solum, ACHOSTU neque similiter esse aliquid per essent iam et esse aliquid per existentiam. Et utroque modo quod est in potentia, non per se sed per agens vadit ad S5 87-(p. 182.)67 et sufficit ... potentiale.] Et sufficit in creatione quod differant sola (ratione, actum. Secundum hunc ergo modum bene salvatur creatio et datur ei sed dei. et) intentione (i. 111. lI1an. CO'T.). et non requirit IIipsa creatio plus. addo i. 111. lI1an. cOIT.lllicet postmodum IIhoc addo i. 111. lI1an. corr.11assumat. quod IIscilicet sup. lin. lI1an. corI'. IIoportet quod differant realiter. quemadmodum talem differentiam inter suum actuale et suum potentia le requirit generatio. II et quod i. m. man. corI'. IInon potest salvari nisi talis differentia ponatur inter suum actuale et suum potentiale. Dictum est enim quod ACHOSTU non est simile, et quare non. sed ad alliludinem primorum verborum istius textus habelur linea hori:omalis quae possel esse signull1 imenionis schedulae inlerieclae nunc deperdiwe, in quo comineba/ur lexlus lrameriplus pro exell1plari. qui habelur in oll1nibus aliis codicibus. A 61 est in potentia] in potentia est HT 61 in potentia] i. m. l11an.COr/". iter. U A 61 sit] 87 differant] differunt H 89 licet] vel sed HT 89 postmodum] plus modum HT sic H 62 illud] iter. H 62·63 dupliciter ... intelligi] om. (hom.) S 65 sola] i. m. 89 hoc] 0111. HOST C 89 assumat] ille addo sup. lin. C 90 scilicet] om. H 91 dicendo] man. corI'. A 69 sola] i. 111. man. corI'. A 73 sive intentionem] i. m. man. corI'. A i. 111. T dicendum CHOST 92 essentia] esse natura S 92 esse] quasi addo CHOT quasi addo 75 eadem esse] inv. CHOST 79 et] 0111.A 79 ut] est simpliciter per creari(?) sup. lin. S 94 ut] 0111.C 95 in] sup. lin. S 00 materia] ad hoc addo HOSU addo essentiam. et ut addo sed dei. A 81 et'] i. m. man. cor/". A 84 et'] quo- addo sup. lin. U i. m. T 00 produci] producere U 5 sit in essentia] habet in essentia sit sed habet 84 aliquid'] per existentiamllet sup. lin. man. corr.?llquoad esse aliquid addo sed dei. A exp. O 5 possibile] ser. sed resc. i. 111. C creative addo sed dei. U 7 tamen] cum H 82 simpliciter] et addo T 84 et] om. S 85 potentia] est addo i. m.? T 7 est] esset HT 8 possibile] ser. sed reser. i. m. C 61-62 Cr. supra, p.147.52-53 et 177,51-52. 65-66 Cr. supra, p.I77.51-54 et 177, 8·(p. 180.)16 Cr. (secundum J. PAULUS. Les dispules .... p. 339,) AEGID. ROM .• Quaesliones 5]-53. 67-68 AUGUST., De Trin., I. C. I (CC lat. 50, p. 28, n. I. I. 35-36; PL42, 820). de esse et essem ia. 180 QUODLIBET X QUAESTIO 7 181 propter hoc ulterius, quia forma per suam corruptionem potest separari secundum intentionem, et hoc modo unum istorum non potest esse vel a materia vel a composito, potest ipsum compositum sive materia IO 35 creari sine altero, sed utrumque simul. corrumpi aut annihilari; eodem modo, quia esse per suam corruptionem Quod ergo assumit ulterius, «quia forma per suam corruptionem» potest separari ab essentia, potest et ipsa essentia annihilari. Unde actus etc., supponendo quod materia non potest annihilari nisi per hoc quod sive formale quodcumque non potest produci nisi cum suo potentiali, nec forma I separatur ab ea, neque essentia nisi per hoc quod esse differens T 138" S 113" e converso. Unde, nisi productum esset I compositum aut produc-Itibile secundum rem ab illa potest separari ab ea, falsum est, quoniam sicut esse alteri compossibile ut pars parti, numquam esset productibile in esse 15 40 materia et forma differunt per essentiam, sic habent diversa esse propria aut reductibile in non esse». differentia per essentiam, ut dicitur in sequente quaestione, et ideo si Et est respondendum quod illa propOSitIO «Quandocumque aliquid forma separata a materia divina virtute conservatur in suo esse proprio, producitur obiective per se et primo, ut puta essentia et esse simul», etc., licet privetur illo esse quod forma communicavit composito et materiae Bad.420rX falsa est. Non enim oportet quod ibi sit aliquid productum in alio ut re I in composito, adhuc materia potest corrumpi sive annihilari propria U 215" differens ab illo, sed sufficit quod sit differens ab illo I sola intentione, ut 20 45 corruptione et annihilatione, corruptione ipsius materiae quoad suum patet ex dictis. Et sic, licet aliud sit possibile obiective et aliud subiective, proprium esse, quod sola intentione differt a materia. Et consimiliter, sic quod unum eorum non sit sine alio, non oportet quod sit aliud et aliud ponendo quod essent ia et esse differunt sola intentione, ipsius corruptio- nisi sola intentione. ne quoad illud esse corrumpitur essentia ne essentia sit, licet essentia Et sic ponere creari materiam sive essentiam non est facere quod semper maneat essentia. materia sit materia aut quod essentia sit essentia secundum modum 25 50 Quod si ponitur materia non corrumpi nisi per corruptionem formae H 113'" quem ponit, sed hoc est ponere quod materia, si per se I sine forma in illa, nec essentia nisi per corruptionem esse quod est re aliud ab illa, 096" producatur I in esse, sit sub esse differenti a se sola intentione. Unde tunc neque materia quantum est de ratione naturae suae, neque essentia falsum est quod assumit, quod «creare materiam est facere quod materia quantum est de natura essentiae, nata esset corrumpi vel annihilari sit sub forma» etc.: tunc enim neutrum eorum posset creari per se sine postquam habuerunt esse, et sequeretur opinio philosophorum quod altero, quod inconveniens reputatur ex parte materiae. Et similiter 30 55 materia et essentiae rerum non sunt possibile esse nisi quia sunt cum alio, falsum est quod assumit de essentia et esse, intelligendo quod sic essentia ut materia cum forma et essentia cum esse differenti secundum rem ab Zucc. 157" causetur sub esse, ut sub eo quod I differt ab ipsa secundum rem: sufficit ipsa, per quorum separationem ab ipsis solummodo corrumpuntur, C 88hi<>a enim, ut dictum est, quod causetur sub ipso I ut sub differenti ab illa secundum quod superius tactum est. Unde quod addit: «Actus sive formale quodcumque non potest produci nisi cum suo possibili, nec e ACHOSTU ACHOSTU 10 a materia] quam( 1) sed exp. ei a materia i. m. O 10 a'] om. CHOST 11-12 eodem ... annihilariJ om. (ham.) S 14 esset compositum] productum sed exp. ei sit compositum 34 vel] ser. sed exp. ei aut i. m. T 35 creari] causari O 36 assumit] asseruit i. m. ST 15 alteri] alterius CHOST 15 compossibile] componibile T 17 pro- CHOST 36 quia] quod S 36 forma] formam sed in forma corI'. C 40 et] a O positio] om. T 17 Quandocumque] Quandoque sed in Quandocumque COrT. U 40 propria] propterea CHOST 41 dicitur] dicetur HOST 41 sequente] sequenti 17-18 aliquid produciturj inv. T 19 produclum] obiective per se et primo, ut puta CHOST 44 sive] sine S 45 quo-] ut S 47 ET] iler. C 47 esse] ser. sed scilicet essentia et esse simul addo (homoeoceph. ex lin. 18) sed va- cat sup.lin. S 20 sed ... illo] esse i. m. C 47 differunt] differant H 48 licet] sed F 50 ponitur] ponatur S om. (ham.) S 21 aliud] aliquid CHOST 22 sic] q addo H 22 sine] om. CHS i. m. O 50 non] i. m. O 50 corruptionem] in addo sed exp. O 51 illa] ipsa S 53 esset] vel in sed exp.1 T 22 alio] ser. sed in aliud mul. C 24 creari materiam] im. est CHOST 55 possibile] ser. sed dei. ei reser. i. m. C 55 esse] essentiae sed in esse CHOST 27 differenti a se] distat( 1) sed dei. eI differenti a se i. m. U 28 quod] quia O corI'. U 58 quod addit] quemadmodum ST quemadmodum sed exp. ei quod addit 28 assumit] asseruit CHOSTU 29 per se] i. m. T 30 quod] addo sed exp. O i. m. H quemadmodum sed quod addit i. m. C 58 Actus] actuale H 59 possibili] 31 assumit] asseruit CHOST 32 ut] et HT et sed exp. ei ut i. m. O 33 sub] om. S potentia li S 17-18 Cf. supra, p. 179,93-94. 19-21 Cr. supra, p. 178,77-179,88. 28-29 Cr. supra, 36 Cr. supra, p. 180,9. 41 Cr. infra, p. 197,1-220,66. 58 Cf. supra, p. 156, p.179,OO-1. 30-33 Cf. supra, p. 179,3-5. 32-34 Cr. supra, p. 178,77-179,88. 79-157,91. 58-(p. 182,)60 Cr. supra, p. 180,12-14. 182 QUODLIBET X QUAESTIO 7 183 converso», dicendum quod verum est, non tamen semper oportet quod 60 xo per rationale secundum rem et secundum intellectum, sic non differt re differunt actus et possibile, ut dictum est. intentione sed sola ratione, a rationali; si tamen consideret ur secundum Quod et addit ulterius: «nisi productum esset compositum etc.», se ut est differentia animalis, et se tenet ex parte generis extra cuius dicendum quod verum est, nisi illud esset compositum saltem ex diversis intentionem est rationale, propter quod tunc differt ab eo secundum secundum intentionem vel compossibile alterius ut diversi a se secundum intentionem, bene potest intelligi sensibile quod est in homine, sub intentionem: hoc enim sufficit. Unde verum est quod non potest proprie 05 X5 opposito rationalis, licet non ut in homine, ut dictum I est supra. Et sic 096" S 113'" salvari creatio aut annihilatio nisi talis differentia po-Inatur inter actuale verum est quod ponens essentiam et esse idem re et intentione non potest vel suum potentiale. salvare creatio nem ; bene tamen potest salvare eam ponendo illa esse Bad.410'Y I Ad secundum, quod «Ponens essentiam esse idem cum esse ponit eam eadem secundum rem, differentia vero secundum intentionem. non posse intelligi sub non esse» etc., dicendum quod verum esset si Ex quo patet solutio confirmationis quae induci posset ad roboran- poneret eam omnino idem, sic ut de proprietate ipsius essentiae creatae 70 90 dum medium in dicto argumento. Quae talis est: «Quaecumque sunt com peteret ei esse, et esset idem cum ipso esse, etiam intentione, et eadem numero re in eodem numero re, unum eorum non potest intelligi differens ab illo sola ratione, sicut contingit in essentia divina et suo esse. cum opposito alterius. Quod patet per syllogismum expositorium talem. Nunc autem cum ponitur idem re, differens autem intentione, sic ut non Si b, puta sensibile in isto homine, est a, puta rationale, et b, puta H 114" de proprietate essentiae I creatae com petat ei esse, nec esse idem cum ipso sensibile idem in eodem homine, est c, puta irrationaJe, ergo c est a, id omnino, sed differt intentione ab ipso, non est verum, ut patet ex 75 95 est: irrationale est rationale. Quare si sensibile quod est in homine, potest praedictis. intelligi sub irrationale, ergo et irrationaJe potest intelligi sub rationali et luce. 157'" Quod autem assumitur in argumento, quod «sensibile, I quia est idem sic oppositum sub opposito, quod est impossibile. Impossibile est ergo et cum rationali in homine, non potest in eodem intelligi sub irrationali», primum, scilicet quod sensibiJe in homine potest intelligi sub irrationaJi». U 215'" dicendum quod verum est, I quia sensibile ut est in homine contractum Dicendum est enim quod cum dicit: «Quaecumque sunt I eadem C 88";' 00 numero re etc.», verum est si considerent ur ut sunt in eodem re, et ut ACHOSTU unum contractum est per aliud secundum rem et intellectum, quia sic sensibile ut est in homine cum rationali, sola ratione differt a rationali, ut 61 differunt] differat C differant HT 64 com possibile] componibile CHS 64 alterius] dictum est; quod tamen est in eodem numero re I cum alio et est idem T 138' alteri CS 64 diversi] diverso CHOSTU 67 vel] et ser. sed exI'. eI vel i. m. T numero re cum illo alio, si consideretur non ut est contractum per illud 67 potentiale] possibile CHST impossibile sed im- eras. O 68 eam] ea U 70 ut] i. m. O 70 essentiae creatae] esse sed dei. eI exI'. eI essentiae creatae i. m. man. corr. A 5 secundum intellectum, non est verum, quia sic sensibile quod est in 71-72 etiam ... ratione] om. A 72 differens] defectus sed < defe > -rens i. m. U homine et idem re cum illo, differt intentione a rationali. 73 ponitur ... differens] ponit ea idem re, differentia sed in ponitur ... differens COIT. man. CO/T. A 74 com petat] com petere CHT 74 nec] .1'111'. T lin. 74 esse] est addo CHSTU ACHOSTU ei addo O 75 omnino] esse(?) sed exI'. eI omnino i. m. T 75 sed ... ipso] om. A 76 praedictis] prae- i. m. O 77 quia] om. CHOSTU 79 sensibile ut] inI'. CHOSTU 80-(p. 184,)26 secundum ... non esse.] non differt intemione. sed sola ratione, a rationali. Si 80 intellectum] quia addo ACHOSTU 83 intentionem] non addo HT 84 bene] unde H tamen consideretur secundum Se ut est differentia animalis, extra cuius intentionem est 84-85 homine] sub opposito addo (1IOII1oeoceph.) sed exI'. A 86 intentione] in ratione U rationale, propter quod IItunc i. m. man. corr.11 differt ab eO secundum intentionem, bene 88 eadem] e- .1'111'.in. O l 89 induci posset] potest induci posset sed potest exI'. U inI'. potest intelligi sub opposito rationalis, licet non in homine, ut tactum est supra. Primo CHOST 91 numero re] inI'. T 92 talem) om. C 93-94 in ... sensibile] om. (hol11.) autem modo verum est quod ponens essent iam et esse idem re non potest salvare sed .1'111'1'1. m. U i. 93 rationale] et a odd. sed exI'. U 94 irrationale] ser. sed in- eras.? T creationem; bene tamen potest salvare eam ponendo illa eSSe eadem secundum rem 94-95 id est] idem HS 95 irrationale] ir- i. m. O 96 irrationale] irrationali secundo modo. Sed ad allillldinem inilii hllills lexlllS habelllr linea horizonlalis in lexlll, qllae CHOST 97 est] rescr. i. m.? T 00 ut] om. T I contractum] tractum OS tractum possel esse signlll11 inilii lexllls schedlllae interiecti/e, a qlli/ exemplar Iranscripllllll est, qllae sed in contractum COIT. C 3 quod] idem CHOST 3 tamen) quod addo CHOSTU hac occasione vel poslea deperdila eSI, sed clIills lexlllS habelllr in omniblls aliis codiciblls.' si 3 numero] et addo CHOST 3-4 et ... illo] om. ham. O 4 numero] et addo T tamen ... non eSSe. A 4 contractum] tractum OS tractum sed in contractum CO/T. et contractum i. m. C 62 Cr. Sllpra, p. 180.14. 68-69 Cr. Sllpra, p. 146,23-33. 75-76 Cf. SlIpra, p. 176, 84 Cf. slIpra. p. 182,79-183,81. 90 Cr. Sllpra. p. 146.23-33. 99-00 Cr. supra, lin. 90-91. 18-182,67. 77-78 Cr. Sllpra, p. 146.26-28. 2-3 Cr. Sllpra, p. 182,79-183,81. 184 QUODLIBET X QUAESTIO 7 185 Unde ad syllogismum expositorium dicendum quod sensibile in utra- cum sua possibilitate quae fundatur in ipsa essentia», dicendum est que praemissarum potest considera ri dupliciter: uno modo ut est secundum praedicta quod non est simile nisi secundum ipsum, falso contractum in homine vel in hoc homine secundum rem et intellectum; ponentem quod essentia est possibilitas subiective de qua habet produci alio modo ut est contractum in homine vel in hoc homine secundum IO ipsum esse vel in qua, sicut producitur differentia in specie de possibilita- intellectum. 40 te generis, et forma in composito de possibilitate materiae vel in Si primo modo, sic maior est vera, quia sensibile ut in homine est materia. Secundum ponentes autem quod essentia non est possibilitas ad contractum per rationale, aut in hoc homine per hoc rationale, est idem esse nisi obiective, non est I simile, ut patet I ex praedictis. Et propter illam 097" cum rationali aut cum hoc rationali et re et intentione, differens solum ab A 175 dissimilitudinem contingit quod, etsi ibi actus et potentiale necessario Bad. 420vY eo sola ratione, et sic Iest bona forma syllogismi expositorii talis: «Si hoc 15 differrent re, quod tamen non contingit omnino in genere et differentia, S 113" b est a, et hoc b est c, ergo c est a». Sed minor I est falsa, quia hoc sensibile 45 non tamen oportet quod in proposito differant re. non compatitur secum irrationale, et hoc concessum est iam supra. I Ad illa quae idem induxit ad idem ex dictis BOETHII D e h e b d o m a- Bad. 4 Si secundo modo, sic et maior et minor sunt verae, quia sensibile in illis d i b u s, improbando expositionem quam illis dedi in alio Q u o d 1i b e t, Zucc. 158" habet rationem commu-lnis, quod compatitur secum secundum intellec- dico per ordinem. tum illa opposita quae sunt rationale et irrationale. Et sic non est bona 20 Et primo ad primum quod dicit BOETHIUS: «Diversum est esse et id H 114,h forma syllogismi expositorii, in quo medius terl-minus debet esse idem 50 quod est», dico exponendo hoc secundum quod in alio Q u o d Ii b e t numero signatum respectu utriusque extremorum, nec sufficit quod sit brevius tetigi, quod secundum COMMENTATOREM, «cum dicitur: « Diver- idem commune, quia syllogismus expositorius non tenet nisi per illam sum est esse et id quod est )), secundum theologos quidem intel/igitur per regulam: «Quaecumque uni et eidem numero sunt eadem, inter se sunt 'esse' id quod est principium, 'id' vero 'quod est " il/ud quod est ex eadem ». Et quae dicta sunt de sensibili respectu rationalis et irrationalis, 25 principio». Et sic nihil ad propositum. intelligenda sunt consimili ter de essentia respectu esse et non esse. 55 Sed quod non sic debet exponi, probat ille per hoc quod immediate Bad. 420vZ I Ad illud quod ille ad idem adducit iuxta hoc, quod «Magis distant inter sequitur: «Ipsum vero esse nondum est», quod nullo modo potest U 2] 5"' se esse et non esse, quae sunt opposita I circa eandem essentiam, quam convenire esse principii quod Deus est, quia illud semper est. differentiae diversae quae sunt opposita circa idem genus, et quam forma et privati o quae sunt opposita circa eandem materiam; quare, cum 30 ACHOSTU actualitas generis quae est per differentiam quamcumque, differt sic a potentiaJitate eius quod est omnino extra rationem eius apud intellectum 36 possibilitate] ser. sed potentialitate i. m. C pluralitate O 36 possibilitate] pluralitate O nec est idem cum illa apud intellectum, et actualitas materiae quae est 36 ipsa] sua U 36 essentia] esse natura ST esse natura sed in essentia COIT. CHO forma, sic differt ab eius possibilitate quod in re extra animam non est 38 possibilitas] possibilitatem sed exp. et possibilitas( ?) i. 1/1. O 39 vel in qua] i. 1/1. man. idem re cum illa, ergo nec actualitas essentiae quae est esse, est idem re 35 CO/T. A 39-40 possibilitate] universalitate sed alias possibilitate i. 1/1. C pluralitate O 40 in] de T 40-41 vel in materia] i. m. man. cO/'/'. A 41 possibilitas] pluralitas O ACHOSTU 43 dissimilitudinemJ similitudinem CHOSTU 43 etsi] et- sup. lin. O 43 ibi] sibi S sibi(?} sed dei. et ibi i. m. O 43 potentiale] potentia T 45 differant] differunt U 7 expositorium] compositorium H 9 contractum] tractum CHOS IO modo] non differantur O 47 Quodlibet] Quolibet CHST 49-50 «Diversum ... est»] subI. A addo CHOSTU non sed in ut corr.(?} et ut sequens om. H IO ut] i. m. T 50 Quodlibet] Quolibet CHSU 51-52 «Diversum ... est»] subI. AU 56 , falsum est, quia esse est summa actualitas quae nullo potest participare secundum illam tertiam regulam D e h e b d o m a d i b us: «Quod est, I Dicunt aliqui quod «unius rei unicum est esse existentiae, quotquot Bad.' S 115'" participare aliquo potest, sed ipsum esse nullo modo aliquo participat. I Fit 15 35 formae fuerint in eo, sive substantiales sive accidentales, et quod ipsa enim participatio cum aliquid iam est. Est autem aliquid, cum iam esse substantia, sive fuerit forma, sive composita ex materia et forma, susceperit». Ergo etc. subsistit ipsi esse, et ipsum esse est illud quo subsistit, et accidentia Tertio sic. VI" T o P i c o r u m dicitur: «Unius rei tantum unicum est subsistunt et existunt quia sunt in existente. Et hoc totum est per unum esse». Cum ergo substantia, quotcumque in se habeat accidentia, unica esse existentiae, quemadmodum cum materia extensa est quia subicitur est, ergo etc. 20 40 extensioni, quantitas extensa est quia est essentialiter ipsa extensio qua Quarto sic. BOETHIUS, D e u n i t a t e e t u n o, dicit: «Omne quod est, materia extensa est, alia vero accidentia et formae quaedam substantiales ideo est quia unum est», et: «Ex separatione res destruit ur in suo esse; non sunt exten-bae quia sunt in extenso, hoc tamen non nisi una extensio ne Bad. 4 nisi unitione conservatur». Quare cum accidentis et subiecti non sit nisi formali, quae quantitas est. Et ideo», ut dicunt, «quae diversimode Zucc. 160" unitio una, sicut materiae et I formae, unum ergo tantum est esse participant esse existentiae, diversimode habent existere, sicut et quae accidentis et subiecti, quemadmodum et compositi ex materia et forma. 25 45 diversimode participant esse essentiae, diversimode dicuntur entia, unde Contra. Si accidens non haberet aliud esse existentiae quam subiecti, substantia existit quia ei formaliter competit existere, quantitas existit U 217'" tunc transsubstantiatione panis facta in corpus Christi non I maneret sine quia est mensura existentis, qualitas existit quia est modus quidam subiecta, quia < accidentia > non manent nisi habenda aliquod esse existentis secundum se, relatio existit quia est modus existentis in ordine T 139" existentiae. Consequens falsum, quia manent I existendo sine subiecto. ad aliud; et similiter intelligendum est de esse». Et per hoc, ut dictum est Falsum est ergo antecedens subdens quod non habent aliud esse 30 50 supra, dicunt salvari analogiam in ente I super decem praedicamenta, et O 98" existentiae ab esse sui subiecti, immo habent esse existentiae proprium aliter non. sibi. ACHOSTU 34 quotquot] quodquod sed in quotquot ('0/'1'. C quotquod S 36 composita] compositum CT com positi O 37 illud] in addo CHOST 38-39 Et ... existentiae] om. (hom.) sed ACHOSTU suppl. i. m. H 39 existentiae] sa. sed exp. eI contrarie( 1) i. m. T 42 tamen] i. m. man. eO'T. A 43 quantitas est] im'. S 43 est] i. m. O 44 participant ... existentiae] fundantur in existente, addo sed dei. eI participant ... existentiae i. m. mO//. eorr. A IO sic] i. m. U Il esse] i.m. man. corr. A 15 aliquo] modo addo T 21 Boethiusj dicit 44-45 participant ... dicuntur] fundantur in ente. diversimode dicuntur. sed (et quae addo sed dei. eI exp. A 21 Omne] Esse T 22 et] sup. lin. man. CO'T.A 23 unitione] diversimode addo sed dei. et) participant( 1) ... dicuntur (esse addo sed dei.) addo i. m. man. unitioni S 27 Christi] om. S 28 manent] maneret CHOSTU 29 falsum] est addo S eO'T. A 49 est de] i. m. man. CO'T.A 50 analogiam] analogiam A 51 aliter non] inv. S 14-17 BoETIItUS, De hebdom. (ed. N. M. HARING in GILB. PORRo Comm., 1.3 (p. 380,22-24); PL 64, 1311 B-C). 18-19 ARISTOT., Topica. VI. c.4 (TransI. Boethii, ed. L. MINIO- 34-51 (secundum P. BAYERSCIIMIDT. Die Seins- uml Form111elaphysik .... p. 85. ANONYMUS PALUELLO, p. 119,24; Iun!., f. 97M; in ANON .. Auc1. Arisl., ed. J. HAMESSE. p. 36,91; in eadem quaestione De gradu formarwn. de qua infi'a, p. 200,52-82; cf. AEGID. ROM., De 141a 35). 21-22 DOMINICUS GUNOISSALlNUS. De unilale liber, I. I (ed. P. CORRENS. gradu fornrarwl1. lia pars. C. IO-II (ed. Venetiis 1500, f. 103va_104'b); ID., Quaesliones de p. 3.8-9 et 4,4-5; ed. M. ALONSO, p. 69,6-7 et 70.15-16). esse eI esselllia, q. IO (ed. Venetiis 1503, f. 22'b). 49-50 Cf. supra, p. 151,38-42. 200 QUODLIBET X QUAESTIO 8 201 Unde», ut dicunt, et secundum quod habetur in superius nominata et aliud incompletum. Si enim», ut dicunt, «sint duo esse existentiae, et quaestione D e g r a d u f o r m a r u m, «si plures formae substantiales duo existentes. secundum rem differentes ponantur in eodem, ut supra dictum est in Unde et in Christo» dicunt non haberi esse existentiae in anima ut in homine, illud non habet nisi unum actum existendi unicum per ultimam 55 75 nobis, sed quod «esse existentiae I divinae personae habuit compositum U 21T formam. Homo enim aut corpus humanum non habet actum existendi ex corpore et anima, atque corpus per animam. Quod si in Christo esset H 116'" nisi per I animam rationalem: quando enim nobilitatur corpus ab anima duplex esse existentiae, unum increatum et aliud creatum, esset in ipso secundum organisationem et harmoniam, corporeitas illa substantialis duplex SUPP9situm». Unde dicit scriptor in dicta quaestione: «Non pono quae dabat esse, desinit dare esse, et anima quidditati corporis communi- formam esse principium essendi semper. Oportet enim quod ponamus in cat suum esse, in quo manet virtute esse quod dabat praecedens forma. 60 80 Christo naturam humanam sine esse suo. Alias enim essent duae Et hoc quemadmodum cum in una forma secundum rem sunt gradus existentiae et duo existentes et duo existentes et duo supposita, quod est intentionum quae dant diversa esse differentia secundum completum et impossibile». S 115" incompletum, ut dictum est supra de esse, vita, animatione, sensu I et I Hic videtur mihi esse primo consideranda differentia inter esse essentiae Bad.4 rationabilitate, in quibus im perfectior intenti o non est principium exis- et esse existentiae. Quorum utrumque est quo essentia est, et inter tendi completive, sed inchoative et dispositive tantum, sed sola intentio 65 85 essentiam et id quod ipsa est. Est autem id quod est essentia in A 177" ultimae differentiae in forma dat esse I existentiae perfectum et comple- unaquaque re communitur loquendo id quod ei convenit ratione naturae tum, in quo virtute manent omnia esse incompleta praecedentia quae se suae secundum se. Esse vero est in ipsa essent ia participatio quaedam Zucc. 160"" tenebant C 90'" ex parte I generis, I et desinunt illae intentiones dare esse sub divini esse, qua ipsa essentia in se ipsa est quaedam similitudo divini esse ratione incompleti. Nec est aliquo modo intelligendum quod in aliquo atque divinae essentiae, non autem aliquo superaddito ei, nisi quoad talium, sive habeat plures formas re differentes sive intentione sola, in 70 90 respectum quem imp'ortat huiusmodi similitudo. Est autem ista partici- eodem sit ponere plura esse differentia secundum rem, unum completum patio divini esse in essentia, esse essentiae, in quantum essentia illa ACHOSTU exemplatum est divini esse secundum rationem causae formalis, quia per ipsum esse essentiae ut per actum sibi proprium essentialem habet id 52 dicunt] sequitur signum insertionis quod videtur postea deletwn.filisse A 52 et] sup.lin. quod res est ex ratione sui generis, quod sit ens et natura et essent ia man. eorr. A 52-53 nominata quaestione] nominato tractatu sed in nominata quaestio- nes COIT.A inI'. O 55 illud] istud S 58 corporeitas] ser. sed in corporeitatis mul. O 58 substantialis) forma addo O 59 quidditatiJ qualitati sed dei. et quidditati i. m. man. ACHOSTU eorr. A 61 cum] quod O 61 sunt] sint CHSTU 64 rationabilitate] rationalitate CHOST 66 existentiae] essentiae S 70 talium] quod addo ACHOSTU 71 diffe- 74 Unde et ... nobis] Signo (linea l'erUcali sub tribus punctis) hic passus i. m. nolatur. A rentia secundum rem] secundum rem differentia H 74 et] om. C 74 in Christo] maxime S 7·5 divinae personae] inI'. CHOSTU 76 et anima] iter. CHOT 76 si] i. m. C 77 ipso] eo T 78 dicta quaestione] dicto tractatu 52-53 Illam quaestionem non invenimus supra nominatam; estne forte quaestio aliqua. sed in dicta quaestione CO/T.A 80 esse suo] inI'. CHOSTU 83 differentia] sup. lin. unde argumenta desumpta sunt p. 97,99-115.49. cuius tamen nomen excidit? 52- man. CO/"'.A 83 inter] essentiam et esse et nonI?) add .. quod in existentiam et esse et (p. 201,)82 (Secundum varios auctores est AEGIDlUS ROMANUS: in ms. VAT. lot. 853, i.m. inter mll1.. sed tunc 10lum dei. A 84-85 Quorum ... est'] i. m. man. CO/"'.H 85 ipsa est] initii huius partis, manus contemporanea scripsit: «Opinio Aegidii»; anonymus auctor iII\'. O 85 id ... est] i. m. man. eOI"'.A 85 est essentia) inI'. CHOSTU 85 id] quod synopsis doctrinae Henrici de esse et essentiae in ms. Brugensi 491. r. 99'._102'. totum hunc habet apud intellectum sive addo sed deI. A 86 ratione] sui generis ac addo sed dei. A locum Aegidio attribuit: cr. E. HOCEDEZ, Deux Quaestiones rouehalll la distinction reel/e, in 88 esse] atque divinae essentiae addo I homoeoceph. ex lin. 89) sed va- cat sup. lin. S Gregorianum, IO. 1929, p. 379-386; ID., Quaestio de unica esse in Christo a doctoribus saeculi 89 autem] in addo sed exp. A in addo CHOSTU 91 essentiae] existentiae OT 91 in] et XIII disputata (Textus et documento. Pont. Univ. Gregoriana. Series theologica, 14), sed exp. et in sup. lin. O 91 essentiaJ sup.lin. man. COI.,.. A 91 illa) similitudo addo et et Romae. 1933, p. 63; J. PAULUS, Henri de Gand, p. 280-284. Secundum P. BAYERSCHMIDT, i. n1. addo man. CO/.,.., ed similitudo et dei. et e,xp. A s 93 esse essentiae] i. m. man. COf/'.A Die Seins- und Formmetaphysik ... , p. 85, est) AUCTOR INCERTUS (< causa est. Et sic determinat io quaestionis huius multum dependet a determina- essendi album praeter motorem. 65 tione quaestionis praecedentis. Bad. 423vV I Sic ergo nullo modo tenendum est quod in uno non sit nisi unicum esse, 90 Quod autem omne aliud esse in habente in se plura differentia re, nisi hoc intelligatur de esse suppositi sive subsistentiae. Tale enim esse est plurificatur secundum eorum plurificationem, sive fuerit essentiae sive unicum, quo per se et primo subsistit et existit ipsum totum continens in existentiae simpliciter, hoc plane patet de accidentibus quae fuerunt in se plura, et quo subsistunt et existunt materia et forma substantialis, sive substantia panis et manent ipso transsubstantiato, de quibus certum est una sive plures, quia sunt aliquid subsistentis et existentis, quo etiam 70 quod aliquod esse habent. Unde acceptum est argumentum ultimum, subsistunt et existunt accidentia eius quia sunt in existente et subsistente, secundum hoc concedendum. I Sed ulterius distinguo. Aut ergo habebant idem prius in substantia Bad. 423' panis, et sic habeo propositum. Aut non, et sic illud esse I est illis de novo Bad. 424' acquisitum; sed hoc non nisi per generationem naturalem aut per ACHOSTU ACHOSTU 48 sub esse] per esse subSIiIuit{?) i. m. H 49 in illo] om. S 49 esse2] unitatem CHSTU unitatem sed vel entitatem i. m. O 50-51 praecedente] praecedenti OS con! T 51 sicut] sic O 52 est2] om. HOS 64 esset] esse sed in esset COIT. A est O 72 secundum ... dicit]. Quod ille non dicit, immo contrarium, scilicet sed in secundum ... 64 esse] esset CHOSTU 71 subsistente]. Et est super hoc bonum simile de dicit CO'T. man. CO'T. A 71 existente et subsistente] inI'. T 72 existenti] St/p. lin. man. extensione quanti tatis materiae et accidentium materialium. quod multum contrariatur COIT. A 73 ab eo] st/pp. lin. man. corr. A 74 quod] ut supra est declaratum{ ?), addo intentioni ponentis unicum esse existentiae in eodem, qui illud pro simili induxit, ut iam sed dei. A 77 existentiae] i. m. man. CO'T. A 77 additum] redditum O 78-79 nisi . dicIum est supra [er. supra, p. 199,39-43]. Licet enim materia. et accidentia. per aliud a se, re existentiae] i. m. man. CO'T. A 80 fore] formae sed fore i. m. man. corr. C 80-81 ab . differensll a se, addo i. m. man. corr. sed pos/ea cum ce/eris dei. II extensa sit per quantitatem, est], vel essentialiter quoad esse essentiae, quod est analogum ad praedicamenta decem, vel quantitas tamen ipsa est extensa quia ipsa essentialiter est extensio, ut ille dicit, et sic non a producente quoad esse existentiae. addo sed dei. e/ ab ... est i. m. man. CO'T. A per additum, sicut et nos dicimus compositum subsistere vel existere in actu, addo sed dei. A 82 oporteret] oportet T 82 pluritatem] pluritatem CSTU 83 diversimode partici- pant] im. O 85 est] i. m. man. corr. A 93 manent] in addo CHOSTU 97 illud esse] i. m. man. corr. A 98 non] nisi sed in non CO'T. A 53-54 AVERROES, Me/oph. IV comm. 20 (Iunl., r. 87K). 56-58 AVERROES, Me/aph. VII comm. 16 (lunl., r. 225E); cf. ARISTOT., Me/aph., VIII, c.8 (Iunl., f.224I; 1045b 16-18). 59-60 AVERROES, Me/aph. VlIl comm. 16 (Iunl., r. 225E). 60-61 ARISTOT., Metaph. 72-73 Cr. supra, p. 199,49-5 \. 74-76 Cr. supra, p. 199,43-40. 84-85 Cr. supra, VlIl, C. 8 (Iunl., r. 224K; 1045b 21-22) et AVERROES, Me/aph. VlIl comm. 16 (Iunl., r. 225E). p. 208,63-64. 87-88 Cr. Sllpra, p. 206,98-4. 94 Cr. st/pra, p. 198,26-32. 210 QUODLIBET X QUAESTIO 8 211 S 116'· creationem I aut per id quod removet prohibens. Non primo modo nec eam simulanda mentiuntur. Pluralitas aU/em non est nisi ex congregalione secundo, ut patet. Nec tertio, tum quia esse totius non repugnat esse 00 25 unitatum. Quae unitates si sunt disgregalae, faciunt multitudinem; si vero illorum quae sunt in eo, ut patet ex dictis, et ideo nullo modo est sunt congregatae in materia, .faciunt magnitudinem. Quapropter inter I HII prohibens, tum quia removens prohibens nihil agit in illud a quo unitates qllantitatis continllae et discretae exislentis in materia nihil interest prohibens removet, sed exponit ipsum suae naturae. Esse autem aliud re nisi quod illae disgregalae sunt et Illae continuae». Et consimiliter est de ab eo cuius est, quod non fuit prius sub esse et ideo non est nisi in sola illis quae extenduntur cum quantitate. potentia secundum illud, necessario per aliquam actionem alicuius 5 30 Et sicut i!lud contingit circa esse accidentium separatorum a substantia agentis procedit in actum: aliter enim res se ipsam de non esse simpliciter panis, sic possibile esset contin-Igere circa humanitatem Christi. Si enim 099' deduceret ad esse. Sed in actum potest procedere vel agente eo a quo humanitas Christi in Christo assumpta a Verbo nullum habet esse removetur prohibens, vel agente alio, quod non potest esse nisi generans proprium praeter esse suppositi increatum, manente assumptio ne, tunc si U 218'· aut causans. Ergo ut prius. Unde, si quandoque per I solam actionem illam humanam naturam dimitteret, sicut posset si vellet, cum ipsa esse amoventis prohibens proceditur de potentia in actum, hoc non est quia IO 35 haberet tunc quod prius non habuit, est ergo ei acquisitum de novo, quod de novo non enti simpliciter, quod non est nisi in sola potentia, esse in est impossibile, quia nec per generans nec per creans nec per removens actu acquiritur, sed quia existens in actu uno modo est in potentia ad prohibens ut prius. existere in actu alio modo, et removens prohibens ne res sit in actu alio I Sed di-tes quod per removens prohibens, quia assumptio facit quod Bad. ' C 91" modo, per se agit circa illud in quo consistit prohibens. Verbi gratia, natura humana non habet esse in se separatum sive distinctum I ab alio, Am formae singulae habentes in se modicam unitatem sicut et modicam 15 40 quod requirit existentia suppositi, et ideo quando subtrahitur assumptio, entitatem, quae sunt similes in parte et in toto, ut sunt forma lineae statim habet existentiam suppositum. superficiei, quae per se est extensa, et forma lapidis aut albedinis, quae Quod non valet, quia subtractio illa nihil ponit nisi separationem per accidens sunt extensae, quia sunt in quantitate, potentia sunt humanae naturae a divina, I secundum se eam ponendo, quod non dat ei S 117 Zucc. 162'· plurificatae, ita quod removente I prohibens, statim sunt plura in actu per novum esse sed solum modum novum circa esse. Prius ergo habuit idem solam solutionem continuitatis, et hoc quia ex se erant prius plures res 20 50 esse quod modo, sed prius non secundum rationem suppositi, sed continuae sed modo sunt plures distinctae, dicente BOETHIO, D c u n i t a- simplicis existentiae, quam modo propter separationem habet secundum t e e t u n o: «Omnia unitatem appetunt, et etiam ea quae multa sunt, unum rationem suppositi. In hoc enim solo differunt existentia simpliciter et Bad. 424'z dici volunt. I Quaecumque enim sunt, aut vera unitate uniuntur, aut saltem subsistentia, quod non subsistit nisi separatum, existit autem etiam alteri T 140" coniunctum, et quod est existentia simpliciter in coniuncto, est subsisten- ACHOSTU 55 tia in separato. 99 creationem] causalitatem sed exp. eI creationem i. m. U causalitatem CHOST 99 id] ACHOSTU illud CHOST 00 ut patet. Nec tertio] nec tertio, ut patet O I in] neque sed exp. eI in sup. lin. A 2 in] neque, sed dei. ei in sup. lin. A 4 sub ... est] i.m. man. corr. A 25 sunt] sint CHOST 35 quod] illud sed in quod CO'T. A 36 nec ... generans] iler. S 4 sola] sup. lin. man. corr. A 5 aliquam actionem] illi'. CHOST 6 actum] actu O 39 natura humana] illi'. CHOSTU 39 esse in se] in se esse U esse om. HOST esse om. sed 6-8 aliter ... prohibens] et hoc vel agente eo a quo removetur prohibens, quia tunc, sed haec add. i. m. posl in se C 39 se] i. m. O 41 existentiam] existentia CHOST dei. eI aliter add. i. m. man. corr., poslea tamen ei sequell1ia \'erba res se ipsam de non esse 43 humanae naturae] inI'. HOST humanae om. sed i. m. m. anle naturae C 43 eam simpliciter reduceret ad esse dei., obliviscendo delere aliter, eI aliter ... prohibens i. m. man. ponendo] illi'. S 43 ponendo] componendo S 49 modum novum] inI'. CHOST co,.,.. A 8 vel] in hoc? T 9 causansJ creans CHOSTU II quod non est] i. m. man. 50 suppositi] supposito H supponit S 52-55 [n ... separato.] i. m. man. corr. A co/.,.. A II est] nisi addo CHOSTU II sola] sup. lin. man. co,'''. A 12 actu uno] 53 etiam alteri] illi'. O 54 coniunctum] coniune- A lac. S commune sed coniunctum inI'. O 16 sunt] substantiales add. sed dei. A 17 superficiei] superficies C 17 est i. m. C 54 existentia] rescr. i. m. C 54 est'] om. U extensa] sunt extensae ACHOSTU 20 res] i. m. man. corr. A 21 Boethio] capitulo!?) addo H 22 multa sunt] inI'. T 23 Quaecumque enim ... ] Nota i. m. A 23 volunt] 36-37 cr. supra, p. 209,96-210,99. 38-41 cr. THOMAS DE AQUINO, Quodl. IX, q. 2, a. 3 nolunt C (ed. Leon.) et AEGID. ROM., Quodl. Il, q.2 (ed. Venetiis 1502, r.12'a); er. etiam P. BAYERSCHMIDT, Die SeillS- und Formmelaphysik ... , p.92. 49-55 Cr. THOMAS DE AQUINO, Summa Theol., Illa, q. 17, a. lc (ed. Leon.) et AEGID. ROM., Quodl. Il, q. 2 (ed. 22-28 DOMINICUS GUNDISSALINUS, De unilale liber (ed. P.CORRENS, p.10,14-23; ed. Venetiis 1502, r. 12,a-rb); cr. etiam P. BAYERSCHMIDT, Die Seins- und Formmelaphysik ... , M. ALONSO, p. 76,143-150). p.92 et 94. QUAESTIO 8 213 212 QUODLIBET X Praeterea, si humana natura in Christo nullum haberet esse proprium implicans quod est esse. De quo intelligitur assumptum in tertia ratione U 219" sed solum divini suppositi, I cum illud r..on sit nisi esse increatum, quod «unius rei unicum est esse», et de quo dicit BOETHIUS,D e humanitas ergo Christi nullum haberet esse creatum omnino et sic non T r i n i t a t e, cap.o 3°: «Omne esse ex forma est. Statua enim non esset Christus creatura secundum humanam naturam, quia nec est secundum quod est materia, sed secundum formam qua insignita est, creatura nisi participando esse creatum. Consequens falsum est. Ergo 60 90 effigies animalis dicitur». Et infra: «Nihil ergo secundum materiam esse etc. dicitur, sed secundum propriam formam». Bad.424rA I De isto ergo esse existentiae quod est subsistentiae, sciendum quod est Per quod patet responsio ad illud quod «istud esse est illud quod formaliter a forma dante et communicante suum esse essentiae et fundatur in unione formae cum materia, quod non est nisi unicum», existentiae simpliciter illi cuius est, et hoc separatim aut distincte, ita secundum quod processit quarta ratio. Non tamen ex hoc sequitur quin quod illud esse, quod est essentiae vel existentiae simpliciter, in quantum 65 95 materia habeat suum proprium esse essentiae, et similiter accidentia, ut est a forma simpliciter, est esse subsistentiae, sive secundum essentiam patet ex dictis. Illud enim esse quod est in composito ex unio-Ine formae O 100' sive secundum existentiam, in quantum dat illud separatim aut distincte. cum materia, est unicum in quolibet composito ex materia et forma, sive Zucc. 162" Sed tale esse aut est absolutum et a forma I absoluta, aut est relativum secundum se separatim subsistat, ut in I aliis hominibus, sive in supposito S 117" et a forma relativa. Primo modo habet existentiam subsistentiae omnis alterius, ut in homine Christo. Homo enim ille habet esse essentiae et creatura secundum se existens, separata a quocumque alio. Secundo 70 00 existentiae simpliciter ab anima rationali sicut et ceteri, et cum hoc habet modo habent existentiam subsistentiae solae tres personae divinae. Unde esse divinae naturae sibi communicatum; quae subsunt uni esse divini a divina essentia non est in Deo aliquod esse subsistentiae, quia nullum suppositi; unde super D e d u a b u s n a t u r i s COMMENTATOR: illo«In habet esse distinctum aut separatum a divinis personis et subsistentiis sunt unum quidem quod sit Deus et aliud quod sit homo, I sicut in T 140' earum, sed essentiae et existentiae simpliciter, quod est unum in tribus quolibet homifle est quiddam quod est anima et aliud quod est corpus». personis sicut ipsa divina essentia est una in illis, praeter tria esse 75 5 Et secundum illud I duplex esse in Christo super ceteros qui tantum U 219' H 118" subsistentiae ad aliud. Et hoc quemadmodum ab anima I rationali non est habent unicum, in Christo est duplex vivere, humanum scilicet et in Christo aliquod esse subsistentiae, quia nullum habet esse distinctum divinum, secundum quod etiam duplex voluntas in ipso est, et cetera aut separatum a divina natura et subsistentia Verbi, et etiam quemadmo- huiusmodi secundum duplicem naturam. Quoad esse autem essentiae et dum anima rationalis in alio homine, ut est perfectio materiae, nullum ACHOSTU habet in se esse subsistentiae, quia non est separata a materia, quale esse gO subsistentiae habet, licet imperfecte, cum est separata. 