HENRICUS DE GANDA VO ANCIENT AND MEDIEV AL PHILOSOPHY De Wulf-Mansion Centre HENRICI DE GANDA VO Series 2 TRACTATUS HENRICI DE GANDA VO SUPER FACTO PRAELATO RUM OPERA OMNIA ET FRATRUM (Quodlibet XII, quaestio 31) XVII r Ediderunt L. HODL - M. HA VERALS f Dr. Theol. - Lic. Litt. et Phil. TRACTATU S I Cum Introductione historica SUPER FACTO PRAELATORUM ET FRATRUM L. HODL Pro f. Theol. Ruhr-Universitiit, Bochum (QUODLIBET XII, quaestio 31) I r I The De Wulf-Mansion Centre deals with research in Ancient and Medicval Philosophy t at the Philosophy Institute of the Catholic University of Louvain (K.U. Leuven) 2, Kardinaal Mercierplein, B-3000 Leuven (Belgium) I LEUVEN UNIVERSITY PRESS The Henry of Ghent editions are coordinated by R. Macken 1989 Uitgegeven met de steun van de Universitaire Stichting van Belgie VORWORT "Die Streitsaehe" zwisehen den Priilaten (Biseh6fen) und Mendi- c.I.P. KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK ALBERT 1 kantenorden in Frankreieh in der 2. Hiilfte des 13. Jahrhunderts betrifft das Pastoralstatut der Prediger- und der Minderbriider, die aufgrund piipstlieher Privilegien gegen die iiberkommene kirehliehe Ordnung und gegen den WiIIen der Priilaten Dienste und Aufgaben in der Pfarrseel- sorge iibernahmen. Diese langwierige Auseinandersetzung war folgen- sehwer in der mittelalterIiehen Gesehiehte der Kirehe und der Seelsorge, aueh in Deutsehland. Der Anfang dieser Kontroverse liegt in Paris, und die Universitiitstheologie nahm mal3gebenden AnteiI daran. Heinrieh von Gent, zwisehen 1276 und 1291 gefeierter Magister der Theologie in Paris, setzte sieh mit seiner ganzen Autoritiit und mit seiner Gelehrsam- keit fUr die Position des Weltklerus ein. In der akademisehen und kirehliehen Offentliehkeit von Paris disputierte er die Streitfrage und gab sie in der Form eines umfangreiehen Traktates heraus. Einen kleineren Teil desselben ver6ffentliehte er zusammen mit dem Weih