86 implicans] indicans CHOST 86 est] 0111. U 88 cap.o 3°] illI'. CHST 89 qua] Nullo igitur modo in habente in se plura quae essentialiter differunt quae CHOST 92 Per ... illud] Quod(?J voluntas possit velle oppositum, manente tali(?) scientia, et sic error quod non velle oppositum(?) i. 111. A 93 formae] sup. lin. inter se, potest esse unicum esse tantum, nisi illud sit subsistentiae vel l11all. COIT. A 94 quin] quod sed exp. er quin i. 111. O 95 esse] i. 111. l11an. COI"'. A Bad.424vB quod communicatur ab ultimo formali toti composito. I Et est illud quod 96 dictis.] Et sic patet responsio ad illud quartum argumentum addo sed dei. A exponit ur in definitiva ratione, cum dicitur quod definitio est oratio g5 96-97 esse ... unicum] i. 111. l11all. COIT. A 97 sive] sed sed sive i. 111. O 98 subsistat] existat sed in subsistat CO/T. T 99 alterius] naturae addo i. 111. C 99 Christo] 0111. HSTU i. 111. CO 99 esse] a se sed ill esse COIT. O I divinae naturae] il1l'. O I naturae] essentiae H 2 In] sup. /in. l11all. CO/.,.. A 3 sunt] quasi addo sed dei. A ACHOSTU 5 Et secundum ... ] Nota i. 111. A 7 etiam] i. 111. l11all. CO/"'. A 7 duplex] Dei sed in duplex COIT. A 7 duplex voluntas in ipso] in ipso duplex voluntas T duplex in ipso voluntas CHOSU 7 est] inser. A 8 autem) sup. /ill. l11an. COIT. A 8 et] in addo 58 Christi] soli(?) sed exp. eI Christi i. 111.T 58 creatum] tertum S 62 ergo] I'el igitur' A igitur U 0111. CHOST 64 simpliciter] i. 111. S 65 aut] et sed exp. eI aut i. 111. O CHOSTU 65 esse, quod] i. 111. S 68 et] aut OS 68 aut] ut S 68 relativum] respectivum CHOSTU 69 subsistentiae] substantiae sed dei. er subsistentiae i. 111. O 70 se] i. 111. 86-87 Cr. supra, p. 198,18-19. 88-90 BOETHIUS, De Trill. (ed. N.M.HARING in GILB. man. co/"'. A 70 a] 0111. S 74 sed] esse addo CHOSTU 74 quod] COll! A 0111. PORRo COI11I11., I, c.2 (p.371,18-19); PL64, c.2 (1250B). 90-91 Op. ci/. (ed. N.M. CHOSTU 75-76 praeter ... aliud] i. 111. l11an. CO/"'. A 76 ab] sup. /in. l11an. CO/T. A HARING in GILB. PORRo COI11I11., I, c.2 (p. 271,23-24); PL 64, c.2 (1250C). 92-93 Cr. 78 natura] essentia sed exp. eI natura i. 111. T 79 alio homine] illi'. S 87 in] 0111. H supra, p. 198,21-25. 2-4 Cr. GILB. PORR., In Boe/hii De una persona e/ duabus na/uris 84 quod'] est addo i. 111.? T 85 exponitur] (expUr) A exprimitur CHOSTU Chrisli (ed. N. M. HARING, VII, 21 (p. 345,30-31); PL 64, 1403B). 214 QUODLIBET X QUAESTIO 8 215 existentiae simpliciter, quod convenit Christo ratione naturae humanae, sessio et sanitas significant ens aut non ens, qU0l1iam nullum eorum est non est differentia in Christo et aliis hominibus, sed quoad esse IO existens per se nec potest separari a suhstantia». Et solvit sub conditione C 91" Zucc. 162,h subsistentiae I multum refert in Christo I et in aliis, quia in aliis esse subdens: «Sed si ambulans fuerit de el1libus et sedens et sanus, ista sunt subsistentiae est a forma absoluta et non differt ab esse existentiae diglliora ut silll entia, scilicet substantiae». Ponit autem responsionem simpliciter quod etiam est in Christo, nisi quoad hoc quod est esse 40 illam sub conditione, quia supponit eam ex Vo libro praecedente, ubi existentiae simpliciter ut est aforma simpliciter, est autem esse subsisten- dixit sic: «Diculltur elllia per se, quae significant figurae praedicamento- tiae in quantum est a forma ad alterius subsistentiae rationem non 15 rum. Sunt enim secundum numel'um eOrUm». Ubi dicit COMMENTATOR: assumpta. Propter quod in Christo, in quo forma humana, ad alterius «Hoc nOllwi 'ens' dicitur de omnibus de quibus dicuntur praedicamellla, subsistentiae rationem assumpta, non est idem cum esse subsistentiae, quia quod sign({icat hoc nomen 'ens', idem videtur I cum eo quod significant S /17' quemadmodum etiam nec divina natura in Christo, licet det ei esse 45 dictiones praedicamentorum». Ex quo concludo quod, cum dictiones illae existentiae simpliciter, non tamen esse subsistentiae, quia dat ipsum sub significant res diversas, quare et ens dictum de ipsis significat esse subsistentia alterius rationis, quae est subsistentia non absoluta sed 20 earundem diversa, non plus potest concludi sic: «Accidens non est ens relativa, et hoc a proprietate relative constitutiva suppositi Verbi. Ita nisi quia est entis, ergo non habet proprium esse», quam sic: «Accidens quod, si in Christo non esset aliud esse quam divini suppositi, nullum non est essentia nisi quia est essentiae ut aliquid in substantia, I ergo non U 219' esset in eo esse absolutum, sed relativum tantum. 50 habet propriam essentiam». Ut secundum hoc accidentia «non dicuntur Quod ergo dicunt aliqui, quod «substantia est et existit quia subsistit elllia nisi quia entis», neque essentiae nisi quia sunt illius essentiae quae A 178'h H 118,h ipsi esse», verum est, non sicut differenti I a se I secundum rem, sed 25 est substantia, non quia non habent propria I esse et proprias essentias, Zucc. secundum rationem sive intentionem tantum. Et quod «accidens est et sed quia non habent sua esse et suas essentias separatim, sed in substantia existit quia est in ente et existente», verum est, non quia non sit ei cum esse et essentia substantiae, et etiam causaliter ab illis. Quod bene proprium esse, ut illi intendunt et ut concludit primum argumentum, 55 signi-lficat ibidem PIlILOSOPHUSubdens: «Sedens enim et stans non 0100' s cuius ex hoc patet solutio, sed quia ipsum quoad id quod est et quoad id dicuntur sine hoc, scilicet substantia». Igitur haec est causa essentiae quo est secundum essentiam et secundum existentiam, nullo modo est per 30 cuiuslibet illorum, et illa sunt propter istud. naturam, nisi quia est in alio quod est et existit in se. Unde, quia ! Quod autem adducunt pro simili de extensio ne, dicendum quod magis Bad. 4 PHILOSOPHUSene sentiebat quod ex illo dicto suo quo accidentia b facit pro nobis. Licet enim non sit extensio in materia nisi sub quantitate, dicuntur entia quia sunt entis, aliqui putarent quod accidentia non 60 neque in accidentibus nisi quia sunt in quantitate, nihilominus tamen haberent propria esse quibus dicerentur entia, continue movet super hoc ACHOSTU dubitationem subdens: «Et ideo forte quaeret aliquis utrum ambulat io, 35 ACHOSTU 36 et] aut CHOSTU 36 significant] signant COS 36 quoniam] quam sed dei. eI quoniam i. m. O 37 nec] neque LI 38 et] nec sed exp. eI et SlIp. lin. U 4] dixit] II quia in aliis] om. (hom.) O 12 subsistentiae] subsistentis S 13-14 quod 'H dicit CU 41 quae] cO/!t: A qui U 41 significant] signant CHOST 44 significant] simpliciter] om. (hom.) sed suppl. i. m. T 15 rationem] est addo Sllp. lin. U 16 assumpta signant HOST 46 significant] signant H 46 diversas] et addo T 46 esse] suae( ?) i. m. man. corI'. A 17 assumpta, non] inv. C 17 cum] om. CHOSTU 18 quemad- sed exp. eI esse i. m. T 47 diversa] ut addo AHOSTU ut mld. sed unde i. m. C 47 sic] modum] conI propler alramenli maculam A 19 existentiae] essentiae CHT 19 subsis- Sllp. lin. man. CO'T. A 47 ens] om. CHOSTU 48 est] Sllp. lil1. man. con. A tentiae] -sis- con/. propler atramenli maculam A 24 est] i. m. T 25 differenti a] 49 essentiaJ om. S existentia sed in essentia CO/T.? U 50 secundum] propter differentia sed dei. eI differenti a i. m. U 26 et2] quod S om. T 28 concludit] CHOSTU 50 enlia] essentia sed exp. eI entia i. m. O 51 sunt illius] il1l'. S includit U 29 quia] om. CHOSTU 30 quo] quod U 31 in] Sllp. lin. man. corI'. A 55 significat] signat CHST 55 subdensJ sic addo CHOSTU 55 Sedens] Deus 31-(p. 215,)57 Unde H.istud] i. m. mal1. corI'. A 31-(p. 215,)42 Unde H' eorum».] Sigl10 CHOSTU 55 et stans] exstans S 56 haec] vel hoc A 59 in materia] om. CHOST (linea verlicali sub Iribus punclis) hic passus i. m. nolalur. A 34 propria] proprium CHOSTU 38-39 Ibid. (Iun!., r. !54A; 1028a 24-27). 41-42 Op. cil., v, C. 7 (in AVERROIS Comm., ed. R. PONZALLI, p. 128,44-46; Iun!., f. 1161; I 017a 22-24). 43-45 A VERROES, Melaph. V 24-25 Cr. supra, p. 199,35-37. 26-27 Cr. supra, p. 199,37-38. 33 ARISTOT., Melaph., comm. 14 (ed. R. PONZALLI, p.130,72-74; Iun!., f. II7A). 50-51 Cf. supra, p. 214, VII, C. J (Iun!., r.153E-F; 1028a 18); er. Sllpra, p. 167,6-7. 35-(p. 215,)37 ARISTOT., 24-25. 55-56 Cr. ARISTOT., Melaph., v, c.7 (in AVERROIS Comm .. ed. R. PONZALLI, Melaph., VII, c.1 (Iun!., r.153M-154A; 1028a20-24). p. 129,62-64; Iun!., f. 116M; I 017a 5-6). 58-(p. 215,)75 cr. supra. p. 199,39-43. 216 QUODLIBET X QUAESTtO8 217 aliquid propriae extensionis habent materia et accidentia in natura et singulas differentias tamquam differentes intentiones in se. Unde num- essent ia sua, licet non nisi per extensionem quanti tatis, quemadmodum quam ponimus in eodem duo esse essentiae, unum completum et alterum materia sub quantitate habet partem iuxta partem sicut et quantitas, et 90 incompletum, ponimus tamen in eodem, ut in homine, duo esse essentiae aliam et aliam partem sui sub alia et alia parte quanti tatis, et similiter a duabus formis, quorum unum est incompletum, alterum vero comple- accidens in quantitate existens, puta albedo, habet partem continue iuxta 65 mentum. partem, et aliam et aliam partem sub alia et alia parte quantitatis. I Quod autem addunt: «Si in I uno sunt duo esse, ille est duo Bad. ' S II?' Quemadmodum ergo materia habet proprium esse, licet cum hoc esse existentes»,.dicendum quod aliud est dicere 'duo existentes' in masculino, Bad. 425'c quod ha-Ibet a forma, quod quidem esse proprium haberet si per divinam 95 aliud vero 'duae res existentes' in feminino, vel 'duo existentia' in neu-Itro Zucc. virtutem existeret sine forma, et similiter accidentia proprium esse habent genere. Nunc autem quod in masculino Idicitur 'unus 'existens', vel 'duo U 219 praeter esse illius in quo sunt, etiam per eundem modum, quae diversi- 70 existentes', haec denominatio non est nisi ab esse subsistentiae sive mode habent fundari in ente et existente, diversimode dicuntur esse et suppositi, quod non est nisi unum in uno, sicut praedictum est, ut nullo existere, sed non ex hoc habetur quin habent propria esse diversa, quibus modo possint dici masculine 'duo entes' vel 'duo existentes', nisi quorum H 118" diversimode secundum se sunt atque existunt I quoad ipsorum essentias 00 duo sunt esse subsistentiae. In feminino autem vel in neutro, quod dicitur non comparatas ad substantiam ut in ipsa fundatae < sunt>, licet ista 'una res existens 'vel' duae existentes', sive 'unum existens' vel 'duo T 141" C 91'" non habeant Iextra intellectum nisi funda-Ita in substantia diversimode. 75 existentia', haec denominatio est ab esse existentiae simpliciter, quod Bad. 425'D I Quod ulterius arguitur, quod «et si plures sint formae simul in eodem, secundum praedicta bene plurificatur in uno secundum suppositum. Et non habetur esse nisi per ultimam», verum est quoad eius complemen- ideo unus secundum suppositum et unus existens masculi ne, bene dicitur tum, quod communicat toti composito et materiae, ut dictum est, quod 5 'duae res existentes' feminine vel 'duo existentia' in neutro et hoc est idem cum esse subsistentiae rei. Nihilominus tamen esse incompletum indifferenter in nobis propter materiam et formam, et in Christo propter habetur per alias formas, et etiam per materiam. eadem et propter deitatem, secundum quod in Christo sunt plura esse Bad. 425'E I Quod autem adiungit, quod «aliae formae priores adveniente ultima existentiae simpliciter. Ut in feminino possit dici 'plures res existentes' vel desinunt dare esse», hoc impossibile est, sicut impossibile est quod ipsa in neutro 'plura existentia', et universaliter in quolibet toto habente essentia illarum sit et desinat esse essentia, quia in ipsa illarum essentia IO plures partes, dicente BOETHIO,libro D e T r i n i t a t e, cap.o 3°: « Unum- consistit ipsarum esse, quod quaelibet illarum pro modulo suo communi- quodque habet esse suum ex his ex quibus est, et est hoc atque illud, ut cum cat composito et materiae. Unde anima rationalis non dat homini totum 85 terrenus homo con-Istat ex anima et corpore, et corpus et anima est». Et 0100' suum esse, sed solummodo complementum eius, et non sunt virtute hoc non solum quando sunt coniuncta, quod contingit in omnibus praecedentia in complemento, sed in tota forma continente genus et hominibus, sed etiam quando sunt separata, quod ad minus contingit in 15 Christo, dicente COMMENTATOREsuper D e d u a b u s n a t u r i s de ACHOSTU ACHOSTU 61 materia et accidentia] i. m. man. cor/'. A 64 sui ." parte] om. (l1om.) CHOSTU 64 quantitatis)materiae sed exp. eI quantitatis i. m. man. CO''I'. A 64 similiter]simpliciter 89 essentiae] sup. lin. man. CO''I'.A 89 in eodem] i. m. T 89 essentiae] sup. lin. sed in similiter cor/'. man. COIT.A 67 ergo] i. m. man. COIT. A 67 si per] super S man. corI'. A 91-92 complementum] completum sed in complementum cO/'/'.? T semper(?) sed dei. eI si per i. m. T similiter? H super sed dei. eI si per i. m. O 93-99 Quod ". existentesJSigno (linea verlicali sub Iribus punclis) l1ic passus i. m.nolalur A 68-69 divinam virtutem] inv. CHOSTU 69 habent] habens S 70 quae] quo CHOSU 99 masculine'duo entes'] 'duo entes' masculine O 99 vel 'duo existentes'] om. (l1om.) O quo? T 71 et] om. CHOSTU 72 quin] quod sed dei. eI quin i. m. man. cor/'. A 00 duo sunt] inv. T 00 in] om. CHOST I 'vel' ." existens'2]om. (l1om.) O 3-5 Et 76 et] om. CHOST 77 esse] i. m. O 77 ultimam] ultimum sed dei. eI ultimam i. m. ". suppositum] om. (l1om.) S 4 masculine] in masculino O 6 propter] i. m. O man. cor/'. A 80 etiam] iam sed exp. eI etiam i. m. man. corI'. A 82 impossibileest] 6 quod] quae CHOSTU 7 possit) possim(?) S 9-10 et ." partes] i. m. man. co,.,.. A il11·. O 83 esscntia] i. m. man. corI'. A 86 eius], et hoc quemadmodum ultima 12 constat] iler. A 12 corpus et anima] inI'. CHOSTU 12-21 Et ". dicit] i. m. A differentia dat solum complementum in esse speciei, addo sed dei. A 13-14 omnibus hominibus] inv. S 15 De] om. CO 15 de] con! A 76-80 cr. supra, p. 200,52-56. 78 cr. supra, p. 211,52-55. 81-82 Cr. supra, p. 474, 93-94 Cr. supra, p. 201,72-73. 10-12 BOETIIIUS, De Trin. (ed. N.M. HiiRING in GILB. 57-69. PORRo Comm., I, c. 2 (p. 371,26-30); PL 64, c. 2 (1250C)). 218 QUODLIBET X QUAESTIO 8 219 humanitate Christi: «Sicut anima hominis numquam desinit esse genere secundum humanitatem sub supposito Verbi, sicut neque illi dicunt in spiritus nec corpus eius esse genere corpus, ita homo, etsi remo to animae Christo fore I aliquod esse ab anima in composito I ex anima et corpore. S /18 U 22( habitu desinat esse homo atque animal, numquam tamen desinit esse corpus Quod falsum est. H 118'h et spiritus». Quod si sic, tunc necessario etiam habet esse utriusque, I unde Plane ergo patet esse falsum quod ille dicit in sua quaestione, «formam super illud De Trinitate BOETHlI: «Cum terrenus homo constat ex 20 45 non semper esse principium essendi. Oportet enim ponere in Christo corpore et anima, et corpus est et anima est», dicit COM MENTATOR : humanam naturam I sine suo esse. Alias enim essent in ipso duae T 141 «Quidquid enim est esse cuiuslibet partis eius, etiam quod ex illa parte existentiae (':t duo existentes et duo supposita». Quod totum falsum est, constat, est esse»; et infra: «Itaque esse hominis non simplex aut ut patet ex dictis: non enim est possibilius ponere formam existere in solitarium»; et infra super illud: «In parte igitur non est id quod est», materia et non dare esse, quam ponere albedinem in corpore et ipsam COMMENTATOR: «Aliud saltem est esse partis unius a qua compositum 25 50 non dare corpori esse album. Sicut ergo contradictoria implicat qui dicit A 178" aliquid est, et aliud alterius partis esse a qua I similiter ipsum compositum albedinem esse in corpore et corpus per eam non esse album, I sic Bad. ' est. Quocirca illud vere est, in quo nullus essentiae est numerus, quia nullum in eo est aliud esse praeter id unum quo solo est vere, ut Deus vel Eius ACHOSTU divinitas». Et loquitur de esse Dei absoluto. Et tamen, licet Christus sic sit plura existentia propter essentias ex 30 43 est]. Falsitas etiam ex hoc declaratur, quod, quia in Christo secundum duplicem naturam est duplex esse, sic et duplex vivere, ut dictum est: unum ab anima rationali quibus est, non nisi unus existens est secundum suppositum in masculino. communicatum composito ex ipsa et corpore; alterum ab ipsa forma divinae essentiae Unde non oportet dicere quod «in Christo nullum erit esse ab anima, ne, communicat um eidem in divino supposito, ita quod in separatione animae eius a suo si in ipso esset duplex esse, creatum et increatum, Christus non esset unus corpore esse et vivere illud, quod communicatum erat composito ex anima et corpore ab anima, per quod Christus erat verus homo, corruptum est, dicente Boethio, De unitate et existens, sed potius duo existentes et duo supposita». Si enim, ut salvetur uno: «Destructio rei non est aliud quam separatio formae a materia». [DOMINICUS unitas suppositi super duas naturas in Christo, oportet dicere quod in 35 GUNDlSSALlNUS,De uni/a/e liber, ed. P. CORRENS, p. 4,2-3; ed. M. ALONSO, p. 70,14], et Christo non est nisi unum esse, scilicet suppositi, et non aliud, cum illud propter illam corruptionem vitae humanae ex separatione animae a corpore Christus secundum humanitatem vere mortuus est, et propter separationem animae a corpore et Zucc. 163" esse non sit nisi relativum et ad aliud, sicut non est in Deo I suppositum destructionem com positi ex illis destructa est essentia com positi II quod fuit( :') sed dei. e/ nisi relativum, neque in Christo, ergo neque etiam in Deo ponendum quod fuit reser.(?) i. m. man. corI'. II. quam.habuit secundum rationem compositi, dicente C 92" esset aliquod esse absolutum a forma divinae essentiae, quod commune I Boethio: «Soluta uni tione destruitur essentia eius quod ex unitione provenerat». [DOMINI. 40 CUSGUNDlSSALlNUS,De uni/me liber (ed. P. CORRENS, p. 4,6-8; ed. M. ALONSO,p. 70, \7- sit tribus personis divinis et quodam modo communicatum Christo 18).] Quod autem ex illa uni tione provenerat, homo erat. Destructa ergo erat essent ia ACHOSTU hominis secundum quod homo, et ideo Christus in triduo mortis non erat homo. Unde super Boethium De duabus naturis Commentator: «Homo animatione corporis et 17 spiritus] reser. i. m. O 18 desinat I desinit CHOST 19 habet] ... ( :') sed exI'. e/ animae incorporatione homo atque animal fit». [GILB. PORR., In Boe/hii De una persona e/ habet SUI'. lin. man. CO''I'. A 27 illud] id S 27 essentiae] i. m. O 27 est] esse sed in duabus na/uris Christi (ed. N. M. HARING, V, 35 (p. 321,8-9); PL 64, 1393A).] Manentibus est corI'. O 28 id] illud C 28 est vere] i,li'. O 29 Et ... absoluto] i. m. man. CO/'I'. A tamen partibus naturae uni tis divini tati in supposito Verbi ut prius, secundum quod de 30 essentias] existentias S 31 quibus] ambabus S 31 est] tamen addo ACHOSTU humanitate Christi dicit il:Jidem: «Sicut anima hominis numquam desinit esse genere 31 unus] om. U 33 ipso] Christo C 36 et ... aliud] i. m. man. COI'l'. A 37 relativumJ spiritus nec corpus eius esse genere corpus, ita homo, etsi remoto corporis et animae habitu respectivum CHOSTU 39 esset] con/: propter a/ramen/i maculam A esse sed exI'. e/ desinat esse homo atque animal, (hic Nota i. m.) numquam tamen desinit esse corpus et essent i. m. O 39 esse] i. m. O spiritus». [1bid. (ed. N.M. HARING, V, 33 (p. 320,94-321,97); PL 64, 1393A).] Talis ergo mors in Christo non posset salvari, neque talis hominis destructio per corruptionem talis 16-19 GILB. PORR., In Boe/hii De una persona e/ duabus na/uris Christi (ed. N. M. HARING, vitae, nisi fuisset in humanitate Christi communicata ab anima. Quae vita radicatur in esse. v, 33 (p. 320,94-321,97; PL 64, 1393A). 20-21 BOETHIUS,De Trin. (ed. N. M. HARINGin Necesse est ergo ponere tale esse fuisse in Christo praeter esse suppositi et subsistentiae. GiLB. PORRoComm., I, C. 2 (p. 371,29-30); PL 64, c. 2 (I 250C». 22-23 GIl.B. PORR., In addo sed dei. e/ an/e Talis ergo, Nota i. m. A 44 esse falsum] inv. T 46 sua quaestione] Eae/hii De hin. (ed. N.M.HA.RING, I, c.2, n.72 (p. 95,42-43); PL 64, 127IC). suo scripto sed in sua quaestione CO/'I'. A 47 et] om. U 48 est possibilius] inv. 23-24 Op. cil., I, c.2 n.78 (p. 95,82-83); PL 64, 1271C). 24 BoETHIUS, De hin. (ed. CHOST 50-53 Sicut ... existere.j Signo i. m. (= linea ver/icali sub tribus punc/is) hic N. M. HARING in GILB. PORRo Comm., I, c.2 (p.371,30); PL 64, c.2 (I 250C». passus no/a/ur. A 25-29 GILB. PORR., In Boe/hii De Trin. (ed. N. M. HARING, I, C. 2, n.87 (p. 97,50-52), 91 (p. 98,1-72) et 89 (p. 62); PL 64, 1273C-D). 32-34 Cr. supra, 475,68-476,77. 34 Cr. 44-47 Cr. supra, p. 201,78-82; cr. etiam AEGID. ROM., Quodl. 111, q. 2 (ed. Veneti is 1502, supra, p. 201,81. r.12rb). 220 QUODLIBET X QUAESTIO 9 221 Zucc. 163" contradictoria implicat qui dicit formam existere in I materia et composi- esse causa ut secundum actum sit illud. Sic autem esset causa, si esset tum per eam non esse aut non existere. IO causa sui accidentis. Ergo etc.» Contra est quod voluntas est movens se ipsam in actu volendi, qui est accidens eius, in quo est causa sui actus volendi. Ergo etc. < SOLUTIO> Bad. 425vG I Non restat ergo nisi respondere ad secundum argumentum, quo dicitur: 55 «Si essent plura esse simul in eodem, per ordinem se haberent, et unum IDicendum quod quaestio ista proposita est de causa efficiente acciden- Bad. eorum esset perfectius altero». Quod bene verum est, non tamen ex hoc 15 tis generaliter, sed specialiter propter accidens quod est ipse actus sequitur, ut concludit, quod «unum participaret altero», quia nihil esse volendi: quomodo possit causa ri effective ab ipsa voluntate quae est participat, nisi id in quo fundatur quod est essentia rei. Cum ergo unum subiectum eius. Et est ratio dubitationis in ea, cum subiectum sit causa esse non fundatur in altero secundum quodlibet in essentia sibi subiecta, 60 materialis respectu accidentis sui, et ita, licet sit in actu quantum ad ut patet ex praedeterminatis, nullo modo ex positione quae ponit plura formam substantialem, tamen quantum est ex se, non est nisi in potentia esse in eodem, sequitur quod ipsum esse aliquo participet. Vel aliter 20 ad formam accidentalem, et ideo necessario eget aliquo existente in actu dicendum quod, licet esse secundum se non participet aliquo, tamen, ut tale quale est illud in potentia, quo reducatur de potentia in actum. Dico secundum illos ex esse et essentia fit unum compositum, illud composi- autem, existente in actu tale, saltem virtute, etsi non in forma, quemad- tum participat esse secundo, et sic in illo composito participat eo esse 65 modum sol qui, calidus in potentia, facit calidum in actu virtute, etsi non illud primum, quod nullum est inconveniens. formaliter calidus est. 25 Et videtur mihi hic esse dicendum quod secundum PHILOSOPHUM, VIIo M e t a p h Ys i c o r u m, ut tactum est in quaestione praecedente, substan- QUAESTIO 9 tia est causa essentiae et esse suorum accidentium, non solum ut materialis, sed etiam ut efficiens, sed aliter et aliter. Quod enim est causa UTRUMSUBIECTUM PERSEPOSSIT CAUSA ESSE SUFFICIENS accidentium I materialis, hoc habet a se et natura sua, quod vero sit causa U 22C SUIACCIDENTIS 30 efficiens eo-Irundem, hoc habet a generante et producente essentiam S 118 Zucc. 164" substantiae in esse. Producens enim ipsam in esse imprimit ei virtutem ! Circa tertium arguitur quod subiectum non potest esse causa accidentis I A 178" causandi effective in se omnia sua accidentia. H 119" existentis in eo, sic: I «Quod est in potentia ad I aliquid, eo quod in 5 0100" quantum huiusmodi est non ens, illud non potest esse causa ut secundum actum sit illud. Sicut enim non ens non potest esse causa suae entitatis, subiectum ex se solum est in potentia ad suum accidens. Ergo non potest ACHOSTU II ut] et(?} sed in ut mut.? U 9-10 si ... causa] iter. S IO sui] suae S ACHOSTU 14-17 accidentis ... eius] i. m. man. CO/'I'.A 16 volendi] intelligendi sed dei. et volendi sup. lin. man. CO''I'.A 21 reducat ur] illud addo sed exp. O 22 saltem] et hoc addo sed 53 non'] om. CHOST 57 Quod] ser. sed exp.? A 58 concludit] includit U 58 nihil dei. A 22 in forma] formaliter CHOSTU 23 actu] signum add., quod videtur in S 60 sibi] iter. S 61 quae] aut sed dei. et quae i. m. O 64 et] a(?) sup. lin. aequil'Glens nostrae virgulae A 24 formaliter] formalem seed in formaliter corI'. C add.? A 2-3 Utrum ... accidentis] (cf. supra, p. 145,12-13) Utrum subiectum potest esse formalem sed formaliter i. m. O 25 dicendum ... ut] distinguendum, quia subiectum aut sufficiens causa sui acci dentis H Utrum subiectum possit esse causa sufficiens sui sed dei. et dicendum ... ut i. m. man. corr. A 25 Philosophum] in addo T 27 ut] om. O accidentis U 5 aliquid] in addo sup. lin.? A 6 non ens] movens S 7 enim] om. CHOSTU 7 suae entitatis] suae entitas sed suae entitatis i. m. C 40-43Cr. HENR. DE GAND., Quodl. IX, q.5 (ed. 1518, r. 356rD_363rS; ed. 1613, II, r. 78va_85va); et R. MACKEN,Heinrich I'on Gent im Gesproch ... , p. 153. 25-26 Cr. supra, 56-57 Cf. supra, p. 198,10-12. 58 Cf. supra, p. 198,11-12. p.508,24-25. QUAESTIO 9 223 222 QUODLIBET X Zucc. 164'" I Et sic videtur mihi hic esse dicendum quod substantia subiecta accidenti de potentia materiae cui adhaeret, immediate generat de potentia quae considerari habet dupliciter: uno modo ut habet in se perfecte virtutem suae materiae adhaeret, mediante potentia ad formam substantialem, agentis sibi inf1uxam, qua natum est illud accidens producere de potentia 35 ipsas formas accidentales, levitatem scilicet et caliditatem. Sed quia hoc ad actum et sic est in se summe dispositum et in potentia accidentali ad 65 non facit nisi in virtute generant is I ignem secundum formam ignis, ideo O 101" illud accidens; alio modo ut est aliquid in natura sua secundum se. formarum accidentalium generatio attribuitur generant i formam sub- Si secundo modo, de hoc membro breviter me expedio, dicendo quod stantialem, quando dicitur quod generans rem dat ei accidentia per se et subiectum nullo modo est causa sui accidentis nisi sicut materia et causa operationem illius propriam, attribuitur autem formae substantiali ut materialis, existendo ad illud in potentia remota et essentiali. Propter 40 sequelae suae, quando dicitur quod formam substantialem generatam quod eget ut vadat de potentia in actum secundum illud accidens, 70 necessario I consequuntur suae proprietates et propriae operationes. Quia Bad. 4: essentiali transmutante extra. autem ad formam accidentalem quae est levitas, per eundem modum Si primo modo, in quo consistit difficultas quaestionis, sic dico consequitur propria operatio quae est mutari sursum, ideo similiter dividendo quaestionem in duo membra, quorum primum est de ratione dicitur quod generans leve dat motum levi, et per motum locum et modo causandi accidens quod iam est actu in ipso subiecto, secundum 45 proprium illi. Tamen causa proxima agens talium accidentium et opera- C 92'" vero I de ratione et modo causandi accidens quod nondum est actu in 75 tionum sunt ipsae formae rerum, sive totum compositum, ratione formae I U 220' subiecto. tamen. Et sic quoad istud membrum quaestionis respondeo dicens quod Bad.425vl I Quoad primum membrum dico quod sic procedit cursus et ordo omne subiectum per suam formam est causa agens et efficiens suorum naturae, quod quandocumque ad aliquam formam consequuntur natu- accidentium proprio rum et similiter I communi um, concurrentibus circa S 118" raliter aliquae per se proprietates aut actiones, generans rem secundum 50 ipsum agentibus primis, quae ipsum ad hoc disponunt secundum iam illam formam in generando sic eam summe disponit, quod, quantum est 80 dictum modum. de se, sit in potentia accidentali ad illud accidens et ex parte materiae et I Quoad secundum membrum questionis, in quo principaliter erat Bad.4: ex parte formae: ex parte materiae disponendo ipsam ut sit necessitas ad proposita, scilicet de ratione et modo causandi accidens quod nondum receptionem illius accidentis, et ex parte formae disponendo eam ut sit est in subiecto secundum actum, sed secundum potentiam tantum, in quo H 119'" necessitas ad illius accidentis prol-ductionem de potentia materiae. Unde 55 videtur esse maior difficultas, dico quod subiectum generatum secundum generans ignem, quia levitas et caliditas sunt per se proprietates sequen- 85 formam substantialem, si dicto modo non fuerit causa secundum actum tes formam ignis, simul disponit materiam ignis ut sit necessitas ad suorum accidentium et operationum, hoc non contingit nisi quia sustinet recipiendum levitatem et caliditatem, et similiter formam ignis ut sit impedimentum, quo remoto, quia de se a generante extra, licet iam T 142" necessitas producendi illam I de sua materia. Et hoc totum procedit ex virtute agentis impressa igni, et quoad materiam et quoad formam. Et 60 Zucc. 164" ideo ignis statim cum generatus est quoad I suam formam substantialem ACHOSTU 62 cui] quae sed dei. et exp. et cui i. m. man. COIT. A 62 immediate] ipse ignis sua forma ACHOSTU secundo per naturam, licet simul duratione addo sed dei. A 62-63 potentia ... substantia- lem] ipsa forma substantiali sed dei. et potentia ... substantialem i. m. man. corr. A 64 Sed] et sed exp. et Sed sup.lin. man. cor/'. A 66 generatio] om. S 71 eundem] hunc 33 dicendum] con[. propter atramenti maculam A 33 accidenti] consideratur ut sed ut sed exp. et dei. et eundem i. m. man. cor/'. A 72 mutari] ser. sed exp. et moveri i. m. S exp. et consideratur ut dei. A 34 in se] om. O 37 alio modo] aut sed in alio modo 73 leve] i. 111. man. corr. A 75 sive totum] suppositum sed dei. et sive totum i. m. O corr. A 37 ut ... se] non est tale sed dei. et ut ... se i. m. man. cor/'. A 37 natura sua] 75 compositum] ex materia, sive substantia ex illa forma, addo sed dei. A 46 tamen] inv. CHOST 38 dicendo] dico S 39 subiectum] accidentis addo sed dei. A 45 et] prima autem est ipsum generans res secundum has formas. addosed dei. A 76 quoad] -ad sup. lin. man. corr. A 45 est] in addo T 51 summe disponit] inv. U SI quod] ipsam i. m. O 77 omne subiectum ... ] Nota i. m. A 77 est causa agens] om. sed suppl. i. m. O sed dei. et quod sup. lin. man. cor/'. A 52 se] ut addo sed dei. A 53-54 disponendo ... 79 secundum] propter sed dei. et secundum sup. lin. A 81 de] i. m. C accidentis] ad eius sed dei. et disponendo ... accidentis i. m. man. cor/'. A 59 ex] de CHOST 61 statim cum] i. m. man. COIT. A 61 generatus est] generatur primo naturaliter sed in generatus est COIT. A 61 formam substantialem] inv. U 81-85 Cr. supra, p. 222,45-47. 224 QUODLIBET X QUAESTIO 9 225 A 179" cessavit a sua actione et sit absens, summe dispositum est retinendo I in se, modo possibilis, sed hic quidem quoniam materia est, ille autem possibilis et secundum materiam et secundum formam, virtutem generantis secun- 15 considerare nisi aliquid prohibeat. Et hic quidem per doctrinam alteratus dum praedictum modum, statim causat secundum formam suam active 90 est, ille autem alio modo, quod vere non est alterari. In se ipsum enim est et secundum materiam suam passive huiusmodi accidentia et operatio- inductio et in actum, aut alterum genus alterationis». Quia autem non est nes. Ut si ignis secundum formam substantialem posset sustinere aliquod proprie alteratio cum sciens secundum habitum fit considerans, ex hoc impedimentum ne simul consequeretur eum caliditas aut levitas, et sic claret quod operatio secundum actum minus distat a potentia sua quam esset ignis sed non calidus aut non levis, amoto impedimento statim se 20 habitus: haec enim est causa quare exitus in actum considerandi de ipso agente secundum praedictum modum fieret calidus aut levis. 95 potentia no~ est proprie altera tio, quae est I corruptio alicuius contrarii, U 220' Sed hoc magis clarum est in propriis operationibus quae natae sunt sicut est exitus de potentia ad habitum, sed proprie salus et perfectio sequi ipsas formas, quoniam per impedimentum retardantur quandoque operantis absque contrario. Propter quod I tale accidens quod est S 118' H 119" patenter ne possint in suas proprias operationes, I ut patet de gravi et levi, operatio, I praecipue potest subiectum in se causare de novo propter 0101' quae generata secundum formam gravis et levis, cessante impedimento, 25 impedimentum remotum. per suas formas gravitatis et levitatis mutantur et transferuntur, hoc 00 Et per omnem eundem modum dico quod voluntas forma libertatis deorsum, illud sursum, secundum quod hoc sufficienter declaravi in suae, quae est vis quaedam in ipsa, ut alibi declaravimus, a causante Zucc. 164'" praecedente Q u o d I i b e t. I Quando vero sustinent impedimentum et voluntatem I liberam in anima et imprimente ei in hoc virtutem suam ad T 141' sunt in potentia tantum ad suas operationes, amoto impedimento statim causandum suas proprias operationes secundum iam expositum modum, fiunt de potentia in actum secundum praedictum modum. 30 potest movere se ipsam et educere de potentia volendi ad actum volendi. Sic etiam habens habitum considerandi secundum aliquam scientiam, 5 Et est tota voluntas movens et mota tota, sed movens ratione qua est cessante impedimento, semper quando vult (per hoc enim amovetur libera, quae libertas est formale in ipsa, mota autem ratione qua est C 92" impedimentum), considerat; praesente vero impedimento etsi I cesset ad natura, quae est materiale in ipsa. Et hoc cessante impedimento, tempus, amoto impedimento statim per habitum suum fit in actu quemadmodum dictum est de gravi et levi respectu translationis sursum considerandi. Et est omnino aliud genus transmutationis qua generatur 35 et deorsum. habitus et addiscens fit sciens, et qua sciens secundum habitum fit IO I Ad cognoscendum autem modum quo voluntas pati possit impedimen- Bad.4 considerans et sciens secundum actum, et alio modo est ille in potentia tum ne possit velle, quo amoto se ipsa libere vadit in actum volendi, sciens ante generationem habitus et iste post habitus generationem. sciendum est quod aliquid a suo actu qui operatio est, cum sit in perfecto Dicente enim PHlLOSOPHO IIO D e a n i m a, « Uterque horum non eodem in actu secundum formam qua natum est operari, potest impediri duplici- 40 ter, quia et per impedimentum positivum, quemadmodum impeditur grave per obstaculum ne descendat, et per impedimentum privativum, ACHOSTU quemadmodum impeditur lux ne illuminet quando nDn habet I illumina- H 119' 87 a generante]agente C 87 licet iam] quod si sed dei. eI licet iam sup. IiII. A 88 et] bile sibi praesens. Primo modo impeditur voluntas ne velit, per coactio- iam addo sed dei. eI exp. A 88 sitI sic COST vel sic H 89 virtuteml materiam sed dei. eI virtutem i. m. C 89 generantis] generandi S 91 secundum] om. CHOST ACHOSTU 92 substantialem]habens addo i. m. C 97 ipsas]proprias H 00 mutantur] mutarentur sed in mutantur ('aiT. A 00 transferuntur] transferrentur sed in transferuntur ('orr. A 00-1 hoc deorsum, illud sursum] hoc sursum, illud deorsum CHOSTU I illud] istud S 14modo] om. CHOST 16enim] sup. lin. mali. ('orI'. A 18 proprie] propria CHST 2 praecedente]praecedentiS 2 Quodlibet]Quolibet CH 7 impedimentum]si addo S propria sed il1 proprie ('aiT. O 21 est] proprie addo CHOST 24 propter] post 7 cesset]posset sed dei. eI ccessetsup. lin. man. ('0/.,.. C 10-11secundum ... sciens]om. CHOSTU 27 quaedam] quae sed exp. eI quaedam i. m. O 29 suas] om. T 30 et] (ham.) sed suppl. i. m. repelendo et qua sciensC IO qua]quia sed il1 qua ('01.,.. A II et de se ipsa, ut est natura et materia in potentia ad actum volendum( ?), sed dei. eI et i. m. alio modo ...] Nota i. m. A I I alio] quo CHOST 13in] om. CHOST 13 horum] mal1. ('orr. A 30 ad ... volendi]om. (ham.) sed suppl. i. m. U om. (hom.) C 31 mota eorum HS s('r. sed in eorum ('orr.? T tota] inv. T 36 modum] i. m. O 39 natum] natam sed -tum i. m. C 1-2Cr. HENR.DE GAND., Quodl. IX, q.5 (ed. 1518, r. 356rE_359vz;ed. 1613, II, 26-27Cr. HENR.DE GAND., Quodl.IX, q.5 (ed. 1518, r. 356rD_363rSed. 1613, II, ; f.78va_82rb). 4 Cr. supra, lin. 98-1. 13-(p.225,)17ARISTOT., allima, II, c.5 (in De r. 78va_85vb). ALBERTI MAGNI omm., ed. C!.STROICK, 98,79-85;Iunt., r. 78F, 79B;417a26-27). C p. 226 QUODLIBET X QUAESTIO 9 227 Zucc. 165" nem, I secundo vero modo impeditur per ignorantiam, quia obiectum calidum. Voluntas ergo, si I se ipsam de potentia faceret in actum volendi, S 119" volitum est sibi absens, quod non est natum esse ei praesens nisi per 45 prius vellet antequam hoc faceret. scientiam sive notitiam in intellectu. Et secundum hoc accipitur duplex Tertio per hoc quod, si aliquid ens in potentia se ipsum faceret in Bad. 426vL involuntarium IIIO E t h i c o r u m, scilicet per violentiam I et per ignoran- actum, secundum quod est in actu, esset causatum, et secundum quod in tiam. Unde cessante coactione, libere de non volente cum effectu fit cum 75 potentia, esset causa, et ita effectus esset perfectior sua causa. effectu volens, et cessante ignorantia per praesentiam obiecti in cognitio- ! Eisdem etiam videtur quod modus ponendi praetactus non est conve- Bad.4: ne, libere se ipsa de non volente fit volens ipsum~bonum cognitum. Et est 50 niens, scilicet quod in voluntate sit aliquid movens et aliquid motum, et movens non motum prius et agens non passum prius ab alio, nisi forte aliquid potentiale et aliquid actuale, et hoc sicut contingit in gravi et in secundum exigentiam suae naturae, ut infra dicetur, sicut potentia levi, et quod aliter periret liberum arbitrium. simpliciter activa, et primo activa et secundo passiva. Et hoc dupliciter, HO Improbant enim primum sic, quoniam dicunt: «Grave non movetur a sed ordine quodam primo a se ipsa, quando de potentia volente fit actu se, nisi quia movet aliud per se, et ideo se per accidens. Et tale, si movet volens, ut dictum est, secundo ab obiecto, quando ex obiecto per actum 55 se, oportet primo moveri ab alio a se. Quare et sic oportet sentire de volendi sibi coniuncto suscipit delectationem, gaudium et huiusmodi. Et voluntate». secundum hoc concedendum est secundum argumentum, quod super hoc Item. «Quod dicatur grave moveri ratione materiae et movere ratione erat fundatum. H5 formae, hoc est inconveniens, quia subiectum motus non est nisi ens in Bad.426vM I Quamvis sint aliqui dicentes quod voluntas simpliciter passiva est, et actu secundum quod est in actu, ita etiam quod moveatur ratione eius A 179'" primo passiva quam activa, licet sit secundario aliquo modo activa, I in 60 quo est in actu, quale non est materia, I quia est in potentia tantum. Si Zucc. quo excedit vires inferiores, et sensitivas et appetitivas, quae omnino sunt ergo grave movetur, totum compositum ex materia et forma est subiec- passivae. Quod enim, ut dicunt, aliquid ex se sit in potentia aliquid sive tum motus, ratione totius et utriusque partis in eo, tam formae quam ad aliquid et se ipso fiat in actu illud, nullo alio agente et movente ipsum, 90 materiae, simul. Quod autem sic subiectum I motus est, neque ratione H 120' hoc omnino est inconveniens. totius neque alicuius partis eius est principium aut ratio movendi active. Quod probant per rationes. 65 Neque ergo forma gravis neque compositum ex materia et forma ratione U 221" I Quarum prima est illa quae supra ad partem negativam quaestionis est formae est movens aut ratio movendi active, sed solummodo aliquod prod ucta. extrinsecum. Eodem modo et de voluntate est, quia tota cedit in ratione C 92'" I Secundo per hoc quod illud quod I facit aliquid in actu secundum 95 possibilis». aliquid ad quod prius erat in potentia, oportet quod prius sit in actu Item, sicut dicunt: «Grave aut voluntas movet se per se propter secundum illud, ut quod facit aliud calidum, oportet quod in se primo sit 70 potentiale et actuale in se. Eadem ratione omne compositum ex materia et forma moveret se per se)). ACHOSTU Item. «Non movet se per se secundum totum, quia simpliciter et realis 00 differentia debet esse inter movens et motum)). 44 vero) autem CHOSTU 45 est] potest sed exp. eI dei. eI est i. m. O 45 natum esse] Item. «Tunc semper moveret se, quia semper est sibi praesens». i. m. man. corr. A 47 involuntarium] in- sup. !in. man. COIT. A 47 III°J II" sed exp. eI 1II0 sup. lin. man. corr. A IIO CHOSTU 48-49 cum' effectu'] om. CHOS om. sed suppl. I Secundum autem propter quod voluntas dicitur movere se, quia aliter Bad.4 i. m. T 49 volens] om. S 49 ignorantia] per ignorantiam CO 51-52 ab ... dicetur] i. m. int: man. COIT. A 53 passiva] ser. sed vel ( ?) passivam ( ?) i. m. U 53-54 Et ... sed) dicitur sed exp. eI Et ... sed i. m. man. corr. A 56 delectationem] et addo CHOSTU 57 concedendum] extendendam sed in concedendum co,.,.. S 60-61 in quo] i. m. O ACHOSTU 63 aliquid] i. m. O 63 agente] i. m. O 63 ipsum] ad hoc addo sup. !in. U 69 sit] i.m. O 70 quod'] i. m. C i. m. O 70 primo] ipso CHOSTU 71 potentia] aliquid ACHOSTU 77-(p. 228,)8 et' aliquid' ... inconveniens om. sed suppl. i. 111. dexlra eI in! O 78 potentiale) vel possibile (pole) A 78 in'] om. CHST 46-48 Cf. ARISTOT., Elh. Nieom., III, c.2 (TransI. Grosseteste A, ed. R. A. GAUTHIER, 79 aliter) aliquid HST aliquid sed dei. eI aliter i. I1I.C 86 moveatur] i. m. man. eorr. A p. 179,11-12; 1I09b 36-IIIOa I). 52 cr. infra, lin. 59-(p. 255,) 84. 66-67 Cr. supra, 90 neque'] non CHOSTU 92-93 ratione formae] i. 111. man. co,.,.. A 97 compositum] p. 220,4-221, IO. suppositum O 2 autem] con/ O 228 QUODLIBET X QUAESTIO 9 229 C 93" periret liberum arbitrium, improbant sic, quoniam «Voluntas vult quod potest facere aliquid I quo facto aliud moveat I se ipsum, quia aliquid per A 179" non potest non velle, et tamen libere vult. Universaliter enim bonum se movere se ipsum est per se impossibile. Unde exemplum de scamonea quod est simpliciter bonum, cum est visum, non potest non velle, et 5 35 est contra illos qui ipsum adducunt I pro se, quia scamonea non facit H 120'h tamen libere vult. Similiter bonum particulare pro hora qua illud vult, aliquid quo facto virtus naturae agat in se ipsam, sed in aliquid aliud: non potest non velle et tamen libere vult. Unde idem inconveniens virtus enim quae est in una parte corporis, agit in aliam partem». sequitur ponendo voluntatem a se moveri et ab alio, si sit inconveniens. Item ad idem. «Si obiectum non aliter agit quam movendo intellectum, T 142" Aequali enim necessitate movetur a se et ab alio. I Universaliter enim quo facto voluntas movet se, eadem ratione posset dici quod appetitus volens, quando vult, necessario vult, non coacte, sed libere». IO 40 bruti esset activus, quia non movetur nisi sensu prius moto ab obiecto Isti autem in ponendo voluntatem partim activam, partim passivam, sensibili». Dicit igitur quod «obiectum est causa per se movens volunta- sed principaliter passivam, dicunt quod passiva est a b obiecto quoad tem, quia non potest aliter pro bari < quod> aliquid est causa per se, nisi deterrninationem actus, acti va autem ex se quoad exercitium actus, id quia, ea posita, necessario sequitur effectus et, ea remota, nullo modo U 221 ," scilicet quod ei determinatum est a ratione exsequendo. Sic enim eligere I sequitur. Aliter enim non posset probari quod ignis esset per se causa O 101" et impera-Ire formaliter sunt actio intellectus et principaliter, sed exsecu- 15 45 agens in comburendo ligna, quia posset dici quod ligna comburerent se tive et ministerialiter voluntatis. Unde completa electio ne per iudicium et ipsa ad praesentiam ignis, ut ignis non poneretur esse causa combustionis deterrninationem actus a ratione et voluntatis consensu, voluntas agit nisi sine qua non, quia non potest inveniri exemplum quod aliquo praecipiendo exsecutionem imperati et prosecutionem eius quod electum praesente, aliud movetur et eo absente non movetur, quin ipsum sit causa est, viribus inferioribus, et etiam rationi, ut exquirat modum utriusque, et movens per se». si standum est in electio ne et imperio, et cetera huiusmodi. 20 50 I Ista nobis restant pertractanda per ordinem, dicendo quod voluntas Bad. 4; S 119'" Quod autem non metaphorice moveatur ab obiecto I sive a fine, simpliciter et omnino activa est quoad actum volendi, et nullo modo arguunt quia obiectum quod est finis, non movet metaphorice nisi passiva, nisi a se ipse quoad actum volendi secundum quod de potentia materiam, et hoc non nisi quia movet per se agentem, qui ulterius per se ducitur in actum, et quoad affectiones gaudii et delectationis et huiusmo- movet materiam, ut patet in operibus artis. di ab obiecto, ut dictum est. Similiter quod obiectum in eo quod voluntas movet se ipsam, non est 25 causa sine qua non, arguunt sic: «Dupliciter» enim «est causa sine qua 55 Zucc. 165" non. Una quae I nihil agit, ut albedo in aedificando, quando dicitur: 'Album aedificat'. Talis causa non est obiectum respectu actusvolendi, I Quod ergo arguitur contra hoc ad principalem quaestionem: «Quod est Bad.4: quia voluntas sine obiecto nihil vellet; sine illa autem causa aedificans in potentia aliquid, quia in quantum huiusmodi, est non ens, illud non aedificaret. Alia est quae aliquid agit, quia agit aliquid quo facto aliud 30 exit in actum, ut scamonea expellit choleram, quo facto virtus naturae Bad.427'O infrigidat, quae prius erat impedita. ISed sic obiectum non agit, quia nihil ACHOSTU 33-34 per se movere] movere per se H 35 quia] et sed exp. et quia S!lp. lin. man. corI'. A ACHOSTU 39 dici] om. CHS om. sed probari i. m. O ser. sed exp. eI probari i. m. T 41 Dicit] Dico sed dei. eI Dicit i. m. man. eorr. A 42 aliquid] quid CHOSTU 44 posset] potest sed 3 improbant] improba vit HOS improbavit sed in improbant eorr. CT 3 quod] secun- exp. eI posset i. m. U 47 quia non] om. (liam.) sed suppl. i. m. O 48 aliud] aliquid T dum (1) quid (1) addo sup. lin. U 5 bonum2] id addo sup. lin. U 5 potest] id addo sup. 50 nobis] verbo H 50 ordinem] et sunt nobis multum necessaria ad quasdam quaestio- lin. U 5 et] om. H 6 vult] id( 1) addo sup. lin. U 6 Similiter] et addo sup. lin. U nes subsequentes, sed hic ea induxi, licet non multum opportuna, quia hic facilius 7 tamen] cum H illud addo i. m. U 8 sequitur] om. T 10 non] quidem addo sup.lin. U solvunntur per iam dicta. Dico ergo ut prius, addo i. 111. man. corr., sed dei. et signum II activam] et addo CHOSTU 12 quoad] secundum CHOSTU 12 determinationem] insertionis supra et infra lin. eras. ( 1) A 50 dicendo] scilicet et supponendo addo sed declarationem U 12 actus] -s sup.lin. C 15 actio] actus CHOSTU 18 praecipien- dei. A 51 quoad] quod ad sed in quoad eorr.1 U 57 in2] 0111. H sup. lin. O do] scilicet addo sup. lin. C 19 rationi] ratione sed in rationi eorr. A exsequitur( 1) add.( 1) i. m. C 13 per se] om. T i. m. O 28 actus volendi] i. m. man. corr. A 56-58 Cf. supra, p. 220,5-7 et 226,66-67. 230 QUODLIBET X QUAESTIO 9 231 U 22]" potest esse causa ut secundum actum sit illud», I dicendum quod verum volens virtualiter, scilicet habendo unde potuit se facere in actum est, nullo modo recipiendo ad hoc virtutem ab alio priusquam illud facit. volendi, licet non formaliter, qualem se facit illa virtute. Si tamen ad hoc prius recepit virtutem ab alio et est impeditum, amoto 60 I Ad tertium: «Si ens in potentia faceret se ipsum in actu secundum Bad.4 impedimento bene potest illud, ut patet ex praedictis. 90 aliquid, effectus esset dignior causa», dicendum quod verum est si nec Et quod assumitur in argumento, quod «non ens non potest esse causa virtute esset prius illud, Nunc autem, quia est virtute prius illud, et in hoc suae entitatis», dicendum quod verum est, dum tamen nullo modo est, quasi ipsum primum movens, in quo perfectius, licet secundum aliam quia tale nullam virtutem habet omnino, nec a se nec ab alio, qua posset rationem, habet esse ipse effectus quam in eo in quo causatur formaliter, se de potentia facere in actum. Si tamen actu est secundum formam (,5 quemadmodum unumquodque perfectius habet esse in sua causa prima, substantialem, in ea habendo virtutem primi agentis, post amotionem 95 licet secundum aliam rationem quam in se ipso secundum propriam I C 93'" 0101'" impedimenti potest se ducere in actum essendi aliquid, ad quem I prius rationem: «Quae enim in se ipsis non sunt vita, ih Deo sunt vita», ut dicit S 19" erat in potentia, sicut et cessante omni impedimento ducit se in actum per I AUGUSTINUSsuper illud ] o a n n i s ]0: «Quod .factum est, in ipso vita eandem virtutem ad praesentiam primi moventis. Sic enim generans erat». Et quoad hoc faciens se ipsum de potentia in actum, perfectius est Zucc. 165'" grave movet Igrave, quia ab illo est virtus ad movendum in gravi, et grave 70 secundum alium actum quam secundum actum quem facit; pertinet se ipsum movet quia continet virtutem quam ad movendum se accepit. Et 00 tamen uterque actus ad integritatem suae perfectionis. sic movens se per se, non sicut illi dicunt, facit se ipsum in actum, nullo I Ad illa, quibus illis videtur Iinconveniens modus I ponendi voluntatem A 179' U 221 alio agente et movente ipsum. Absque enim omni alio movente prius movere se ipsam in actu volendi, primo quoad hoc quod in ipsa est impossibile est omnino quod aliquid moveat se ipsum in creaturis, potentiale et actuale ut in gravi et levi, et secundo quoad hoc quod aliter T 142'" quemadmodum potest aliquid moveri ab alio sic quod nullo modo I 75 periret liberum arbitrium, moveatur a se IpSO, quemadmodum grave per violentiam movetur 5 advertendum est circa primum quod non ponitur potentiale et actuale sursum. in voluntate circa diversa re, sicut in gravi et levi, ubi totum ponitur Bad.427rR I Ad secundum quod illi adducunt: «Faciens aliquid de potentia in actum potentiale ratione materiae et totum actuale ratione formae, quae per secundum aliquid, oportet quod prius sit in actu secundum illud», essentiam differunt inter se, sed solummodo circa diversa ratione, dicendum quod verum est, vel formaliter, sicut calidum est in actu prius so ponendo totam voluntatem esse potentiale ratione qua natura est calidum quando de potentia calido, ut de frigido, facit calidum, de quo IO simpliciter, et actuale ratione qua est ,libera. Quae scilicet natura et procedit argumentum, vel virtualiter, quemadmodum sol est pnus libertas non differunt secundum rem in voluntate, I etsi secundum Bad. 4 H 120" calidus quando suo radio I de potentia calido facit actu calidum. Et rationem aut intentionem. Et propter hoc potentia le et actuale minus secundum hunc modum, ut dictum est, faciens se de potent'ia in actum distant in voluntate quam in gravi et levi, se-Icundum quod in Q u o d Ii- Zucc. secundum aliquid prius est actu tale, licet alio modo. Et secundum hunc 85 b e t praecedente declaravimus, distinguendo diversa genera moventium modum voluntas faciens se de potentia volente actu volentem, prius erat 15 et motorum. ACHOSTU ACHOSTU 89-90in] om. CHOST 90 verum] naturam H 92 quasi] quod COT quia H 92 primum] primo S 93 rationem] quam in se ipso secundum propriam rationem addo 64 habet omnino] inv. T 64 qua] SCI'. sed exp. e/ quia i. m. T 67 posset] possit O sed deI. H 93 esse]0111.CHOST 96 vita2] i. 111. man. corI'. A 98 Et] sup. /in. man. 68 impedimento]impedienteC 68 ducit se] ducat(?) se addo sed dei. eI ducit se i. 111. co/'/'. A 98 perfectius est ...] Signo (tribus punclis) hic passus i. m. natalI/r. A 1110n.co/'/'. A 70 grave'] et addo O 70 virtus] idoneus sed deI. eI virtus i. 111. 1110n. 3 secundo ... hoc] i. m. man. co/'/'. A 12Et] Quod O 13-14Quodlibet] Quolibet corI'. A 72 se'] 0111.H 72 se per] semper CHOST 73 agente et movente] illi'. O CHOST 73 movente]se addo C 73 prius] potius O 76 ipso] om. CHOSTU 8] calidum] multumT 81 facit]sicut sed exp. eI facit i. 111. O 82 prius] naturaliter addo sed exp. U 86 volente]vo- eI lac. (in qua 1110cula videlur adesse) eI lente A 89-90Cf. supra, p. 227,73-75. 96 Cf. AUGUST., Ioannis Evangelil/l1I, trac!. I, c. 16-17 In (CC la!. p. 36, p. 9-10: PL 35. 1387-1388). 97-98 loan/1., I, 3-4. 1-2 Cr. SI/pro, p.227,76-79. 3-4 Cr. Sl/pra, p. 227,2-228.3. 13-16Cr. HENR. DE GAND., QI/odl. IX, 62-63Cr. supra. p. 220,78. 78-79Cr. supra, p. 226,68-70. 84 Cf. supra, p. 230,65-77. q.5 (ed. 1518,r. 361vL; ed. 1613.II, f.84ra). 232 QUODLIBET X QUAESTIO 9 233 Bad. 427vT S 119'h I Ad primum, quod «non est ita de gravi et levi quod suo actu-Iali movent 45 accidens motum et a se et a deferente, licet alio modo accidentalitatis : per se per se, quia non movent se nisi aliud moveat, et ideo se non movent accidens enim movetur a deferente, quia est in ipso per accidens: a se, nisi per accidens; ergo nec voluntas movet se per se», dicendum quod quia non I nisi per actionem qua ipsum delatum movet deferens; per se T 142" motus quandoque sumitur stricte pro translatione corporali successiva enim non movetur a se nisi subito. Et est advertendum tamen quod grave 0102" habente partem et partem, aliquando large pro I translatione subita et 20 minus per accidens movetur a se deorsum quam a violentante sursum, simplice non habente partes, aliquando vero largissime pro operatione 50 quia a violentante movetur omnino per accidens, scilicet et quoad spirituali ab agente spirituali in passum spirituale. sursumlationem et quoad successionem in latione. A se movetur deorsum Loquendo de motu primo modo, verum est quod grave et leve non quoquo modo per se, scilicet quoad descensum simpliciter, licet quoad moventur a se nisi per accidens. Impellitur enim ab eis cum sic moventur, successionem in descensu moveatur a se per accidens, ut dictum est. medium resistens quod statim quodam fluxu movetur et secum defert id 25 Loquendo autem de tertio modo motus, voluntas movetur a se, et hoc quod ipsum impulit motu vectionis, ac si navis se ipsa impelleret aquam, 55 conversione quadam spirituali ad se ipsam, secundum illam ]7am I Cz93"1 uCC. et aqua suo fluxu motu vectionis secum deferret navem, et sic movetur a propositionem PROCLI: «Omne se ipsum movens primo ad se ipsum est se per accidens, quia impellit motum per se, per cuius motum movetur conversum». «Et tale», ut dicit commentum, «non una parte movet et alia H 120,h per accil-dens. Quod autem sic movetur per motum alterius quod movetur», quod contingit in motu progressivo animalium, secundum impulsu alterius movetur, movetur omnino per accidens, ut grave 30 quod alias exposuimus quod non est simpliciter se ipsum movens, quia sursum. 60 simpliciter se movens non secundum alteram partem est movens, secun- Loquendo autem de motu secundo modo, grave et leve moventur a se dum alteram motum, sed secundum totam substantiam suam est movens per se quia tota moventur, licet ratione partis principali ter, et tota et motum. «Neque totum movetur, parte autem movet, neque e converso», movent, licet ratione partis principali ter, et hoc per virtutem quam quod contingit quodam modo in gravi et levi: totum enim in eis movetur, habent in se sibi propriam, licet eam a generante receperint. Unde 35 sed parte altera principaliter movet, et e converso, ut patet ex dictis; non cessante prohibente vel amoto, si non esset medium resistens, grave in 65 enim secundum totum est ipsum motum aut a se ipso motum, sed instanti faceret se deorsum et leve sursum, et hoc per se, non propter secundum partem eius, et hanc et I illam. Sed tale «quod est se ipsum S 120" aliud extra se. Nunc autem quod grave descendit. successive, hoc est movens primo, secundum unum et idem totum movet et movetur, et eam propter impediens sua resistentia ne descendat subito, et propter deferens quae est ipsius movere operationem, ad se ipsum habet, et sic motivum sui quod ab impellente movetur successive et ideo successive defert aliud. 40 ipsius ad se ipsum conversum est». Ubi est advertendum quod deferens movetur per accidens quia violenter, ab impellente ipsum, et similiter delatum movetur cum deferente acciden- ACHOSTU taliter per accidens, quia propter deferens quod movetur per accidens U 222" absolute.1 Et sic delatum est per se movens deferens et accidentaliter per 45 accidentalitatis] accidentalis CHS accidentalis? T accidentalis sed in accidentaliter COIT.? O 46 enim] autem O 46-47 est ... quia] 0111.(hom.) S 48 tamen] om. O 49 per accidens] i. m. O 49 violentante] (cr. A. BLAISE, Lexicon la/inita/is l11ediiaevi, p. 96: «violer, forcen,) sursum addo T 54 voluntas] voluntatis S voluntatis sed in ACHOSTU voluntas CO/T. COT voluntatis, voluntas. sed voluntas exp. H 59-60 quia ... movens] om. (hom.) sed i. m. C 61 alteram2] alterum HS 61 substantiam suam] inv. CHOST 19 sumitur] dicitur CHOSTU 20 et] sup. lin. man. corr. A 21 pro operatione] i. m. O i 64 parte altera] pars sed exp. e/ parte altera i. m. man. corr. A 65 enim] sup. lin. man. 22 ab H' spirituali] om. (hom.) U 22 spirituali] quod addo sed exp.( 1) H 22 in] om. CO/T. A 64-65 non H' motum'] 0111.sed suppl. i. m. O 65 motum'] totum sed in CHOST 23 motu] moto S 26 impulit] impulsit S 26 moventur] movetur O 26 navis] avi sed navis i. 111. C 24 ab eis] i. m. man. COIT. A 26 impelleret] continue addo sed II J motum corr. C 65 a] 0111. HOST C 67 primo H' movetur] 0111.sed suppl. i. 111. O 66 quod] SCI". sed exp. 10 67 primo] primum C 68 motivum] con!: propter a/romen/i dei. A 28 per accidens] i. m. man. COIT. A 29 per accidens] movetur (iter.) per ]i maculam A 69 ipsius] proprius S 69 conversum] conversa sed in conversum COIT. C accidens i. m. man. corr. A 32 grave et level] i. 111. man. COIT. A 33 licet] sed T I' 34 licet] sed sed in licet corr.1 T 40 et ... successive] 0111.(hom.) C 56-58, 62 et 66-69 PROCLUS, Elel11el1latio /heologica, prop. 17 (ed. C. VANSTEENKISTE, p. 272 (n. XVll), sed ibi legitur «conversivum». 59 Cr. HENR. DE GAND., Quodl. IX, q. 5 16-18 Cr. supra, p. 227,80-83. (ed. 1518, r. 356vF_358vT; ed. 1613, II, r. 78va_8Irb). 234 QUODLIBET X QUAESTIO 9 235 Unde quandocumque philosophi probant quod nihil se ipsum per se 70 est movens et totum motum, et multo verius voluntas, ubi non nisi I Zucc. O 102'h ipsum movet, lo-Iquuntur de motu in corporalibus proprie dicto, propter ratione differunt, ratione cuius movet et ratione cuius movetur, ut H 121" quod dicta ipsorum Icirca illa non valent ad propositum circa volunta- 00 dictum est. tem, nec omnino consimiliter movet voluntas se ipsam, et grave aut leve, I Ad tertium, quod «si voluntas propter potentiale et actuale, et similiter Bad .. sed multo verius. Et secundum hoc omnes rationes quas ARISTOTELES grave et leve, moverent se, eadem ratione et omne compositum ex inducit ra D e a n i m a contra Platonem, quod anima est se ipsam 75 materia et forma)): quod bene concedimus motu per formam substantia- movens, quae veritatem condudunt in motibus corporalibus primo lem ad proprietates et proprias operationes suas, ut habitum est supra, modo dictis, in motibus autem spiritualibus tertio modo dictis nihil 5 licet non semper motu locali. A 181" omnino concludunt, solvit I MACROBIUS fine libri sui dicens sic: in I Ad quartum, quod «nihil movet se per se, quia rea lis debet esse Bad. ' «Aristoteles animam non solum ex se moveri, sed nec moveri penitus differentia inter movens et motum», dicendum quod non oportet nisi in conatur asserere. Plato autem dicit ex se moveri animam, non a causa quae 80 aliquo modo motus, ut determinavimus in praecedente Q u o d 1i b e t. intra se latet, ut moventur animalia et arbores, sed ita dicit animam ex se I Ad quintum: «Si aliquid per se movet se, semper movet se», dicendum Bad. ' moveri, ut non aliam causam vel extrinsecus accidentem vel intrinsecus IO quod verum est in moventibus se naturaliter, nisi sit impedimentum vel latentem. Anima enim per se movetur ut ignis per se calet, motu essentiae finis motus adeptus, ut patet in gravi et levi, non autem in moventibus se conveniente. Sed Aristoteles etiam motuum genera in ipsa quaerit, in libero arbitrio, qualiter movet se voluntas, ut iam dicetur. U 222,h quibus aliud est quod movetur, aliud quodlmovet, cum nihil horum in anima 85 Quod autem inducunt contra secundum datum pro ratione quare cadere possit, in qua nulla discretio est moventis et moti. Motus enim eius voluntas movet se, scilicet quia aliter periret liberum arbitrium, intelli- est quod in desiderio rapitur, quod cupiditatibus alligatur». 15 gendum, secundum quod in Q u a e s t i o n i b u s o r d i n a r i i s declaravi- Bad.427VV I Ad secundum, quod «grave non movetur ratione materiae, quia motum mus, quod differunt libertas et libertas arbitrii. Libertas emm est Bad.428rV est in actu», dicendum quod differt dicere aliquid I moveri, et ratione ubicumque nulla occurrit coactio, licet non sit libera electio I valens ad S 120' alicuius aliquid moveri. Verum enim est quod in gravi materia nec est 90 opposita. Liberum arbitrium autem non est nisi ubi est contrariorum motum nec mutatum per se, sed totum compositum. Hoc tamen ratione libera electio. Licet enim posse malum non sit libertas arbitrii nec pars materiae, quia non inest toti potentia ad motum nisi fundamentaliter 20 eius, tamen non est sine hac, et utrumque, scilicet tam libertas I quam C 93" ratione materiae. liberum arbitrium, requirit quod motum non movetur ab alio per co-I H 121 Quod autem assumitur: «Quod est subiectum motus, non est princi- actionem. Bad. ' pium eius neque aliquid eius)), etc., dicendum quod verum est ratione 95 I Per quod patet ad pnmum I obiectum contra hoc, cum dicunt: T 142' totius, potest tamen ratione partis, ita tamen quod pars non est «Voluntas vult quod non I potest non velle», ut summum bonum O 102 principium motus, sed totum, ut patet ex dictis iam. Et sic totum grave ACHOSTU ACHOSTU I si] sicut sed in si CO/'I'. A I et] om. O 2 moverent se] i. m. man. co/'I'. A 5 licet ... 76-78 quae ... concludunt] i. m. in! man. co/'I'. A 78 omnino] om. S 78 dicens sic] inv. locali] om. C 8 determinavimus] terminavimus H 8 praecedente] praecedenti CHOT sic om. S 78-87 dicens ... alligatur.] i. m. sup. man. co/'I'. (er. supra, p. LII). A CHS 8 Quodlibet] Quolibet CHSTU IO-II vel finis] lac. U 17 coactioJ correc- 79 non solum] sup. lin. man. corI'. A om. CHOST 87 quod'] in addo U 69 et] in sed tio{?) sed dei. eI coactio i. m. man. co/'I'. A 18 arbitrium autem] inv. O 20-22 et dei. et et sup. lin. O 90 alicuius] cuius CHOST 92 toti potentia] inv. O utrumque ... coactionem] i. m. man. co/'I'. A 20 et] totum (?) mld. sed dei. e/ exp. man. 92 fundamentaliter] fundamentalis sed in fundamentaliter corr.? A 95 aliquid] CO/'I'. A 21 per] neccssitatem{?) addo sed dei. eI coactionem ill/i'a suam propriam aliquod H 97 dictis iam] inv. U additionem marginalem addo man. co/'I'. A 21-22 coactionem] occasionem? S 74-76 cr. ARISTOT., De anima, I, C. 3 (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. CI. STROICK, p.27, 1-3 Cr. supra, p. 227,96-98. 6-7 Cr. supra, p. 227,99-100. 7-8 Cr. HENR. DE GAND., 20-37,83; lunt., r. 23A_27E; 405b 31-407b 26). 79-87 MACROBlUS, Comm. in Somnium Quodl. IX, q. 5 (ed. 1518, r. 363rS; ed. 1613, II, r. 85rb,vll). 9 Cf. supra, p. 227,1. 12 Cr. Scipionis, II (ed. J. WILLlS, II, c.14 (p. 135,11-14), 15 (p. 141,1-6 et 9-10; 142,14; 143,6); 16 infra, p. 248,38-249,43. 15-16 Cr. ID., Summa, art. 45. q. 4 (i.a. ed. 1520, II, r. 20rN ; ed. (p. 149,30-32; 150,27-30). 88-89 Cr. supra, p. 227,84-90. 94-95 Cr. supra, p. 227,90-1. 1646, (II,) r. 723b, n.8). 24-(p. 236,)26 Cr. supra, p. 228,3-4. QUAESTIO 9 237 236 QUODLIBET X simpliciter, et bonum aliud ad horam quando vult, «et tamen non nisi 25 alio autem moveri vel a se circa aliud pro hora, de necessitate excIudit libere vult». Dicendum quod verum est simpliciter quoad summum omnino liberum arbitrium. I Intelligo, si sic ab alio ponatur moveri vel a Zucc. 166 bonum, et etiam pro hora quoad aliud bonum, volendo scilicet cum se, quod in illa motione nihil coagat et non possit contraire. Si tamen effectu illud aliud bonum cum isto, quia tunc contraria vellet simul, ut 45 ponatur coagere et quod possit contraire ne motio procedat nisi velit, iam amplius decIarabitur, si tamen non ponatur sic moveri ab alio a se, sicut coagit in omni motu quo movetur in bonum a gratia, non quin possit contraire. Unde sciendum est quod voluntatem ponere 30 removetur libertas circa summum bonum, neque etiam liberum arbi- moveri ab alio non reputatur inconveniens propter ab alio moveri trium circa bonum aliud. Si ergo ponatur hoc modo moveri ab obiecto et U 222" simpliciter, sed solummodo propter moveri de necessitate ab alio, I quae intellectu, dicendo quod hoc sit naturae voluntatis et intellectus sicut et libertatem et libertatem arbitrii tollit. Simpliciter autem necessitate 50 illud est naturae voluntatis et gratiae, ita quod non moveatur ab alio nisi immutabilitatis bene potest moveri a se circa summum bonum, quia circa secundum modum congruentem naturae suae, et quod sic voluntas summum bonum necessitas immutabilitatis stat cum libertate, licet non 35 ponatur moveri ab alio, non impugnamus, sed potius quod non possit sic cum libero arbitrio, quia statim praesente summo bono per apertam movere ex se, et quod solummodo moveatur ab alio cuius motioni non visionem, non potest voluntas non moveri in illud. Unde, licet de possit contraire, etiam pro hora, nec possit movere ex se sola contra necessitate poneretur moveri simpliciter circa summum bonum, et hoc a 55 motio nem illius, hoc impugnamus. se, tamen est inconveniens ponere ips < a.> m de necessitate moveri ab I Quod ergo dicunt, quod «voluntas simpliciter passiva est ab obiecto et a Bad.428' alio vel a se circa aliud bonum pro hora, quia a se movetur necessitate 40 ratione determinante actum», non potest stare, si sic ab illis intelligatur immutabilitatis circa summum bonum, quae non excIudit libertatem, ab moveri ut nihil coagat nec possit contraire, quia tunc necessitaret eum liberum arbitrium et libertatem tollendo, quemadmodum calor ignis 60 necessitat combustibilia ut comburantur. Aliter autem secundum iam ACHOSTU 25 simpliciter ... aliud] i. m. O 26-30 simpliciter ... contraire.], si(?) tamen(?) ab alio per se moveatur sine coactione, quod fieri non potest in eo quod liberum est. Non tamen libero arbitrio vult. Voluntas enim a se semper movetur, non autem ab alio, sed quandoque ACHOSTU libere, ut circa summum et(?) circa aliud bonum pro hora, quandoque vero libero arbitrio, ut circa quodcumque aliud bonum II(sed tamen quod sic movetur, non est nisi a se) addo i. 42-43 moveri ... arbitrium] non movetur nisi necessitate coactionis, quae omnino liberta- m. man. corI'. sed cum cereris dei. IIsimpliciter, nisi reputetur summum. Unde, licet nullum tem excludit. (Libertatem addo i. m.) addo sed dei. er moveri ... arbitrium ad dextram suae inconveniens (sequitur addo sed exp.) quoad moveri libere, ponendo voluntatem moveri a propriae addirionis marginalis addo man. co/'/'. A 43 sic] ab alio(?) sed dei. er sic sup. lin. se aut ab alio, magnum tamen invonveniens sequitur quoad moveri libero arbitrio, quia et A sit H 43-44 ab ... se] ad dexlram suae propriae addirionis marginalis addo man. CO/T.A si ab alio moveretur libere, non tamen libero arbitrio, sicut movetur a se circa aliud bonum 46 coagat] cogat T cogat sed in coagat co/'/'. O 44 et ... contraire] ad dextram suae a summo bono. addo sed dei. er simpliciter ... contraire i. m. sup. sin., Supra addendo i. m. A propriae addirionis marginalis addo man. cO/'/'.A. 44 possit] illi addo sed dei. er exp. man. 27 etiam] summe(?) addo sed dei. man. co/'/'. A 27-29 volendo ... declarabit ur] haec addo co/'/'. A 45 et ... velit] ad dexrram suae propriae addirionis margina/is addo sed dei. man. infi'd suam propriam addirionem marginalem man. co/'/'. A 29 alio] quam addo sed dei. co/'/'. A 45 nisi] nec CHOSTU 45 velit] co agere addo sed dei. man co/'/'. A man. corI'. A 30-(p. 562,)55 Unde ... impugnamus] i. m. sinisrra er sin. ini, man. co/'/'. A 48 bonum] om. T 49 dicendo] sup. lin. man. co/'/'. A 50-51 ita ... suae] ad dexrram 32 alio], ut scilicet necessitate coactionis, addo sed dei. man .. cO/'/'. A 34 bene] unde H suae propriae addirionis margina/is addo man. cO/'/'.A 52 impugnamus] negamus sed dei. 34 circa summum bonum], vel simpliciter circa summum bonum, velllsimpliciter(?) sup. er impugnamus ad dexrram suae addirionis marginalis addo man. co/'/'. A 52 sic) sup. lin. lin.llpro hora circa bonum aliud. addo sed rarum praerer circa summum bonum dei. A man. co/'/'. A se CHOSTU 53 se] sine alio et contra aliud. sicuti ?) dicit( ?) ille! ?) infra 35 necessitas], tamen(?) addo sed dei. man. co/'/'. A 37 illud], sicut (-ut sup. lin.) in illud suam addirionemmarginalem addo man. co/'/'. sed dei er se sup. lin. man. co/'/'. A 52-53 sic bonum IIfertur sup. lin. IIpro hora, etiam de libero arbitrio, quia quod vult hora praesente movere] inI'. O 53-55 et quod ... impugnamus] sine alio et ... sed deI. er ad dexrram suae per cognitionem, prius potuit contrariari. addo man. con-. sed dei. A 38 poneretur ... propriae additionis marginalisll(immo sed dei. er) et (vel etiam?) sup. lin.llquod ... hoc] movetur sed dei. er poneretur ... hoc ad dexrram suae propriae addirionis marginalis impugnamus addo man. CO/T.A 56 ergo] sup. lin. man. cO/'/'. A 56 a] sup. lin. man. man. con. A 38 moveri] vel addo sed exp. er dei. A 38 bonum] vel pro hora circa aliud co/'/'. A 57-58 si ... contraire] i. m. man. co/'/'. A 58 coagat] cogat sed in coagat co/'/'. O bonum addo sed dei. man. CO/T.A 39 se] non addo sed dei. A 39 est] illud addo sed dei. 58 eum] eam CHOSTU 59 et libertatem] sup. IiII. man. co/'/'. A 60-(p. 238,)62 Aliter eI exp. man. co/'/'. A 39 inconveniens] est(?) addo sed eras.? A 39 ips < a > m] ... quid] i. m. man. Sllp, A ipsam OT 40 vel ... hora] vel a se circa aliud bonum pro hora per coactionem addo ad dexrram suae prapriae additionis marginalis man. cO/'/'.sed per coactionem dei. 41 circa summum bonum] i. m. man. COrI'.A 56-57 Cr. supra, p. 228,11-14. QUAESTIO 9 239 238 QUODLIBET X dictum modum non est nobis inconveniens ipsum moveri ab alio, sed in ms! sicut causa sine qua non. Nisi enim ratio ostenderet obiectum, voluntas non posset illud velle vel eligere propter aliqua quae placent, aut hoc simpliciter activus est, non autem passivus nisi secundum quid. I Quod arguunt, quod «obiectum non movet metaphorice nisi mate- refutare propter aliqua quae displicent, et sic electio et imperium praecise Bad. 428rC riam», dicendum quod verum est quod materiam movet metaphorice, et formaliter sunt in voluntate et a voluntate, nec ullo modo in se quia non imprimit in materiam, sed secundum eius exigentiam agens 65 90 includunt actum rationis, sed supponunt tantum. imprimit in eam. Nihilominus etiam movet metaphorice agentem tam I in Et quod amplius est, si eligibile determinaret suo iudicio et diceret hoc S 120" artificialibus quam in naturalibus, quia sine illo non movet quodcumque esse eligendum et imperandum, sic quod necesse haberet voluntas eligere agens, licet non motus ab illo, nec est vere movens I aliud quam ipse et imperare I secundum rationis iudicium, nondum tamen ex hoc in A 181r1 H 121" appetitus, primo se ipsum ad volendum, deinde materiam I volita ratione esset aliquid electionis vel imperii, sed solum dictamen eorundem, 0102" exsequendo, nisi iam dicto modo. I Quod dicunt, quod «nihil est dicta 70 95 et non eligeret aut imperaret ratio nisi quia voluntati actus istos Bad. 428rD causa sine qua non, quia non est causa nisi agat per se aut per accidens», imprimeret, quemadmodum lux determinando visibile actum visionis dicendum quod reducitur ad causam I per accidens. Non sicut per imprimit visui, non tamen videre I est operatio seu perfectio lucis. T 143" Bad. 428vD accid~ns calor generat quia agit in materiam, ipsam praeparando ad Et praeterea ratio non magis dictat actus determinationem quam generationem: non sic enim agit obiectum in voluntatem, scilicet praepa- exercitium, quia voluntas non agit nisi cognitum. Si ergo non est libera rando ipsam ad volendum, I nisi iam dicto modo. Nec sicut musicum 75 00 quoad actus determinationem, neque quoad exercitium. U 222" I Ad cuius intellectum sciendum est quod libertas arbitrii voluntatis nihil A 180' aedificat, quia non musicus posset aedificare, sine obiecto autem cognito voluntas nihil potest velle. Sed sicut removens prohibens privative, quia est quam indifferentia quaedam circa actus voluntatis qui sunt velle et non potest aliquid velle, nisi in notitia i.ntellectus praesens sit sibi nolle sive non velle. Et est duplex, secundum quod duplex est indifferen- tia circa actus voluntatis. Quarum una consistit inter contradictorios obiectum, quod non cognitum erat absens. Quod dicunt, quod «passiva est a ratione per determinationem actus, 80 actus voluntatis circa idem, scilicet in aliquid unum determinatum et in libertate eius dimittitur actus exercitium», dicendum quod non volendo vel nolendo sive non volendo, et hoc dicitur esse libertas quoad determinatur voluntas in suo actu volendi sic, ut necesse habet ipsum exerciti um actus. Alia vero consistit inter contraria sive disparata vo lita exsequi, sed manet I in suo libero arbitrio de non volendo vel volendo respectu diversorum actuum vel volendi vel nolendi, scilicet in volendo C 94" determinatum, sicut in aliis quaestionibus declaravimus. Et sic ratio sua ACHOSTU determinatione non est respectu actus vo-Ilendi nisi dicto modo, aut non 85 Zucc. 167" 86 ostenderet] determinaret circa sed dei. er ostenderet sup. iiII. man. COIT. A 86 obiectum], manifestans(?) bonum (?) addo sed dei. A 87 velle vel] sup. lill. l11all. COIT. A 89 sunt] 0111.sed addo i. 111. post voluntate C 89 in] a sed exp. er in sup. lin. O ACHOSTU 89 et] 0111. I 90 includunt] concludunt sed in- sup. iiII. U concludunt CHOT excludunt S 91 amplius] iam plus sed in amplius COIT. T 91 si] non(?) addo sup. lin. U 92 et] 61 ipsum] ipsam CHOSTU 62 activus] activa CHOSTU 62 non autem] om. U quod S 93 nondum] non H 93 ex hoc] sup. lin. man. COIT. A 95 aut] et sed exp. et 62 passivus] passiva CHOSTU 65 agens] agit sed exp. et agens i. 111. T 67 quam in aut i. 111. O 96 imprimeret] SCI'. sed im- exp. et ex- i. 111. T 96-9 quemadmodum ... naturalibus] om. A 67 quodcumque] 0111. A 68 non] sit addo i. 111. C 68 aliud] damnatus] (er. R. MACKEN, Les corrections d'Hellri de Cand d ses Quodlibets, exemple 28, aliquid U 69 volita] volitam ACHOSTU 70 nisi ... modo] sup. lin. l11an. corI'. A p.29-32). 98 praeterea] ex pane reser. i. m. U 98 actus] determinationem addo sed 70 dicunt] tertio addo C 71 accidens] agens sed exp. et acci dens i. m. C 73 quia] dei. A 99 nisi] i. m. O 00 neque] nec CHOSTU 00 exercitium] Quaere in schedula quod S 73 ipsam] 0111.O 74 enim agit] sup. lin. l11an. COIT. A 74 scilicet] sup. lin. affixa ultimo folio ... ( ?) huius voluminis. addo i. 111. sup. CU111igno insenionis l11an. corr. sed s l11an. corI'. A 75 ipsam] sup.lin. l11an. COIT. A eam F 75 nisi ... modo] sup.lin. l11an. COIT. t0I11111deI., probabiliter quia postea non in(ine volul11inis affixa, sed hic a.ffixa vel interiecta A eam 75 Nec] om. H 78 potest ... velle] sup. lin. man. COIT. A 82 determinatur] est, er loco huius quaffuor lineae hori~o11fales in signum schedulae affixae vel interiectae hic terminatur O 82-83 sic ... exsequi] i. 111. man. COIT. A 82 habet] habeat CHOSTU additae suill sub verbo exercitium. A OOJ F. 180"" est schedula interiecta (et a.ffixa?) tota 84 in] et H 80 determinatione] ser. sed -onis i. m. C 85 volendi] om. T 85 dicto] seripta man. COIT. A I voluntatis] duplex addo sed exp. et dei. man. corr. A 2 actus] praedicto C 85-86 dicto ... nisi] sup. lin. man. COIT. (corr. ham.?) A actum sed in actus corr. A 2-4 qui ... voluntatis] 0111. (hol11.) sed suppl. i. 111. inferiori A 2 sunt] est sed in sunt COIT. A 5 unum] bonum CHOST 5 determinatum] determi- 63-64 Cr. supra, p. 228,21-23. 70-71 Cr. supra, p. 228,25-229,37. 80-81 Cr. supra, nando S 6 sive] si sed exp. et sive i. m. O 6 esse] 0111.HST 7 disparata] deparata H desperata COS p.229,38-49. 84 Cr. supra, p. 235,15-]6. 240 QUODLIBET X QUAESTIO 9 241 hoc vel illud aut in nolendo hoc vel illud, et haec dicitur esse libertas 40 velle vel nolle I nisi cognitum, etsi istud cognitum possit liberum arbitrium C 94'" quoad determinationem sive specificationem actus. IO velle vel nolle indifferenter, ut sic omnino maneat liberum arbitrium Quare, cum voluntas nihil potest velle vel nolle nisi cognitum per quoad actus exerciti um, nullo modo tamen potest velle aut nolle aliud ab H 121'" intellectum et rationem, si nihil omnino sit cognil-tum, nulla omnino hoc, immo si aliquid velit aut nolit, oportet quod sit istud et non aliud, ut S 120"" potest esse libertas arbitrii voluntatis Iin effectu, neque quoad exercitium sic non omnino maneat liberum arbitrium quoad actus determinationem actus neque quoad determinationem eius. Et sic, si ratio nihil cognoscit, 45 sive specificationem. quia voluntas non agit volendo vel nolendo nisi cognitum et ratio non 15 Sed cum illa propositio: «Cognitum est unum solum sive tantum U 223" magis dicta t actus determinationem quam exerciti um, eo quod neutrum I unum» continet hanc affirmativam: «Hoc est cognitum», et hanc 0103" dictat, si ergo ratio dicta t alterum illorum, hoc I non est nisi cognoscendo negativam: «Nullum aliud ab hoc est cognitum», quaero an illa determi- aliquid. Sed hoc vel simplici intelIigentia, comprehendendo incomplexum natio actus circa quam voluntas non manet liberi arbitrii sicut manet sub ratione incomplexi, vel intelligentia collativa, compositiva aut divisi- 50 liberi arbitrii circa exercitium actus, procedat ab illo quod ratio cognoscit va, comprehendendo complexum sub ratione complexi. 20 unum solum propositum per hoc voluntati ratione affirmativae, scilicet Si primo modo, cum in tali comprehensione ratio non est nisi passiva, quia cognoscit illud unum sic propositum voluntati, an ratione negati- ipsa sua actione nihil omnino dictat nec determinat ex parte actus vae, scilicet quia «Ratio non cognoscit aliud nec aliud est propositum voluntatis aut ex parte voliti, sed si quid determinat aliquid, hoc est voluntati». ipsum obiectum sive bonum cognitum, quod per actum cognoscendi se 55 Si primo modo, ut scilicet ra-Itio dicatur dictare actus determinationem Bad.4: ipsum proponit voluntati. Sed tale bonum sic cognitum et propositum 25 de volendo hoc et non aliud, potius quam actus exerciti um de volendo voluntati aut est unum solum per se cognitum et voluntati propositum, hoc vel nolendo, quia hoc est ei cognitum, hoc non potest stare, quoniam Zucc. 167'" aut non, sed cum I alio quod similiter cognitum est a ratione et si ratio dictaret illud qui::! hoc est ei cognitum, aut I ergo hoc dictat 1-1 122" propositum voluntati. propter illud tamquam propter causam per se aut tamquam propter Bad. 428vE Quod I si secundo modo, quia cum utrumque aequaliter cognitum sit et 60 causam per accidens. propositum voluntati, aequaliter determinationem faciunt vel non fa- 30 Non tamquam propter causam per se, in quantum, cum illud aequali- ciunt, ut non magis maneat liberum arbitrium voluntatis quoad actus ter est ei cognitum quando est ei cognitum et aliud similiter, et quando exercitium in volendo vel nolendo per indifferentiam vel hoc vel illud, ipsum solum est ei Icognitum, aequaliter Iergo dictaret actus determina- U 223" S ]2]" quam quoad actus determinationem in volendo et non nolendo potius tionem dicto modo quando est cognitum et aliud similiter, sicut et hoc quam illud, et sic ratio in isto casu non magis dictat determinationem actus quam eius exerciti um ; immo aequaliter est voluntas liberi arbitrii 35 ACHOSTU vel non liberi arbitrii quoad actus determinationem et quoad actus exercitium, ct e converso. 42 ab] ad sed in ab CO/T. O 44 non omnino] inI'. U 46 proposito] «Non potest velle Si vero primo modo cognitum est unum solum, per se sine altero aut nolle nisi hoc cognitum» continet hanc affirmativam: «Potest velle aut nolle hoc cognitum et sic propositum voluntati, tunc, cum voluntas non potest cognitum», et hanc negativam: «Non potest velleaut nolle aliud cognoscendum»,quaero: addo sed dei. A 48 negativam]dei. et reser. i. 111. lI1an. corr. A 49 manet ... actus]quod exercitium actus(?) sed dei. et manet ... actus "l/i·a, lI1an. corr., in secunda linea sequemi ACHOSTU suae propriae additionis marginalis, ita quod linea, propter verba iall1 ihi apposita, continuari non posset. (cf. R. MACKEN, Les corrections d'Henri de Gand ti ses Quodlihets, planche 9 aut] vel CHSTU 9 aut ... illud] om. (hom.) O II potest] velle addo sed dei. et exp. IV). A 52 ratione] negativae, scilicet quia «Non cognitum aliud ab illo nec proposi- man. CO/T.A 12 intellectum et rationem] inI'. T ]5 et] om. CHOSTU ]5 ratio] tumllaliud sup. lin. man. corr.llvoluntati». Non primo modo addo sed dei. man. COIT. A ideo CHOST 25 proponit] et ostendit addo sed dei. man. corr. A 25 voluntati] 52-53 negativae] dei. et reser. i. 111. an. CO/T. A quod addo sed exp. U m 53 «Ratio non voluntatis sed -s exp. A 26 unumIunicum sed in unum corr. A 27 cognitum est] inI'. S cognoscit] non cognoscit sed Ratio i. 111.ame non T 55 scilicet]ratio addo sed exp. A 32 vel'] om. H 32-33per ... nolendo] om. (hom.) S 33 et non] vel non U vel 57 quia ... cognitum] i. m. lI1an. corr. A 57 cognitum],cum haec cognitio positiva sit per CHOT 35voluntasl primum v- estne 1- in v- correctum? A 38unum] bonum addo sed dei. se causa illius, addo sed dei. A 59 propter'] om. A 61 in quantum] quia CI-IOSTU man. corr. A 38 solum] et (?) sed dei. et solum sup. lin. A 39 cognitum]cognito U 62-63quando ... cognitum] om. (ham.) S 61 aliud]aliter S 63 dictaret]distaret HOS 39 et] om. C -taret sed dic- i. m. C distaret sed in dictaret COIT. T 64 dicto] hoc CHOSTU 242 QUODLIBET X QUAESTIO 9 243 quando est cognitum per se solum. Consequens falsum est, ut patet ex 65 divisiva dicatur potius dictare unum illorum quam alterum, hoc similiter 0103'0 prosecutione secundi membri, ergo I et antecedens. 95 non potest stare, quoniam sicut talis ratio ex iudicio potest dicta re quod Nec tamquam propter causam per accidens, quia tunc propter aliquid hoc est volendum et non aliud, sive uno cognito sive pluribus, et hoc aliud ut propter causam per se dictaret illam actus determinationem. quoad actus determinationem, sic potest dictare quod voluntas debeat Illud autem, ut dictum est, non potest esse aliud nisi dicta negativa, hoc cognitum velle et non nolle, aut e contrario, et hoc quoad exercitium scilicet quia «Non est ei cognitum aliud». Quae tamen non potest esse 70 actus. Et praeterea dictando quod hoc est volendum et non aliud, simul T 143'0 illius I causa per se, quia illud dictamen quid positi-Ivum est, et pura 00 quo dictatur quod est volendum, dicta tur quod non est nolendum, quia Zucc. 167"' negatio numquam est per se causa alicuius positivi. Si ergo illa negativa qui unum op positorum affirmat, negat reliquum. est causa illius, hoc est solum per accidens. Quod non potest stare, quia Et sic nullo modo ratio magis dictat actus determinationem I quam C 94" cum illud dictam en sit positivum quid, oportet habere sui aliam causam exsecutionem, I propter: quod neutrum sic dictat quin maneat omnino A 180' per se. 75 liberum arbitrium in voluntate, et quoad actus determinationem, sicut et Bad. 429'F I Quare, cum hoc est impossibile, ut patet ex dictis, falsum ergo et 5 quoad exerciti um circa aliud I a summo bono viso. Et circa summum H 122'0 impossibile est dicere quod, cum ratio cognoscit unum solum, dictat bonum visum, sicut non manet liberum arbitrium in voluntate quoad actus determinationem potius quam exerciti um ; immo manet liberum actus determinationem, sic nec quoad actus exercitium, I sed libertas pura U 223" arbitrium voluntatis et quoad actus determinationem de volendo hoc vel quoad utrumque. aliud, sicut quoad exercitium actus de volendo vel non volendo hoc. Sed 80 ! Unde si exponeretur ille articulus damnatus: «Quod voluntas passiva est A 181'01 quod potest cum effectu velle hoc et non potest cum effectu aliud, illius IO et non activa, error». sic: «Verum est quoad exercitium actus sequentis, affirmativae causa sine qua non est illa affirmativa, quia scilicet «illud non autem quoad determinationem actus I praecedentis», non est susti- O 103" cognitum est a ratione», istius autem negativae causa est non positiva sed nendum. negativa, scilicet quia non est aliud cognitum a ratione, quod est causa Quod enim ilte a r t i c ulu s intelligatur quoad actus I praecedentis S 121'0 eius quod non potest velle cum effectu aliud, sicut impedimentum 85 determinationem, manifeste explicat alius a r t i c ulu s, qui dicit sic: praebens. Quo quidem impedimento ignorantiae sive nescientiae aut non 15 «Quod voluntas de I necessitate movetur ab appetibili, cessantibus impedi- Zucc. 16 cognitio nis remoto per illud positivum quod est cognitio alterius a ratione, iam liberum arbitrium potest cum effectu velle aut nolle non ACHOSTU solum illud, sed etiam aliud ab illo. Quod et prius liberum arbitrium velle vel nolle potuit, sed non cum effectu, et hoc non nisi propter dictum 90 96 et] ex sed exp. eI et i. m. T 97 quod] hoc cognitum addo sed dei. man. COIT.A 98 et] impedimentum eius negativum, non autem propter aliquod dictamen aut T 98 nolle) velle HOSTU velle sed nol· i. m. C 98 aut] et sed exp. eI aut i. m. U 98 et] ex H 99 aliud] i. m. O 00 dictatur'] dicatur sed in dicatur corI'. C 00 quod I] rationis, quo potius dictat actus determinationem quam exercitium. non addo H 00 dictatur2] dicatur sed in dictatur COIT. C 00 nolendum] volendum Bad. 429,G I Si vero ratio comprehendens intelligentia collativa, compositiva aut HSU volendum 1T I negat reliquumj inI'. T J reliquum] aliud T 2 dictat] om. HOST sub. lin. anle magis C 3 exsecutionem) exercitionem S 3 propter ... maneat] ACHOSTU immo (Verte( 1) add.: deinde f 180":) ne utrum dictat et sic manet addo man. COIT. sed oblil'iscendo delere in fine p.180'· immo, COIT. in propter maneat A ante «propter» immo addo TU pOSI «maneat» immo addo HOST 'I-Il ille determinationem] unanimiter, 66 membri) libri H 67 tunc) aliquid aliud ageret! 7) illam determinari( 1) addo sed dei. paucis exceptis, sentiebant ipsum continere errorem referendo motionem ad actus determi· man. COIT.A 69 est] sup.lin. U 71 causa) cum H 72 est] ser. sed exp. H 73 est tionem. Quod sed dei. eI ille ... determinationem i. m. man. CO/T. A 11-12 sustinendum) solum] inI'. CHOSTU 73 accidens). Et patet quod non per accidens sicut musicum suscipiendum CHOS suscipiendum I'el sustinendum (suscidum vel sustidum) T 13 articu- aedificat, addo sed dei. man. corr. A 74 oporteret] oportet C oportet sed in deberet COIT.T lus) sup.lin. man. COIT. A 13 praecedentis) sup.lin. man. corI'. A 15 appetibili] error 77 solum) quod determinat actum addo sed determinat actum dei. man. COIT. A quod addo addo sed dei. A CHSTU 77 dictat] vel dictaret 7 U 81 quod] non potest cum addo sed dei. man. COIT.A 82 sine qua non] sup. lin. man. COIT. A 82 scilicet] inser. man. COIT. A 82 est) potest H 84 scilicet quia] inI'. CHOST 87 remoto] addo sed dei. man. COIT. A 9-10 Cf. STEPHANUS TEMPIER, Errores 219 condemnali, 1277 (ed. R. HISSETTE,(secundum 87 illud positivum) iler. man. corI'. sed primum illud positivum dei. A 87 cognitio] causa P. MANDONNET:) n.164 (p.256); ChorI. Univ. Paris, I, n.159 (p. 552). 13 Ibid. addo HOST causa addo sed exp. C 93 ratio] dic- addo sed dei. eI exp. man. corI'. A 15-16 Cr. op. cil. (ed. R. HISSETTE,(selon R. MANDONNET:) n. 158 (p. 250); ChorI. Univ. 93 intelligentia) om. O Paris., I, p. 552 (n. 164). 244 QUODLIBET X QUAESTIO 9 245 mentis, error». Quae motio non pertinet nisi ad actus primi determina- inconveniens, quia eadem libertate ponitur moveri a se sola, sicut et a se tionem secundum illos. Qui a r t i c ulu s si sic exponeretur, dicendum cum alio movente I secum, ut patet ex dictis. T 143" quod verum est simpliciter circa obiectum quod non habet omnem 45 Et hoc est contra illorum intentionem in illa expositione. Intendunt rationem boni, quia videlicet prius potuit velle et postmodum similiter, enim quod voluntas illa hora necessario vult quod vult, quod damnat circa aliud, sed pro hora quando vult: tunc enim de necessitate movetur 20 a rt i c ulu s (non dico, quando vult, quod non damnat). Nullus enim est ab appetibili. Unde solum vult necessitate quando determinatur ab ita fatuus quod credat quod a tali obiecto moveatur de necessitate pro intellectu, sive simpliciter sive pro hora. omni hora; hoc ergo non intendit a r t i c ulu s damnare sed aliud, scilicet Bad. 429rH I Sed quaero: aut intendit istud pro illa hora ratione illius reduplicationis, 50 quod de necessitate movetur I illa I hora propter intellectus determinatio- U 223' H 122' vel simpliciter ratione actionis obiecti in voluntate in illa hora, absque illa nem, sic quod non posset motui resistere, quae est necessitas coactionis. red uplicatione? 25 Aut forte cum hoc damnat quod pro hora moveatur a se necessitate Si primo modo, illud non est mirabile, quia nulla actio est ita immutabilitatis, quoniam nec pro hora in alio bono a summo invenit contingens quin per talem reduplicationem habeat necessitatem circa boni plenitudinem ut necessario se in illud transferat, sed libero arbitrio subiectum modo qui iam dicetur. Sortes enim quando currit, necessario 55 tantum, quod magis credo esse verum. Bad.4: currit, et sic nihil est illud ad propositum. ! Adhuc amplius decla-Irat tertius a r t i c ulu s qui dicit sic: I «Manente 0103" Zucc. I Si secundo modo, quaero an illa hora qua determinatur ab intellectu, 30 scientia particulari in actu, et passione, quod voluntas non possit velle sive de necessitate moveatur ab obiecto ut velit, et sic necessario vult pro illa agere oppositum, error». Sed et si exponeretur articulus iste per hoc hora absque reduplicatione, quamvis non simpliciter necessario vult, quod ista conceditur a magistris: «Non est Imalitia in voluntate nisi sit S 121" quia potuit prius impedimentum fuisse ne voluisset, et postea poterit 60 nescientia sive error in intellectu», quia loquitur de simultate I temporis, C 94'" cadere ab illa voluntate. Si dicas quod non, ergo nullo modo voluntas de non autem de causalitate, et simul tempore est deordinatio in utroque. necessitate movetur ab appetibili: sicut nec pro alia hora, sic nec pro illa. 35 Sive enim ab intellectu causetur in voluntate, sive e converso, numquam Et sic habet libertatem arbitrii, qua libertate arbitrii non solum libere vult potest esse in uno quin simul sit in altero, si illa propositio magistrorum quod pro illa hora vult, sed etiam libero arbitrio vult, sic quod possit pro sit vera. Sed habendo aspectum ad causalitatem, si diceretur quod hora velle oppositum, licet non ponendo illud in effectu cum primo, quia 65 voluntas non potest velle nisi cognitum, et sicut est cognitio in generali, et contraria simul vellet. Et sic dicere quod voluntas moveatur ab intellectu, velle cognitum in generali, et sicut est cognitio in speciali, et velle in sicut et a gratia, modo iam dicto, ita quod pro hora non possit velle 40 speciali, et si error est in intellectu in generali, et in generali est in Bad. 429vH contrarium cum effectu ex causa iam Idicta, non tamen quod pro illa hora moveatur de necessitate ut velit, neque a se neque ab alio, nullum est ACHOSTU 45 in ... expositione] illius expositionis sed dei. eI in ... expositione i. m. man. co/'/'. A ACHOSTU 46 hora] om. T 46-47 quod' damnat).] quod vult (non dico, quando vult), quod damnet articulus. sed in quod damnat). co,,/,. man. co/'/'. A 49 omni] cum HO 17 secundum illos] sup. lin. man. corI'. A 17 si] om. CHOST 17 dicendum] dicendo 49 hoc ergo] illi'. CHOST 49 movetur] moveatur S 51-55 sic ... verum] i. m. man. ACHOSTU 19 videlicet] vi eI delicet i. m. U 19 velle] SCI'.sed vel non velle vel nolle cO/'/'. A 51 posset] possit CHOSTU 52 a se necessitate] necessitate a se U i. m. C 20 circa] i. m. man. corI'. A 20 tunc enim] sup. lin. man. cO/'/'.A 22 sive ... 55 verum] quod addo sed exp. et dei. A 57-58 sive agere] i. m. man. co,,/,. A 59 a hora] sup. lin. man. corI'. A 23 istud] illud S 24 simpliciter] vel addo O 24 illa] magistris] i. m. man. co/'/'. A 60 nescientiaJ malitia sed dei. eI nescientia man. cO/'/'. A om.OT 26 actio] non addo O 28 modo ... dicetur] i. m. man. cO/'/'.A 28 quando] 61 deordinatioJ malitia sed dei. eI deordinatio i. m. man. co,'/'. A 63-64 si ... vera] i. m. qui C 30 an] sit error addo sed dei. man. co/'/'. A 32 simpliciter] et addo O man. co,'/'. A 63 sit] sunt sed in sit co/'/'. U 64 diceretur] quod intelligendum est addo 33 impedimentum] impediens sed in impedimentum co,,/,. man. co,,/,. A 33 ne voluisset] sed delo A 65 sicut] sic O 67 et'] om. U 67 error est] inv. CHOST i. m. man. co,,/,. A 33 poterit] i. m. man. corI'. A 34 ab] sub H 35 alia] illa sed exp. et delo eI alia i. m. C 36 qua ... arbitrii] om. (IlOm.) O 37 quod] SCI'. in ros.? A 46-47Ibid. 49lbid. 56-58 Op. eil. (ed. R. HISSETTE, (secundum P. MANDONNET:) 37-(p. 245,)44 sed ... dictis] i. m. man. corr., sed in duabus parlibus: pars secunda ab Et sic n. 169 (p. 262); Chart. Univ. Paris., I, n. 129 (p.551). 59-60 Propositio a magislris dicere (lin. 39) in alliori loco posita es/. A 37 sed] si i. m. man. co/'/'. A 37 arbitrio] concessa: «Non est malitia in voluntate, nisi sit error vel nescientia in ratione».: cr. sup. lin. man. co/'/'. A 40 a gratia] agens CHOSTU 42 alio], nisi sub reduplicatione E. HOCEDEZ, La condamnalion de Gilles de Rome, in Rech. de Iheol. anc. eI mM., 4, 1932, dum sic vult, addo sed dei. A p.47-51. 246 QUODLIBET X QUAESTIO 9 247 voluntate, et SI III speciali, et in speciali, ut semper prius causalitate voluntate, nisi sit error in ratione», quia si sic, illa: «Si scientia est recta, ponatur error in ratione, et causalitas erroris semper magis attribuatur voluntas est ,;ecta», necessaria est necessitate consequentiae, quia I H 122'h rationi quam voluntati, simul similiter necessario sunt error in ratione et 70 95 necessario simul sunt, licet non necessitate consequentis. Licet enim in voluntate. Et dicere quod hoc sequeretur si illud poneretur, in hoc non scientia sit recta, non tamen necessitate consequentis voluntas de necessi- est error. tate est recta, quia sic in nullo tempore ulteriore posset esse non recta, Quod tamen voluntas non possit in contrarium pro alio tempore, error quod falsum est. Si vero illa: «Sedens manens» etc., sit divisa, dicitur est, sicut sedens, dum sedet, non potest ambulare, sed postea. Sicut enim quod est falsa, quia sic I in nullo tempore ulteriore posset velle oppositum. Zucc. J( sciens pro nunc quo est sciens, non potest errare, postea autem potest, 75 00 Et sic secundum huiusmodi expositionem exponit ur a r t i c ulu m similiter manente scientia in actu et passione, pro illa hora voluntas non dictum errorem I esse pro sensu diviso et pro necessitate consequentis, sub A 181" potest velle oppositum, postmodum autem potest. Unde quod ista: hoc sensu: «'Manente scientia in actu, et passione necessarium I est 0104" «Sedens manens sedens, sive sedens dum sedet, non potest ambulare», voluntatem non posse velle oppositum' error est», quia non est illud non est distinguenda sed est falsa et in sensu composito, est quia frustra consequens necessarium, quia tunc pro nullo tempore alio posset velle adderetur illa determinatio «manens sedens», licet, quantum est ex 80 oppositum, quod aperte erroneum est, et de quo nullus dubitat. natura rei, bene posset distingui. Sed illa distinguenda: «Sedens non Pro sensu autem composito et pro necessitate consequentiae I secun- S 12l'h potest ambulare», secundum usum philosophorum. Similiter et illa: dum dictam expositionem exponitur articul um illum non esse erroneum «Sedens manens sedens, sive sedens dum sedet, potest ambulare», sub hoc sensu: 'Manente scientia et passione in actu, necessario sequitur quantum est ex natura rei, distingui posset, licet non sit consuetum, ne voluntatem non posse pro eodem tempore vel hora velle oppositum', et frustra videretur additum li 'manens sedens' vel li 'dum sedet'. 85 IO quod hoc non est error: consequentia enim est necessaria, eo quod Unde sicut istae se consequuntur: «Si ignis est, calidum est» et e necessario simul sunt error et directio in utroque, et non essent necessario converso, similiter: «Si scientia est recta, et voluntas». Dico, necessitate simul pro illa hora si non sequeretur. An possit concedi hoc totum, et consequentiae, sed non consequentis. Dico, si illa propositio magistralis quo modo, patebit ex determinatione habenda in sequente quaestione, I si Bad. 429 U 224" sit vera: «Non est malitia in voluntate nisi sit error I in ratione». Ecce quod innuitur distinctio illius: «Sciens manens sciens non potest velle sive 90 ACHOSTU agere oppositum», quod potest esse composita vel divisa. Et si composi- ta, quod est vera, sub conditione tamen si illa est vera: «Non est malitia in 93 sit) scr. sed in sicut COIT.U 93 illa: «Si] scr. sed signis inversionis inI'. C 93 «Si scientia] om. O 94 necessaria est] sup. lin. mali. COIT. A 94 est] om. CHOST 95-96 Licet2 ..• consequentis] om. (hom.) H 96 necessitate consequentis] i. m. suae propriae addirionis marginalis, man. COIT.A 98 est] unde addo sed dei. et exp. A OllI..H 98 Si vero], verum(?) si sed in Si vero COIT.man. COIT.A 98 Sedens] scr. sed Deus(?) ACHOSTU i. m. C 00 exponitur] expone T 00 articulum dictum] iIII'.U I pro' ... et] i. m. sup. mali. COIT. A 4 nullo] illo H 6 sensu ... pro] i. m. man. COIT.A 6 necessitate] 69 ponatur] sit sed dei. ei ponatur i. m. man. corr. A 70 simul] scr. sed licet simul(?) autem addo sed dei. mali. COIT.A 7 exponitur] om. T 9 pro ... hora] i. m. man. COIT. A i. m. C 70 similiter] scr. in rasura? A 71 Et ... poneretur], et quod sed dei. ei Et ... 9-10 et quod hoc] sup. lin. man. COIT.A II non] vero S 12 sequeretur] POSI hoc poneretur i. m. man. corr. A 71 hoc] ille C 73 Quod] Quia scr: sed Sed sup. lin. C verbum I'idetur addidisse i. m. mali. COIT.:, sub conditione si illa sit vera: «Non est malitia in 75 tamen] cum U quod ACHOS 75 sciens] sedens S 75 quo] dum sed dei. ei exp. ei voluntate, nisi sit error in ratione [Prop. a mago COIIC.]», dei. et sigllum inserlionis in texlu sed quo sup. lin. man. corr. A 77 quod] i. m. man. corr. A 78 sive] om. S 78 sive ... videtur erasisse. A 12 An] Bene sed in An COIT.A 12 possit] posset sed in possit sedet] i. m. man. corr. A 79 et] sed CHOSTU 79 est] i. m. man. corr. A 80-81 licet COIT.A 13 ex] in CHOSTU 13 habenda ... quaestione], secundum modum tamen ... distingui] sup. lin. man. corr. A 82-85 secundum ... sedet] i. m. man. corr. A determinationis, sed dei. et habenda ... quaestione scr. man. corr. conlinuando eandem 83 sedens'] i. m. U 84 distingui posset] sup. lin. man. COIT. A 86 istae] illae T lineam. A 86 calidum] calidus CHOSTU 87 necessitate] lac. ei -ta- H 87-00 Dico ... huius- modi] Ecce quod secundum dictam addo sed dei. ei Dico ... huiusmodi i. m. man. COIT.A 93-94 STEPHANUSTEMPlER, Errores 219 condemnali, 1277 (ed. R. HISSETTE, (secundum 90 innuitur] -ur con{: A 92 quod] sic CHOSTU P. MANDONNET:)n. 166 (p. 257); Chori. Univ. Paris., I, n. 130 (p. 551). 2-3 Op. cil. (ed. R. HISSETTE, (secundum P. MANDONNET:) n. 169 (p. 262); Charl. Ullil'. Paris., I, n. 129 89 Cr. supra, p. 245,59-60. 92 -(p. 247,)93 Ibid. (p.551). 248 QUODLIBET X QUAESTIO 9 249 F 143,h tamen non ponatur causalitas ex parte rationis, quia voluntatis malitiam I modum enim quo, scamonea postquam expulit choleram quae impedivit necessario sequitur error in ratione comm uni ter dictus, etiam si non 15 40 virtutem naturae ne posset infrigidare, statim virtus naturae in frigida t, causatur a ratione in voluntate sed e converso, si tamen illa sit vera: obiectum postquam moverit intellectum ad actum cognoscendi et per hoc «Non est malitia in voluntate, nisi sit error in ratione», super quam fundat expulerit ignol-rantiam quae impedivit voluntatem ne posset velle illud H 123" se ista expositio, quia aliter non possent simul stare et esse simul verae obiectum, statim voluntas libere potest velle. I Zucc, II articulus ille et propositio magistrorum. Sed arguit contra hoc quod scilicet «obiectum non agit sicut scamo- Bad,43 C 95" Sed ponendo causalitatem I semper in ratione, omnino contrariatur 20 45 nea, quia nihil potest facere aliquid, quo facto aliquid potest movere se articulo: propterea enim damnatus est ille articulus, quia sic daretur ipsum, quia aliquid per se movere se ipsum est per se impossibile et nihil rationi quod sic pro hora necessitaret et determinaret voluntatem ut ad potest facere aliquid, quo facto aliud agat aliquid quod impossibile est errorem unius sequeretur error alterius. Per hoc enim in tali actu volendi agere; sed aliquid bene potest facere aliquid quo facto aliquid potest Bad. 430rK tollitur libertas I liberi arbitrii in eo, quod non potest contraire. Sed non movere aliquid aliud a se: quod est per se possibile, I sicut contingit in O 104rh sic posuit dicta opinio causalitatem in ratione, sed solummodo dixit quod 25 50 proposito quando virtus naturae infrigidat, expulsa cholera per scamo- si ita poneretur, sic sequeretur, et sic, ut dictum est, deberet a r t i c ulu s neam: virtus enim naturae non agit movendo se ipsam neque partem in expom. qua est, sed existens in una parte, puta in corde, movet ad infrigidandum Et quod amplius est, si causalitas motionis voluntatis ponatur in partem proximam, et sic scamonea non facit aliquid quo facto virtus ratione movente cum voluntate, sic tamen quod non moveat nisi naturae moveat se ipsam vel id in quo est. Unde», ut dicit, «exemplum de secundum modum congruentem suae naturae, quemadmodum dictum 30 55 scamonea directe est contra illos qui ipsum adducunt pro se». U 224rh est de motione gratiae, nullo modo necessitaret voluntatem, I nec Dico ad hoc quod, ut dictum est, obiectum omnino agit sicut scamonea, contrariaretur articulo. quia sicut scamonea nihil agit nisi expellere choleram a membro, I sic nihil S 122" Ad illud quo arguitur obiectum voluntatis in eo quod voluntas movet se ipsam, non esse causam sine qua non, quia non est causa per accidens ACHOSTU ut albedo in aedificando, bene verum est, quia illa nihil agit per se 35 omnino, causa autem, quae proprie dicitur sine qua non, semper aliquid 40 posset] possit O 40 infrigidare] si add, sup. /in. U sic addo i, m, C 41 actum agit per se, ut iam dicetur. Similiter quod neque est causa per accidens cognoscendi] inv, H 42 expulerit] expulit O 42 ne posset] non posse O 43 libere ... velle] intelligit sed dei. et libere ... velle i, /11, man. COI'/'.A 47 impossibile est] inv. quae agit, quo facto aliud exit in actum suum: dico quod immo: ad CHOSTU 49 movere] -vere con! propter atramenti maculam A 57 sicut] i, m, O 57 sic] vel sicut(?) A 57 sqq, Sicut scamonea expellit choleram .. ,] i, m., sine signis insertionis in textu et i, m" additio margina/is valde velociter scripta est, cuius hic ad tempus ACHOSTU primum et inexactum tentamen interpretationis damus, prout potuimus intelligere: Cholera ratione vehementis caloris, ut(?) dicit Averroes, naturae infirmantis virtutem 14 tamen] i, m.man, co/'/', A 14 quia] errorem add, sed dei. A 14 voluntatis] voluntas destruit: destituitur vi contra agendi sicut convenit naturaliter agentibus. Sed si cholera non sed -tis i. m. man. co/'/', C 14 malitiam] i. m. man. COI'/', A 15 necessario] praecedit aut contingeret in natura, nec virtus naturae ageret in contrarium sicut videtur. De obiecto add, sed dei. A 15 communiter dictus] i, m, man. COI'/',A 16-19 si tamen . respectu voluntatis esset simile, magistrorum,], ut iam magis declarabitur in sequente quaestione. sed dei. et, si tamen . (continua tur i. m, in! sin,:) Si enim virtus naturae infrigidans esset nata infrigidari se magistrorum. i. m. man. co/'/'. A 18 ista expositi o] il1\', T 19 propositio] et add, T ipsa et illud etiam per se habet esse praeter choleram, et amotio cholerae nec faceret 20 semper] i. m, man. COI'/'.A 2 I ille] om. T 2 I quia] causalitas quae add, sed dei. conditionem, Videtur quod ad huiusmodi infrigidari (ex add, sed exp.) secundum naturam /I1an, COI'/'. qui S A 22 rationi], et addo sed exp, A 24 tollitur] -ur cont: A 24 liberi] cholera nihil efficere habet in ipsa virtute vel removendo vel amovendo. Ex quo enim potuit om,OT 24 Sed] Si sed in Sed(?) co/'/', U Si CHST Si sed exp. et Sed i, m, O 24-32 Sed aliquando virtus restitui nec aliquando praestat aliud vim agendi, nec in infirmo vis agendi non ... articulo] i, m, man. COI'/'. A 26 et] etiam O 28-29 ponatur in ratione movente] manere dicilllr. Quod autem activum est in t[jlibus, non videtur aliquid aliud, sive per se in ratione movente ponatur O 29 movente cum voluntate] infra suam additionem faciendo, IIvis scilicet quod agens agat, add, sub lin, ante appositionemlineae sequentis, quae marginalem add, man, COf'/',A 33 obiectum] om, O 33 illud] istud S 33 quo] per hanc additionem interrupta estilsive per accidens in removendo prohibens (nec(?) sed quod TU 37 per se] om. T dei, et) ut (sup. /in.) passum a se movere possit. Sed quia cholera ratione caloris intensi impedit vim activam naturae infrigidantis contra agendo, et suum (passibile, sive mem- 17 Propositio a magistris concessa: cr. supra, p,245,59-60. 26 Cr. supra, p,247,2-3, 33-35 Cr. supra, p. 228,25-229,34, 37 Cr. supra, p, 229,34-37. 56 Cr. supra, p, 288,25-37. 250 QUODLIBET X QUAESTIO 9 251 agit obiectum nisi expellere ignorantiam ab intellectu. Sicut enim obiec- voluntas se ipsam movere, eo quod hoc pertinet Iad potentiam naturalem U 224" tum nullam vim ad movendum se dat voluntati quando ab intellectu eius, quam consimiliter nullatenus dat ei obiectum, ad quam potentiam I A 181,,, expellit ignorantiam, sic scamonea nullam vim ad movendum dat virtuti 60 voluntatis, quia spiritualis est et libera, nullo modo pertinet motu naturae quando a membro expellit choleram, et e converso. Sed sicut, spirituali, qui est operatio et perfectio entis in actu secundum quod est in scamonea expellente choleram, praecise exposita est virtus naturae 80 actu, moveri ab alio a se necessitante ipsam. potestati suae naturali ad movendum aliquid secundum exigentiam suae Et quod amplius est, non potest voluntas I movere aliud a se, sive C 95'" naturae absque omni impedimento, sic, obiecto expellente ignorantiam ab spiritualiter sive corporaliter, I priusquam se ipsam moveat primo Zucc. 16 intellectu, praecise exposita est vis voluntatis potestati suae naturali 65 spiritualiter, quemadmodum lux nullo modo illuminat aliud nisi primo in absque omni impedimento ad movendum aliquid secundum exigentiam se ipsa luceat, neque quodcumque agens spirituale agit aliquid in alio suae naturae. Nec ulterius hic intelligitur aliquid facere obiectum in 85 priusquam agat suam propriam operationem in se ipso, dicente PROCLO, intellectum, sicut nec ibi scamonea in virtutem naturae: aliter enim non 1313 propositione: «Omnis deus a se ipso propriam operationem orditur». essent causae sine qua non, sed propter quam sic. Commentum: «Proprietatem enim eius, quae in secunda, in se ipso primo Et ideo, sicut ibi, expulsa cholera a membro, potest virtus naturae 70 intendit». Bad. 430 membrum infrigidare aliud a se, eo quod hoc pertinet ad potentiam ! Cum igitur assumit quod «obiectum non I agit» sicut I scamonea, «quia T 144" H 123'" naturalem eius, quam nulla tenus dat ei scamonea, ad quam potentiam 90 nihil potest facere aliquid quo facto aliquid potest movere se ipsum », virtutis naturae, quia corporalis est, nullo modo pertinet movere se ipsam dicendum quod verum est, si illam potentiam movendi se ipsum non quomodo Plato dicit quod animae moveant se, vel id in quo est, sed haberet naturaliter a se et esset omnino impossibile voluntatem habere solummodo aliquid aliud, sic hic, expulsa ignorantia ab intellectu, potest 75 illam, sicut supponit in argumento. Si tamen illam habet a se naturaliter et est impedita ab executio ne eius in opus, I bene potest removens O 104" ACHOSTU 95 prohibens aliquid facere quo facto potest movere se ipsam, quod prius non potuit, non quia illam potentiam non habuit sed quia impedita fuit. brum addo sed dei.) passibi]e, scilicet membrum, ratione contraria qualibet affirmando in Consimiliter omnino in exemplo de scamonea. Sicut enim obiectum illud quod removet (per addo sed dei.) choleram, reddit subiectum' magis habile ad non potest facere aliquid, quo facto voluntas potest movere se ipsam, sanandum et agens magis (vivum(?) addo sed dei.) vigorosum ad agendum. Sed in proposito videtur quod nihil contra agit voluntati, quia nihil agit in natura. Nihil quia non potest ei dare hanc potentiam, eo quod solum potest expellere autem in dispositione fuit in subiecta passivo, quia subiectum est tantum passivum. (Unde 00 prohibens, sed illam virtutem naturaliter habet ex se et ideo expulso quod removens choleram addo sed dei.) Cum ergo virtus abiecti nihil efficere habet in prohibente movet se ipsam, et sic facit obiectum aliquid, quo facto virtute activa voluntatis nec etiam in passiva eius, et sic ad agere voluntatis nihil omnino facit, quia non ex parte agentis nec etiam ex parte passi, quia nec tunc passum videtur, quia voluntas potest, potestate quam prius habuit sed impeditam, et modo videtur quod est passiva respectu voluntatis, ideo etc. - impedimentum enim dicitur praestare naturae, cum similiter in agendo vel movenda quidem contrait ne agens agat in passum - quando ergo unum et idem est activum et passivum, et non est aliquid quod ACHOSTU possit aliquid efficere circa alium, et sic etiam nec circa passivum et circa passum existens, ageret duo autem, et neutra illorum contradicere videtur alium. Ut si motum sit movens, et movens se ipsum per se movere videtur, (et sic addo sed dei.) simpliciter moveri videtur 76 movere] 0111. S 77 consimiliter] ad(?) similiter sed ad(?) exp. et et I. 111. O natura, et semper sibi ~nt proxima. Et sic videtur, quia in nihil progreditur cholerae 78-79 motu spirituali] IllI'. H 80-81 necessitante ... voluntas] aut sed dei. et necessitante amotio nisi contra agendo agenti, suam actionem ipsi imprimendo et non sinendo ius suum ... voluntas I. m. mal1. COI'l'. A 80 ipsam] ipsum (?) sed dei. et ipsam I.m. mal1. corI'. A abnegare. Et contrait dispositio ipsius naturae. Quare etc. A 57 sic] vel sicut(?) A 84-88 neque ... intendit».] I. m. sup. mal1. C()I'I'. (ct: supra, p. LII) A 86 13]a] 130" H 63 ad] r(?) addo sed exp. A 63 suae naturae] Im'. CHOST 65 naturali] ad movendum 87 secunda] secundo] CHOSTU 87 primo] primus O 92-93 et esset argumenta] addo sed dei. A 67-68 intellectum] intellectu AHOSTU 68 ibi] in S 68 in virtutem sed deberet ipsam accipere ab illo amovente prohibens, sed dei. et et esset argumenta I. m. mal1. cor. A 94 et ... opus] I. m. mal1. corI'. A 95 facto] aliquid addo sed dei. A naturae] om. CHOSTU 68-69 aliter ... sic] I. m. mal1. corI'. A 69 causae] causa sed 111 causae corI'. A 70 virtus] actus sed dei. eI exp. eI virtus I. m. mal1. corr. A 7] aliud a 95 ipsam] ipsum sed 111 ipsam corI'. mal1. CO/'I'. A ipsum CHST ipsum sed 111 ipsam CO/'I'.? O se] sup. /i11. mal1. CO''I'. A 7] eo] om. S 73 modo] virtuti(?) motivae(?) addo sed dei. 1-3 et sic ... ipsam] I. m. mal1. CO''I'. A 2 sed] in sed dei. et sed sup. /i11. O mal1. corI'. A 74 quomodo ... se] om. CHOSTU 75 animae] quia addo sed exp. A 75 sic hic] SCI'. sed 111hic etiam corI'. sed poslea primum lextum rest/lult? A 75 ab 86-88 PROCLUS, Elemel1lallo theologlca, prop.131 (ed. C. VANSTEENKISTE, p. 502 intellectu] om. T (n. CXXXl)). 89-90 Cr. supra., p.228,32-229,34. 252 QUODLIBET X QUAESTIO 9 253 habet sed solutam, movere se ipsam, sic nec scamonea potest facere 30 non habet a natura sua, etiam post sensum, mSI prius fuerit motus a aliquid, quo facto virtus naturae potest infrigidare partem sibi proxi- virtute naturae secundum passiones qualitatum sensibilium. et ideo, licet mam, quia non potest ei dare hanc potentiam, eo quod solum potest non potest moveri nisi sensu prius moto a sensibili, cum hoc tamen quod expellere prohibens, sed illam virtutem habet naturaliter ex se, et ideo sensus motus est a sensibili, bene requirit aliud movens. I Et sic non est H 123" vM omnino simile, nec potest ille dicere quod illud est omnino simile nisi Bad.430 expulso prohibente infrigidat partem sibi proximam, et sic I facit I S 122'h consimiliter scamonea aliquid quo facto virtus naturae potest, potestate 35 petat et supponat illud quod debet probare. quam habuit prius sed impeditam, et modo habet sed solutam, movere I Ad tertium,. quod dicit quod «obiectum est per se causa movens Bad.430 aliud a se. Et sic plane exemplum de scamonea est pro me secundum IO voluntatem, quia aliter non potest probari causa movens per se nisi quia, modum iam dictum quo ipsum alibi induxi, sed incomplete intellectum ea posita, ponitur effectus et, ea non posita, I non ponitur, ut patet in igne O 104 vh ab illo qui ipsum nisus est retorquere contra me. et ligni combustione», dicendum quod verum est ubi nullum restat Unde, cum dicit quod «nihil potest facere aliquid quo facto aliquid 40 impedimentum amovendum, ut contingit in veris motibus corporali bus potest movere se ipsum, quia aliquid per se movere se ipsum est per se qui sunt actus imperfecti, secundum quod est imperfectum, ubi corporale impossibile», manifeste petit illud quod debet probare, scilicet quod 15 movens corporale motum movet per contactum absque omnis impedi- aliquid movere se ipsum est per se impossibile. menti amotione. Propter quod necessario sequitur quod, si tali sic posito Bad.430vN Ad secundum: «Si obiectum non aliter agit quam movendo intellec- ponitur I effectus, et ipso remoto, et effectus removetur, hoc est causa C 95" tum, quo facto voluntas movet se, eadem ratione posset dici quod 45 effectus per se. In motibus vero qui proprie sunt operationes et perfectio- appetitus bruti esset activus et moveret se, quia movetur sensu prius nes, et ideo actus perfecti secundum quod perfectum est, quemadmodum U 224vh mo to I ab obiecto sensibili, et non aliter», dico secundum praedicta quod 20 lucere est proprie actus lucis, quibus movens semper se movet nisi sit re vera obiectum non aliter agit quam movendo intellectum et per hoc impeditum, et in quibus potest intervenire impedimentum, non est expellendo tenebras ignorantiae ab intellectu, quo facto voluntas movet verum, si tali posito ponitur effectus et eo remoto removetur, quod sit se quia hoc habet a natura sua, non ab obiecto nisi secundum modum 50 causa effectus per se. Illud enim quod est removens prohibens, est tale. congruentem naturae suae praetactum, nec a prohibentis expulsione, licet a prohibentis expulsione habeat quod libere possit in actum 25 potentiae suae movendo se, quod prius non potuit propter impedimenti ACHOSTU Zucc. 169" praesentiam. I Sed non «eadem ratione potest dici quod appetitus bruti esset activus in movendo se quia non movetur nisi sensu prius moto a 30 etiam] con[ A etiam CHOSTU 30-31 etiam sensi bilium] i. m. man. corr. A 31 sensibilium] et hoc forte est quia non habet libertatem addo i. ni. O 32 sensus] sensu O sensibili», quoniam appetitus bruti, quod moveat secundum actum, hoc 32 tamen] sup. lin. man. corr. A 32 tamen quod] tamquam HOST tamquam sed tamen cum i. m. C 33 sensus] con! A 33 bene] non S 33 aliud] illud T 34 illud] om. CH 37-40 quia ... in] quia etc., ut supra, dicendum quod verum est in, sed dei. eI quia ... in i. m. man. corr. A 37 potest] om. HO om. sed posset i. m. CT potest O ACHOSTU 37 probari] probaret HO probaret sed in probari corr. C 40 veris] dei. sed pos/ea delelionem eras.? A 41 qui] quae' CHOSTU 41 qui ... imperfectum] i. m. man. CO/T. A 41 est] om. CHOSTU 41 ubi] sunt(?) addo sed eras. A et U 42 corpora- 3 scamonea] non addo sed exp. eI dei. A 5 ei dare] inv. S 7-10 et sic ... a se.] i. m. le2] corporalem HOST corporalem sed in corporale CO/T. C 42 movet per contactum). Et man. corr. A 8 consimiliter scamonea] inv. U 9 movere] movet ACHOSTU alia enim mobilia non moventur nisi per contactum moventis., sed in movet per contactum 15-16 scilicet ... impossibile] i. m. man. corr. A 18 se] sup. lin. man. corr. A 19 et corr. A 42-43 absque ... amotione] i. m. man. corr. A 43 quod] autem H 44 et] moveret se] i. m. man. COIT. A 19 movetur] moveretur CS 22 ab] i. m. O om. CHOST 44 effectus removetur] inv. CHOST 45 vero] spiritualibus add.sed 23-24 nisi ... praetactum] i. m. man. corr. A 25 licet ... expulsione] om. (ham.) U deI. A 47-50 quibus ... tale] non est verum illud: tali enim motu quaelibet res movet se 25 libere possit] inv. T 26 potentiae suae] inv. CHOSTU 29 secundum actum] se sed ipsam, quia se ipsa per suam formam vadit in suam propriam operationem, nisi impediatur. exp. eI secundum actum i. m. man. corr. A sed dei. eI quibus ... tale i. m. man. CO/T. A 48 impeditum], non est verum addo sed dei. A impedimentum CHOT 48 et ... impedi(men)tum] om. (hom.)S 49 tali] quod si S 10-11 Cr. HENR. DE GAND., Quodl. IX, q.5 (ed. 1518, r. 359'x; ed. 1613, II, r.8pb). 13-16 Cr. supra, p.228,32-229,24. 17-20 Cr. supra, p. 229,38-41. 27-(p. 253,)29 Cr. supra, p.229,39-41. 36-39 Cr. supra, p. 229,41-47. 254 QUODLIBET X QUAESTIO IO 255 Unde lux, si posset impediri ne luceret, amoto impedimento per se exit in non posito non ponitur, sed hoc differenter in agente naturaliter et in actum lucendi absque omni alio movente, et tamen, posito removente agente voluntarie, quia in agente naturaliter, amoto impedimento, S 122" prohibens, ponitur effectus lucendi et, eo non posito, non ponitur, ! licet effectus necessario ponitur agente per se coniuncto patienti, in agente Zucc. 169'" non sit causa per se. Unde et ignis ligna quae tangit, non comburit si I autem voluntarie, nequaquam. Propter quod voluntas dominanter agit in impedimentum sit in lignis, nisi praecedente actione eius quod removet 55 volendo, natura vero serviliter, puta ignis in comburendo, quod nullo prohibens; quo non posito nec impedimento remoto, non comburit, eo modo potest applicari ad motus spirituales, qui omnino aequivoce sunt autem posito et impedimento remoto, statim comburit. Et sic non motus cum illis. probatur per hoc aliquid esse causa per se, quod simpliciter eo posito ponitur effectus et non posito non ponitur, sed quod cessante impedi- mento, eo posito ponitur effectus et non posito non ponitur. Et sic 00 QUAESTIO IO probatur quod ignis est per se causa comburens ligna, quia cessante T 144'" impedimento antequam tangat I ligna, cum tangit, comburit et prius non UTRUM APPETITUS SENSITIVUS POTEST MOVERE VOLUNTATEM T 225" comburit. Sic etiam probatur quod voluntas I est per se causa movendi se AD CONSENTIENDUM ALICUI. NULLA DE HOC EXISTENTE NOTITIA ipsam, quia cessante impedimento ignorantiae priusquam velit, per hoc tN INTELLECTU quod obiectum est praesens in-cognitione, libere potest illud velle vel non 115 velle. Et sic multo essentialius voluntas per se potest in movendo se motu 5 I Sequuntur quaesita quae pertinent ad creaturam quae est homo, A 182" Zucc. I i volendi, qui est eius operatio propria, quam grave per se inclinatur specialiter. Ubi quaerebantur quaedam pertinentia ad omnes homines deorsum, quae inclinatio est ei accidentalis eo quod est extra locum generaliter, ut de quibusdam potentiis animae, et quaedam pertinentia ad propnum. quaedam genera hominum specialiter. Bad.430VP Quod autem adiungit in fine, quod «exemplum inveniri non potest 70 quod aliquo praesente aliquid movetur et eo absente non movetur, quin ACHOSTU illud sit ei causa movens per se», dicendum quod falsum est, quia exemplum habetur in omnibus in quibus agens coniunctum est patienti et l 77 .non ] i. m. O 77-78 et ... naturaliter] 01/1. (I/Om.) H 78 in ... naturaliter] ad patitur aliquod impedimentum, quemadmodum contingit in exemplo de Sl1l1Slral/1uap add~li~nis m{~,.gill.alis ddo man. s a CO/T. A 82 qui] quae O 82 omnino] ()fll. scamonea et virtute naturae. Si vero nullum patiatur impedimentum, non 75 CHOSTU 83 dhs.] Tah enim motu, qui est perfectio rei, quaecumque res spiritualis H 123 V " I est instantia quin illud sit causa per se, quo posito ponitur effectus et quo priUS movet se ips~m quam aliquid aliud extra, dicente Proclo 131" propositione [r. 182"':]: «Omnis deus a se IpSO propriam operationem orditur». [PROCLUS, Elemelltalio Iheologica, prop. 131 (ed: C. VANSTEENKISTE, p. 502 (n. CXXX!)]. Com mentum : «Proprietatem quae est secunda, 111se IpSO primo ostendit». [Ihid.] Unde per talem aequivocationem solvit ACHOSTU Macrobius in fine libri sui omnia argumenta Aristotelis(. Primo determinat mld. sed haec duo verba dei.) contra Platonem in eo quod dixit animam se ipsam movere, quae veritatem II1cludunt 111corporalibus, in spiritualibus nihil, dicens sic: «Aristoteles animam non solum 52 movente] amovente sed in movente CO'T. A 52-66 et '" velle.] i. m. e/l/1. int: man. ex se moveri, sed ne moveri quidem penitus conetur asserere. Plato autem dicit animam ex CO/T., sed ui/ima pars huius addi/ionis mGrginalis (est ... velle.) (lin. 63-66) ad sinis/ram eius se moveri, non a causa quae intra se latet, ut moventur animalia et arbores. Sed Pia to ita sub col. b cominua/ur. A 51-53 ponitur ... eo] i. m. O 58 per hoc aliquid] aliquid per dicit an.imam ex se moveri, ut non II (animam sed dei. eI) aliam (i. m. nUlli. CO/T.) II causam hoc S 58 simpliciter] ad sinistram suae addilionis l11arginalis addo l11an. CO/T. A vel extrinsecus accedentem vel intrinsecus latentem. Anima enim per se movetur ut ignis per 59-60 et ... effectus] om. (hom.) T 60 non I ] quod CHSTU quod sed non addoSUI'. lin. O 60 non'] i. m. O 60 ponitur] effectus addo sed dei. O 61 per se causa] causa per se se calet,. motu esse?tlae conveniente. Sed Aristoteles etiam motuum genera in anima quae"t, 111qUibus ahud est quod movetur, aliud quod movet, cum nihil horum in animam CHOST 65 illud velle] inI'. C 67 quam] quo S 72-(p. 255,)81 falsum ... comburen- do] verum est in corporalibus motibus sed dei. eI falsum comburendo i. m. iI!t: man. CO'T. cadere possit, in qua nulla discretio est moventis et moti: motus eius est quod in desideria rapItur: quod in cupidi tati bus alligatur, (Nota i. m.) sed hi motus, si ratione gubernentur, in duabus partibus: in/i'a coI. b: 74-(1'.255,)77: falsum agente; inferius et infi'a CO I. a: (1'.255,)77-81: naturaliter ... comburendo. A 72 est] sup.lin. U 74 exemplo de] om. provemunt salutar~s, si destituantur in praeceps, et rapiuntur et rapiunt». (Cr. supra, p. Llt), CHOSTU 75 patiatur] i. m. O sed Tah ... ostendIt. de/. ei Unde ... rapiunt. dei. e/ va- cat addo A 2-4 Utrum .... irHellectu.] (cr. lin. 256,10-12) Utrum appetitus sensitivus potest movere volumatem altcul de quo nullam habet notitiam in intellectu. H Utrum appetitus sensitivus 70-72 Cr. supra, p.229,47-49. pOSSit movere voluntatem absque apprehensione intellectus. U 256 QUODLIBET X QUAESTIO IO 257 Circa primum quaerebatur unum pertinens communiter ad vires 35 vo, et motum ac modum motus; alio modo cognoscendo eadem quasi intellectivas et sensitivas, utrum scilicet appetitus sensitivus potest move- IO practice, eis assentiendo et approbando. re voluntatem ad consentiendum alicui, nulla de hoc existente notitia in Si quidem neutro modo notitia appetitus sensitivi sit in intellectu intellectu, et unum pertinens specialiter ad intellectum, utrum scilicet quamquam sit in sensu, nullo modo appetitus sensitivus potest movere possibile sit homini quod assentiat propositio ni cuius contrarium appa- voluntatem ad consentiendum illi, quoniam voluntas, ut dictum est, non ret sibi per rationem, et unum pertinens specialiter ad voluntatem, utrum 40 potest ferri in bonum nisi cognitum, et, quia non est virtus organica, non 0105" Bad. 431 rP scilicet amicitia sit virtus. I Deinde quae-Irebantur quaedam alia pertinen- 15 fertur in bonum sub ratione qua particulare est sub cond~ionibus lC tia communiter ad intellectum et voluntatem. materiae et boni ut nunc, sed sub ratione univer-Isalis et boni simpliciter, Zucc. I' Circa primum arguitur quod appetitus sensitivus non potest movere abstracti a condi1ionibus particulariqus. Bonum autem movens appeti- -7c. S 122'" voluntatem ad consentiendum I alicui de quo nullam habet notitiam in tum Isensit ivum in quantum huiusmodi, et etiam sensum, non habet nisi H 124" intellectu, quia ordinem naturalem habent inter se intellectiva cognitiva 45 rationem particularis boni, rationem autem universalis et boni simpliciter et appetitiva, quia appetitiva sua actione necessario sequitur cognitivam. 20 non habet nisi per abstractionem in notitia intellectus, et ideo, nisi notitia Non praecedente ergo notitia cognitivae de aliquo appetibili, per illud intellectualis praecedat de eo quod movet, et modo motus in appetitu C 95'" appetitiva sensitiva nullo modo potest movere voluntatem. Ergo etc. I sensitivo, non potest ab illo moveri voluntas. Contra. Si cognitiva intellectiva apprehendit motum appetitus sensitivi Si vero non sit de appetitu sensitivo notitia in intellectu secundo modo, priusquam appetitus sensitivus movet intellectivum, cum appetitus intel- 50 sed primo tantum, in hoc credo consistere quaestionis difficultatem, lectivus sive voluntas non movetur ab appetitu sensitivo nisi ratio prius 25 utrum scilicet appetitus sensitivus potest movere voluntatem ad consen- obumbretur errore, et non inficitur voluntas per malitiam nisi prius tiendum illi motui et appetendum illud quo ipsa movetur, de quo tamen U 225'" obumbretur intellectus per errorem, I si oportet illam notitiam in intellectus nullam habet notitiam assensus aut approbationis, sed specu- intellectu praecedere, ergo oportet prius intellectum obumbrari per lationis tantum, ut secundum hoc in tali notitia nullus sit error praece- errorem quam appetitus sensitivus moveat voluntatem. Quod falsum est, 55 dens circa iudicium I rationis ipsam malitiam voluntatis. Quod non est A 182'" ut videtur. Ergo etc. 30 aliud quam quaerere an possit esse malitia per appetitum Iin voluntate ab T 144" appetitu sensitivo trahente et alliciente, nullo praecedente errore in ratione circa id quod appetit sensitivus appetitus, et hoc sic, ut error Bad.431'Q I Dicendum ad hoc quod notitia in intellectu de motu existente in appetitu sensibili contingit dupliciter: uno modo simpliciter, notitia ACHOSTU quasi speculativa, cognoscendo id quod facit motum in appetitu sensiti- 35 motum ac] sup.lil1. mal1. corI'. A 37 modo] sit addo sed dei. et exp. A 41 est] il1 hoc loco sub lil1ea sigl1um il1sertiol1is habetur pro lil1ea seque11li A primo addo CHOSTU 42 ut] om. T 42 simpliciter ... particularibus] simpliciter atque substantialis( 1): propter hoc ACHOSTU enim voluntas consentiens particula ri bono quo movetur appetitus sensitivus, peccat fruendo eo quo utendum est, et reputando bonum hoc bonum simpliciter. addo sed dei. et 9 pertinens] pertinet sed dei. et exp. et pertinens i. m. T 14 sibi] om. H 15 scilicet] abstracti ... particularis i. m. mal1. corI'. A 44 non] i. m. mal1. COIT. A 44 nisi] om. videlicet CHOSTU 19 inter] in se sed il1 inter se corI'. S 20 cognitivam], ergo CHOSTU 45-46 simpliciter non habet] non habet simpliciter O 46-48 nisi ... voluntatem. Ergo, etc. addo sed exp. A 21 ergo] sup. lil1. mal1. COIT.A 21 cognitivae] voluntas.] etc. addo sed delo et exp. et nisi ... voluntas i. m. mal1. corI'. A 52 illud] id T cognitione CHOST intellectivae addo CHOSTU 22 movere] om. H 23 apprehendit 52 de] reser. i. m. O 53 aut] ut sed il1 aut COIT. O 54 in] i. m. O 54-55 praecedens] motum appetitus sensit ivi] cognoscit sed il1 appetitum sensitivum apprehendit ... sensitivi sub lil1. mal1. COIT.A 55 ipsam ... voluntatis] sup.lil1. mal1. corI'. A 56 quam] om. sed corI'. mal1. corI'. A 24 intellectivum] intellectum S 24-25 intellectivus] sensitivus S addo sup. lil1. post quaerere U om. HOST om. sed quam quaerere i. m. C 56 per 25-26 ratio ... errore] inficiatur malitia sed dei, et ratio ... errore] inficiatur malitia sed deI. appetitum] ser. sed exp. U 58 sic, ut] sive, sed il1 sic, ut corI'. A sive CHOSTU et ratio ... errore i. m. mal1. corI'. A 26 obumbretur] vel obumbratur A 28 obumbra- ri] obumbrare sed il1 obumbrari corI'. S 32 hoc] i. m. O 34 quasi] causa S 34 speculativa] speculativae 1S 34 facit] sup. lil1. mal1. corI'. A 39-40 Cr. supra, p. 240,11-12. 258 QUODLIBET X QUAESTIO IO 259 rationis ponatur esse per se causa propter quam fit malitia in appetitu diabolo. Ecce diabolus proposuit lucrum et invitat ad fi'audem:« Lucrum voluntatis, sive saltem causa sine qua non. 60 habere non poteris, nisi fraudem .feceris ». Sed luc;um esca est, .fraus Et est dicendum quod, secundum quod dicit a r t i c ulu s tertius tactus laqueus. Sic attendas ad escam, ut videas et laqueum. Fraudem enim si Bad. 431 rR in quaestione praecedente, stante ratione recta et in universali et in 85 .feceris, capieris. Frena desiderium et non cades in laqueum. Si autem vicerit particulari, pro hora in qua stat, potest voluntas ei contrariari, et per le desiderium I escae, mittet libi collum in laqueum et capiet te auceps C96" appetit um genera ri malitia in voluntate, ut sciens manens sciens et animarum». Sic ergo stante ratione recta, pro hora in qua stat, potest perseverans in sua scientia, possit contra scientiam suam agere. Un?~ I 65 voluntas I ei contrariari, et genera ri prius malitia in voluntate quam error H 124'" S 123" super illud P s a Im i 123i: «Forsitan vivos absorbuissent nos», dicit in ratione proprie dictus generetur, ita quod nullo modo praecedat, AUGUSTINUS in originali: «Hi sunt qui vivi sorbentur, qui sciunt malum esse 90 neque ut causa propter quam sic, neque ut causa sine qua non. Quod et consentiunt. Consentiunt et vivunl», scilicet sciendo malum, in quod procul dubio intendebat tertius a r t i c ulu s erroneus tactus in fine manentes scioli incidunt voluntarie. Sed completa malitia, tunc primo praecedentis quaestionis. perfecte moriuntur o-Ipinando contrarium eius quod prius sciverunt. 70 I Sed ista malitia, sive fuerit peccati mortalis sive venialis, necessario est Bad. 431 o 105'" Propter quod subdit continuo AUGUSTINUS dicens: «Absorpti moriuntur ». ~tatim causa erroris aliqua1is sive obscurationis in ratione. Unde super Unde AUGUSTINUS loquens de eodem super illud P s a Im i 68': I «Fiat 95 Illud P s a Im i 2': «Tunc loquetur ad eos in ira sua», dicit AUGUSTINUS sic: U 225" mensa eorum coram ipsis in laqueum», quaerit sic: «Quid est 'vivos'? «Ira Dei ipsa est mentis obscuratio, quae consequitur eos qui legem Dei Consentientes et scientes, quia consentire non debebamus. Ecce norunt transgrediul1lur». Unde postquam di-Ixisset DAVID propheta: «Fiat men- Bad.431 muscipulam et pedem mittunt. Tantum valet animi praesumptio, ut et 75 sa eorum coram ipsis in laqueum», continuo adiecit: «Obscurentur oculi coram ipsis muscipula sit et incidant in eam». Muscipula sive laqueus eorum ne videant»: ita clare scilicet ut prius. peccatum est sive malitia in voluntate. Esca in laqueo, lucrum aliquod vel 00 Quo facto, quia iam amplius et liberius voluntas introducitur in delectationis vel alterius alicuius ex peccato. Tunc autem est «coram ipsis ACHOSTU muscipula», quando peccatum notum et cognitum est in intelligentia. «Unde su-Iper illud Psalmi 139i: «Ne tradas me, Domine, a desiderio 80 Zucc. 170" 85 capieris] capiens U 85 vicerit] sed in vicerit ('()'T. C inciderit 86 auceps] anceps H meo peccatori», dicit AUGUSTINUS sic: «Tu desiderio tuo facis locum 88 contrariariJ ei addo O sup. lin. mali. CO'T. A 88 prius] 89 in ratione) om. CHOST 89 proprie ". quod] i. m. man. CO'T. A 89 praecedat] praecedit sed in praecedat CO'T. A 91 procul] si addo sed exp. U 93 sive." venialis] i. m. man. CO'T. A ACHOSTU 94 statIm] sup. lin. man. CO/T. A 94 aliqualis ". obscurationis] i. 111. man. corI'. A 94-97 super " .. Unde] i. 111. man. CO/T. A 00 «Tunc ... sua».] subi. AOSU 95 loquetur] rescr. i. m. O 97-99 «Fiat ". videant»] subi. O 98-99 «Obscurentur ". 59 per se] sup. lin. man. CO'T. A 59 propter] per CHOST 60 saltem] sup. lin. man. VIdeat»] subi. ASU 99 eorum] eius S 99-00 ita ". quia] Ubi(?) dicit Augustinus: CO'T. A 61-62 Et ". praecedente] De quo alias in aliis. Quod(?) hic(?) autem(?) «Ut:" ( ?) II." ( ?)>> addo sed haec "erba forte eras. II Item super illud Psalmi 18i II «Delicta declaravi, quod addo sed dei. et Et ". praecedente i. m.man. cor/'. A . 64-65 ut ." a.gere] i. qUIs Inte~hgIt?» [Ps. 18.13] subI. II. dicit sic: «In delictis autem qualis suavitas esse potest, ubi m. man. CO/T. A 61 quod] om. S 66 123'] cxxii' HOST cxxxii' C 66 ForSitan ". non est Intellectus, quae ipsum oculum claudunt, cui suavis est veritas, et sicut tenebrae nos] subi. A 66 absorbuisset] absorbuissent HST 68-71 scilice~ ". dicens] i..m. ~1(Jn. oculos. ita delicta mentem, nec lucem sinunt videre nec se?» [AUGUST., Ellarratiolles iII CO/T. A 71-72 dicens ." Augustinus) om. (ham.) S 71 Absorpll mOrIuntur] Iter, I. m. Psalmos, Ps. 18, C. 13 (CC lat. 38, I. 1-6; PL 36, 156]. Ecce quod dicit: «Oculum claudunt» sed dei. man. corI'. A 72·73 «Fiat ." laqueum»] subi. AU 77 voluntate] est addo sed [/bid.J. tamquam prius apertum quousque malitia esset in voluntate. II Hoc saepius contin- exp. U 78-79 coram ipsis muscipula] muscipula coram ipsis T 80 Ne] Non HO gIt, quod per obscurationem cadit 'ab actuali consideratione recta eius cuius contrarium 80-81 «Ne ". peccatori»] subi. ASU 81 sic] om. CHOST 81 tuo] meo sed 111 tuo operatur, sed hic non oportet, nec quod pro hora nec omnino addo i. m. iudicium perdat. CorI'. O l11all. corI'. sed CUI11eteris dei. II~ed oculis clausis addo sed dei. eI va- cat addo et ita". quia i. c 111. 11an:CO/T. A l 99 sClhcet] SiCUt CHOSTU 00 Quo] suo CHOSTU 00-1 voluntas 61 Cr. STEPHANUS TEMPIER, Errores 219 condemnati, 1277 (ed. R. HI SETTE, (secundum ... mahtla] om. CHOSTU 00 introducitur] introducatur A P. MANDONNET:) n. 166 (p.257); Char/. Univ. Paris., I, n. 130 (p.551). 66 Ps. 123, 3-4. 67-68 AUGUST., Enarrationes in Psalmos, Ps. 123 (CC lat. 40, p. 1828-1829, c.5, I. 29-30 et 45); PL 37, 1642-1643 (c. 5)). 72-73 Ps. 68,23. 73-76 AUGUST., Enarratio- 91 Cr. STEPHANUS TEMPIER, Errores 219 condemllati, 1277 (ed. R. HISSETTE, (secundum nes in Psalmos, Ps. 68, sermo I, c.7 (CC lat. 39, p.923, I. 9-13 et 16-17; PL 37, 859). P. MANDONNET:) n. 166 (p. 257); Chart. Ulliv. Paris., I, n. 130 (p. 551)). 95 Ps. 2,5. 78-79 /bid. 80-81 Ps. 139,9. 81-(p. 259,)87 AUGUST., Enarrationes in Psalmos, 96-97 AUGUST., EllarratlOnes 1I1 Psalmos, Ps. 2, c.4 (CC lat. 38, p.4, I. 13-15' PL 36 70) 97-98 Ps. 68,23. 98-99 Ps. 68,24. ' ,. Ps. 139, c.12 (CC lat.40, p.2019-2020, 1.9-15 et 18-20; PU7, 1810). QUAESTIOIO 261 260 QUODLIBETX maior malitia voluntatis et illam maior obscuratio, et sic gradatim malitia, cum dixisset PROPHETA: «Obscurentur oculi eorum, ne videant», quousque ad plenam rationis excaecationem sequatur voluntatis perfecta continuo adiecit: «Et dorsum eorum semper incurva». Ubi dicit AUGUSTI- obstinatio, sic tamen quod semper causalitas incipit a malitia voluntatis, NUS: «Hoc consequens est, nam quorum fuerint oculi obscurati ne videant, 25 e contra illi quod dicunt quidam, ut habitum est in fine praecedentis I Zucc. I sequitur ut dorsum eorum incurvetur». quaestionis, qui in hoc I prophetiam sequuntur ARISTOTELlS in VIIo O 105" Cumque autem dorsum voluntatis sic fuerit incurvatum, tunc demum E t h i c o r u m, dimittentes doctrinam clausam in libris sacris et a sanctis ampliore ira Dei oculus rationis iam obscuratus, omnino excaecatur. expositam, ut patet ex dictis. Propter quod sequitur continue in PROPHETA: «Effunde super eos iram Ex quibus etiam est advertendum I quod, licet error rationis et malitia T 144'" tuam». Ubi dicit AUGUSTINUS: «Nam caecitas occulta vindicta est»: ut 30 voluntatis semper simul sint tempore sive duratione, ut dicit illa proposi- enim dicit IDEM super Psalmum l3um: «Corrupti sunt et abominabiles IO tio a magistris concessa: «Non est malitia in voluntate nisi sit error in facti sunt in affectionibus suis»: «Ipsae sunt a.flectiones quae corrumpunt ratione», ex qua sequitur illa: «Si ratio est recta, et voluntas est recta», animam et sic excaecant»: corrumpunt, ut credat oppositum principi i semper tamen natura ct causalitate praecedit malitia voluntatis. Puta, si esse verum. primo fuerit malitia voluntatis in a instanti, sive venialis sive mortalis, Cumque anima sic oculo intellectus I fuerit excaecata, tunc in voluntate S 123'" 35 toto tempore praecedente potuit praecessisse rectitudo et plena claritas I H 124" cumulantur peccatum super peccatum. Unde postquam dixit PROPHETA: 15 rationis de contrario eius quod voluntas elegit, sed simul cum generata «Effunde super eos iram tuam», addit paucis interpositis: I «Appone U 225'" est malitia voluntatis in a, in eodem instanti declinata est ratio a sua iniquitatem super iniquitatem ipsorum»; AUGUSTINUS: «Non vulnerando, rectitudine et a sua claritate obscurata; verumtamen natura prius est sed sinendo». malitia in voluntate generata quam ratio sic est declinata, ut secundum Et tunc demum in voluntate fiunt obstinati ne rcver-Itantur ad bonum, A 182" 40 intellectum idem instans quod est a, oporteat dividere in duo signa propter quod sequitur continue: «Et non intrent in iustitia tua. Deleantur 20 secundum prius et posterius secundum naturam, et in priore signo de libro viventium». Et per hunc modum in gyrum malitiam voluntatis malitia voluntatis est generata, stante adhuc rectitudine rationis absque sequitur error rationis per obscurationem, et e converso errorem rationis omni obscuratione vitiosa contracta a voluntate, in posteriore vero ratio declinata est per aliqualem obscurationem vitiosam. ACHOSTU 45 Et est advertendum quod, sicut secundum praedicta voluntas non I malitia]. Unde addo sed exp. A 2 «Et ... incurva».l subt. ACU 3 consequens] quam cito est malitia infecta et omnino averso a bono, tam cito est falsum addo C 4 incurvetup>.]Idem super illud Psalmi 2': II«Tunc loquetur ad eos in ira sua» subi. II: ,. addosed dei. A 5 sic]non O 6 ira] cont: propter atramenti maculam A 6 Dei] con! propter atramenti maculam A 6 iam] clausus etl?) I cont: propler atramenti 22 maior] i. m. ~wn. COIT.A, 22-24 et ?bstinatio] i. m. nl(/I1.CO'T.A 22 illam] illa I : .. macutqm) addo sed dei. A om. CHOST 7-8 «Effunde ...eos»] con/ propter atramenti HOST illa sed 111 Illam COIT.?C 23 ratIonIs] obscurationem et addo sed dei. A 24 sic maculam A 7-8 «Effunde ... tuam»] publ. ACOTU 8 dicit) ibi addo T tamen ...] Nota i. m. A 24 causalitas] aequalitas O 25 quod] quiI ?) sed in quod 9-10 «Corrupti ... suis»] subi. AU 10-12corrumpunt ... verum] i. m. man. CO'T. A CO/T. O 26 In hoc] om. O 26Aristotelis] prophetiam sequuntur Aristcitelis in hoc 14 peccatum'] peccata sed in peccatum corr.? A peccata CHOSTU 14 peccatum'] CHSTU. 29 est] om. CHOSTU 30 simul] i. m. O 31 magistris] con;: propter peccata CHOSTU 14 postquam] con! propter atramel1li maculam A 15 «Effunde ... atramenll .maculam A 34 fuerit] fuit H 34 sive ... mortalis] i. m. man. corr. A tuam»] subi. O 15-16 «Appone ... eorum»] subi. AOSU 17 sed] et sed exp. et sed 34 mortalis] et addo CHOST 35 rectitudo ... claritas] plena claritas et rectitudo T i.m. O 19-20«Et ... viventium»] subi. AU 20 viventium] vitae S 20 in gyrum] 36 elegIt] I'el elegIt? T .40 idem] illud sed idem i. m. T 41 secundum] scilicet S lac. U 21 error rationis] i. m. man. corr. A 21 obscurationem] et excaecationem eius 42·43 stante ... voluntate] '. m. man. corr. A 43 contracta] tracta CHOST 44 ~ ... error rationis IIaliqualis I?) addo i. m. man. corr.ll addo sed. prius eius exp. et dei., postea .. ]. vltlOsam /. m .. man. corr. A 44 per .aliqualem] cont: propter atramel1li maculam A lolum dei. A 21 errorem] error CHOST error sed in errorem corr. C 46 etS... bono] /. m. man. CO/T.A 46 aversa] estl?) addo sed de/.(?) A 46 tam ... nec] i. m. I lbid. 2lbid. 2-4 AUGUST., Enarrationes in Psalmos, Ps. 68, sermo II, c.8 (CC la!. 39, p. 923, 1.2-4; PL 36, 860). 7-8 Ps. 68,25. 9-10 Ps. 13,I. 10-11AUGUST., 24·28 Cr. supra, p. 247,13-248,16et 20-23: cr. etiam HENR.DEGAND Quodl. VIII, q. 15 .. Enarrationes in Psalmos, Ps. 13, c.2 (CC la!. 38, p.86, \. 7-8: PL 36.141). (ed: 1518, r. 328rz:. ed. 1613, II, f.37ra.rb), contra THOMAM AQUINO:et R. MACKEN, DE 15 Ps. 68,24. 15-16 Ps. 68,28. 16-17AUGUST.,Enarrationes in Psalmos, Ps. 68, Hell1l'lch 1'01/ Gent,m Gespriich , p. 141. 31 Propositio a magistris concessa' cf supra sermo II, c.12 (CC la!. 39, p. 926, \. 25; PL 36,862). 19-20 Ps. 68,28-29. p. 245,59-60 , 262 QUODLIBET X QUAESTIO IO 263 C 96'" obstinata, sic nec quam cito ratio a sua I rectitudine et claritate declinata, 70 XVIIIO: «Peccator, cum venerit in pro.lill1dum maiorum, contemnet»; tam cito est excaeca ta et omnino corrupta aut a vero aversa - et hoc quod exponens AUGUSTINUS super illud P s a 1m i 142i: «Similis ero ideo quia voluntas magis immergit se et unit volito quam intellectus descendentibus in lacum», dicit sic: «Quid est 'contemnet'? Iam nec ullam Bad. 43 JVT intellecto, ut infra dicetur -, I sed, ut dictum est, paulatim primo 50 providentiam deputat, aut si deputat, ad eam se pertinere non putat. obscuratur ratio per primam malitiam aliquantulum, et crescit obscura- Proponit sibi licentiam peccandi». Unde si excaecationem appellemus tio plus et plus secundum quod crescit et augmentatur malitia voluntatis. 75 plenum defectum iudicii rationis, non statim ratio excaecatur sed praece- Ita quod, cum rectitudo rationis sit per claram notitiam firmum habere dunt plures .gradus obscurationis, si vero appellemus excaecationem iudicium de veritate et rectum, qua cognitis terminis cognoscuntur totum progressum < in> I excaecationem, secundum quod usus fui principia in moralibus et in credibilibus, ut quod furtum sit malum, 55 excaeca tione in IOQ u o d I i b e t, dicendum quod, quam cito est malitia in cognito quid sit furtum et quid sit esse malum, et quod Deus sit, cognito voluntate, Iobscuratur et excaecatur, quem-Iadmodum homo qui graditur Sad. 43 0105'" S 123" quid sit Deus et quid sit esse, ob-Iscurata ipsa ratione in sua notitia et HO continue ad mortem, dicitur mori. U 226" deficiente claritate eius, I incipit iudicium vacillare et deficere a sua Ex quibus declaratur veritas illius a r t i c u I i tertii pOSItI 111 fine firmitate et recti tudine : quod enim quis recte iudicat, ex peccato ei in praecedentis quaestionis: «Manente scient ia part iculari in act u, et simili- dubium venit, sicut super illud M a t t h a e i Illa: «Ut tentaretur a 60 ter passione, quod voluntas non possit velle oppositum, error», et univer- diabolo», dicit de diabolo G10ssa illa quae sic incipit: «Novit Filium Dei». saliter propositionis magistralis, quae dicit: «Non est malitia in voluntate, Ut demum augmentata obscuratione, ad augmentationem malitiae tan- H5 nisi sit error in ratione», et quo modo simul stant et quo modo non. dem dubitatio est de illis principiis, et tandem ratione excaecata, deficit I Verumtamen ad ampliorem utrorum intellectum est hic advertendum Bad.43 omnino rectitudo iudicii circa principium et notitia intellectualis termi- quod ista «Sciens non potest velle oppositum scientiae» duplex est, sicut norum, et per appetitum sensualem ex notitia sensuali quam habet de 65 illa «Sedens non potest ambulare», quia potest esse composita, ut li terminis, iudicat oppositum principii, ut quod furtum est bonum et quod 'velle' determinet li 'sciens' et sic componatur ei sub hoc sensu «Scientem Deus non sit, iuxta illud: «Dixit insipiens in corde suo: Non est Deus»»; 90 velle oppositum scientiae non est possibile», in quo sensu expositio Zucc. 171" et quae sit ratio, continue I subiungit: «Corrupti sunt» etc., ut iam supra. habita in praecedente quaestione diceret eam esse veram, quia secundum Et tunc voluntas fit obstinata et impletur illud Proverbiorum ipsam pro hora scientiae non potest velle oppositum, vel potest esse ACHOSTU ACHOSTU 73 aut si deputat] supra suam additionem marginalem, man. co,'''. A 73 eam] illam 47 sic] sicut CHOTU 47 et] etiam H 48-50 aut ... dicetur] i. m. man. corr. A i. m. U CHOST 73 se pertinere] inI'. S 76 excaeca tionem] excaecationis CHOSTU 50 infra] scilicet O 51 ratio] sup. lin. man. CO'T.A 52 voluntatis] i. m. man. corr., sed 78 Quodlibet] Quolibet CHST 78 dicendum] dicendo CHOSTU 78-79 est ... volun- con!, et quaedam verba (plumbagine?) supra eI inji-a voluntate scripta sunt: ... illic(?) A tate] i. m. in! suae additionis marginalis, man. COl"'. A 79 voluntate] ratio addo 56 esse] om. CHOSTU 57 quid I] quod S 57 ipsa] sup. lin. man. CO'T. A CHOSTU 79 et] sup.lin. mOl1.co,'''. A 79-80 quemadmodum ... mori] sub sequenti 58 vacillare] naturale O 59-61 quod ... Dei».] i. m.man. corr. A 60 Ut] con! propter addi/ione marginali, man. co,.,.., infra addito A 81 positi] suppositi sed in positi corr. O atramenti maculam A 61 de] con! propter atramenti maculam A etiam a CHOSTU 83-33 et ... quod] i. m' in!, man. co,'''. A 83-86 et ... intellectum] i. m. sup. suae propriae 61 quae sic incipit] sup. lin. man. corr. A 61 Novit] Noverit O 62 Ut] Et S additionis marginalis addo man. co,"'. A 84 quae] qui O 85 simul stant] inI'. O 62 demum] sup. lin. man. corr. A 63 excaeca ta] per voluntatis obatinationem in malitia 86 utrorum] utrorumque CHOSTU 86 advertendum] ad intellectum articuli et eorum addosed deI. A 64 omnino] iudicium addo sed exp. T 65 per ... notitia] notitiam sed in quae quae dicta sunt ibi, addo sed deI. A 91-92 secundum ipsam] sup. lin. man. corr. A per ... notitia corr. man. corr. A 67 «Dixit ... Deus ••] subI. ACU 68 «Corrupti sunt» 92 potest'] esse vera sed dei. eI exp. A etc.] subi. AC 69-(p. 263,)80 Et' ... mori.] i. m. man. corr. A 69-74 et' ... peccandi».] in suam propriam additionem marginalem inser. man. corr., tribus ultimis verbis sub additione 70 PrO\'., XVIII, 3. 71-74 AUGUST., Enarraliones in Psalmos, Ps. 142, C. 13 (CC lal.40, marginali sequenti scriptis. A 69 Proverbiorum XVIII·] sup. lin. man. corr. A p. 2069, I. 21-24; PL 37, 1853). 71-72 Ps. 162,7. 77-78 Cr. HENR. DE GAND., Quodl. f, q. 17 (ed. R. MACKEN, p. 140,83-146,6; ed. 1518, r. 17rF_17vG; ed. 1613, I, r. 2yb_26ra). 50 Cf. infra, p. 302,30-51. 59-61 Cr. Gloss. ordo in Matth., IV, 1 (PL 114, 84C); er. etiam 82-83 cr. STEPIIANUS TEMPIER,Errores 219 condemna/i, 1277 (ed. R. HISSETTE,(secundum Glossa ordo in Luc., IV, 2 (ed. Antverpiae 1634, V, p.744E). 60 Mal1h., IV, 1. r. MANDONNET:) n. 169 (p. 262); Chart. Univ. Paris., I, n. 159 (p. 352); cf. Sl/pra, p.245, 67 Ps. 13,1. 68 Ps. 131,1; cf. supra, p. 260,9. 48-246,72. 84-85 Proposilio a magistris concessa: er. supra, p. 245,59-60. 264 QUODLIBET X QUAESTIO IO 265 divisa, ut li 'velle' non determinet li 'sciens' sed separetur ab ipso sub hoc sciens, sive manente scien/ia, non potest velle oppositum, erron>, nisi pro sensu «Scientem non est possibile velle oppositum», in quo sensu procul sensu diviso, sicut non potest esse verum, quod dicit illa propositio: «Si dubio est falsa quia tunc in nullo tempore ulteriore, etiam non manente 95 scientia est recta, voluntas est recta: error», nisi pro necessitate conse- scientia, posset velle oppositum. quentis. Similiter illa «Sciens, dum scit, non potest velle oppositum», sicut et 20 Quare SI e contrario secundum verum intellectum articuli ponantur illa «Sedens, dum sedet, non potest ambulare», eodem modo est duplex omnes illi sensus compositi falsi, ut sciens possit velle oppositum dum est et eodem modo vera et falsa, et secundum eosdem sensus sed magis sciens, et tunc manente scientia, aut etiam post, procul dubio illa U 226'" explicatos. Est enim iste sensus compositus: «Scientem I velle oppositum 00 propositio «Non est malitia in voluntate, nisi sit error in ratione», falsa est, S 123'" scientiae dum est sciens, non est possibile», I et iste est sensus divisus: I et similiter illa: «Si ratio est recta, voluntas est recta» etiam necessitate H 125" «Scientem, dum est sciens, non est possibile velle oppositum», sive 25 consequentiae, et contrariatur articulo damnato, nisi distinguatur error T 145" «Sciens, dum est I sciens, non habet potestatem volen-Idi de cetero rationis et similiter scientia manens. Hoc enim facto concordari possunt C 96" oppositum». articulus et dicta propositio, ut iam patebit. Similiter ista «Sciens manens sciens non potest velle oppositum» I Sustinendo ergo dictas propositiones de scire et velle falsas esse et Bad.43; eodem modo est duplex et habet consimiles sensus, sicut et illa «Sedens secundum sensum compositum secundum aliquos modos, ut iam dicetur, manens sedens non potest ambulare», et procul dubio si in illa «Non est 30 et secundum divisum, licet illae de sedere et ambulare in sensu composito malitia in voluntate nisi sit error in ratione» non est distinguendum de sunt verae, ut patet inspicienti, et tamen posse simul stare quoquo modo errore in ratione, et similiter si in illa «Sciens manente scientia non potest dictam propositionem magistralem in sua veritate, dico quod ista velle oppositum» non est distinguendum de scientia manente. IO propositio: «Error est quod sciens manente scientia non potest velle Sed omnes sensus praedicti com positi sunt veri si illa est vera: «Si scientia est recta, voluntas est recta, et e converso», et «Si scientia est obliqua, et voluntas est obliqua, et e converso», ut semper rectitudo pro- ACHOSTU Zucc. 171'" Iportionaliter respondeat rectitudini et obliquatio obliquationi, ut non possit esse verum quod dicit ille a r t i c ulu s: «Quod sciens manens 15 16 erron>] Linea hic non continuatur, ut I'idetur, prop!er additiones suI'. IiII. appositas supra, iiII. 8: ct: supra, p. LIX. A 17 illa] ista H 18 error]: non potest esse add. sed dei. A 18-19 consequentis] Linea hic lIon cominuatu/' prapter additiones suI'. IiII. appositas supra, ACHOSTU 1'. 264.8: ct: supra, p. LIX. A 21 possit] id., sed prop!er additionem, suh lin. apposi!am supra, 1'.264,9-1 I A posset CHOST 22 tunc] suI'. iiII. mO/I. corI'. A 22 post] i. m. O 93 non] i. m. S 95 non] om. T 96 scientia] non{?} addo sed dei. A 97 et] suI'. lin. 2 23 malitia] id. lii IiII. 21 A 23 falsa est] illI'. T 24-25 et consequentiae]: falsa enim man. CO/T. A 98 ambulare] velle oppositum {homoeoceph.} S I est ] conf A necessitate consequentiae, sed iII et similiter {suh IiII.:} illa consequentiae CO/T.mali. 4 oppositum] quod falsum est addo sed dei. A 5 non ... op positum] procul dubio sed dei. CO/'/'. A 24 illa] ista CHOSTU 24 etiam] in O 25 consequentiaeJ consequentis O et non ... oppositum infra lin. suae propriae additionis marginalis, man. CO/'I'. A 25 contrariatur] illa propositio addo sed dei. A 25-27 nisi ... patebit.j i. m. inf. suae 7 ambulare], Sed ista procul dubio etiam in sensu composito est falsa: licet enim sedens, additionis margillalis, man. co/'/'. A 27 iam] COli prapter atramemi maculam A f. 28 de dum sedet, bene habet in se potentiam ut ambulet postea, non tamen sedens: composita est scire] differentiae sed iII de{?} scire{?} CO/T.S 29 secundum2 ••• dicetur.] probabiliter ad falsa. add.- sed dei. A 7 est] om. CHOST 7 si in] sine T 7 in] i. m. corI'. A dextram suae additionis marginalis addo mO/I. corr., quia habetur signum insertiallis cum Iillea 7 illa] etiam{ ?} est vera addosed dei. A 8 non est distinguendum] absque distinctione sed cOllducemi ad additiollem marginalem, quae autem IIUIIC probabiliter in dorso abscolldita est A dei. et non est distinguendum i. m. man. CO/T.A 8-9 non ... ratione] om. (ham.) S 31 verae] Post hoc I'erbumlillea illterrumpitur propter additiollem sub lin. supra, p. 264,24-25 9-11 et ... Sed] procul dubio sed dei. et et ... Sed infra lin. man. corI'. A 7 si in] suI'. lin. appositam: cf. supra, p. LIX. A 31 ut ... inspicienti] om. CHOSTU 31 tamen posse] man. co/'/'. A 8 non est distinguendum.] absque distinctione sed dei. et non ... il1\'. C 31 posse] conf. propter atramemi maculam A 31 posse simul] inI'. HS distinguendum suI'. lin. man. corI'. ad dextram aliquorum I'erborum deletorum de quibus cf 32 propositionem magistralem] COli A f. 32 ista] enim addo sed dei. A 33 Error ... infra, p. 270,22. A 12 et e converso] necessitate contraria addo sed dei. et et e converso sciens] suI'. lin. man. CO/T.A 33 scientia] intelligo. tali modo ut dicit articulus quod sUI'. lin. A 12 et'] similiter illa addo sed dei. A si sed exI'. S 14 non] om. CHST i. m. O voluntas addo sed dei. A \ 5 quod] dictus articulus addo sed dei. A 7-8 Ibid. 15-16 Cr. STEPHANUSTEMPIER, Errores 219 condemnati, 1277 (ed. R. 23 Propositio a magistris concessa: cr. supra, p.245,59-60. 33-34 Cf. STEPHANUS HISSETTE, (secundum P. MANDONNET:) n.169 (p. 262); Chal'I. Univ. Paris., I, n.159 TEMPIER, Errores 219 condemnati, 1277 (ed. R. HISSETTE,(secundum P. MANDONNET:) n. 169 (p. 262); Chart. Univ. Paris., I, n. 129 (p. 551). (p. 552). 266 QUODLIBET X QUAESTIO IO 267 oppositum», secundum praedicta duplex est, et secundum duos sensus 55 si scientia sit reeia, voluntas est recta, et e contra, si scientia est obliqua, et duas habet causas veritatis. 35 voluntas est obliqua», quia li 'necesse' negat um potest dicere necessita- Unam quod manente scientia prius per totum tempus praecedens tem consequenti s vel consequentiae. actum volendi, voluntas non possit in oppositum finito illo tempore, ut si Si consequentis, sic iterum clarum est quod dictum in illo articulo est in a instante ponatur primo actus volendi, et scientia opposita manere error, quia si scien-Itia est recta, non est necesse quod voluntas sit recta ut ZlICC. 17 0106" per totum tempus praecedens, licet quoquo I modo corrumpatur in illo 60 non possit velle oppositum, ut dictum est in fine praecedentis quaestio- actu volendi; nec refert adhuc, sive error rationis ponatur causa erroris 40 nIS. voluntatis sive e converso. In isto sensu secundum istam causam clarum Si vero dicat necessitatem consequentiae, sic ista «Si scientia est recta, quod dictum in illo articulo est error: est enim sensus divisus, et non est necesse quod voluntas recta» duas habet causas veritatis: unam manifestior quem potest habere. quia scientia recta non est causa voluntatis rectae, aliam quia voluntas Aliam vero habet causam veritatis quod «Manente scientia simul cum 65 obliqua potest stare simul cum I scientia recta aut e contra. Bad.42; ipso velle aut etiam post ipsum velle, voluntas non potest velle opposi- 45 In isto primo sensu et secundum istam causam clarum est quod dictum U 226" tum», I quia non necesse est voluntatem et scientiam concordare in in illo articulo est error. I Hoc enim, ut dictum est in fine praecedentis C 96'" rectitudine et obliquatione (qui est sensus divisus), ut si scientia est recta, quaestionis, fuit causa principalis damnandi illum articulum, quia scilicet et voluntas est recta, et si scientia est obliqua, et voluntas est obliqua, et e supponit quod ratio sic est motiva necessitate naturali ipsam voluntatem, converso, quia voluntas potest velle oppositum eius quod scientia 70 quod non possit omnino contrariari, quod falsum est quia liberum, et S 124" manens dictat, et sic possunt discordare, ut quod non I obstante quod 50 voluntarium quod est liberi arbitrii, non potest sic moveri de necessitate scientia manens sit recta, voluntas potest simul esse obliqua, aut e contra ab alio absque coactione, quia moveri non habet nisi a se sol-Ia, aut etiam H 125'" non obstante quod scientia sit obliqua, voluntas potest esse recta. ab alio secum movente secundum naturae suae congruentiam per Sed in hoc sensu distinguenda est illa propositio «Non necesse est libertatem circa summum bonum visum vel per liberum arbitrium circa A 182'" voluntatem I et scientiam concordare, sic quod non est necesse < quod> , 75 quodcumque aliud bonum, ut dictum est iam supra. Quae quidem coacti o in tali nullo modo stat cum libertate aut libero arbitrio immo tollit ambo, ut dictum est I in praecedente quaestione. Et hoc sufficiebat T 145'" dicere aliquando, et alias solebat concedi: «Si scientia est recta, voluntas ACHOSTU ACHOSTU 55 obliqlla] duplex est addo sed deI. A 56 li] hoc H 56 negat um] sup. lin. man. co,'/'. A 34 secundum ... sensus] sup. lin. lIIan. CO/'I'. A 34 duplex] dupliciter CHOST 58 in] om. C 58 illo] dicto H 59 et error] illi'. T 59-60 quia ... oppositum) i. m. 35 habet causas] im'. CHOST 38 instante] instans sed in instante co/'I'. A instanti man. corr. A 63 necesse] necessario €l 63 non) Nota(?) i. m. A 63 non est CHOST 37 finito ... tempore] i. 111. lI1an. CO/'I'. A 38 primo] primus CHOST necesse] sup. lin. man. corI'. A necesse non est U 63 quod], et sed in quod cO/'I'. A 38 manere] manente H 39 tempus praecedens] im. CHOST 39 licet] "el sed? O 63 voluntas] sit addo CHOSU 64 non] sup.lil1. mal1. corI'. A 65 obliqua] non addo sed 39 quoquo modo] sup. lin. l11an. CO/T. A 39 in] sup. lin. n1(lII. CO/'I'. A 40-41 nec ... dei. eI exp. A 65 aut e contra] i. m. mal1. co/'/'. A 68 scilicet] sup. 1i11.nU/II. ('o,'/'. A converso] i. 111. lI1an. CO''I'. A 40 adhuc] sup. lin. A 41 clarum] est addo CHOSTU 69 sic] sup. lin. mal1. CO''I'. A 70 quod I ... est] i. m. I1U/II. CO''I'. sed quod eI omnino sup. 42 illo] isto S 42 error] secundum intentionem damnantis addo sed dei. A 42 sensus lin. A 70 et] sup. lin. man. corr. A 71 sic) sup. lin. man. cO/'/'. A 72 alio] de ... et] sup. lin. lI1an. CO''I'. A 43 manirestiorJ sensus add sed dei. l11an. cO/'/'. A 44 habet necessitate] addo sed dei. A 72 quia] naturaliter addo sed dei. A 72-73 aut ... causam] illi'. CHOST 45 ipsum] illum CHOST 45-46 oppositum] (qui est sensus congruentiam] i. m. mal1. co/'/'. A 74 vel] Om. S 75 dictum ... supra] alias determina- divisus), sive e(?) converso(?) error sit quod «voluntas non possit velle oppositum, vimus addo sed dei. eI dictum ... supra sup. 1i11. 11011. 1 cO/'/'. A 77-(p. 268.)80 Et ... scripsi] manente scientia sim ui aut etiam passione»: hoc non potest esse, nisi aut atld. sed dei. A i. 111. man. ('o,,/,. A 46 non2] sup. lin. A 46-47 et I ••• divisus)] velle quod scientia manens dictat, sed dei. eI et ... divisus sup. lin. eI i. 111. lIIan. CO/T. A 48 et '] 0111. C 48 et4] aut CHOSTU 50 et 55 cr. STEPHANUS TEMPIER, Errores 221 condemnali, 1277 (ed. R. HISSETTE, (secundum ... discordare] i. 111. man. CO''I'. A 50 possunt] "el possint? A possint U 51 obliqua] P. MANDONNET:) n. 166 (p. 257); C!UlI'I. Uni ••. Paris.,), n. 130 (p. 551 )). 59-61 cr. supra, 011I.S 52 sit] manens sed dei. eI sit sup.lin. man. CO''I'. A 53 Non] sup.lin. man. CO''I'. A lin.70-71. 59-61 Cr. supra, p.247,95-98. 67-68 cr. supra, p.265-33-266,34. 54 et ... necesse] velle quod scientia manens dictat, scilicet sed dei. eI et ... necesse sup. lin. 68 Cr. supra, p.245,49-51. 72-75 cr. inji-a, lin. 75-77. 75-77 er. supra, q.9, p.236, co/'/'. A 111(11I. 37-237.48. 78-79 Cr. supra, lin. 55-56. 268 QUODLIBET X QUAESTIO IO 269 est recta, et e converso». Et si bene recolo, In finibus istis steti sub Si primo modo, sic an illa «Si scientia est recta, nulla scilicet quodam involucro in I° Q u o d I i b e t quod scripsi. 80 obscuratione obliquata, voluntas non necessario est recta» sit vera Sed modo ulterius procedendum est, dicendo quod in secundo sensu 00 necessitate I consequentiae, ut voluntas possit velle oppositum manente E 124'" propter secundam causam, scilicet quia voluntas cum sua obliquatione tali scientia, et sit error quod non possit velle oppositum, diligens lector compatitur scientiam rectam, eo quod sua obliquatione est causa iudicet, et an illa bene potest concedi a magistris: «Non est malitia in obliquationis scientiae, ut voluntas non possit velle oppositum, manente voluntate nisi sit error in ratione», scilicet per aliqualem obscurationem. scientia simul aut posterius, adhuc duplex est, quia aut potest intelligi de 85 Videtur enim. secundum praedicta quod voluntas sua obliquatione scientia obliqua et voluntate recta, ut, si sit scientia obliqua, voluntas quacumque non compatitur scientiam sic rectam, sed semper voluntas non potest esse recta volendo oppositum, aut de scientia recta et sua obliquatione est causa aliqualis obliquationis scientiae, ut voluntas voluntate obliqua, ut si scientia sit recta, voluntas non potest esse nullo modo potest velle oppositum manente scientia sic recta, ut secun- obliqua volendo oppositum. Idum hoc sit quoquo modo omnis peccans ignorans quid facit, maxime Zucc.17 U 226'" Si primo modo, I clarum est quod dictum in dicto a r t i c u Io est error: I 90 pro hora, secundum determinata a nobis in I° Quodli bel. Ex qua Bad. 432vY ex quo enim, ut dictum est, scientia obliqua non est causa obliquitatis in IO causa concessa est illa «Non est malitia in voluntate nisi sit error in voluntate, sed e converso, manente scientia obliqua bene potest voluntas ratione», scilicet sequens naturaliter ut causatus, licet in eodem instanti esse recta volendo oppositum. secundum rationem aliquantulum obliquans scientiam, licet praecedens Si secundo modo, adhuc in illo sensu et ex illa causa duplex est, quia nullo modo possit ut causa obliquare voluntatem, sicut nec scientiae scientia potest intelligi recta, aut perfecta et completa rectitudine absque 95 rectitudo potest esse causa rectitudinis voluntatis. Possunt enim volunta- 0106'" omni obscuritate et vacillatione seu I dubitatione, aut imperfecta et 15 tem rectam et obliquam simpliciter, et absque causalitate ex parte incompleta rectitudine cum aliqua vacillatione seu dubitatione. scientiae, praecedere scientia tam recta quam obliqua. ACHOSTU ACHOSTU 99 obscuratione obliquata] inI'. S 98 Si I] i. m. U 98 primo] secundo sed exp. et primo i. m. man. CO/"'.A 98-99 nulla ... obliquataJ i. m. man. CO/T.A 99 non necessario] suI" 79-80 Et ... scripsi] etiam(?) conversum ( ?) eis( ?). addo sed dei. et et ... scripsi in/i'a suam lin. man. CO'T.A 00 ut ... opposiIum] probabi/iter i. m. man. CO'T.,quia habetur signum additionem marginalem addo man. CO'T.A 80 involucro] involuto CHOST 80 Quodli- insertionis cum linea conducenti ·ad addifionem nwrginalem. quae autem nunc in dorso bet] Quolibet CHSTU 81 secundo] vero addo sed dei. et exp. A 82 causam] non abscondita est A 3 scilicet ... obscurationem] et hoc ex illa causa. addo sed dei. et i. m. sequitur IInecessario sup./in. man. corr.1I : «Si scientia est recta, voluntas est recta». addo sed mali. CO/"'.A 4 quod] unum verbum eras. ( ?) et quod suI'. lin. man. CO/"'.A 5 sic] om. dei. A 82 scilicet] sed sed in scilicet corr. A 82 cum] sup. lin. man. corr. A 83-84 eo CHOTU 6 est causa] i. m. O 7-9 ut Quodlibet.] i. m. man. CO/T. U ... scientiae] scientiae sup. lin. A om. CHOSTU 84 scientiae). Voluntas in isto sensu 9 Quodlibet] Quolibet CHSTU II naturaliter] suI'. lin. man. corr. A 11-12 licet ... enim II et addo sup. lin. man. con·.11ex ista causa adhuc duplex, ut iam videbitur. Si addo sed rationem] sup./in. man. CO'T.A 13 voluntatem] et addo CHOST 16 obliqua.] Utrum dei. A 85 adhuc] ex ista causa, quia scilicet (voluntas addo sed dei. et) sciens (sup. lin.) ergo ex hac causa in hoc sensu dictum in dicto articulo sit error, IIvideat (diligens lector addo potest velle oppositum eius quod scientia manens dictat. In isto sensu ista propositio: sed) videat lector (i. m. man. corr.). Similiter isto primo modo,llutrum i. m. man. «(Voluntas sed dei. et) Sciens (sup. lin.) non potest velle oppositum, manente scientia cO'T.11 illa: II«(Voluntas sed dei. ( ?) et) sciens (i. m. man. corr.) non potest velle oppositum, simul aut posteri us». addo sed totum dei. A 85 duplex] dupliciter CHOST 87 aut] manente scientiallsic addo sup. lin., man. corr. IIrecta simul aut posterius», simpliciter vera ut O 88 voluntas] esse addo HSTU esse addo sed exp. CO 92 sed e converso] i. m. sit, diligens lector iudicet. Et similiter an illa bene possit concedi a magistris: «Non est error man. co,.,.. A 93 esse recta] inv. O 93 volendo] nolendo U 94 quia] iIlall, ex causa in voluntate nisi sit error in ratione» [Prop. a mago conc.](, quia sed dei. et exp. et) IIdiligens praedicta quod voluntas non(?) sic(?) libere(?) compatitur(?) scientiam(?) rectam ( ?), lector iudicet quia videt. (i.m. man. corr.) II Voluntas non potest velle oppositum eius quod addo i. m. sed cum ceteris dei. II: «Voluntas non potest velle oppositum, manente scientia talis scientia dictat, quia voluntas obliquata necessario obliquat aliqualiter talem scientiain, recta ( ?) simul aut posterius», sicut et illa praemissa: «Si scientia est recta, voluntas est ut dictum est secundum Augustinum. Utrum ergo dictum in dicto articulo ex hoc sit error, recta», quia in utraque addo sed dei. et quia sup. lin. A 95 recta] i. m. man. co,"'. A videat diligens lector. addo sed cum additionibus a man. co,'''. appositis dei. A 96 aut] sup. lin. man. co,.,.. A 2-3 Propositio a magistris concessa: cf. supra, p.245,59-60. 9 cr. HENR. DE GAND., 79-80 Cf. HENR. DE GAND., Quodl. I, q. 16-17 (ed. R. MACKEN, p. 94,1-150,94; ed. 1518, Quodl. I, q.16-17 (i.a. in q. 17: ed. R. MACKEN,p. 140,73-146,6; ed. 1518, f.17'E_17vG; ed. f. I rvN_18'K; ed. 1613, I, f.19'a_26va). 90-92 Cf. supra, p. 267,78-268,79. 1613, I, f. 25'b_26,a). IO-II Propositio a magistris concessa: cr. supra, p. 245,59-60. 270 QUODLIBET X QUAESTIO IO 271 Si secundo modo, scilicet scientia existente in rectitudine incompleta, post, in rectitudine simpliciter, licet aliquantulum obscurata, < quod> sic illa «Si scientia est recta, voluntas est recta», nullo modo est 40 non possit in contrarium, error», quod in rei veritate error est. necessaria necessitate consequentiae, immo et si scientia est recta, non est Sed an ratione manente in apice rectitudinis absque omni obscuratio- necesse quod voluntas sit recta, quia scientia sub rectitudine imperfecta 20 ne, quod voluntas non possit velle oppositum, error sit, videat lector, H 125" bene stat cum I voluntate obliquata, licet non cum omnino obstinata, et cum, ut dictum est, omnem obliquationem voluntatis necessario sequitur A 183" ideo in isto sensu dictum in dicto a r t i c u Io error est. I Similiter in isto simul aliqua obscuratio rationis. Et etiam secundum hoc intelligatur sensu dictum in dicto articulo error est quia sciens potest velle oppositum 45 propositio magistrorum simul stare cum articulo quod, si malitia est in scientiae manentis in recti tudine incompleta, quae tamen potest dici voluntate, error est in ratione, scilicet proportionalis, vel obscurationis rectitudo simpliciter respectu illius obliquationis qua ratio omnino 25 tantum si non sit com pie-Ita malitia, vel excaecationis si sit malitia S 124" corrumpitur opinando oppositum principii agibilium vel credibilium, obstinata. cum tamen omnis obliquatio voluntatis per consensum in malum In quinque I ergo modis clarum est quod sit error dictum in illo O 106" C 97" mortalis I peccati dicatur obliquatio simpliciter et nullo modo rectitudo, 50 articulo: «Sciens non potest velle oppositum, manente scientia in particu- Bad. 433' licet illa obliquatio non sit tanta quanta est, quando voluntas omnino est lari et passione». In unico autem I ex praepositis iudicet qui volue-Irit, quo Zucc. 17: obstinata. Ut secundum hoc illa potest concedi: «Si scientia est recta, 30 modo istae duae I stant simul: «Manente scientia in particula ri et T 145" voluntas est recta, et si obliqua est scientia, obliqua est voluntas, et e passione, voluntas non potest velle oppositum», quam damnavit dominus U 227" converso», proportionaliter I hinc inde, ita tamen quod cum scientia episcopus, et illa quam concesserunt magistri: «Non est malitia in obliquata rectitudine incompleta ratione obscurationis, quae tamen est 55 voluntate, nisi sit error in ratione». completa ratione recti iudicii, etsi non omnino firmi, bene stat voluntas simpliciter obliquata, licet non ultimata obstinatione, sed cum scientia 35 obliquata perfecta obliquatione, qua corrupta est ratio et perfecte excaecata, non stat obliquatio voluntatis nisi obstinata, nec e converso. I Quod ergo arguitur primo, quod voluntas non potest moveri ab Bad. 433' Ut secundum hoc sic intelligatur articulus: «Manente scientia, simul vel appetitu sensitivo, nulla praecedente de illo notitia in intellectu, concedo. Ad illud quod arguitur in oppositum, quod tunc prius obumbraretur 60 intellectus quam appetitus sen-sitivus moveret voluntatem alliciendo, Zucc. 172 quia aliter eam movere non potest, dicendum quod non oportet. Nec ACHOSTU enim hoc est possibile quod appetitus sensitivus obumbret modo aliquo 17 scilicet ... incompleta] i. m. man. COIT. A 19 immo ... recta] sup. lin. man. corr. A 26 imperfecta] i. m. C 21 obliquata ... obstinata] omnina recta sed dei. et obliquata ... ACHOSTU obstinata i. m. man. COIT. A 22 ideo] cani: vel ita 1A 22 est]. Quare et multo fortius cum voluntate aliquatenus obliquata. Similiter quod voluntas non potest velle oppositum, manente scientiall sic addosup. lin. man. corr.11recta simul aut posteri us, II in sensu composi- 39 obscurata] signum aliquod addo sup. lin. A quod addo H 40 possit] voluntas addo sed to sub lin. man. corr.llsimpliciter falsum est, et ideo sed totum dei. A 22-23 similiter ... dei. A 40 quod ... error] om. (ham.) sed suppl. i. m. T 41 ratione] voluntate sed dei. sensu] haec verba etiam i. m. ini paginae praecedentis ad modum reclamantis scripta sunt, sed et ratione sup. lin. A 41 rectitudinis] absque(?) addo sed dei. et exp. A 44 aliqua] postea deleta propter additionem marginalem. A 23 dictum] i. m. U om. CHOST obliquatio addo sed dei. A 47 si] ser. sed in sed corr. C videri S 47 non] vero S 47 sit] 23 dicto] alio CHOSTU 23 error est] om. S 22-(p. 271,)48 quia ... obstinata] i, m. sine CHOST 47 vel ... malitia] om. (ham.) sed suppl. i. m. C 49 quinque] scr. in man. corr. A 23 sciens] voluntas sed dei. et sciens sup. lin. A 27 consensum] rasura? A 49 modis] praecedentibus addo sed dei. A 49 sit] si sed in sit corr. O concessum CHOS 32 cum] i. m. O 33 obscurat io nis] obliquationis CHOST 34 recti 50 Sciens] Voluntas sed dei. et Sciens i. m. man. COIT. A 51 unico ... praepositis] unico iudicii] rectitudinis U 34 bene] unde sed in bene corr. et bene i. m. C unde HOST autem modo et ultimo (1) sed dei. et unico ... praepositis i. m. man. corr. A 51 praepo- 36 perfecte] perfecto CHOSTU 37 voluntatis] nisi addo sed dei. A 38 sic] om. sitis] propositis ST 58 nulla] nullo S 58 illo) illa S 62 enim] om. CHOSTU CHOSU 38-39 simul vel post] i. m. suae additionis marginalis, man. COIT. A 62 modo] i. m. man. corr. A 18 Cr. supra, p.267,78-268,79. 22 Ibid. 30-31 Ibid. 38-(p. 271,)40 Cr. supra, 50-51 Ibid. 52-53 Ibid. 54-55 Propositio a magistris concessa: cf. supra, p.245, p.265,33-266,34. 59-60. 57-58 Cr. supra, p. 256,17-22. 59-61 Cr. supra, p. 256,23-30. 272 QUODLIBET X QUAESTIOII 273 vitioso, de quo est sermo, intellectum a sua rectitudine quam habet, nisi Ex illis ergo quae ibi diximus, dico distinguendo de ratione, quia aut mediante voluntate, licet eam impedire potest in acquisitione rectitudinis est ratio quae solidae veritati innixa est et nullo modo infringi potest H 125'" et rectis iudiciis ex rectitudine acquisita, sicut et ebriel-tas et frenesis, et 65 20 aliquo genere solutionis verae, aut est ratio quae, quantumcumque hoc obumbratione non vitiosa quando procedit ex morbo. apparens sit, I solidae tamen veritati non innititur. Zucc. I~ Illi autem cuius contrarium apparet homini per rationem primo modo dictam, impossibile est quod homo cogat ur assentire vel possit, quia QUAESTIO] I contrarium illius omnino falsum est, cui nullus consentire potest aut cogi 25 potest, cognita veritate contrariae. Veritas enim cognita cogit intellectum UTRUM POSSIBILE HOMINIUT ASSENTlAT SIT ad sibi assentiendum, et cogendo ad sibi assentiendum simul cogit ad PROPOSITIONI CUIUSCONTRARIUMAPPARETSIBIPER RATIONEM dissentiendum suo opposito. I Unde et secundum hoc concedenda sunt Bad.433 duo prima argumenta, licet modicum faciant ad propositum. Zucc. 172" I Circa secundum arguitur quod non sit possibile homini ut assentiat Illi vero cuius contrarium apparet I homini per rationem secundo modo S 97'" propositio ni cuius contrarium apparet sibi per rationem, quia non per 30 dictam, bene potest homo assentire per habitum fidei, et cogi ad hoc per voluntatem ad hoc cogentem, de quo magis videtur, quoniam intellectus imperium voluntatis. Per hunc enim modum, ut I procedit argumentum in S 124'" per suum obiectum non potest cogere voluntatem ad consentiendum contrarium, assentimus articulis fidei, quorum I contrarium numquam Zucc. 17 illud cuius contrarium vult, ergo nec voluntas intellectum ad assentien- apparet per rationem primo modo dictam, quia sunt innixi solidae dum ei cuius contrarium ratione novit. veritati. Quod si per impossibile inveniri posset articulus cuius contra- Item. IIo D e a n i m a: «Phantasiamus cum volumus, non autem IO 35 rium appareret tali ratione, illi non esset adhaerendum ut fidei articulo, Zucc. 172'" opinamur», ut hominem qua-Idrupedem phantasiamus, quem numquam dicente AUGUSTINO quod, si rectae rationi et infallibili apparere posset U 227'" opinamur talem esse. I Opinari autem est opus intellectus. Quare opus contrarium ei Cj.uod tenetur in sancta ecclesia, ipse propter illam fidem intellectus non habetur ex voluntate. Ergo etc. christianam dimitteret. Qualem impossibile est inveniri, immo qualis- Bad.433,A I Contra. Tunc numquam assentiremus articulis fidei. cumque ratio apparenter de contrario fidei aliquid asserit, vera non est, 15 40 sed veri similitudine fallit, ut alibi latius declaravimus. I Ex quo plane patet Bad.433' falsitas dictis illius quod voluntas non potest velle oppositum eius quod iudicatum est per rationem, postquam voluntas potest ad assentiendum illi contrario cogere rationem. Dicend um ad hoc breviter, quia alias in Q u a e s t i o n i b u s o r d i n a - r i i s de tangentibus materiam huius quaestionis satis locuti sumus. ACHOSTU ACHOSTU 19 est] sup. COIT. A lin. man. 20 aut] et sed exp. eI aut sup. lin. A 23 vel possit] i. m. 63 vitioso sermo] i. m. man. COIT. A 65-66 sicut ... morbo] i. m. man. COIT. A man. COIT. A 24 potest aut] i. m. man. COIT. A 25 contrariae] contraire sed in 2-3 Utrum rationem. (Cr. supra, p. 256,12-144)Utrum possibile sit homini ut assentiat contrarie COIT. C 26 assentiendum] consentiendum sed in assentiendum COIT. A propositioni cuius contrarium apparet sibi per rationem H Utrum aliquis possit assentiri 29-31 Illi ... procedit] Ad sed dei. eI Illi ... procedit i. m. man. con. A 31 procedit] propositioni cuius contrarium apparet ei per rationem U 6 ad hoc cogentem] i. m. man. processit C 32 contrarium], quod tunc non addo sed dei. A 32 assentimusJassentire- COIT. A 8 illud]istud S 8 intellectum] i. m. O 9 ratione] om. CHOSTU IO Item] mus sed in assentimus COIT. A 32 quorum]. Dicendum quod falsum est, et sed dei. eI In addo CHOST IOphantasiamus] (cr. Du CANGE,Glossarium mediae eI in{imae quorum i. m. man. COIT. A 32 contrarium] eorum addo sed dei. A 38 immo] in ic(?) lalinilalis, VI, p.302: «Phantasiare, phantasiari ... =imaginari».) 12-13Quare ... sed dei. eI immo i. m. O 40-43 Ex ... rationem.] i. m. man. COIT. A 41 falsitas] canI A intellectus] om. (ham.) sed suppl. i. m. T 41 dictis] dicti CHOSTU IO-II ARISTOT., anima, II, C. 3 (in ALBERTI De MAGNI omm., ed. CI. STROICK, 172,85- C p. 27-28 Cr. supra, p. 272,4-13. 29-34 Cr. supra, p. 272,14. 36-40 AUGUST., Episf.143 86: tunt., r. l30c; 427b 18-20). 16-17Cr. HENR.DE GAND.,Summa, art. IO, q. 3 (ed. (ad Marcellinum), c.7 (CSEL 43, p.258, I.2-9; PL 33, 588). 38-40Cr. HENR.DE 1520,I, r. 75vA_76vE; 1646, (I,) p.188a-190b). ed. GAND.,Summa, art.IO, q.3 (ed. 1520, I, r. 75vA_76vE; 1646,(I,) p.184-190b). ed. QUAESTIO12 275 tur secundum species amationis, hoc non est, ut ibi dicit COMMENTATOR, quia sunt idem amatio et amicitia, sed quia sunt convenientia, ut iam QUAESTIO 12 videbitur. I Propter quod PHILOSOPHUS ibidem, cap.o 7°, distinguit inter A 183'h 25 amicitiam et I amationem, dicens sic: «Assimilatur quidem amat io T 145'" UTRUM AMICITIASIT VIRTUS passioni, amicitia autem habitui». Unde, ut dicit, «amici redamant cum elect ione et bona volunt amat is illorum grat ia, non secundum passionem sed secundum hal?itum». Zucc. 173" I Circa tertium arguitur quod amicitia non sit virtus, quia nulla virtus Ad cuius manifestationem sciendum quod ad amicitiae generationem tollitur ab homine ex vitio alterius. Amicitia tollitur a bono, facto amico 30 et esse concurrunt tria. suo vitioso. Ergo etc. Contra. Illud est virtus, cuius actus eliciuntur ex habitu. Amicitia I est I Primo debet habere aliam virtutem, vel alias, in fundamento, sine qua, Bad.43: 0106'" huiusmodi, ut patet in actibus amicitiae gratuitae, qui eliciuntur ex vel quibus, non potest genera ri vera amicitia mansiva. Propter quod dicitur VIlIO Ethicorum, cap.o 5°: «Perfecta est bonorum amicitia et habitu caritatis. Ergo etc. secun-Idum virtutem similium. Permanet igitur horum amicitia quousque Bad.43: 35 boni sunt. Virtus autem est mansivunm. Aliae enim duae species amicitiae, quae scilicet fundantur super utile et delectabile, non sunt verae amici- tiae, unde PHILOSOPHUScap.o 4°: «Secundum accidens amicitiae haec sunt. 1 Zucc. 17 Bad. 43yD I Quaestio ista mota est propter dictum PHILOSOPHI in prinCipIO VIlI~ IO Non enim secundum quod est, amatus est qui sic amatur, sed secundum H 126' Ethicorum: I «Amicitia est virtus quaedam vel cum virtute». Ubi quod tribuunt, hi quidem bonum aliquod, hi autem delectabile. Facile utique propter disiunctionem dubitatur quid illorum ponenda sit: an h~bitus 40 solubi/es». Unde TULLIUS, I° D e o ffi c i i s: «Qui summum bonum sic quidem virtutis distinctus contra habitus aliarum vi~t~ltum, an passI? aut instituit ut nihil habeat cum virtute coniunctum, idque suis commodis, non I S 125" actio quaedam consequens habitus virtutum, ut sCIlIcet modus qUld~m honestate, metitur, nec amicitiam colere potest nec iustitiam». IDEM IllO cuiusdam amationis: secundum species enim amationis sunt species 15 D e a m ic i t ia: « Virtus amicitiam et gignit et continet». amicitiae, ut dicit ibidem, cap.o 4° .. Secundo debet habere dispositionem in subiecto, qua habilitatur quis Sed quia disiunctiva artis aequipollet copulativa e, dico ad quaestio- nem, quod amicitia virtus est secundum habitum separa'ta a.~ aliis, et p~rs ACHOSTU Zucc. 173" quaedam iustitiae, sed non nisi cum virtute alia, I aut I aliiS. Ipsa emm U 227" numquam est solitaria, sed ut sit et generetur, virtutem aliquam, aut 20 23 amatio et amicitia] inji-o !in. man. cO/'/'. A 24 videbitur] videtur C 25 dicens sic] aliquas, requirit in fundamento. Unde quod species amicitiae distinguun- inI'. T 26 ut] et S 0111. H 30 tria] lac .. in qlla tria man. corI'. A 31 aliam] om. CHSTU om. sed post virtutem sllppl. i. 111. O 31 vel alias] i. m. man. COI'/'. A 32 amicitia] et addo CHOSTU 35 autem] sunt addo HS sunt addo sed dei. CO 35 mansivumJ Unde addo sed dei. et exp. A mansiva CHOSTU 35 enim) .fUp. IiII. mali. cO/'/'. A 38 est2] om. CHOSTU 39 tribuunt] attribuunt sed in tribuunt corI'. O ACHOSTU 40 solubiles] solibiles sed in volubiles corI'. O 41 non] om. sed nisi i. m. O 43 «Virtus ... continet»]sllp.lin. man. corI'. A 44-(p. 275,)59 Secundo ... est», etc.] (cr. R. MACKEN, 00 Utrum ... virtus) (cr. Sllpra, p. 256,14-15.) 00 a bono] ab homine S 6 est2 virtus] Les corrections d'Flenri de Gand d ses QlIodlibets, exemple 29, p. 32-33). 44 habilitatur i/ll'. O 7 ex] in sed exp. et ex Sllp. lin. U 7 gratuitae] gratuitatae U 12 quid] quis] habitat virtus in eo sed in habilitatur quis corI'. nUlI!. corI'. A quod HT 12 sit] Sllp. !in. man. cO/'/'. A 13 quidem) ser. sed in qUIdam co~'/'. C 12-13 an ... virtutum] om. (hom.) S 13-14 aut aClto] 1.1ll. man. COI'/'.A 14-15 qUIdam 22 Cr. ASPASIUSt MICHAEL Comm. gr. in Elh. Nic., IX, C. 5 (Trans\. Grosseteste A, ed. e in cuiusdam) i. m. man. corI'. A i7 disiunctiva] distinctiva sed -iunt- i. m. C dlstmcltva sed W. STINISSEN, 39, 20-2i). p. 23-24 Cr. infra, lin. 25-28. 25-28 ARISTOT., Nicom., Eth. disiunctiva i. 111. O 19 aut aliis) i. m. l11an. COI'/'.A 20-21 aut ahquas] /. m. Illall. corI'. A VIII, c.5 (Trans\. Grosseteste A, ed. R.A.GAUTHIER, p.305,15-19; 1157b28-29 et 30-32). 33-35 Op. cit., VIII,C. 4 (Trans\. Grosseteste A, p. 302,6-7 et IO-II; 1156b 7-8 et II ARISTOT., Nicom., VIII,C. I (Trans\. Grosseteste A, ed. R.A. GAUTHIER, 298,5-6; Eth. p. 11-12). 37-40 Op. cil., VIII,C.3 (Trans\. Grosseteste A, ed. R.A. GAUTHIER, 301,11- p. 55' 3-4). 15-16 Cr. op. cit., VIII, c.5 (Trans\. Grosseteste A, ed. R.A. GAUTHIER, 14; 1156' 16-20). 40-42 CiCERO,De officiis, I, C. 5 (ed. W. MtLLER,p. 6). 43 ID., De amicitia, VI,C.20 (ed. W.A. FALCONER, 130). p. p. 304,i9-22; 57b 1-4). 276 QUODLIBET X QUAESTIO 12 277 ut in eo super aliam virtutem possit fundari amicItia. Quae dispositio 45 E t h i c o r um: «Tres sunt species amicitiae, aequales numero amabilibus. vocatur amatio, et est passibilis dispositio, quae est dispositio ad Secundum unumquodque enim redamatio». Et infra: I «Uterque igitur P 227'" amicitiam generandam, sic quod homo ea naturaliter est habilis ut in eo amat et aequale retribuit». Et sunt in triplici gradu actiones illae amoris generetur virtus amicitiae. Unde in quibus non est talis dispositio quasi in 65 per quas generatur amicitia. medio quodam et temperamento, non sunt apti ad amicitiam, ut sunt Primo enim ille in quo debet generari habitus amicitiae, amat bonum solitarii atque silvestres homines, severi atque dyscoli, de quibus dicitur 50 virtutis quod in se habet, propter ipsum et se ipsum propter illud. C 97" IVo E t h i c o r um: «N eque quaecumque curantes dyscoli et liti-Igiosi Secundo amat idem in proximo I et proximum propter illud. Ut enim 0.107" vocantun>. Ubi dicit alia translatio: «Sunt quibus cordi non est neque dicitur «Amicabilia quae ad amicos et quibus amicitiae IXO E t h i c o r um, curant de aliquo, dyscoli et intractabiles». De quibus etiam dicitur VIIIO 70 determinantur, videntur ex his quae ad se ipsum venisse». Et hoc ideo quia E t h ic o r um: «In severis et sensibus minus fit amicitia, quanto magis se et sua quisque prius et potius amare debet quam aliena, sed quia in hoc dyscoli sunt et minus colloquiis gaudent». In istis enim deficit dicta 55 perfectio amoris non consistit, ideo secundo derivatur ad proximum. I Bad. 43. H 126'" dispositio. In aliis autem excedit, ut I in illo de quo IVo E t h i c o r um: Unde de perfecto amore caritatis dicit RICARDUS, D e T r i n i t a t e, «Non in amando recipit singulos ut oportet, sed in eo quod quisque est. cap.o 3°: «Nullus privato et proprio sui ipsius amore dicitur proprie Similiter enim ad ignotos et notos idemfaciet». Ubi dicit alia translatio: 75 caritatem habere. Oportet igitur ut amor ad alterum tendat ut caritas esse «Recipit quem recipit, eo quod natura eius talis est», etc. queat». Et cap.o 4°: Non potest amor esse iucundus nisi sit mutuus. Alter Bad.433vF Tertio debet amicitia, ut generetur, habere proprias actiones per quas 60 itaque erit amorem impendens et alter amorem rependens». generatur, quae sunt amare et redamare, propter quod dicitur VIIIo Tertio vero idem quod amat in proximo, vult a se et a proximo coamari in tertio, et cum tertio coamare quod amat in se et in proximo, 80 ut sit I amor perfectus in summo, dicente 0: «In RICARDO ibidem, cap. Il Zucc. 17 ACHOSTU mutuo amore nihil pretiosius, quam ut ab eo quem summe diligis et a quo summe diligeris, alium aeque diligi velis. In illis ergo mutuo dilectis 46 et] quae triplex est. Uno enim modo amatio sed dei. er et sup. lin. man. corr. A 47 sic] sup. lin. man. corr. A 47 ea] sup. lin. man. corr. A 48-49 non ... temperamento] i. m. exhibitae sibi dilectionis consortem aequa ratione requirit. Ergo et caritatis man. CO/T. A 50-59 severi ... etc.]. Alio autem modo amatio est passio, quae est consummatio personarum trinitatem requirit». Et cap. 15°: «Perfectio commotio quaedam secundum animam. qua homo afficitur circa bonum virtutis, super 85 unius exigit adiunctionem alterius et perfectio utriusque requirit cohaeren- quod fundata est amicitia, et est dispositio remota qua homo inclinatur ad amicitiam. Unde qui modicum II (afficitur addo sed in) afficiuntur (mur. man. CO/T.) Ilcirca bonum virtutis, dum tertiae». Et cap.o 19°: «Quando solus solum diligit, dilectio quidem tardi sunt ad amicitiam, ut suntllimprobi et sup. Iin.llseveri atque animosi. Tertio modo amatio est actio amantis, sive operatio eius qua amore fertur in bonum virtutis, et est ACHOSTU proxima dispositio ad amicitiam, (ut sed in) unde (COIT. man. CO/T.) zelatores vIrtutIS pronis sunt ad amicitiam sed haec omnia dei. er, quia in eis deficit. (cf. inji"a, lin. 55) sed dei. er cominuar:) severi ... etc. i. m. man. CO/T. A 54 minus] onus sed dei. er minus i. m. man. 64 retribuit] tribuit H 64-65 actiones ... amicitia] i. m. suae addirionis marginalis A COIT. C 55 colloquiis] gau-(?) addo sed dei. man. CO/T. A 56 in illo] nullo sed exp. er 67 ipsum'] om. H 68 Secundo ... illud] om. (hom.) sed suppl. i. m. T 68 idem] illud C ille i. m. O 56 IVO]conf. A 59 eo] conf. proprer arramemi maculam A 60 debet] 71 debet] debetur S 73 Unde] Ubi O 73 amore] amoris H 74 3°] 4° C habere addo sed dei. er exp. A 61-(p.277,)8 quae ... benevolentia'] quae sunt elicit ae a 74 dicitur] conf. A 78 a se] esse S 78 proximo'] primo H 79 proximo] primo H virtute praecedente, dicente ibidem Tullio: « Virtus amiciriae er gignir er (gignitur sed dei. 83 dilectionis] resa. i. m. C 84 trinitatem] -tem conI proprer a/ramenri maculam A er) conrineT». [CICERO,De amiciria, VI, C. 20 (ed. W. A. FALCONER,p. 130)J. (sup. lin. man. 86 solus] om. H 86 solum] om. T CO/T. et secundum sed exp. er) fertur(?) (sup.lin. man. corr.) per benevolentiae et( ?)>>sed dei. er quae ... benevolentia' i. m. man. corr. A 61 redamare] reamare HOSTU adamare 62-63 Op. cir., VlIl, c.3 (TransI. Grosseteste A, ed. R.A. GAUTHIER, p.301,1-3; 1156a sed in redamare corr. C 61 dicitur] dicit CHOSTU 7-8). 63-64 Op. cir., VlIl, c.5 (TransI. Grosseteste A, ed. R.A. GAUTHIER, p.306.1-2; I 157b 34-35). 69-70 Op. cir., IX, c.4 (TransI. Grosseteste A, ed. R. A. GAUTHIER, 51-52 ARISTOT., Erh. Nicom., IV, c.13 (TransI. Grosseteste A, ed. R.A.GAUTHIER, p.328,24-25; 1166a 1-2). 74-76 RICARDUS DE S. VICTORE, De Trin., III, c.2 (ed. K p.219,24; 1126b 15-16). 52-53 Ibid. (TransI. Hermanni Alemanni in lunt., f. 59 ). J. R1BAILLIER,p.136,8-10; PL 196, 916D). 76-77 Op. cir., lII, c.3 (ed. J. R1BAILLIER, a 54-55 Op. cir., VIII, c.5 (TransI. Grosseteste A, ed. R. A. GAUTHIER, p. 306,3-5; 1158 p. 138,18-19 et 22-23; PL 196, 917D). 80-84 Op. cir., lII, c.ll (ed. J. R1BAILLIER, 1-3). 57-59 Op. cir., IV, C. 13 (TransI. Grosseteste A, ed. R.A. GAUTHIER, p.220,1-3; p. 146,17-20, et 147,31-33 et 41-42; PL 196, 922C-923A). 84-86 Op. cir., III, C. 15 (ed. 1126b 23-26). 59 Ibid. (TransI. Hermanni Alemanni in lunt., f.59M). J. R1BAILLIER, . 150,4-6; PL 196, 925B). p 278 QUODLIBET X QUAESTIO12 279 S 125" est, condilectio I non est. Condilectio iure dicitur ubi duorum affectus tertii lentia, beneficientia et confidentia: benevolentia quoad initium genera- amoris incendio conflatur». tionis amicitiae, beneficientia quoad eius progressum, confidentia quoad Et ideo perfecta amicitia, quae actionibus amoris et dilectionis genera- IO eius consummationem. tur, inter pauciores quam inter tres esse non potest. Quod etsi plures <)0 Cum enim quis benevolus est virtuti suae quam diligit, et sibi, eam personae addantur, nullus tamen novus modus in perfectione dilectionis alteri communicari appetit et in proximum transferri; ut enim ait additur: omnis enim dilectio aut est simpliciter dilectio, quam potest TULLIUS D e a m i c i t i a, «Fructus ingenii et virtutis omnisque praestan- C97" aliquis habere ad se solum, aut est redilectio, quam potest habere unus ad tiae tunc maxime capit ur, cum in proximum transfertur»; I et ut ait Bad. 43 T 146" alium, aut est condilectio, quam non possunt haberelminus quam duo ad 15 AUGUSTINUSI° De doctrina christiana, cap.o 3°: «Omnis res quae tertium, et si sit trium ad quartum, non nisi condilectio est. Et sic vera <)5 dando non deficit, dum noni datur, nondum habetur quomodo habenda est». Bad. 43, amicitia stat in tribus; unde quod dicit PHILOSOPHUSVIIIo E t h i c o r u m Per talem autem benevolentiam incipit per amoris actionem generari de amicitia, cap.o 9°, quod «assimilatur abundantiae quae nata est ad habitus amicitiae ad proximum, quem sibi similem in virtute vult fieri, et unum fieri», exponit in libro IXo, dicens cap.o 15° quod hoc «videtur universaliter omnia bona quae sibi; hinc de benevolentia loquens dicit H 126" congruere amicis etiam ad utilitatem», et tunc quaerit: «Studiosus I autem, 20 PHlLOSOPIIUSIXo E t h i c o r um: «Videtur utique principium amicitiae utrum plures, secundum numerum» scilicet, «debet habere amicos», et 00 esse, et amicos non possibile esse non benevolos factos». respondet subdens quod est quaedam mensura; ubi dicit COMMENTA TOR: Et quia non sufficit bo-Inum velle proximo ut ad ipsum habitus luce. I~ «Et est talis multitudo amicorum cum qua potest vivere quiete et sine amicitiae generetur, sequitur secunda actio quae est beneficientiae, qua perturbatione. Cum quibus autem non potest sic vivere, isti sunt plures erga proximum operatur ut in eo virtus communicetur, et alia bona quae quam oportet. Tanti itaque erunt, puta tres: plures enim habere forte non 25 sibi vellet commJlnicari. Unde dicitur IXO E t h ico r um: «Ponunt facile». 5 amicum I volentem et operantem»; unde TULLIUS D e a m i c i t i a: «Fa- 0107" Amplius autem actio amoris in unoquoque dictofUm graduum debet U 228" habere tres comites qui necessario amorem sequuntur, I qui sunt benevo- ACHOSTU 8 beneficientia] beneficientiae sed in beneficientia COIT. A beneficentia S 8 confidentia] confidentiae sed in confidentia COIT. et actum(?) addo sed deI. A 8 benevolentia] ACHOSTU benevolentiae sed in benevolentia corr. l11an. COIT. A 9 beneficientia] beneficientiae sed in beneficientia COIT. l11an. COIT. A 9 confidentia] confidentiae sed in confidentia COIT. l11an. 87 condilectio] cum dilectio HS cum dilectio sed in condilectio co,.,. O 90 inter2] con! A cor. A II et sibi] sup. lin. l11an. COIT. A 12 communicari] communicati sed in 91 modus] dilectionis addo sed dei. A 92 simpliciter] similiter OS 93 habere ... solum] communicari COIT. U 12 enim] 0111.AHOT sub lin. C 14 et] sup. lin. A 0111.COST ad se solum habere H 93 ad '] a sed in ad corr. O 93 habere unusJ inI'. S 93 unus] 14 ait] i. 111.l11an. COIT. A 15 10J sup. lin. l11an. COIT. A 15-16 cap.o ... est] i. 111. l11an. (1lan. corr. in sequenti linea suae additionis marginalis, quae propter hoc verbum post tertium COIT. A 16 dum] habetur addo i. m. T 17 Per ... actionem] Per talem autem actum interrupta est.' ei supra, p. LIX. A 95 siJ i. 111.O 95 condilectio] dilectio U 95 est] benevolentiae incipit in amatore virtutis probahiliter hic in Per ... actionem cor,.. l11an. om. CHOST 95-5 Et ... facile»] i. 111.inf. suae propriae additionis marginalis, l11an. corr. A COIT. A 17 autem] actum addo sed deI. et exp. A enim CHOSTU 17 amoris 96 amicitia] i. m. T 96 unde] bene sed Unde i. 111. O 97 cap.o 9°J sup. lin. A actionem] amatorem virtutis sed in amoris actionem COIT. man. COl'l". A 17 generari] 98 dicens cap.o 15°] cap.o 15° dicens CHOSTU 98 cap.o 15°] sup. lin A 00 scilicet] 0111. generati HST generati sed iII generari COI'I".O 18-21 et ... factos] i. 111.l11an. COI'I".A CHOSTU 00 amicos] -s disparuitne? A amicos CHOSTU I subdens] subdemus 20 utique] itaque CHOST 22 Et] 0111. T 22 quia] Nota(?) mld. i. 111. T HSTU 3 sic] tunc sed exp. et sic i. 111. O 4 quam] quibus CHOSTU 4 oportet] 0111. 22-23 habitus amicitiae] illi'. U 23 generetur] SCI'. sed creetur(?) i. 111.T 23 benefi- CHOSTU cientiae] beneficentiae S 24 operatur] operetur sed in operatur CO'T. A 24-26 et ... operantem] i. 111.man. COIT. A 86-88 Op. cit., III, c.19 (ed. J. RJBAILLlER, p.154,8-9 et 13-15; PL 196, 927B). 97-98 ARISTOT., Eth. Nicom., VIII, c.6 (TransI. Grosseteste A, ed. R.A. GAUTIlIER, 13-14 CICERO, De amicitia, XlX, C. 70 (ed. W. A. FALCONER,p. 180). 15-16 AUGUST., De p. 306,15-17; 1158" 12-13). 98-99 Op. cit., IX, C. 12 (TransI. Grosseteste A, p. 340,15 et doctrina christiana, C. I (CC lat.32, p.6, 1.10-11; CSEL80, p.8, 1.17-18; PL34,19 17; I 170b 22-24). 99-1 Ibid. (TransI. Grosseteste A, p. 340, I 2 et 23-24; I I 70b 20, (c. II). 20-21 ARlSTOT., Eth. Nicom., IX, c.6 (TransI. Grosseteste A, ed. R.A. 1170b29-30). 2-4 ASPASIUS et MICHAEL in Comm. gr. in Eth. Nic., IX, c.12 (TransI. GAUTHIER, p. 330,13-14 et 37-38; I 167" 3-4 et 7-8). 25-26 Op. cit., IX, c.4 (TransI. Grosseteste A, ed. W. STINISSEN, p.17I,78-80). 4-5Ibid. (ed. W. STINISSEN, p.I72, Grosseteste A, ed. R.A. GAUTHIER, p. 328,25-26; 1166" 2-3). 26-(p. 280,)29 OCERO, De 12-13). al11icitia, XIX, C. 70 (ed. W. A. FALCONER, p. 178). 280 QUODLIBET X QUAESTIO 12 281 ciendum imitandumque est omnibus, ut si quam praestantiam virtutis, dicente PIIILOSOPHO, VIIIo E t h i c o r u m, cap.o 20°; «Qui propter virtu- ingenii, fortunae consecuti sunt, impertiant eam communicentque cum tem amici existunt, in operari ad invicem prompti sunt. Ad hoc autem suis». Per hoc enim similes efficiuntur; similitudinem autem sese aman- tendentium non sunt accusationes neque pugnae». Et quia talis experientia tium requirit amicitia, dicente TULLIO ibidem: «Dispares mores disparia 30 55 non habetur nisi ex multis actibus, ideo non cito generatur vera amicitia, studia sequuntur, quorum dissimilitudo dissociat amicitias. Nam ob aliam dicente PHlLOSOPHO VIIlo «Indiget tempore et consuetudi- E t h i c o r um: causam nullam boni improbis, improbi bonis amici esse non possunt, nisi ne. Secundum proverbium non est scire ad invicem ante sal comedere, neque E 125" quod tanta est inter eos, I quam maxima potest esse, studiorum distantia». acceptari oportet prius neque esse amicos, antequam uterque utrique Unde et in eis quae sunt bona fortunae, adaequare se debent amici pro appareat amabilis et credat ur .. non sunt autem, si non amabiles I et hoc T 146,h posse; ut enim «Qui in amicitiae coniunctionisque IDEM dicit ibidem: 35 60 sciant. Voluntas igitur velox amicitiae, amicitia autem non». Ubi dicit necessitudine superiores sunt, exaequare se cum inferioribus debent». COM MENTATOR : «Forte est quando ex pauca conversatione cognoscit Sed licet quis benevolentia et beneficientia utatur erga proximum ut ad aliquem studiosus, sed tamen et latebit utique ut ad ali-Iquid benignos Zucc. I' A 183" eum amicitiam concipiat, si tamen non confidat I de proximo ut ei vices proponens sermones». Amici enim non possunt se invicem cognoscere redamando et reamicando reddat, perfecta et firma esse non potest. Ideo antequam simul tantum conversentur ut pariter multum salis comedant, ut perfecte in quocumque habitus amicitiae generetur, oportet quod de 40 65 «quoniam oportet conversari ad invicem et sic scire eam quae ad invicem, proximo talia confidat qualia de se erga proximum sentit, dicente TULLIO benevolentiam. Credent quidem ad invicem benevolos esse, experientiam D e a m ic it ia: «Firmamentum stabilitatis constantiaeque eius quam in assumentes». H 126'h amicitia quaerimus, fides est. Nihil enim stabile est quod infidum est». I Ex exercitio igitur horum trium, benevolentiae, beneficientiae et Bad.43' Quae ut perfecte habeatur, debent amantes sua pectora sibi aperire; unde confidentiae in actione amandi generantur habitus quidam connectentes ibidem: «Nisi apertum pectus videas tuumque ostendas, nil exploratum 45 70 inter se amantes et ad unitatem, quantum possibile est, redigentes, di-I C 98" habeas». Per hoc enim repellitur omnis fictionis et contrarietatis suspicio, cente PH1LOSOPHO IXo Ethicorum, cap.o 5°: «Ad amicum habere Bad. 434'1 quod necessarium est ad perfectae amicitiae generationem; I unde ibidem: quemadmodum ad se ipsum .. est enim amicus alius ipse». Nam, ut ait «Est viri boni haec duo tenere in amicitia: primum: neque fictum sit neve TULLIUS, «vis amicitiae in eo potest ut unus animus fiat ex pluribus. Quid U 228'h simulatum .. deinde: non solum ab aliquo oblatas I criminationes repellere dulcius quam habere cum quo omnia audeas loqui sicut tecum? Quis esset oportet, sed nec quidem ipsum esse suspiciosum»; per quae omnis 50 controversia ab amicis tollitur. Quae requirunt ur ad veram amicitiam, ACHOSTU 54 accusationes] accusatores C 54-67 Et ... assumentes] i. m. man. ca,'I'., sed haec addifio ACHOSTU morginalis prius pOSf sunt (lin. 54) insel'fo fuif, uhi fomen signum inserfionis erasum esf. A 56 quia] quod' U 56-57 consuetudine] consuetudines CHST consuetudines sed in consuetudine CO/'I'. O 57 ante] aut CHOST 57 ante sal] aut solum HT aut solum sed 28 impertiant eam communicentque] communicentque impertiant eam U impcrtiant exp. eI aut sol. i. m. C 59 appareat amabilis] inI'. CHOSTU 00 hoc] I'el haec ?(h') communicentque eam CHOST 32 improbis] i. m. man. corI'. (cO/'I'. homoeoceph.?) A AHOSU haec CT 62 studiosus] studiosis sed in studiosus cO/'I'. C 65 sic] om. 33 studiorum] studiosorum O 36 debent] dicunt U 37 beneficientia] beneficentia CS CHOST 66 benevolos] essent(?) addo sed dei. eI exp. A 67 assumentes] res('/'. i. m. O 38 eum] eam S 38 ei] sup. lin. U 39 reamicando] reamando C 39 perfecta] 68 trium] actuum, scilicet addo 'sed dei. A 69 in ... amandi] i. m. man. CO/'I'.A perfectio CHOS 40 quocumque] nobis sed dei. eI quocumque sup. lin. man. corI'. A 70 redigentes] redigens sed in redigentes corI'. A 71 5°] 6° sed in 5° cO/'I'.? A 42 Firmamentum stabilitatis ... ] Nota i. m. A 46 suspicio] suspicatio T 48 sit] neque 74 habere) haberet CHS 74 sicut tecum] sit ut tecum( ') sed exp. eI sicut tecum i. m. T addo sed dei. A 48 neve] neque HT 48-51 neque ... tollitur.j Signo (linea horizontali sub Iribus punclis) hic passus i. m. dexlra nolalur. A 49 non] nisi(?) H i. m. C 49 criminationes] terminationes CHOST 51 veram] bonam S 52-54 ARISTOT.: Elh. bNicom., VIll, C. 13 (TransI. Grosseteste A, ed. R. A. GAUTH1ER, p.318,28-319,3, 1162 6-9). 56-60 Op. Cll., VIll, c.4 (TransI. Grosseteste A ed R. A. GAUTHIER,p. 302,22-303,6; I 156b 25-32). 61-67 ASPASIUS MICHAELin C~mm: et 30-33 Op. cil., XX, c.74 (ed. W.A. FALCONER, p.182). 35-36Ibid., c.71 (ed. W.A. gr. in Elh. Nic., VIII, c.4 (TransI. Grosseteste A, ed. W. STINISSEN, p.32,90-98). FALCONER, p.180). 42-43 Op. cil., XVII, c.64 (ed. W.A. FALCONER, p.174). 71-72 ARISTOT., Elh. Nicom., IX, c.4 (TransI. Grosseteste A, ed. R.A.GAUTHIER 45-46 Op. cil., XXVI,C. 97 (ed. W.A. FALCONER,p. 202). 48-50 Op. cit., XVIII,c. 65 (ed. p. 329,21-22; 1166" 30-32). 73 CICERO, De amicilia, xx, c.92 (ed. W. A. FALCONER: W. A. FALCONER,p. 176). p.198). 73-77 Op. cil., VII, C. 23 (ed. W.A. FALCONER,p. 132 et 134). 282 QUODLIBET X QUAESTIO 12 283 Fuctus in rebus prosperis, nisi haberes illum qui illis aeque ut tu ipse 75 Unde inter omnes virtutes morales maxime caritati infusae conformis S 125,h gauderet? Adversas res ferre difficile esset sine eo I qui illas etiam quam tu est, et est omnium moralium virtutum corona, et tanto perfectior quanto gravius ferret». super plures et perfectiores virtutes morales fundatur. De quarum Propter quod amicitia omnium virtutum opera in commune exerciti um 00 numero amicitia est una, dicente COMMENTATORE super principium VIIIi O 107" deducit. Dicente enim TULLIO, «Amicitia nihil aliud quam omnium divinarum rerum humanarumque sum-Ima cum benevolentia et caritate 80 r E t h ic o r um: «Unam virtutum est dicere amicitiam, sicut.fortitudinem et temperantiam et moralium unamquamque; haec enim circa passiones et consensio», in quo perficitur aliarum virtutum operatio. Quae aliarum actiones est ?it reliquae: I sunt enim actiones ut amare, passiones ut Zucc. I' virtutum opera sunt ut simpliciter fiunt, amicitiae autem opera sunt ut in amationes». communem utilitatem sese I interamantium producunt ur, ut idcirco Et est advertendum quod est alius et alius habitus in quantum est circa nullus sine amicitia actus virtutis possit esse perfectus; propter quod actiones et in quantum est circa passiones. continue subdit: «Nec sine amicitia ulla pactio esse potest»; et infra: 85 In quantum enim est circa passiones, proprie dicitur non amicitia sed «Virtutum enim adiutrix amicitia a natura data est, ut quando solitaria amicabilitas et est pars temperantiae. Sic enim secundum COMMENTATO- H 127" non posset virtus ad summa I pervenire, coniuncta et sociata cum altera REM,ubi supra, «est medietas adulationis et silvestritatis: silvestris enim perveniret», quae quidem alterius amicitia est. IO deficit a medio et non est aptus ad copulam amicitiae; adulator autem Propter quod quantum ad exerciti um operis respectu aliarum virtutum abundat, vehementer delectabilis esse volens; amicus autem medie utitur, est virtus quaedam generalis et pars principalis iustitiae generalis, 90 quando oportet, delectabilis .factus, quando autem non oportet, non.factus». reddens unicuique quod suum est et implens illud naturae praeceptum: Unde de medietate in amicitia secundum hunc modum dicit PHlLOSOP- U 228" «Quod tibi vis fieri, hoc feceris alii; quod tibi non vis fieri, ne feceris alii».1 HUS,IVo E t h i c o r u m, cap. o 31 «In colloquiis autem et con vivere, et 0 : Propter quod dicit TULLIUS: «Solem de mundo videntur tollere, qui 15 sermonibus et rebus aliis communicare. Hi quidem placidi esse videntur, amicitiam de vita tollunt, quae populos universos tueri eisque consulere omnia ad delectationem laudantes et nihil contradicentes, sed aestimantes Bad.434vK soleat optime», cum de virtute iustitiae generalis dicat PHlLOSOPHUS I Vo 95 oportere sine tristitia quibuscumque esse. Qui autem contrario his ad omnia Ethicorum: «Neque Hesperus, neque Lucifer ita admirabilis». contrariantes, contristare neque quemcumque curantes, dyscoli et litigiosi vocantur. Medius horum laudabilis, qui recipiet I quae oportet et ut oportet, A 18yh 20 similiter autem et spernet. Videtur autem amicit ia esse maxime secundum ACHOSTU 75 illum] illa O 76 ferre] om. S 76 sine] ante H resa. i. m. O 76 eo] qui addo S 79 Amicitia nihil aliud ... ] Signo (linea verticali sub tribus punctis) hic passus i. m. dextra notatur. A 81 consensi o] concessio CHOST 81-83 Quae ... idcirco] Et est adverten- ACHOSTU dum quod in quantum est circa passiones, est pars temperantiae, et sic, secundum Commentatorem, ut addo sed dei. A 82 fiunt] fuerit sed fiunt i. m. C 83 idcirco] id aliquid H 84 virtutis] sup. lin. man. corr. A 85 et] om. CS 86 natura] vera T vera 97 caritati] caritatis H 97 infusae] iusae H 98-2 tanto ... unamquamque] Signo sed exp. et natura i. m. O 86 ut] et U 88-89 quae ... quod]. Et est proprie addosed dei. (linea I'erticali sub tribus punctis) hic passus i. m. notat1lr. A 99 super] sunt H sunt sed et, quae ... quod i. m. man. corr. A 88 alterius] altera CHOSTU 89 respectu] sup.lin. super i. m. C 99 fundatur] om. T 99 quarum] vel quorum? A I et] S1lp. lin. U man. COIT. A 89 aliarum] aliorum sed in aliarum COIT. C 90 est ... quaedam] iustitia 5-9 Et ... est] i. m. man. CO/T. A II medie] ser. sed il1 medio mut.? O 11-12 utitur ... addo sed dei. et est ... quaedam sup.lin. man. corr. A 90 et ... generalis] i. m. man. COIT. A oportet] quando oportet, utitur U 12 quando ... factus] om. (hom.) C 12 factus'.] 91 naturae] vera H 92 hoc ... fieri] om. (hom.) sed non addo i. m. post tibi C 92 quod Totaliter autem deficiens in eo quod est delectabilem esse», [ASPASIUSet MICHAEL in ... alii] om. (hom.) O 93 videntur] vide < n > tur A videntur CHOSTU 94 quae] Comm. gr. in Eth. Nic., VIII, c.l (TransI. Grosseteste, ed. W. STINISSEN,p.19,71-72)J qui O 95-96 cum ... admirabilis] i. m. man. CO/T. A silvestris aut dyscolus est. addo sed dei. A 13 Unde] bene H 16 sed] scilicet O 17 quibuscumque] quibus habent HS 19 Medius] autem addo CHOSTU 79-81 Op. cit., VI, C. 29 (ed. W.A. FALCONER,p. 130). 85lbid. 86-88 Op. cit., XXII, c.82 (ed. W.A. FALCONER,p.190). 93-94 Op. cil., XVI, c.47 (ed. W.A. FALCONER, 1-58 ASPASIUSet MICHAELin Comm. gr. in Eth. Nic., VIIl, C. I (TransI. Grosseteste A, ed. p.158). 94-95 Op. cit., XIV, C. 50 (ed. W.A. FALCONER,p. 160-161). 96 ARJSTOT., W. STINISSEN, p.18,63-65). 9-12Ibid. (TransI. Grosseteste, ed. W.A. STINISSEN, Eth. Nicom., v, c. 3 (TransI. Grosseteste A, ed. R.A. GAUTHIER, p. 228,21-22; in ANON., p.18,66-19,67). 14-21 ARJSTOT., Eth. Nicom., IV, C. 13 (TransI. Grosseteste, ed. R.A. Aucl. Arist., ed. J. HAMESSE,12,85; 1129b 28-29). GAUTHIER,p. 219,19-24,26 et 28-29; 1126b 11-21). 284 QUODLIBET X QUAESTIO t2 285 medium habitum». Sed de hac amicitia nihil ad propositum; ipsa enim nominat illum respectum qui consistit in concordia et consensu amico- non plus dependet a fundamento aliarum virtutum quam e converso. rum, sic relatio quaedam est, et est una inter duos amicos, fundata super S 126" Amicitia vero in quantum est I circa actiones, est pars iustitiae ct duos habitus absolutos in eis, sicut similitudo est una inter duos similes, proprie amicitia dicitur, de qua est sermo. Et tunc aliter est intelligere fundata in eis super duas albedines; ut vero nominat nomine suo illos abundantiam et defectum et medium in amicitia. Ut enim dicit COM MEN • 25 45 habitus absolutos, sic est duo habitus et duae amicitiae diversi numero, TATOR super principium VIIP E t h i c o r u m, «Aliqui secundum abun- ut duae albedines, sed in quantum nominat utrumque, solum habet T 146" dantiam et maniace I utuntur actu amandi, qualiter dicitur Satyrus ad perfectam rationem virtutis amicitiae, Dico ergo quod, licet habitus patrem fuisse, qui neque vivere volebat mortuo patre. Alii vero deficiunt amicitiae tollitur in illo qui perseverat bonus, ex vitio alterius quoad non valentes amare. Amicus autem medio utitur modo actu amandi. Est rationem respectus, sicut similitudo tollitur ab uno similium quando autem et istam amicitiam attribuere iustitiae. Iustitia enim est aequalitas 30 50 fundata est in albedine, ex commutatione alterius de albo in nigrum, non distributiva et amicitia amicis aequalitatem tribuit». tamen tollitur quoad rationem habitus absoluti super quem fundabatur ille respectus. Per quem quidem habitum non desinit amare et actiones beneficientiae exhibere erga illum vitiosum, non ut iam entem amicum < AD ARGUMENTA> sed ut possibilem reverti ad amicitiam, quousque incorrigibilis factus 55 fuerit; et tunc retrahit se amicus etiam a conversatione illius et exhibitio- Zucc. 174'" Secundum haec ergo concedenda est secunda ratio. ne actuum benevolentiae, et est ei «sicut ethnicus et publicanus», et H 127'" Bad. 434,1 I Ad primam autem in oppositum, quod i «amicitia non est virtus, quia inimicus ratione vitii, quem tamen non desinit amare ex habitu amicitiae U 228'" tollitur ex vitio alterius», dicendum quod amicitia, et secundum quod est sicut alium extraneum. Et sic habitus amicitiae quoad id quod absolutum pars temperantiae et secundum quod est pars iustitiae, secundum 35 est et reale in co, ita permansivus est simpliciter sicut et habitus aliarum C 98'" perfectam rationem amicitiae I non consistit, sicut aliae virtutes, in habitu 60 virtutum, licet non habeat perfectam rationem amicitiae nisi habendo O 107'" omnino absoluto I in unoquoque, sed in habitu qui secundum rem est coamicum, ut dictum est. aliquid absolutum, sub ratione respectus ad alium habitum numero, qui in coamico et amato propter virtutem quae est in illo, fundatum in essentia illius habitus hinc inde. Et amicitia, in quantum nomine suo 40 ACHOSTU 21-22 Sed ... converso] i. m. IIU/n. COIT. A 23-24 et ... sermo] i. m. man. COIT. A 25 abundantiam] abundantem sed in abundantiam COIT. l1/an. CO/T. A 27 maniaceJ manifeste(?) sed dei. eI maniace i. m. l1/an. ('O/T. A 28 neque] nec T 28 volebat] voluit S 29 utitur modo] i/1l'. CHOSTU 31 tribuit] distribuit sed in tribuit COIT. O ACHOSTU 33 autem] 011/. H est sed exp. eI autem(?) i. m. S 34 ex] 011/. CHOSTU 35 quod «amicitia] i. 111. S 36 consistit] in habitu absoluto addo sed dei. H 36 virtutes] sed addo 42 fundata] sup( ?) odd. sed dei. A 43-45 in ... absolutos] om. (ham.) S 43 cis] esse H sed det. A 37 omnino] SI/p. lin. man. ('01'1'. A 37 unoquoque] amicorum addo sed det. A 44 super] con! H l,eI similis? O 45 et duae] i. 111. mali. ('01'1'.A 47 amicitiae], cuius 37-38 in ... absolutum] i. m. 11/(/11. corI'. A 38-39 alium ... in 1J i. m. man. m/T •• ilerando tamen realitas, in quantum importet respectum, non est alia quam realitas habitus prae('edells l'erbwJ1 ad A 39 coamicoJ coamicum sed iII coamico CO/T. 111(11/. ('01'1'. A eo substrati( ?), praeter respectum qui est ad aliud esse. addo sed dei. A 50 in] etiam H amico H 39 et] SI/p. lin. m{lI/. corr. A 39 amato] amatum sed in amato COIT. man. 51 rationem] realis addo sed dei. A 51 absoluti] i. m. mali. cor/'. A 53 beneficientiae] ('0/'1'. A 39 est in illo] in illo est CHOSTU 40 hinc] i. m. C 40 inde] tamen sed dei. beneficentiae CS 53 erga] i. 11/.l1/an. CO/T. A 55 fuerit] i. m. mali. m/T. A 55 etiam] eI inde i. m. O 40 Et] ut addo sed dei. A 40 in quantum] i. m. man. ('O/T. A et H om. O 58 sicut ... amicitiae] om. (hol1/.) sed suppl. i. 11/. O 26-31 ASPASIUSet MICHAELin COl1/m. gr. in Elh. Nic., VIII, C. I (TransI. Grosseteste, ed W. STINISSEN,p. 19,73-81). 32 Cr. supra, p. 274,6-8. 33-34 Cr. Sl/pra, p.274,3-5. 56 Mallll., XVIII, 17. 61 Cf. Sl/pra, p. 277,78-278,90. QUAESTIO 13 287 Intemperatus enim sicut est in errore continuo iudicando oppositum 25 principii, ut quod fornicari sit bonum, sic, ut dicunt, incontinens in QUAESTIO 13 errore est iudicando idem in hora pro qua voluntas vult illud quod ante noluit, ita quod pro hora illa non potest illud non velle quod ratio tunc dictat esse faciendum, licet prius potuit non velle, quando dictavit UTRUM,RATIONE ICTANTE D ALIQUIDFACIENDUM, oppositum, et postea poterit, cum oppositum dictaverit cessante passio- VOLUNTAS PROALIQUA HORAPOSSIT ILLUDNONVELLE 30 ne. Et est dictum istud plane contra illum articulum tertium damnatum Zucc. 175" Sequuntur pertinentia communiter ad intellectum et voluntatem. Et tactum in praecedentibus quaestionibus, qui ponit: «Quod manente erant tria. Quorum primum pertinet ad substantiam ipsorum: utrum 5 scientia recta et passione, voluntas Inon possit in oppositum, error». Non A 184" scilicet, ratione aliquid dictante faciendum pro aliqua hora, voluntas solum, dico, manente usque ad horam in qua vult oppositum, sed etiam possit illud non velle. Secundum vero pertinet ad ordinem actuum 35 simul in illa hora, et post similiter, ut habitum est supra, ut sic stante illorum inter se: utrum scilicet operatio voluntatis sit finaliter propter scientia secundum actum et in particulari recta, et passione, voluntas operationem intellectus, vel e converso. Tertium vero pertinet ad effica- possit in oppositum. ciam illorum actuum circa sua obiecta: utrum scilicet magis uni at ur IO Sed quomodo tunc potest esse vera illa propositio magistralis «Non est voluntas volito an intellectus intellecto. malitia in voluntate nisi sit error I in ratione», et hoc simul tempore, C 98" Zucc. 175'" I Circa primum arguitur quod ratione dictante aliquid faciendum, 40 quidquid sit de causalitate? S 126'" voluntas pro hora I illud non potest non velle, quia voluntas naturaliter Et est dicendum secundum superius dicta quod, licet non dicatur sequitur cognitionem, et in eis quae sequuntur sese ordine naturali, proprie error in ratione quousque iudicet oppositum principii et per hoc semper prius est causa posterioris. Ergo etc. 15 ACHOSTU Item. Praesente obiecto habente rationem omnis boni simpliciter, non potest illud non velle. Ergo nec habens rationem boni particularis pro 26 vult] vit' sed in vult' CO'T. C 26 ante] autem H 32 praecedentibus quaestionibus] hora. im. CHOSTU 33 et] in O 35 illa] ipsa CHOSTU 35 ut sic]. Et quamquam U 229" Contra. Tunc voluntas in illa actione volendi non esset magis libera I dictum istud sit contra verba articuli damnati, si tamen intelligatur quod error rationis pro 20 horall non SlIp. IiII. man. carr.llsit causa malitiae voluntatis in volendo, idem non est directe H 127" quam I appetitus sensitivus. contra causam damnationis, quae erat quod, si error rationis esset pro hora causa malitiae voluntatis, non libere nec libero arbitrio, immo coacte peccaret, ut habitum est supra. Est tamen adhuc directe contra intentionem damnantis, quae est quod etiam in hora potest stare rationis rectitudo et perfecta malitia voluntatis. Quamquam enim passio pro hora (sic addo sed exI'. eI) omnino (SlIp. IiII. mali. CO'T.) obnubilaret{?) rationem et retraheret II ob- Bad. 435rM nubilando, sicut fit in obnubilatione non vitiosa, i. m. man. corI'. II a consideratione eius Zucc. 175" Dicunt aliqui sequentes PHlLOSOPHUM quod incontinens se habet in quod prius recte dicta vit, ut secundum hoc verum esset dicere quod omnis peccans est hora passionis intensae sicut se habet intemperatus omni tempore. ignorans tali ignorantia quae consistit in defectu actualis considerationisll aut aliqualis notitiae secundum iudicium rectae rationis, i. m. mali. con·.II, et esset ista ignorantia per ACHOSTU peccatum voluntatis praecedens causa sine qua non naturaliter, sed simul tempore ut causa II nisi SUI'. lin. man. em.,.. sed dei. II sine qua non, non tamen oporteret rationem in hora 2-3 Utrum ... velle. (Cr. infra, lin. 5-7) Utrum ratione dictante aliquid faciendum, voluntas illa dictare oppositum eius quod prius dicta vit, sicut dictat intemperatus, aut eadem sua pro aliqua hora possit illud non velle H Utrum ratione dictante aliquid, pro hora illa rectitudine habituali II et claritate eius i. m. man. corr.11 qua nata est iudicare oppositum voluntas possit in contrarium. U 4 communiter] am. CHOST similiter U 7-8 actuum extra horam, II nisi quatenus obscurat ur per malitiam voluntatis vitiosae. Sed nec istud illorum] inI'. CHOSTU 8 illorum] istorum S 13 non2] suI'. lin. U om. HOS sufficit. lntentio enim articuli et damnantis est quod etiam ([(/d. sed dei. et ut sic i. m. man. i. m. CT 16 sequuntur sese] sese sequuntur sese H 15 prius] primum CHOSTU CO/T. A 41 secundum ... dicta] i. m. man. corI'. C 23 omni] cum T 32-33 Cr. STEPHANUS TEMPlER, Errores 219 condemnati, 1277 (ed. R. HISSETTE,(secundum 22-(p. 287,)30 Cr. GoDEFR. DE FONTIBUS,Quod/. 11, q. II (ed. M. DE WULF-A. PELZER, P. BAYERSCHMIDT:) . 169 (p. 262); Chart.Ullil'.Paris.,I,n. n 129(p. 551)). 38-39 Propositio p.147-151). a magistris concessa: cr. Sllpra, p. 245,59-60. 4] Cr. 261,29-263,80. 288 QUODLIBET X QUAESTIO t3 289 o 108" omnino cor-lrumpatur per excaeca tionem, omnis tamen rationis obscu- malitiam I voluntatis ut effectus suam per se causam, et sic articulus U 229,n ratio sive offuscatio qua in suo iudicio recto quoquo modo debilitatur intelligatur quod manente scientia in Iapice rectitudinis pro signo priore, ZucC. 17 secundum praedictum modum supra, largo nomine potest dici error quia 45 sciens potest velle contrarium pro eodem signo, propositio vero magis- T 146'n est I via et dispositio ad errorem. Et similiter, licet rectitudo potest dici 70 trorum intelligatur quod si est malitia in voluntate, pro eodem instanti esse in ratione quousque corrumpitur per errorem proprie dictum, non secundum rem, licet pro signo posteriore, est error in ratione, scilicet tamen est in statu perfectissimo rectitudinis dum in aliquo ratio est alicuius obscurationis causatae a malitia voluntatis-, et sic aestimo offuscata. Quod si intentio articuli sit quod «scientia manent e recta cum intellexisse m;:tgistros nomine erroris quando iudicabant quod illa propo- immunitate ab obscuratione et errore utroque modo», ut pro hora qua 50 sitio potest concedi sicut iacet: «Non est malitia in voluntate, nisi sit error voluntas inficitur malitia, non sit necesse rationem in aliquo offuscari aut 75 in ratione». An sic possit dici exponendo intentionem articuli de scientiae debilitari in suo iudicio recto, ut non statim peccatum in voluntate manentis rectitudine, non tamen in perfectissimo statu rectitudinis, quae sequatur poena peccati in ratione, non video quomodo illa propositio opponitur errori proprie dicto qui non est sine corruptione principii in poterit stare cum dicto articulo. ratione, et propositionem magistrorum de scientiae manentis rectitudine Bad.435'N I Sed non puto sic intelligi articulum, propter praedictas auctoritates 55 in perfectissimo statu rectitudinis quae opponitur errori, large accepto p s a Im i et earum expositiones, ut vol untate agente contra scientiam per 80 nomine erroris qui est sine corruptione principii in ratione, licet sit sub tempus praecedens omninn rectam absque omni obnubilatione, ipsa aliqua debilitatione per rationis obscurationem, diligens investigator scientia maneat in apice illius rectitudinis in hora qua voluntas agit iudicet, quia nec verbaliter contra articulum aliquid dicere praesumo, contrarium, sed quod ipsa maneat non corrupta contraria opinio ne, licet qualiscumque sit intellectus eius. offuscata. Quam offuscationem, quia largo nomine secundum praedicta 60 Cetera autem quae pertinent ad difficultatem quaestionis propositae, error potest dici, - nisi forte dicamus quod illud instans in quo primo est 85 alibi quantum mihi sufficiens visum est, prosecutus sum. malitia in voluntate, dividatur in duo signa, ita quod in posteriore E 126" sequatur aliqua obnubilatio rationis et in priore fiat Imalitia in voluntate, et simul in illo signo maneat recta ratio absque omni obscuratione, sicut et per totum tempus praecedens, quia ipsa non repugnat omnino volun- 65 H 127'n Itati contrariae nisi quatenus obscuratio rationis necessario sequitur Unde secundum praedicta concedendum est obiectum ultimum. Quod vero primo obicitur, quod «Ratio naturaliter prior est voluntate; Bad. 43~ ACHOSTU ACHOSTU 44 modo] om. CO 46-49 Et ... offuscata] i. m. man. COIT. A 48 rectitudinis] infra 67 articulus] argumentum S 70 si]sicut sed in si COIT.? A non sed exI'. C 73 intellexisse] suam addilionem marginalem addo man. corI'. A 48 est] om. HO om. sed i. m. pOSI dum C tamen( ?J quod sed dei. eI intellexisseSI/p. lin. l11an. COIT. A 73 magistros]magistri sed in 50 immunitate] in unitate sed immunitate i. m. C in unitate HOS in unitate ? T 50 ab] magistros COIT. man. COIT. A 73 nomine erroris] i. 111.1/1l1I/.corI'. A 74 sicut iacet] 0111. om. sed obscurationem in ab obscuratione corI'. O 50 obscuratione et errore] sup. lin. CHOSTU 74 iacet] intendebant quod addo sed dei. A 75 ratione], de errore secundo man. cor/'. A 50 obscuratione] obstinatione CS 50 ut pro hora] om. sed ut pro hora modo et communiter dicto largo nomine. et quod sic extenditur ... nomen( 1) erroris in in i. m. U om CHOST 51 offuscari] obscurari CHOSTU 52 statim] secundum haec propositione ... (hic ql/asi Ialam IiI/eam eras.). Ut sic secundum huiusmodi intentionem addo sed dei. eI exI'. A 53 ratione], licet necessario sequatur postea, ut secundum haec magistrorum necessesit rationem in aliquo offuscari et debilitari in suo iudicio recto statim intelligatur auctoritas illa «Obscurentur oculi eorum ne videant» [Ps.68,24], et reliquae in eodem instanti, et secundum hoc ad peccatum in voluntate simul et statim sequatur in suis expositionibus secundum Augustinum supra positae. A commune H poena (poenam' A) peccati in ratione. licet posterius natura. et quod idcirco «non est 55-(p.289,)67Sed ... sic] i. m. man. cor/'. A 55 intelligi]in universaliH 55 articulum] malitia in voluntate, nisi sit error in ratione» [Prop. a mago conc.]. sic extenso nomine articulo H 55 praedictas] ad dexlram suae addi/ionis marginalis addo man. cor/' ? A erroris. addo sed dei. A 75 errori] errore S 80 sit] 01/1. S 85 alibi] om. CHOSTU 55 auctoritates] causas S 60 quia] SCI'.sed quasi i. m. C 64 obscuratione] obfuscatio- 85 visum] suI'. lin. C ne C 64-65sicut et] inv. CHOST 65 et] om. U 74-75 Proposilio a magislris concessa: cf. sl/pra. p. 245.59-60. 87 Cr. supra. 49-50 Cf. supra, p. 287,32-33. 55-56 Cf. supra, p. 263,71-85. p.286.19-20. 88-90 Cf. supra. p. 286.12-15. 290 QUODLIBET X QUAESTIO 14 291 Bad.4: ergo ratio suo actu est causa actus volendi, ut voluntas non possit non IO ostensum. I Unde, si pro hora non potest I cum effectu non velle illud aut I H 128" velle illud quod dictat», dicendum quod, licet praecedat, numquam velle eius contrarium, hoc non est propter aliquam necessitatem quam S 126'" tamen aliter est causa quam sine qua non, quemadmodum et sensus in scientia imponit voluntati, sed solum propter incompossibilitatem con- nobis naturaliter prior est intellectu, non tamen actio sentiendi est causa tradictoriorum vel contrariorum circa idem in eadem hora indivisibili, ut actus intelligendi nisi sine qua non; et similiter in brutis sensus praecedit patet ex supra dictis, appetitum, non tamen est causa sine qua non, praeter hoc quod in brutis post sensum necessario sequitur passio, quae necessario impellit appeti- 95 tum. In homine autem non necessario ad intellectum sequitur voluntas, neque intellectus ad positionem sensus. QUAESTIO 14 Bad. 43YP I Ad secundum, quod «Praesente obiecto habente rationem omnis boni A 184rb non potest illud non velle; I ergo et praesente obiecto habente rationem UTRUM OPERATIO VOLUNTATIS SIT FINALlTER boni particularis, saltem pro hora non potest non velle illud», dicendum 00 PROPTER OPERATIONEM INTELLECTUS, VEL E CONVERSO quod non est simile, quoniam extra habens rationem omnis boni non est bonum quod I quaerat voluntas, propter quod necessitate immutabilita- Circa secundum arguitur quod operatio voluntatis sit propter operatio- U 229'" C 98'" Zucc. 17 tis, libere tamen, se ipsam movet in illud; extra vero habens rationem nem intellectus ut propter superius et principali us. Et hoc ex ordine boni particularis iudicati pro hora, est aliquid quod quaerat voluntas, ipsarum potentiarum, quia appetitus naturalis est propter perfectionem propter quod non immutabiliter voluntas se movet in illud. Sic enim rei naturalis secundum aliquid perfectius et superius ipso appetitu, proponit sub ratione particularis boni, et si iudicat bonum simpliciter pro supposita natura rei in utroque. Propter hoc enim I grave, supposita T 147" o 108'" hora, ostendit tamen necessario illud ut I in quo est defectus alicuius boni. natura eius, appetit esse deorsum; ibi enim habet suam perfectionem in Propter quem defectum voluntas sua libertate potest ab illo resilire, licet IO esse et suam salutem. Similiter et appetitus animalis est propter perfectio- non moveatur per appetitum ad aliquod aliud, quia sibi forte nullum est nem animalem quae est sensus, ut propter aliquid perfectius eo, supposi- ta natura. Consimiliter ergo voluntas et appetitus rationalis est propter perfectionem rationis quae est intellectus sive intelligere ut propter aliquid perfectius eo, supposita natura intellectus et voluntatis. 15 Item. Voluntas est potentia inferior intellectu quia movetur ab illo. ACHOSTU Movens autem in eo quod huiusmodi, quia est in actu, est sub potiori ratione quam motum, quod in quantum huiusmodi, non est nisi in 89 actu] naturaliter prior est voluntate, ergo ratio suo actu (/[Id. ! hOI11.) HS 89 est] potentia tantum. Et quod sic sit, patet quia voluntas per praesentiam 0111.H 89 non2] i. m. C 90 illud] id S 90 numquam] non CHOST 91 qua] i. m. C 92 naturaliter) universaliter S 93-97 et ". positionemJ i. 111. illt: l11all. CO'T. A ACHOSTU 94 causa] nisi sicut addo HOSTU nisi sicut add, i. 111. C 95 post". necessario] necessario sequitur sensum S 99 et] nec S 00 non '] 0111.S 99 illud] istud S I quoniam] obiectum addo sub. IiII. C 2 quod] quae quaerat quod sed quae exp. O 3 ipsam] ipsum IO cum effectu] sup. /iII. 111011.COIT. A IO illud] istud S II necessitatem] necessita- il1 CHOST 5 propter". illud] nisi ratio iudicet illud habere omnem rationem boni, sed eXlrel11ilale folii appOSUill11al1. CO/T., sed probabililer in initio sequel1lis !illeae suae addilionis tunc ratio non proponit illud sub ratione boni particularis, sed universalis tantum. addo sed l11argilla!is -tem oblilus est scribere. A 2-3 Utrum ." converso] (cr. supra, p. 286,8-9) A dei. eI propter". illud i. 111. l11all. CO'T. A 5 voluntas se movet] movet se voluntas T Utrum operatio voluntatis sit propter operationem intellectus, an e converso H Utrum 5 in] om. T 5 Sic] Si sed iII Sic CO/T. A 6 proponit] proponat sed iII proponit CO,T. A operatio voluntatis sit finaliter propter operationem intellectus, vel e converso U 5 ut] 6 iudicat] indicat CHS 6 boni] necessario addo sed dei. A 7 necessario] i. 111. l11all. et T 5 principalius] quod operatio intellectus sit principalior sed quod ". sit de/. et CO'T. A 7 ut] 0111.CHOSTU 8 voluntas] iudicat bonum simpliciter pro hora, ostendit principali us iII principalior CO/T. A 6 potentia rum] iler. S 7 ipso appetitu] eo sed dei. tamen illud ut in quo est defectus (cr. supra, lin. 6-7) sed dei. eI exp. eI va- cat addo l11all. eI exp. eI ipso appetitu i. 111. 111011.CO'T. .A 9 eius] ignis!?) sed dei. et eius sup. lin. l11an. ('O'T. A 8 potest ab illo] ab illo potest S 9 non] natura S 9 aliquod] aliquid H CO'T. A II quae] qua sed iII quae CO'T. ? A qua CHOTU 12 Consimiliter ". voluntas] 9 sibi] si sed sibi i. 111. C si sed iII sibi CO,T. HT si sed iII sibi CO/T. eI sibi i. 111. O Et voluntas ergo sed dei. eI Consimiliter ". voluntas i. 111. man. corI'. A 13 intellectus] conf. O 13 sive] et suum C 13-14 ut ". eo] i. m. l11an. CO/T. A 14 eo] om. CHOSTU 15 illo] eo T 16 autem] quae sed exp. eI autem i. m. O 17 quam] quod 98-00 Cr. supra, p. 286,16-18. S 292 QUODLIBET X QUAESTIO 14 293 intellectus existentis in actu vadit in actum, et per absentiam eius non 45 Quod autem movet se, non movet nisi propter perfectionem suam: quod vadit in actum. Ergo etc. 20 enim movet propter perfectionem alterius, movetur principaliter ab illo Zucc. 176'" Item. Perfectior est operatio ut propter quam I est alia, quae est circa qui principaliter intendit perfectionem alterius. Ergo etc. subiectum unitum operanti, quam circa non unitum. Amare potest esse circa obiectum non unitum, non autem visio. Ergo etc. Item. Si postmodum maneat amare circa subiectum unitum, non ex hoc est principalior operatio et perfectior ut propter ipsum sit alia, 25 postquam primo est respectu non uni ti, quia et si fides maneret in patria Dicunt aliqui quod actus voluntatis sit propter perfectionem intellec- respectu uniti, non tamen esset principalior visione; consimiliter neque 50 tus, quoniam voluntas non movetur in rem propter ipsam rem, sed scientia rerum quae in propria natura earum habetur hic in via, licet I-I 128'" propter rei ab Iintellectu consecutionem. Volo enim finem, sed non nisi I U 229'" maneat in patria, non tamen est principalior visione divina. Ergo etc. ut videam ipsum, et principalius est videre quam velle sive appetere ut Item arguunt ex comparatione amicitiae ad alias virtutes. Eo enim 30 videatur. Et perfectius attingitur finis actione intellectus quam volunta- quod semper est circa alias virtutes, et in comparatione ad illas super tis, et est voluntas aliqualiter I perfecta perfectione intellectus. Et S 127" quas fundatur vel quas sequitur, numquam est principalior aliis, sed e intellectu sive videre formaliter et finaliter adhaeremus Deo, non volun- 55 converso. Quare similiter cum dilectio fundetur super cognitionem vel tate aut amore sive caritate. Caritas enim non est perfectissima virtus I C 99" sequitur illam, numquam est principalior illa. simpliciter, sed solum in merito ordinato ad praemium, et secundum Item quod secundum PHILOSOPHUM «amicabilia ad alterum sunt prop- 35 statum viae, non autem in praemio et secundum statum patriae, quia ter amorem ad se ipsum». Si ergo aliquis sit perfectus omnibus virtutibus, amor viae perfectior est cognitione Iviae, quae imperfecta est eo quod est A 184" perfectius est in illo quod cognoscit se talem entem quam quod velit sive per fidem, e converso autem cognitio patriae perfectior est amore patriae, 60 eligat se talem esse. Ergo si aliquis sit perfectus fine ultimo, perfectius est et hoc quemadmodum ad perfectionem scientiarum speculativarum in illo quod cognoscat se talem entem quam quod velit se talem esse. perfectius iuvamur per logicam quam per geometriam, tamquam per eam Zucc. 176" Primum fit actione intellectus, secundum actio-Ine voluntatis. Perfectior 40 quae perfectior est ut instrumentum ad acquirendum scientias specula ti- ergo est operatio intellectus quam voluntatis. Si ergo una illarum est vas, quam sit geometria, tamen inter scientias speculativas perfectior est propter alteram, potius operatio voluntatis est propter operationem 65 geometria, eo quod est demonstrativa, quam logica. intellectus quam e converso. De praeminentia voluntatis et intellectus alibi satis diximus, determi- Contra. Voluntas movet se et alias potentias ad exerciti um actus. nando quod operatio voluntatis praeminet et principalior sit, ita quod, si natura voluntatis sic in se perfecta esset ut absque opere intellectus posset ACHOSTU ACI-IOSTU 22 operanti] operandi sed in operanti COIT.C operanti O 22 Amare] Amate sed in Amare COIT. C 23 obiectum] subiectum S 23 unitum] mutum sed unitum i. m. C 25 est] 50 rem] esse CHOSTU esse sed rem i. m. U 51 nisi] om. S 54 perfectione] voluntatis om. H 25 principalior] actio addo sed dei. A 26 uniti] muti sed uniti i. m. C addo sed dei. eI exp. A 55 et finaliter] om. 1!lOm.) O 55-56 voluntate] (vo'e) AHOST 27 consimiliter] Cum similiter U 27 neque] om. CHOSTU 28 hic] sic HST sit sed iII volente sed in voluntate COIT. C 56-63 amore ... acquirendum] om. sed ."'pp!. i. m. illj: O sic COIT. C 29 visione divina] illI'. H 29 Ergo etc.] sup. IiII. I1U/I1.COIT. A 31 circa] 57 ordinato) determinato C 57 praemium] primum C 58 praemio] praeviso H ad CHOSTU 31 fundatur] om. HOST i. m. C 35 quod] 0111. CI-IOSTU 36 amo- 62 iuvamurJ uniamur sed iII iuvamur COIT. C 64 sit] si H 65 quod] est addo O rem] favorem sive amorem i. m. mOl/. corI'. sed favorem sive de!. A 37 quam quod] 66 operatio) opera H 66 sit] si I-I propter illa sed de!. eI quam quod i. m. mali. COIT. A quamquam C 38 esse] propter aliud addo sed dei. A 39 cognoscat] cognoscit U 39 entemJ propter illud addo sed dei. A 49-65 Cr. (secundum O. LoTTIN, PsycllOlogie er morale .... 1. p. 304) GoOEFR. DE FONTIBUS, 39 quod] sup. iiII. mali. corI'. U 39 esse] propter aliud addo sed de!. A 44 et] ad sed Quod!. III, q. 15 (ed. M. DE WULF-A. PELZER, p.226-227) et (secundum O. LoTTIN, exp. eI et sup. IiII. O 44 actus] actum A PsycllOlogie er morale ... , I, p. 311); ID., Quod!. Vl. q. IO (ed. P. DE WULF-J. HOFFMANS, p.182-218). 66-71 Cf. HENR. DE GANO., Quodl.l, q. 14 (ed. R. MACKEN, p. 83,1-90,50; 35-36 ARISTOT.. Erh. Nicom., IX, C. 4 (Transi. Grosseteste, ed. R.A. GAUTHIER, p. 328,24- ed. 1518, r. I OVI_11'L; ed. 1613, I, r. 17,,-vb); 10_, Summa, arI. 48, q. 2 (ed. 1520. r. 29vH_32vz; 25; in ANON., Aucr. Aris/., ed. J. I-1AMESSE. 12.176; 1166' 1-2). ed. 1646. (Il,) p. 752'-758b). 294 QUODLIBET X in suam operationem, non esset vis intellectiva in natura nisi ob dignitatem naturae voluntatis: ipsa haberet illam ut ministram praece- 70 dentem eius operationem, quemadmodum, si rex temporalis est tantae T 147'~ perfectionis ut per se posset in omnem suam operationem, nullo I modo esset ei servus nisi propter dignitatis eius exigentiam, secundum quod I Quod ergo arguitur primo ex ordine potentiarum, quod «operatio Bad.4: non ob aliud sunt cum Deo angeli et singulae creaturae, et consisteret 90 intellectus est superior et principalior, et quod propterea operatio O 108" perfecta beatitudo in amare Deum absque I videre. 75 voluntatis est propter operationem intellectus, quia appetitus omnis Quod non potest dici e contra: etenim si visio possit esse perfecta sine semper est propter perfectionem rei secundum aliquid superius quam sit amore, non tamen in sola visione posset consistere perfecta beatitudo, operatio appetitus», dicendum quod duplex est operatio appetitus: una quia perfecta beatitudo, cum sit optimum omnium bonorum, non quae consistit in desiderio non habiti, quae dicitur desiderare; alia vero consistit nisi in actu perfectiore et meliore, qui non est videre sed amare. 95 quae consistit in dilectione iam adepti, quae dicitur respectu voluntatis Melius enim esset Deum amare non videndo quam videre non amando, 80 amare. quare amare simpliciter melius est quam videre. De prima operatione procedit obiectio, et de illa verum est quod omnis Quod probatur ex suis contr:.siis: peius enim est (ponendo hoc per operatio appetitus est propter perfectionem rei appetentis secundum impossibile) odire Deum et videre quam ignorare et diligere, sicut et aliquid superius quam sit I operatio appetitus. Sed hoc vel ut qua sicut U 230" Badd. 436:~R simpliciter I peius est I Deum odire quam ignorare. Illud autem secundum 00 superiori simpliciter perficitur, vel ut sine qua media perfectionem illius I H 128" Zucc. 176 ... considerationem PHILOSOPHI est malius, CUIUS contrarium sIve opposltum 85 superioris non potest attingere. Et sic verum est quod appetitus gravis est peius. Maiori enim bono maius malum per se et essentialiter quo appetit moveri sive esse deorsum, est propter salutem solam quam oppositum. habet in quiescendo deorsum, et appetitus sensitivus animalium, quo appetunt sentire delectabile sive tenere ipsum, est propter esse eorum 5 conservationem ex fruitione ipsius, et similiter appetitus intellectivus rationabilium, quo appetunt videre beatificans bonum sive habere ipsum, est propter perfectum esse quod habent in eo, per amorem in adepto. Ita quod, sicut in gravi appetitus essendi sive quiescendi deorsum ACHOSTU non est nisi propter salutem suam quam habent ibidem. ut propter IO perfectionem rei appetentis secundum aliquid superius I quam sit ipsa S 127'~ 68 ut] et sed exp. eI ut SI/p. lin. C 68 opere] operatione CHOST 70 illam ut] i. m. man. operatio appetendi, qua quidem perficitur ut superiore simpliciter, COIT.A 70 ministram] ministro(?) sed in ministram COIT.C 71 eius operationem] appetitus vero movendi deorsum non est propter huiusmodi motum nisi illam voluntatem(?) addo sed deI. et eius operationem] i. m. man. COIT.A 71 quemadmo- dum] bene ad(?) modum(?) sed quemadmodum i. m. O 71 est] scr. sed in esset mll/. C 74 Deo] et addo O 77 amore] amare H 78 optimum] oppositum, sed exp. eI optimum ACHOSTU i. m. S 78 bonorum] beatorum C 79 qui] quia sed in qui COIT.?A 79 non est] inv. HOSTU est non sed in est corr. C 80 Melius enim ... ] Minus bonum. Immo debet sic dici: «Peius est Deum videre et non diligere pure negative, quam diligere et eum(?) non 89 primo] om. CHOSTU 90 quod propterea] illv. HOST quod om. C 91 voluntatis videre».add. i. m. al.(?) man. post signum aliquod sed sine signis inserlionis in lextu, et i. m. ... intellectus] i. m. man. COIT.A 91 intellectus] et propter operationem voluntatis addo sed deI. A 94 habiti] habito HS habito sed iII habiti corr. C 95 dilectione] fruitione in! sinistra post idem signum: Immo res desiderata amat ur, sed IIper actum voluntatis, sup. lin. ead. man. IIappetitur et desideratur haberi non nisi per actum voluntatis, sive desiderii sed dilectione sup. iiII. A 95 iam] om. U 97 illa] ista S 99 Sed] Et CHOSTU 99 qua] quae CHOST 99 sicut] om. C 00 simpliciter perficitur] illv. T 4 est] et sed sive amoris, sive per alium actum. ead. man. A 80 esset] ser. sed in est mI/I. O 82-83 (ponendo ... impossibile)] i. m. man. COn. A 83-84 sicut ... ignorare] om. H exp. eI est SI/p. IiII. man. COIT. A 7-8 perfectum ... adepto] fruitionem ipsius sed 83-84 et ... ignorare] om. (hom.) S 85 sive oppositum] om. S 850ppositum] perfectum ... adepto i. m. mali. (01'1'. A 7 in] om. CHOSTU 7 adepto] adepti CHOSTU 8 essendi ... quiescendi] i. m. mali. COIT. A 9 habent] habet S opponitur U IO aliquid] aliud HS 12 non] si H 85-86 Cr. ARISTOT., Topica, IV, c.5 (TransI. Boethii, ed. L. MINIO-PALUELLO, p. 83,1-2; lunl., r. 78A; 127b 8-9). 89-93 Cr. Sl/pra, p. 291,4-8. 296 QUODLIBET X QUAESTtO 14 297 ut propter perfectionem, sine qua media non potest quietem deorsum et sui esse, et similiter appetitus rationalis in volendo Deum non est mSI salutem per ipsam attingere, sic et in animali appetitus habendi sive propter appetentis consummationem in esse Dei, nec est aliquis talium tenendi delectabile per frui tionem, puta in comedendo, non est nisi 15 appetituum principaliter propter aliquam aliam operationem. propter salutem suam qua conservatur suum esse, ut propter perfectio- 45 I Ad secundum, quod «voluntas est potentia inferior I et imperfectior Bad. 43( U 230'" nem rei appetentis secundum aliquid superius quam sit ipsa operatio quam intellectus, quia movetur ab illo», dicendum quod falsum est appetendi, qua perficitur ut superiore simpliciter, appetitus vero sentien- secundum praedeterminata, nisi secundum modum congruentem naturae di, puta auditu, visu vel odoratu, non est propter huiusmodi sensum nisi suae, cui libere potest contraire. ut propter perfectionem sine qua media non potest appetens illud 20 I Et quod arg'uitur «quod sic, quia voluntas per praesentiam intellectus H 128'" c 99'" appetibile attingere neque eius fruitionem, et per I illam sui esse conserva- 50 secundum actum fit in actu et per absentiam non fit», dicendum tionem, unde canis leporarius non appetit odoratum vel visum vel secundum praedicta quod verum est sicut causa sine qua non, non autem auditum leporis nisi ut per talem sensum medium dirigatur ad ipsum sicut causa propter quam sic. capiendum, ut eum comedat et hoc esse suum conservet. Et consimiliter I Ad tertium, quod «visio non potest esse nisi circa obiectum sibi unitum, Bad. 43( omnino est in rationabilibus: appetitus enim habendi sive tenendi 25 sicut potest esse amor, ergo est perfectior et superius», dicendum quod summum bonum per fruitionem in amando non est nisi propter salutem 55 verum est in quantum huiusmodi, quia talis amor non consistit nisi in Zucc. 177" suam qua perficitur in illo, ut propter perfectionem rei appetentis I operatione voluntatis imperfecta, visio autem est operatio perfecta. In secundum aliquid superius quam sit ipsa operatio appetendi qua perfici- quantum tamen ambo sunt perfecta per unionem circa obiectum, nihil tur ut superiore simpliciter, appetitus vero videndi illud non est propter impedit quin I operatio amoris sit perfectior et superior. 0108'" A 184'" huiusmodi videre, nisi ut propter perfectionem sine qua media non: 30 Quod arguitur ulterius contra hoc, quod «amare ex eo quod postmo- potest appetens illud bonum perfecte attingere neque eius fruitionem, et 60 dum manet, non est ex hoc operatio perfectior, principalior aut superior, per hoc suam in illo consummationem. sicut neque fides vel cognitio rerum in suo genere», dicendum quod Loquendo autem de secunda operatione appetitus, de quo obiectio verum est si maneret absque alio I modo unitionis cum obiecto quam S 127" non procedit, similiter verum est quod operatio appetentis est propter prius, sicut manet illa scientia et sicut maneret fides: aliter enim non esset perfectionem rei appetentis secundum aliquid superius quam sit ipsa 35 fides. Nunc autem, postquam habet circa obiectum unionem veriorem operatio appetentis, quia nulla operatio potest esse primum obiectum 65 quam intellectus, ut in sequenti quaestione videbitur, bene potest amare T 147" potentiae cuius est operatio. Sed illa perfectio non consistit in aliqua alia! esse operatio superior, perfectior et principalior quam sit visio. operatione alterius potentiae ad quam ordinatur, sed in obiecto illius operationis. Et sic appetitus gravis in quiescendo deorsum non est nisi propter sui esse conservationem per esse ibi, et appetitus animalis in 40 ACHOSTU fruendo delectabili per comestionem non est nisi propter conservationem 43-44 Nec .. operationem] i. III. /11all. CO''I'. A 43 aliquis] aliquid CS 44 aliam] ACHOSTU suam O 45 quod] potentia dicitur(?) addo sed dei. A 45 et imperfectior] 0/11. O 46 quam intellectus] SUI'. iiII. /11an. CO''I'. A 46 quia] quod H quod sed dei. ei quia i. /11. C 13 quietem] quietam S 14 salutem] falsum sed exI'. eI salutem i. /11. C falsum sed salutem 47-48 nisi ... contraire] i. /11. IIwn. ('0/'1'. A 50 tit2] sic O 51 quod ... sicut] 0/11. O i. /11. O 14 ipsam] istam H illam CHOSTU 14 sic] sicut O 14 et] SUI'. IiII. /11l1l1. 52 sic] sit H 55 nisi] i. /11. O 54 perfectior] perfectio HST 54-55 dicendum ... ('0''1'. A 14 sive] sine O 15 tenendi] tenenda HT tenenda !O et {/(Id. T 18 appeten- huiusmodi] 0/11. sed i. 111. C 55 nisi] suI'. iiII. U i. /11. O 59 eontra hoc] i. /11. /11all. di] volendi sed deI. eI exI'. eI appetendi i. /11. /11l1l1.('0/'1'. A 19 visu] viso S 19 vel] et S ('0/'1'. A 60 perfectior] perfectio O et addo U 60 superior] perfectior sed dei. ei 23 ut] cum sed ut i. /11. C 24 comedat] comedit sed iII comedant ('01'1'. ST superior i. /11. /11all. CO/'I'. A 62 maneret] malet! ?) sed exI'. eI maneret i. /11. S 63 esset] 25 rationabilibus] rationibus S 25 enim] i. /11. /11l1l1.('0/'1'. S 27 illo] esse illius sed dei. esse sed iII esset co,'/'. C 64 circa obiectum] i. /11. /11an. co,,/,. sed obiectum COlit: A eI illo i. /11. IIUII1. ('01'1'. A 32 in illo] esse illius sed dei. eI in illo SUI'. iiII. A 33-47 de quo 65 bene] unde I--IOST unde sed in bene co,'/'. C 65 amare] "el lI/11ore! A amore sed in ... appetitus] 0/11. "/0/11.) sed suppl. i. /11. i'lt: O 33 obiectio] ob" A obo (obiectio) SU amor eras. ? U 66 superior, perfectior] perfectior et superior C obiectio (ob'o) CHOS 34 similiter] non est sed non exI'. ei non est dei. ei similiter i. /11. /11all. ('0/'1'. A 34 estl suI'. iiII. /11all. ('0/'1'. A 34 appetentis] appetitus OTU 45-46 Cr. supra. p. 291,15. 69-50 Cr. supra, p. 291.18-20. 53-54 Cr. supra, p. 292, 35 secundum ... superius] i. /11. /11all. ('0/'1'. !\ 21-23. 59-61 Cf. supra, p. 292,24-29. 65 Cr. inli'a, p. 300,1-80. QUODLIBET QUAESTIO 14 299 298 X Bad. 436'x I Ad quartum, quod «amiCItIa non potest esse principalis respectu talem propter beatitudinem, quam scire se illis esse perfectum absolute. aliarum virtutum quia fundatur super ipsas, ergo nec actio voluntatis 'iO Perfectius etiam est in proposito velle se esse sive velle scire se esse super actionem intellectus, quia actio voluntatis fundatur super actionem perfectum visione Dei secundum intellectum propter eius fruitionem I U 230" Zucc. 177'" intellectus», dicendum q\lod immo secundum praedicta amicitia, I in 70 secundum voluntatem, quam scire se entem talem, scilicet perfectum quantum est pars iustitiae et perficit omnium virtutum operationes, ipsa visione Dei absolute. Et ulterius multo perfectius est velle se entem talem, est principalis super omnes, principali or pars iustitiae generalis, non scilicet iam perfectum fruitione, id est dilectione, Dei quam scire se esse solum specialis, et non sunt aliae virtutes ei causa nisi sine qua non, sed 'i5 perfectum frui tione Dei et quam scire se esse perfectum visione Dei ex propriis actionibus electivis circa alias virtutes et earum operationes propter eius fruitionem, et etiam quam esse perfectum visione Dei habet causari secundum praedictum modum. 75 absolute et quam scire se esse perfectum visione absolute. Unde quod Bad. 436'Y I Ad quintum, quod «perfectius est aliquem perfectum alio se I cognosce- dictum est secundum illos in solvendo, quod voluntas non est motus in Bad. 436vY re talem entem quam eligere sive velle talem esse», dicendum quod re rem propter ipsam sed propter I rei ab intellectu consecutionem, falsum H 129" vera perfectius est se scire talem entem in praesenti quam velle se talem 00 est, ut patet ex dictis. fore pro futuro, et etiam quam velle se pro futuro scire talem fore. Multo I Item quod assumitur, quia «intellectu perfectius attingit ur finis, et ideo Bad.431 tamen perfectius est velle se talem esse in praesenti quam scire se talem 80 voluntas aliqualiter perficitur opere intellectus», totum falsum est, ut esse in praesenti, et etiam perfectius est velle pro praesenti se scire quod patebit ex sequente quaestione. C 99" talis est in praesenti quam I scire se talem esse in praesenti. Et adhuc Falsum etiam quod «non formaliter adhaeremus Deo voluntate, sed multo perfectius est velle propter beatitudinem voluntatis quae consistit intellectu», et quod «caritas non sit suprema virtus nisi in via et in merito in actu amandi, se talem esse in praesenti, et etiam velle se scire quod talis respectu praemii», quod aperte falsum est. HUGO enim DE SANCTO est in praesenti, quam velle se talem esse in praesenti absolute et quam 85 VICTORE super 6um cap.m Caelestis Hierarchiae, quaerens de velle absolute pro praesenti quod talis est in praesenti. Quare et multo nomine Seraphim, quare ab incendio caritatis nominatur, dicit sic: «Fieri fortius quam scire absolute quod talis est in praesenti. Perfectius enim est potest ut, licet omnia virtutum dona superiores ordines excellentius possi- velle se esse perfectum virtutibus sive velle pro praesenti scire se esse ACHOSTU 89 illis] vel CHOST 89 absoluteJ propter istas. Propter aliud secundum rationem similiterllverum est illud addo i. m. 111011. corr.ll, nisi maiorem perfectionem natum est habere ab illo secundum illam aliam rationem. sed dei. et absolute Sllp. !i11. man. CO/T. A ACHOSTU 90 etiam] enim sed de/. eI exI'. eI etiam i. m. l11an. CO/T. A SCI'. sed exI'. eI igitur i. 111. C 90 velle se esse] se esse velle U 90 sive". esse] SlIp. lil1. l11an. co/'/'. A 92 se] 0111.E 69 quia] quod S 72 omnes] et addo CHOSTU 72-73 principalior ". specialis] i. 111. 92-93 scilicet ". Dei] i. m. man. CO/'I'. H 92 perfectum] propter addo sed dei. A l11an. co/'/'. A 72 generalis] ergo etc. sed dei. ei exI'. ei generalis i. 111. C 73 virtutes] 93-95 visione ... perfectum] 0111.(hol11.) CHOSTU 95 frui tione ... perfectum] SlIp. lin. eI SUI'. lin. l11an. co/'/'. A 74 actionibus] i. 111. l11an. co/'/'. A 74 electivis] electivus sed in i. 111. l11an. co/'/'. A 95 et] etiam addo CHOSTU 96 quam] quod T 96-98 visione' electivis co/'I'. C 77 entem] propter illud addo sed dei. A 77-78 dicendum ... praesenti] ... est] 0111. ed suppl. i. 111. CUI11. m. (ham.) partis et s o absolute O 97 absolute'] Sllp. lin. propter aliud, dicendum quod verum est propter aliud secundum rem, nisi maiorem l11an. CO/'I'. A 97-(p. 300,)25 Unde ". donis.] Ita quod illi respectus actus de vellellet perfectionem II esset addo i. 111. l11an. corI'. II natus haberelleligens, propter quam eligit illud, videre, addo i. 111. sinislra l11an. cOI'I'.llquilibet illorum,llsi ille non(?) videtur(?) perfec- addo i. 111.11 ab illo alio. addo sed 10lul11 dei. eI dicendum". praesenti i. 111. SUI'. l11an. CO/'I'. A tior(?) quam(?) velle se videre Deum, addo i. 111. dextra l11an. corr.ll, est perfectior quam 78 se] aliquem sed exI'. C 0111.HST 79 et ". futuro] 0111(hol11.) sed suppl. i. 111. TU iste quartus de scire, et ille primus de velle perfectior secundo, et secundus tertio. addo sed 79 se] 0111.U 79-80 quam ". praesenti] 0111.(hol11.) O 84-85 et ". praesenti] om. dei. eI Unde .. donis i. 111. eI m. in! A I quia] videtur(?) addo sed dei. A I ideo] (ham.) O om. (hol11.) sed slIppl. i. m. T 85 absoluteJ i. 111. SlIae additionis l11arginalis, man. ratio H 2 opere] perfectione CHOSTU 4 Falsum] est addo CHOST 4 sed] non COI'I'. A 86 absolute] inji-a !in. suae additionis margina!is, l11an. CO/'I'. A 86 quod ". sed exI'. eI sed i. m. O 9 dona] dicta COHST 9-(p. 300,)10 superiores ." dona] 0111. praesenti] 0111.(ham.) sed sllppl. i. 111. C 86 in] 0111.HT 87 enim est] inv. CHOSTU (hol11.) sed suppl. i. m. T 88-(p. 299,)89 sive." talem] i. m. l11an. co/'/'. A 1-2 Cr. supra, p. 293,53-54. 4-5 Cr. infi'a, p. 300, I -304,80. 5-6 Cr. Sllpra, 67-70 Cr. supra, p.292,30-34. 70 Cr. Sllpra, p. 274,1-285,61. 76-77 Cr. Sllpra, p.293,56-58. 8-(p. 300,)16 HuGO DE S. VICTORE, C0l11111e11laria Hierarchiam caeles- in p. 292,36-39. lem Dian. Areopag., v, in capm 5um (PL 175, 1024A-B). 300 QUODLIBET X QUAESTIO 15 301 dent, ab his tamen quae imer virtutum dona sublimiora, solis cognominafio- IO Contra. Unio voluntatis cum volito realis est, unio vero intellecti cum nem trahant. Scimus enim de scriptura quod inter omnia virtutum dona IO intellectu est secundum rationem tantum. Probatio: quia obiectum caritas excellit. Propter quod consequens erat ut ille ordo qui omnium voluntatis habet rationem boni quae realis est, obiectum autem intellec- eminentissimus est, a caritate sola sumeret singularem in sui discretione tus habet rationem veri quae non nisi secundum rationem est solum, quia S 127'" appel-I/ationem. Quia enim cognitio veritatis post amorem I proxima T 147'" «bonum et malum sunt in rebus, verum autem et falsum < non> nisi in lucc 177" dignitate cognoscitur, idcirco ab ipsa qui I dignitate secundi sunt post 15 anima et in consideratione», ut dicitur VIO M e t a p h Y s i c a e. I U 230'" primos, angelici spiritus cognoscuntun>. Ecce quodnonloquitur de carita- te, amore et cognitione sive visione nisi patriae; angeli enim non sunt viatores. De quorum caritate, amore, cognitione, visione ista dicit: «Et 15 tamen caritatem ceteris donis pro statu patriae praefert, et amorem I Dicunt aliqui quod idem est obiectum voluntatis et intellectus, differen- Bad.43 cognitioni». 20 luce. I lucc. 177'" Unde non est simile de iuva-Imento per logicam ad scientias demons- ti ratione tantum, quia est obiectum intellectus ut est quidditas rea lis trativas et per caritatem ad visionem, nisi ipsa esset de numero illarum secundum se, est vero obiectum voluntatis ut est bonum apprehensum sicut caritas est de numere.. supremorum donorum. Tunc enim logica secundum quod apprehensum, et ita ut est quid rationis. Non enim vult esset perfectior ceteris scientiis demonstrativis, sicut et caritas ceteris 20 voluntas rem nisi secundum quod cognitum quid est, intellectus autem donis. 25 intelligit rem secundum quod secundum se aliquid est. Maior autem est unio cum aliquo in quantum est reale quid, quam < in quantum> est quid secundum rationem tantum. Quod non oportet, quoniam idem obiectum utriusque est secundum QUAESTIO 15 25 quod est, aliquid reale. Ratio enim veri et ratio boni non sunt I obiecta A 185" intellectus I et voluntatis, sed res ipsa sub ratione veri est obiectum H 129'" UTRUM MAGIS UNIATUR VOLUNTAS VOLITO intellectus, sub ratione autem boni, voluntatis, quamvis propterea dicitur ANINTELLECTUSINTELLECTO I communiter quod verum est obiectum intel-Ilectus, bonum autem C 99'" Ilucc. voluntatis. lucc. 177" I Circa tertium arguitur quod magis unitur intellectus intellecto quam voluntas volito, sic, quia ex illis fit magis unum. Intellectum enim unitur 5 cum intellectu per modum informantis, volitum autem voluntati non nisi O 109" per modum terminantis, Iet plus unitur rei quod ipsam informet ab intra quam quod ipsam tantum terminat quasi ab extra. ACHOSTU ACHOSTU II quael quare CHS 11-12intellectus] voluntatis sed delo et intellectus sup. lin. C 12est] scr. sed exp. U 14 in] sup. lin. A 16-18et ... voluntatis] am. (hom.) S IOdona] dicta CHST IOsolis] solum HOSTU IOdona] dicta CHST 16 non] 18bonum ... apprehensum2] aliquid intellectum sed dt'!. et bonum ... apprehensum i. m. i.m. O 17-18nisi ... visione] om. (ham.) T 17-19angeli ... dicit] i. m. suae additionis nUII1.COI'/'.A 20 voluntas] intellectus A 20 quid est] im'. U 21 aliquid] quid H marginalis, man. corr. A 17enim] autem sed in enim corr. A 18 amore] et addo 21 autem est] inI'. CHOST 22 cum] alio(?) addo T amico addo O 22 quam] in CHSTU 18cognitione] sive addo (ex lin. 17?) S 18 ista] ita CHST -ta sup. lin. O quantum addo sed deI. et res('/'. i. m. U 25 aliquid] aliud HS aliud sed in aliquid cm'/'. et 19donis] dictis H 21 non] i. m. O 21 ad] alias addo sed det. et exp. A 22 ipsa] aliquid i. 111. O 25 Ratio] Rationem sed in Ratio COI'/'. O 27 boni] om. H est(?) addo C illa CHOSTU 23 caritas] castitas sed in caritas Caf/". C 2-3 Utrum ... intellecto](cr. 27 quamvis] nisi sed exp. et quamvis i. 111. an. cm'/'. A m supra, p. 286,10-11) Utrum intellectus magis unitur intellecto quam voluntas volito H Utrum maior sit unio per intellectum quam per voluntatem. U 6 cum] cura H 13-14ARISTOT., etoph., VI, c.4 (lunt., r. 15IM-152A;TransI. Hermanni A1emanni in M 7 quod] quam A 8 ipsam] ipsum S lunt., r. 1520; in ANON.,Auct. Arist., ed. J. HAMESSE, 1,153; 1027h25-27). 16-23cr. GoOEFR.DE FONTIBUS, Quod/. III, q. 16 (ed. M. DE WULF-A. ELZER, .227-228) et P p 18-20HUGODE S. VICTORE, Commentaria in Hierarchiam caelestem Dian. Areop., v, in (secundum O. LoTTIN,Psych%gie et mora/e ... , I, p. 312-314)ID., Quod/. VI, q. 10 (ed. capm 5um (PL 175, 1024B). 21-22 Cr. supra, p.293,59-65. M. DE WULF-J. OFFMANS, 206-209). H p. 302 QUODLIBET X Quomodo autem maior est unio voluntatis cum volito quam intellec- 30 tus cum intellecto, alibi satis declaravi, nec oportet repetere, quia nihil Bad. 436v8 novi audivi in contrarium nisi iam tacta, I praeter unum, videlicet quod illud dictum HUGONISsuper 7umcap.m Caelestis Hierarchiae: «Intrat dilectio ubi scientia foris est», intelligitur de dilectione viae, non I Quod ergo arguitur primo, quod «maior est unio cum illo quod se Bad. 437 patriae. 35 habet per modum informantis quam cum illo quod se habet per modum Quod falsum est. Hoc enim dicit ostendendo in Seraphim esse 55 terminantis tantum», dicendum quod verum est quando termi-Inans est Zucc. 17 propriam beatitudinem divinae participatio nis ex eius nomine, dicens sic: terminans tantum, sic quod maneat extra terminatum et e converso, «Ignem amoris concipiendo et praebendo calefacientes nominantur». Nam quemadmodum radius terminat ur ad parietem unde ref1ectitur. Quando quia in unoquoque ordine discretio nominis singularem quandam ac vero terminans non est terminans tantum, sed terminat um, recipitur in propriam notat habitudinis divinae participationem, ex subiecta scientia 40 terminante per transformationem aliqualem in ipsum terminans. Tunc probat dicens: «Mobile enim semper eorum circa divina et incessabile et 60 quanto magis tendit in id ipsum transformatio quam informatio, tanto calidum et acutum et superjluidum» etc., ubi super illud quod est acutum, maior est unio rei cum eo in quod transformatur quam cum I eo quod U 231" dicit sic: «Significat acutum impetum quemdam amoris ferentis se in ipsum informat. Quae transformatio fit voluntatis in volitum per hoc Bad. 437r8 amatum et intrantis et penetrant is in ipsum. Amor enim unum I te .facere quod sua actione amandi vergit et movetur in ipsum. Amor enim vult cum ipso»; et infra: «Dilectio supereminet scientiae et maior est 45 secundum DIONYSIUM virtus unitiva et transformativa, secundum est intelligentia. Plus enim diligitur quam intelligitur, et intrat dilectio et 65 quod alibi declaravimus. Idcirco simpliciter magis unitur voluntas cum appropinquat ubi scientia.foris est, nec dissimulare valens donec ad amatum suo obiecto quam intellectus cum suo. S 128" perveni-Iat, et eo ipso amplius adhuc sitiens intrare in ipsum et esse cum I Nihilominus tamen respondendum est ad rationem I contrariam. Licet Bad. 437 T 148" ipso, et tam propinque ut, si.fieri possit, hoc idem cum ipso sit quod ipse». enim nititur hoc probare, hoc tamen non facit bono modo. Cum enim Ecce quam aperte ubique loquitur de amore et scientia patriae circa 50 dicitur quod unio intellectus est secundum rationem tantum, non est angelos contemplatores, qui nullo modo sunt viatores. 70 verum; immo, ut dictum est, realis, licet sub ratione veri, quae sumitur ex ordine quodam ad intellectum, ut alibi declaravimus. ACHOSTU Similiter quod dicunt aliqui, quod «bonum est obiectum voluntatis ut est quid rationis, quia non nisi ut est cognitum in intellectu», dicendum 30 unio] cum illo quid se habet{?j 1Il1d. sed dei. A 31 alibi satis] il1l'. T ACHOSTU 32-51 praeter ... viatores] i. m. SUI'. man. 1'01"1".A 33 dictum] est add. CHOST 33 7m] 7° C 34 intelligitur ... patriae] SUI'. lin. add. in sua additione marginali man. 1'01"1". A 34 viae] via S via sed in viae 1'0/"1".O 36 Quod) aperte add. sed dei. A 36 dicit] ex add. 53 ergo] om. CHOSTU 56 extra] i. m. man. 1'01"1". A 57 unde] bene O 60 magis ... sed exI'. A 36 esse] se H 38 praebendo] om. S 39 discretio] discretionis sed in tanto] i. 111.man. 1'0/"1".A 60 informatioJ informat HOST informans sed informatio discretio 1'0/"1". O 40 notat] vocat CHOST 40 habitudinis divinae] il1l'. T 40 divi- i. 111.C 62 fit] sit H 62 volitum] volito CHOSTU 62 per hoc] iter. sed dei. A nae] partis{ 7) add. sed dei. A 41-42 «Mobile ... superOuidum»] suhl. O 64 Dionysium] dyaleticum sed exI'. et Dionysium i. m. S 66 suo] volito (/{Id. sed 41-42 «Mobile ... etc.] suhl. ACTU 41 semper] super CHOST 42 superOuidum] exp.{?) S 68 bono] in uno sed in bono 1'aIT. C 69 intellectus] voluntatis CHST intensione{?) et forsitan fervore add. sed dei. A 42 acutum] etc. add. sed dei. eI exI'. A voluntatis sed intellectus i. m. U voluntatis sed exI'. eI intellectus i. m. O 70 verum] i. m. 43 acutum] acutitum sed in acutum COI"1". A 43 ferentis] -en- .\"lII'.lin. A 43-45 in ... I/WII. 1'0/"1".A 70 immo] Uno sed exI'. eI Immo i. m. O 70 est] res('/". SUI'. /in. C scientiae] om. sed suppl. i. m. in{: O 45 infra] qu- (oniam'): cr. PL 175, 1038D). addo sed 73 rationis]. dicendum (dicendum in ead. lin. addo sed exI'. eI dei. A 73 intellectu] dei. A 49 quod] om. CHSTU 51 qui .. , viatores] o/n. (llOm. ex -atores ') S ratione CHOSTU 30-31 Cr. i.a. HENR. DE GANO., Quodl. I, q. 14 (ed. R. MACKEN, p.86,58-66; ed. 1518, 53-55 Cr. supra, p. 300,4-8. 63-65 Cr. PS.-DIONYSIUS, De diI'. nom., cf. c.4, §4 f. IOvK_lIrK; ed. 1613, I, r. I7rb); ID., Summa, arI. 49, q.6 (ed. 1520, II, r. 45rL_45vM; ed. (Dionysiaca, 1,167-169; PG3, 699A-B); §13 (Dionysiaca, I, 215 et 216-217; PG3, 71 IA); 1646, p.789"-790b, n.34-37). 34 HUGO DE S. VICTORE, COl11mel1laria in Hierar1'hial11 §14 (Dionysiaca, I, 221-223; PG 3,71 lC-D). 63-65 Cr. HENR. DE GANO., Quadl.l, q. 14 cueleslem Dion. Areop., VI. in cap m 7um (PL 175, 10380). 38 Ibid. (PL 175, 1035C). (ed. R. MACKEN, p. 86,58-66; ed. 1518, r. IOvK_1IrK; ed. 1613, I, r. I7rb); ID., Summa, arI. 41-42Ibid. (PL 175, 1035C). 43-45Ibid. (PL 175, 1037C-D). 45-49Ibid. (PL 175, 49, q. 6 (ed. 1520, II, r. 42rP; ed. 1613, (II,), p. 783', n. 19). 71 Cr. supra, p. 301.16-23. 1038D-1039A). 70-71 Cr. i.a. supra, p. 301,24-29. 72-73 Cr. supra, p. 301,16-23. 304 QUODLIBET X QUAESTIO16 305 II 129" quod verum esset I si cognitio sive ratio cogniti I aut essendi in cognitione 0109" Contra. Veritas vitae in reprehendendo vitia quandoque est dimitten- esset ratio propria secundum quam esset obiectum voluntatis, sicut 75 da, ne scilicet reprehensus deterior fiat, et similiter veritas iustitiae in verum est ratio secundum quam res est obiectum intellectus. Sed non est delicta puniendo, dicente AUGUSTlNO A d P a r m e n i a n um: «Si pericu- ita, quoniam res est per se obiectum voluntatis ut habet rationem boni, lum I schismatis timetur, punitio iustitiae est dimittenda». Similiter ergo C 100" licet non absque hoc quod est in intellectu. Unde voluntas tantum fertur 20 et veritas doctrinae aliquando est omittenda et non dicenda. Non ergo in realitatem boni cogniti, quantum ferretur in ipsum si posset ferri in semper peccat mortaliter subticens eam. ipsum absque omni cognitione praevia. 80 QUAESTIO 16 Dicendum ad hoc quod secundum AUGUSTINUMsuper illud P s a I m i 5i: Bad.43; UTRUM DOCTORSIVEMAGISTERDETERMINANS UAESTIONES Q «Perdes omnes qui loquuntur I mendacium», «Aliud est mentiri, aliud verum s 128" VELEXPONENSSCRIPTURASPUBLICEPECCETMORTALlTER 25 occultare. Manifestum autem est non esse culpam quandoque verum NONEXPLlCANDO VERITATEM QUAMNOVIT occultare; .falsum autem dicere non invenitur esse concessum». Verumtamen distinguendum est de veritate. Est enim quaedam veritas Zucc. 178" Sequuntur quaesita pertinentia ad quaedam genera hominum speciali- 5 ad dicendum opportuna, quam scilicet novit doctor esse utilem, fructuo- ter. Et erant duo. Unum pertinens ad doctores: utrum scilicet doctor sive sam atque expedientem audientibus, et est alia veritas ad dicendum magister determinans quaestiones vel exponens scripturas publice peccet 30 perniciosa, quam scilicet novit doctor esse on grava-lmen et nocumentum U 231" mortali ter non explicando veritatem quam novit. Alterum vero ad audientium. principes: utrum scilicet liceat oppressos reprimere iniuriam suam per Loquendo ergo de prima veritate, dico quod doctor tenetur eam prout potentiam principum. IO melius noverit et poterit, explicare. Ad instructionem enim audientium Circa primum arguitur quod peccet mortaliter, quia talis doctor ex debet doctoris officium exerce ri et non gratia alicuius privati commodi, officio assumpto obligatur ad veritatem dilucidandum. Cuius dilucidatio 35 dicente AUGUSTINO super illud P s a I m i 139;: «Vir linguosus non dirige- nec propter scandalum dimittenda est, dicente GREGORIO S u p e r E z e- tur in terra»: «Qualis debet esse servus Dei? Ut magis appetat audire chielem: Si de veritate scandalum surgit, utilius est nasci scandalum quam quam dicere, et si fieri potest, cupiat non habere necessitatem loquendi et veritas subticeatur. Ergo etc. 15 dicendi et docendi. Gaudium taciturnitatis intus habeat in voluntate, vocem ACHOSTU doctrinae in necessitate. Quando enim opus est rectae doctrinae? Quando 40 pateris imperitum, quando pateris indoctum. Si semper te delectat docere, 74 cognitio] cognoscendi CHOSTU 75 ratio propria] inI'. CHOSTU 75 voluntatis] ACHOSTU intellectus ACHOSTU 76 verum] vera COST verum sed in vera COIT. H 76 intellec- tus] voluntatis ACHOSTU 76 res] pars HS 76-77 Sed ... voluntatis] om. (ham.) C 77 ut] nec CHOST 77 rationem] causam HS causam sed dei. e/ ratio i. m. C 17 in) eI HOST 19 dimittenda] timenda T timenda sed in dimittenda corI'. C 79 cogniti] cognita CH 79 quantum] quam sed in quantum COIT. ? A 79 si] non H 19-20 Similiter ... omittenda] om. (ham.) H 24 «Perdes ... mendacium»] suhl. AU 80 praevia] prima CHOST 2-4 Utrum ... mortaliter] (cr. infra. lin. 6-8 A Utrum doctor 24 verum] veritatem T 25 autem est] inI'. CHOST 27 Verumtamen] etiam addo C determinans quaestiones vel exponens scripturas, non explicando veritatem quam ipse 28 opportuna] optima S 28 novit doctor] im'. S 29-30 perniciosa] om. O 33 me- novit, peccat morlaliter H Utrum doctor peccet mortaliter non explicando veritatem quam lius] i/e/'. S 34 debet] ergo(?) addo sed dei. e/ exp. A 34 exerce ri] esse sed dei. e/ exp. novit U 7 vel] sive CHOST 7 ex ponens] exponere CH 8 novit] noverit H e/ exerceri i. m. man. corr. A 35-36 «Vir ... terra»] suhl. AU 36 servus] i/er. C 9 suam] om. C 12 dilucidandum] dilucidandam S 12 Cuius] Eius CHOSTU 38 doccndi] docendo r- 40 Si] non C 40 te delectat] inI'. S 00 subticeatur] subticiatur T 18-19 AUGUST., Cr. COli/ra epis/olam Pa/'mellialli, III, c.2, n.13 (PL43, 92). 14-15 GREGORIUS,f{omiliae in Ezechielem, I, homo 7, C. 5 (ed. M. ADRIAEN,in CC lal. 142, 24 Ps. 5,7. 24-26 AUGUST.,Ella/'ra/iolles iII Psalmos, Ps. 5, C. 7 (CC lal. 38, p. 22-23, I. 25 p.82, I. 89-90; PL 76, 842C). et 51-53; PL 36,85-86). 35-36 Ps. 139,12. 36-(p. 306,)42 AUGUST., Ellarra/iolles iII Psalmos, Ps. 139, C. 15 (CC lal. 40, p. 2022-2023, I. 4, 6, 8-9 et 19-25; PL 37, 1812-1813). 306 QUODLIBET X ;\ 185'" semper vis imperitum habere quem doceas .. I si aU/em benevolus es et vis Zucc. 178'" omnes doctos esse, non vis semper habere quos I doceas». Doctor ergo officium doctoris non debet assumere nisi propter imperitos, ut quam li 129'" citius poterit, eos peritos faciat et a docendo I cesset. Quod nullatenus Bad.437,F potest facere nisi veritatis quam novit, dilucidatione.1 Quam si non prout 45 Per haec patent obiecta, dicendo quod dilucidatio veritatis opportunae, U 231' novit, dilucidat, sed per ambages procedat et non quae sentit, proponit, quae si non fieret, periculum posset imminere publicum, non est sed aliena, dico quod, quantum est de se et ex facto suo, auditores dimittenda propter scandalum, quia propter talem veritatem non scanda- imperitos manere cupit et officium docendi non ex necessitate, sed ex lizantur nisi mali, quibus huiusmodi veritas est odiosa, quemadmodum voluntate exercet. Et ideo, ut puto, mortaliter peccat, sive timore sive 75 scandalizati sunt Iudaei pro dilucidatione veritatis in doctrina Christi, de odio ad talem veritatem sic celandam perducatur, non solum in veritatem 50 quibus dixit Christus: «Caeci sunt ducesque caecorum»; veritas tamen sic subticendo, sed etiam in officium doctoris assumendo si in tali non opportuna propter alias causas bene dimittenda est, ut patet ex intentione officium assumat qualicumque modo. Et non solum ipse, sed dictis, et secundum quod procedit obiectio in contrarium, quae secun- Bad. 437vF quicumque sunt eius promotores, instiga-Itores et fautores in hoc. Et hoc dum hoc concedenda est. O 109" maxime quando doctor no', it veritatis I dilucidationem communi populo profuturam et eius occultationem damnosam, praecipue etiam in arduis 55 QUAESTIO 17 quaestionibus in quibus periculum vertitur, ad quas arguendo pro et contra quasi puteum abyssi aperit et veritatem non explicando ipsum non claudit, propter quod reus sanguinis illius qui occasione tali in ipsum UTRUM LICEATOPPRESSOS EPRIMERE R INIURIAMSUAM Bad. 437vO per errorem cadit. I Quod si veritatem sic occultare crimen est, quantum PERPOTENTIAM PRINCIPUM T 148'" ergo crimen est falsitatem prolveritate scienter propinare! 60 Loquendo autem de veritate secundo modo, illam potest et debet I Circa secundum arguitur quod non licet repellere iniuriam per poten- Zucc. I auditoribus celare, et hoc sive fuerit in gravamen, eo quod non sint aliqui 5 tiam principum, sic, quia M a t t h a e i VO dicitur: «Si vos persecuti audito rum eius capaces, et dicere apud se illud Ioa n n i s XVlo: «Adhuc fuerint in una civitate, fugite in aliam». Est ergo doctrina Christi quod multa habeo vobis dicere, sed non potestis portare modo», sive fuerit in iniuriatores sustinendi sunt, quod non faciunt repellentes iniuriam sibi nocumentum audientium. Audientium, intelligo, non tam pracsentium, 65 factam per potentiam principum. Quare faciunt contra doctrinam Chris- quam etiam illorum ad quos per audientes doctrina illa poterit pervenire, ti. Ergo etc. et hoc quemadmodum AUGUSTINUS,ubi supra, declarat in exemplo: «Si IO Contra. Illud est licitum, sine quo pax non potest haberi. Iniuriati quis quaeratur ad mortem, iustus paratus debet esse verum occultare, non li 130" autem pacem non haberent I in ecclesia nisi per potentiam prin-Icipum S 128" falsum dicere, I ut neque prodat neque mentiatur, ne occidat animam suam». C 100" iniuriae repellerentur. Ergo licitum est eas sic repellere. ACHOSTU ACliOSTU 41 semper vis] sensus( 1) sed exp. eI semper vis i. m. T 44 quam] quanto C 71 dicendo] dicendum CliOST 72 non] om. O 2-3 Utrum ... principum.] (cf. supra, 46 proponit] proponat S 47 se] i. m. T 47 auditores] doctores T 51 subticendo] p. 304,9-10) A Utrum liceat repellere iniuriam per potentiam principum li Utrum liceat subiciendo( 1) sed exp. eI subticendo i. m. T 55 etiam] om. CliOSTU 55 in] et O oppressos reprimere iniuriam per potentiam principum. U 5 quia] 0111. CHOST 58 reus] est addo i. m. C 60 est ... crimen] om. (hom.) T 62 aliqui] eius addo sed dei. eI 5 vos] nos O 6 una civitate] (cf. infra, p.310,66) H unam civitatem ACHSTU exp. H 63 XVI"] sup. lin. man. corr. A 63-64 apud ... dicere] om. (hom.) O 7 Quod] Et iiS Et eI hoc addo i. m. CT Et 10 7 repellentes iniuriam] inI'. S IO Illud] 64 multa habeo] inI'. ST 66 etiam illorum] inI'. O 67 declarat] i. 111. T Istud S IO pax non potest haberi] non potest haberi pax CHOSTU 63-64 loann., XVI, 12-13. 67-69 AUGUST., Enarraliones in Psalmos, Ps. 5, c. 7 (CC lat. 38, 71-73 cr. supra, p. 304,11-25. 76 Mallh., XV, 14. 76-78 Cf. supra, p. 305,16-21. p. 22, 1.26-29; PL36, 85-86). 5 Mallh., X, 23. QUAESTIO17 309 corde, secundo debet ad iniuriatoris correctionem laborare, et ne insolen- tior fiat iniuriator, et < ut> iustitia aequitatis inter eos fiat, emendam et satisfactionem expetere, quia, ut dicit AUGUSTINUS Ad Marcel- I < i n > u m et habetur XXIII., q. Sa«Prodest», «Hoc solum bene agitur Bad.437vl IDicendum quod circa tolerantiam iniuriarum in mlUriam passo est 40 ut vita hominum corrigatur»; G I o s S a: «Sive Iper verba sive per pecuniam p 231' considerare animum passi inuriam dupliciter: et in ordine ad ipsas 15 sive alio modo, non refert». I Sed talis I emenda expetenda est per iudicem ~~~8~' iniurias, et in ordine ad inferentem iniurias. ecclesiasticum vel saecularem, quia, ut dicit LEO papa ibidem: «Res In ordine primo debet iniuriam passus habere patientiam in tolerando omnes tutae aliter esse non possunt, nisi regia et sacerdotalis defendat et animum habere paratum ad ampliora, si oporteat, tolerandum, potius auctoritas». Item AUGUSTINUS A d M a c ed o n i um, et habetur ibidem: quam expetit per se vindictam, iuxta illud Matthaei VO: «Qui te 45 «Non frustra instituta sunt potestas regis, ius agnitoris, ungulae carnijicis, percusserit in unam maxillam, praebe ei et aliam», id est paratus esto ad 20 arma militis, disciplina dominantis, severitas etiam boni patris. Habent praebendum illam per tolerantiam pacificam si necesse fuerit. omnia ista modos suos, causas, rationes, utilitates. Haec cum timentur, et Bad.437vK I In ordine vero secundo debet iniuriam passus primo miti animo reatum mali coercentur et boni quieti inter malos vivunt». iniuriae ex corde dimittere, iuxta illud Matthaei Vlo: «Dimitte nobis Sed primo super hoc requirendum est, praecipue a viris I ecclesiasticis, Zucc. debita nostra sicut et nos dimittimus debitoribus nostris», per quod ab 50 iudex ecclesiasticus et deinde, si corrigere non valet iniuria ntem, iudex animo amovetur libido vindictae, quam nullo modo vel per se ipsum vel 25 saecularis.Unde ISIDORUSibidem: «Principes saeculi non numquam I intra T 148' Zucc.179'" per alium debet expetere; hoc enim malorum est, I unde AUGUSTINUS ecclesiam potestatis adepl-tae culmina tenent, ut per eandem potestatem H 130' super illud P s a I m i I 08i: «Pro eo ut me diligerent, detrahebant mihi», disciplinam ecclesiasticam muniant: ceterum intra ecclesiam potestates dicit sic: «Reddere mala pro malis habeant et mali vel mediocriter mali, et necessariae non essent, nisi ut, quod non prae valent sacerdotes efficere per mediocriter boni, usque adeo ut lex eis dederit ulciscendi modum: « Oculum 55 doctrinae sermonem, potestas hoc impetret per disciplinae terrorem». A 185 , v pro oculo, I dentem pro dente». Quae, si dici potest, iniustorum iustitia est, 30 non quia iniquum est ut recipiat quisque quod fecerit-alioquin nequaquam lex 111ud constitueret-, sed quia ulciscendi libido vitiosa est, magisque ad iudicem pertinet inter alios hoc discernere, quam bonum hominem sibi ACHOSTU expet ere». O 109'" Dimisso autem reatu iniuriae I et libidine vindictae omnino repulsa a 35 36 iniuriatorisJ InlUnatores sed in iniuriatoris CO'T. CO iniuriantem S IlIc. eI -ris H 36-37 insolenti-J IlIc. H 32 aequitatis] aequita H 37 et] in C 39 « Prodest,,] subi. U SCI'.sed dei. eI propter i. m. O 40 per pecuniam] percuniam S 41 vel) sive CHOSTU ACHOSTU 41-42 per ... saecularem] a iudice ecclesiastico vel saeculari sed in per ... saecularem CO'T. man. CO'T. A 41 tutae] ibidem addo T 43 non] i. m. O 47 cum] tamen H 14 in] et HOS et in CU 14 passo] passio CHS 15 passi ... dupliciter] i. m. mlln. 47 Haec] enim addo O 47 cum] tmnen sed exI'. eI cum i. 11/. O 47 timentur] timeretur H CO/T.A 15-16 et ... iniurias] et S('l'.sed exI'. eI in ... iniurias om. (hom.) S 18 si] res('l'. 49 requirendum] requirendus H quaerendus sed in requirendus( ?) CO'T.S 46 praecipue] i. m. O 18-19 potius ... vindictam] i. m. mlln. corI'. A 19 expetit] expetat C om. O 51 Isidorus] S('l'. sed exI'. ( ?) eI i. m. O 51 Principes] Princeps U 21 illam) 011/. CHOSTU 21 fuerit] etc. addo sed exI'. O 22 miti] parato E puri(?) sed 51 numquam] umquam H 53 ceterum] ceterim H 54 quod] om. S exI'. eI miti i. m. C 22-23 reatum iniuriae] inI'. S 23 ex ... dimittere] dimittere ex corde C 27 «Pro ... mihi,>] subi. A 28 mala] malum CHOSTU 28 habeant ... vel] 39-40 Cr. AUGUST., Epist. 138 (ad Marcellinum), c.2 (CSEL43, p.137, I. 1-5; PL33, et sed exI'. eI habeant ... vel i. m. O 29 ut] vel CHOST 30 Quae] Qui H 32 lex] 529-530, c. II). 39-40 Cr. GRATIANUS, Decrelum, II, C. XXIIl, q.5, c.4 (ed. A. om. S 32 constitueret] lac. H committet sed constitueret i. m. C 32-33 ad iudicem FRIEDBERG,I,930». 40-41 GRATIANUS,Decretum, Ul1iI cum Glossis, II, c. XXIII, q. 5, c. 4 pertinet] pertinet ad iudicem S 33 hoc] sed sed dei. et hoc SUI'. lin. C 33 hoc dis-] (ed. 1584, p. 1769'). 42 LEO I, Epist. 60 (ad Pulcheriam Augustam) (PL 54, 873C); cr. lac. H 35 Dimis-] lac. H 35 vindictae] lac. H etiam [GRATlANUS] Decre/orum canonieorum Collec/anea, I, p. 832,n. 20,1. 3-5. 45-48 AUGUST., Episl. 153 (54) (atl Macedonium), C. 6, n. 16 «CSEL 44, p. 41 3, I. 19-414, 19-20 Mallh., v, 39. 23-24 Mallh., VI. 12. 27 Ps. 108,4. 28-34 AUGUST., Enam/- I. 3; PL 33, 660); cr. etiam [GRATIANUS,jDeerelorum canonicorum Collectanea, I, p.832, liones in Psalmos. Ps. 108 (CC la1.40. p.1587, c.4, 1.37-44; PL37, 1433 (c. 4». n.17, I. 2-6). 51-55 ISIDORUS,Sementiarum libri III, III, C. 51, n.4 (PL83, 7238); er. 29-30 Dew., XIX, 21. etiam [GRATIANUS,jDecrelOrum canonicorwn Collec/al1ea, I, p. 831, n. 19, I. 29-34). 310 QUODLIBET X QUAESTIO 17 311 Bad. 437vM I Quod si iudex defecerit, ut celerem emendam per ipsum habere non poterit, tunc expectandum est iudicium Dei, de quo in Psalmo 145°; «Faciet iudicium iniurihm patientibus»; AUGUSTINUS: «Id est, vindicabit iniuriam accipientes et puniet iniuriosos». Nec amplius causa coram iudice terreno prosequenda; aliter enim, ut dicit AUGUSTINUS ibidem, «Statim 60 HO Et secundum haec concedenda est ratio secunda. ad te procedit vox apostolica et dicit tibi: « Iam quidem omnino delictum est I Ad rationem primam in contrarium; «Si vos persecuti fuerint in una Bad.4 quia iudicia habetis vobiscum. Quare non magis patimini iniquitatem? civitate, .fugite in aliam», dicendum secundum iam dicta quod illud Quare non iniuriam patimini?» Corripit homines quia non patiuntur intelligitur casu quando iudex idoneus ad repellendas iniurias oppresso- Bad.438rM iniuriam». Cumque sic quis passus fuerit iniuriam, nec iniuriatus I pacem rum haberi non potest. Regulariter tamen fugere non debet negligendo cum iniuriatore poterit habere, tunc demum utendum est consilio 65 ss emendam expetere et iniuria toris correctionem, si iudex ad hoc idoneus Christi: «Si vos persecuti fuerint in una civitate,fugite in aliam». Quod si haberi possit. Zucc. 179vb non poterit effu-Igere corpore, fugiat animo, ne mente coinquinetur ex malorum contubernia, dicente AUGUSTINO super illud P s a I m i 67;: «Non me demergat tempestas aquae»: «Quibus dictum est: «Si vos persecuti fuerint in una civitate, fugite in aliam», hoc eis dictum est, ut nec 70 carne haererent nec spiritu. Non enim appetendum est ut haereamus vel carne, sed quantum possumus, vitare debemus. Si vero haeserimus et in manus peccatorum venerimus, iam corpore haesimus, fixi sumus in limo C 100" profundi, restat I pro anima deprecari ut non haereamus, id est non cOl1sentiamus». 75 Sic ergo dico quod, servata praescripta ordine, bene licet repellere iniuriam per potentiam principum et iniquum esset non repellere si passi bile esset. ACHOSTU 56 iudex] omnino addo sed exp. er det. A 56-64 ut ." iniuriam'] i. 111. lI1all. COIT. A 56 celerem] talem C 57 Psalmol CI addo sed dei. H 58 Facietl Faciat H 58 Faciet ". patientibus] subi. A 58 iudicium] iudiciam S 58 vindicabit] iudicabit H 60 prosequenda] Ut enim dicit Augustinus ibidem, addo sed dei. A est addo C/-IOSTU 61 ad] a sed ill ad corr. S 62 quia] lac. H 62 magis] vitia{ ?) sed exp. er magis i.lI1. T 64 Cumque] si quis{?) addosed dei. A 64 Cumque ". iniuriam] 0111. "om.) H 64 quis] ( quisque S om. O 64 iniuriatus] iniurians{?) sed il1 iniuriatus COIT. T 67 animo] omnino H 67 ne men-] lac. H 69 «Non ". aquae»] subi. ACOTU 69 tempestas] ,i AC/-IOSTU potestas /-I 71 carne] haberent n- addo sed dei. A 80 ratio secunda] im. S 81-82 una civitate] (cr. supra, p. 310,66) unam civitatem 58 Ps. 145,7. 58-59 AUGUST., El1arratiol1es il1 Psalmos, ps. 145, c.15 (CC lat. 44, ACHOSTU 82 illud] hoc CHOSTU 86 possit] Explicit decimum Quodlibet magistri p. 2116, I. 8 et 10; PL 37, 1894) 61 Ibid. (CC lat. 40, p. 2116, I. 13-16; PU7, 1894). 61-63 I Cor., VI, 7. 66 Mali"., X, 23. 69 Ps. 68,16. 69-75 AUGUST., El1arratiol1es I Henrici de Gandavo. addo CS Exp1icit decimum Quodlibet. addo O I il1 Psalmos, Ps. 68, sermo I, c.19 (CC lat. 39, p.915-916, I. 4-11; PL 36, 853). ! 69-70 Mallh., x, 23. 80 Cr. supra, p. 307,10-12. 81-82 cr. supra, p. 307,4-9. 81-82 Matt"., x, 23. TABLES I. Œuvres citees par Henri (et par l'editeur dans l'apparat) II. Table onomastique III. Manuscrits cites IV. Publications citees V. Table des planches VI. Table des matieres ŒUVRES CITEES PAR HENRI (et par l't~diteur dans l'apparat) Les chiffres en caracteres romains renvoient aux cilations non-litterales; Les chiffres en italiques, aux citations litterales (du moins en partie): Les chiffres entre parentheses, aux citations d'identilication incertaine. Les chiffres places en exposant indiquent combien de fois une source est citee a la meme page. Les citations des passages supprimes dans le texte linal ont ete reprises egalement. AEGIDIUS ROMANUS ANONYMJ «i,-Dans Archi,'esde Philosophie, 1'01.111. Cah.II ... , 1925 ...• 1'1'. HODL. L., Neue Naehrichlen iiber die Pariser Verurleilungen der IllOmasischen Formlehre. 198-245, dans Bul/elin Thomisle. 3, 1926, pl. [1]-[21]. dans Scholaslik, 39,1964, p. 178-196. -,(compte-rendu de) Saneli THOMAE AQUtNATlS... Opera Omnia ... T. XV""'. Summa KRISTELLER, O .• Iler ilalicum. A .finding lisl o.f uncatalogued or incomplelely calalogued conlra Gentiles ... cura ei sludio Fralrum Praedieatorum. Romae, ... 1930 ... , dans humanislic manuscriplS o.flhe Renaissanee in ltalian and olher libraries, 2 vol., London, Bul/elin Thomisle, 9, 1932, p. 464-480. 1963-1967, [Tabulae codicum]. Tabulae codicum manu scriplorum praeler graecos eI orielllales in LoTTIN. O., Psychologie elmorale aux XII' eI XIII' siec/es, 61., 8 vol.. 1942-1960. Bibliolheca Palalino Vindabonensi asservalorum. II vol., Vienne. 1864-1912. MACKEN. R.K Bibliolheca manuscripla Henrici de Gandavo (HENRICI DE GANDA VO Opera [THOMAS DE AQUINO], (Sancti Thomae de Aquino Opera Omnia iussu Leonis XIII P.M, Omnia. I-II), Leuven-Leiden, 1979. edita. Tomus XLVII.) Senlenlia libri Elhicarum. Cura et studio Fratrum Praedicato- -, Les eorreclions d'Henri de Gand dans ses Quodlibels, dans Reeherc/,es de Theologie rum, Vol. I-II. Romae, Ad Sanctae Sabinae. ancienne eI mMievale, 40, 1973, p. 5-51 + 6 reproductions hors texte. [-], (Sancti Thomae de Aquino Omnia iussu Leonis XIII P,M. edita. Tomus XL VIII.) -, Les correclions d'Henri de Gand dons sa Somme, dans Recherches de Theologie ancienne Senlenlia libri Polilicorum. Tabula libri Ethicorwll. Appendix: Saint Thomas et eI mMit?vale. 43. 1977. p, 55-100 + 6 reproductions hors texte. I'Ethique a Nicomaque. Cura et studio Fratrum Praedicatorum. Romae. Ad Sanctae -, Un deuxieme exemplar des Quodlibels d'Henri de Gand, dans Miscel/anea Codicologica Sabinae, 1971. F, Masai dicala, Ediderunt P. COCKSHAW, M.-C. GARAND et P, lODOGNE (Les [-], (--. Tomus XXVIII.) Expasilio super Isaiam ad iiI/eram. Cura et studio Fratrum Publicalions de Scriplorium, VIII), Gand, I ~79, (II), p. 301-307, Praedicatorum. Roma, 1974. -, Heinrieh I'on Genl im Gespriich mil seinen Zeilgenossen iiber die mensehliche Freiheil [-lo Sancli Thomae de Aquino Super Librum de Causis expasi/io. (Edition critique par) (dans Auloriliit und Freiheil, Referate von der 23. Tagung der «Franziskanischen H.D, SAFFREY (Texlus philosaphici Friburgenses, 4-5), Fribourg-Louvain, 1954. Akademie» vom 27. bis 30, luli 1976 in HofbeimjTaunus), dans Franziskonische VAN STEENBERGHEN, F., La col/eelion « Philosophes mMievaux >i,dans Revue pllilasophique Sludien, 59, 1977, p. 169-173), de Louvain, 73, 1975; p, 536-549, -, Quelques marginalia de manuscrils medievaux, dans Scriplorium, 28, 1974, p, 286-294, VERBEKE, G" Les Milians cri/iques de lexles mM;evaux, dans L 'homme eI son deslin d'apl'l!s -. Les Quodlibels d'Henri de Gand ei leuI' «exemplar» parisien. dans Recherches de les penset/rs du mayen age (Acies du premier Congres internalional de Philosophie Theologie ancienne eI medievale, 37, 1970, p, 75-98. MMievale, Louvain-Paris. 1960. p. 777-794). -, Les sourees d'Henri de Gand, dans Revue philosophique de Louvain, 76, 1978, p. 5-28. WIPPEL, l.F., Godlre)' 01 Folllaines and Henr)' 01 Ghent's IlIeo/')' 01 inlentional dislinelion MAZZATINTI, G .• Invenlari dei manoscrilli deI/e biblioleehe d'llalia, IV, Forli, 1894. bel\l'een essenee al1llexislence, dans Sapienliae Procerum Amore, Melanges Medievistes [Mittellateinisches Worterbuchj, Millel/ateinisehes Worlerbueh (bis zum ausgehenden 13, offerts a Dom l.-P. MOLLER, O.S,B" edites par Th,W. KOHLER, O.S.B, (Sludia Jahrhundert). In Gemeinschaft mit den Akademien der Wissenschaften zu Gottingen, Anselmiana, 63), 1974, Roma, \974, p, 289-321. Heidelberg, Leipzig, Mainz, Wien und der Schweizerischen Geisteswissenschaftlichen WISKOCKI. Wl., Kalalag Rekapiso\l' Biblijoleki Uni\l'ersylelu Jagiel/anskiego (Calalagus Gesellschaft hrsg. von der Bayerischen Akademie der Wissenschaftcn und der codicum mant/scriplOrll/ll Bibliolhecae Unil'ersilalis Jagel/onicae Cramviensis), 2 vol., Deutschen Akademie der Wissenschaften zu Berlin. I. Bd.-II. Bd" Lieferung 7 (- Krakow, 1877-1881. comprovincialis). Miinchen, 1967-1971. NASH, P,W., Giles 01 Rome on Boethius' «Diversum est esse eI id quod est >i,dans Mediaeval Sludies, 12, 1930, p. 57-91. NIERMEYER, l.F., Mediae lalinilalis lexieon minus, Lexique lalin medieval- .fran,ais j anglais. Perficiendum curavit C. VAN DE KtEFT, Leiden, 1976. OTI, L., Unlersuehungen zum Iheologisehen Brie.fweehse/ deI' Scholastik (unter besonderer Beriicksichtigung des Viktorinerkreises) (Beitriige zur Gesehiehle der Philosophie und Theologie des Mittelallers, XXXIV), Miinster i.W., 1937. PASQUALI, G., Sloria deI/a tradizione e critica dei testo (seconda edizione con nuova prefazione aggiunta di tre appendici-prima ristampa), Firenze, 1962. TABLE DES PLANCHES TABLE DES MATIERES Les planches sont publii:es avec l'autorisation des bibliothi:ques respectives. A VANT·PROPOS V ETUDE CRITIQUE. VII I. ms. BOLOGNA,Bibl. Univ. lat. 2236, f. 192'. II. ms. ERLANGEN, Universitiitsbibl. 269/2, f. 89'. Introduction . IX III. FIRENZE, Bibl. Naz. Centr., Conv. Soppr. A.2507, f. 123'. Les editions . XI IV. ms. OXFORD, Oriel Coli. 31, f. 78'. Les manuscrits XII V. ms. PARIS, Nat. lat. 15350, f. I7Iv• Le texte examine de I'exterieur: elements historiques utiles VI. ms. PARIS, Nat. lat. 15350, f. 182'. pour sa reconstitution XXIII VII. ms. PARIS, Nat. lat. 15350, f. 182v• § I. Le Quodlibet X comme texte redige par Henri XXIII VIII. ms. PELPLlN, Bibl. Seminarium Duchownego 33 (46), f. 192'. §2. Le Quodlibet X comme texte edite par la voie de plu- sieurs exemplars universitaires xxv A. L'exemplar de 14 pieces, mentionne dans la liste de taxation de l'Universite de Paris de 1304 . xxv B. L'exemplar de 9 pieces du Quodlibet X . XXVII Le texte examine de l'interieur: les rapports generaux entre les manuscrits pour autant qu'ils ressortent de ]eur col- lation generale . XXXI Le Quodlibet X, edition universitaire . XXXVI Le manuscrit 19 (PARIS, Bibl. Nat., lat. ]5350), independant de la tradition universitaire . XLlV Les corrections d'auteur presumees dans le manuscrit 19. XLVII D'autres signes qui suggerent la dependance de l'exemplar vis-a-vis du manuscrit 19 LXVII Quel etait le copiste du manuscrit 19? . LXXI Les "schedulae" ajoutees au manuscrit 19, actuellement per- ducs. LXXIV Vne correctio n actuellement perdue par la dechirure d'un coin du feuillet LXXVII Le manuscrit 19 est-il I'original? LXXVIII L'apographe, modele immediat de l'exemplar de 14 pieces LXXXfll Les premieres transformations du texte: de l'original a I'apo- graphe . LXXXVI De l'apographe a l'exemplar de 14 pieces: nouvelles trans- formations du texte . xc L'exemplar de 14 pieces, une structure unique, non un exemplar unique . XCVI 330 TABLES TABLE DES MATIERES 331 L'exemplar de 9 pieces dependant de celui de 14 pieces . e q. IO. Utrum appetitus sensitivus potest movere voluntatem ad L'edition de Badius, source de la tradition imprimee du consentiendum alicui, nulla de hoc existente notitia in Quodlibet X ei intellectu . 255 La genese des exemplaria, representee sous forme d'un q. J I. Utrum possibile sit homini ut assentiat propositioni cuius schema . e III contrarium apparet sibi per rationem 272 La genese des exemplaria et son fondement: tableau reca- q. 12. Utrum amicitia sit virtus . 274 pitulatif des accidents critiques du Quodlibet X ev q. 13. Utrum, ratione dictante aliquid faciendum, voluntas pro La reconstitution critique du texte exvl aliqua hora possit illud non velle . 286 Technique de l'edition: principes generaux exx q. 14. Utrum operatio voluntatis sit finaliter propter opera- - Signes: I. dans le texte meme eXXlI1 tionem intellectus, vel e converso 291 2. dans I'apparat critique . eXXJII q. 15. Utrum magis uniatur voluntas volito an intellectus intel- - Abreviations: 1. dans l'apparat critique exxlv lecto . 300 2. dans l'apparat des citations exxv q. 16. Utrum doctor sive magister determinans quaestiones vel Sigles CXXVI cxponens scripturas publice peccet mortali ter non ex- plicando veritatem quam novit 304 QUODLIBET X q. 17. Utrum liceat oppressos reprimere iniuriam suam per q. 1. Utrum error sit dicere quod vere poenitens et confessus, potentiam principum 307 rite absolutus ab eo qui potest'eum absolvere de gratia et TABLES . 313 ex privilegio speciali, teneatur eadem peccata iam illi confessa iterato confiteri de iure communi 4 Œuvrcs citees par Henri (et par l'editeur dans l'apparat) 315 q. 2. Utrum ex commissione generali qua conceditur aliquibus Table onomastique 322 ex privilegio et de gratia posse audire confessiones et Manuscrits cites 324 absolvere a peccatis simpliciter, concedatur potestas Publications citees 325 absolvendi a maioribus criminibus reservatis episcopis 39 Table des planches 328 q. 3. Utrum praelati debent punire poenis contentis in generali Table des matieres 329 statuto subditos suos quos constat non fuisse con fessos omnia peccata sua proprio sacerdoti 45 q. 4. Utrum expediat subditis eligere sibi confessores com- muniter et regulariter pro voluntate sua 50 q. 5. Utrum corpus Christi vivum et Petri vivum sint idem speCIe . 55 q. 6. Utrum corpus Petri mortuum sit aliqua adoratione ado- randum 132 q. 7. Utrum ponens essentiam creaturae esse idem re cum suo esse potest salvare creationem 145 q. 8. Utrum accidentis existentis in subiecto sit aliud esse exis- tentiae quam sit esse existentiac sui subiecti 197 q. 9. Utrum subiectum per se possit esse causa sufficiens sui accidentis . 220 ANCIENT AND MEDIEV AL PHILOSOPHY Series 2: HENRICI DE GANDA VO OPERA OMNIA I. R. MACKEN, Bibliotheca manuscripta Henrici de Gandavo. I. . Catalogue A-P, 1979, XVIII + 677 pp. II. R. MACKEN, Bibliotheca manuscripta Hel1l'icide Gandavo. II. Catalogue Q-Z; Repertoire, 1979, pp. XIX-XXII+ 678-1306 + 34 extra-textual plates on gJossy coated paper (pp. XXIII- L1v). III. R. MACKEN, Bibliotheca manuscripta Henrici de Gandavo. Continuatio (in preparation). IV. R. MACKEN, Henri de Gand (t1293), ma/tre en theologie a I'Universitc de Paris, archidiacre de reveche de Tournai. Dates et docUlnents (in preparation). V. Quodlibet I (R. MACKEN), 1979, XCIV+ 262 pp. + 12 extra- textual plates on glossy coated paper. VI. Quodlibet II (R. WIELOCKX)(in print). X. Quodlibet VI (G.A. WILSON) (in preparation). XIII. Quodlibet IX (R. MACKEN) (in print). XIV. Quodlibet X (R. MACKEN) 1981, CXXVI+ 333 pp. + 8 extra- textual pia tes on glossy coated paper. XVII. Quodlibet XII, q. 31 (Tractatus super facto prae/alorum et fratrum) (L. H6oL) (in preparation). XVIII. Quodlibet XIII (1. DECORTE)(in preparation). XIX. Quodlibet XIV (l.V. BROWN) (in preparation). XXXVI. Lectura ordinaria super Sacram Scripturam (R. MACKEN). 1980, XXXII + 290 pp. + 4 extra-textu ai plates on glossy coated paper. XXXVI I. Syncalegoremata (H.A.G. BRAAKHUIS)(in preparation). (I Imprimerie Orientaliste, B.P. 41, 3000 Louvain (Belgique)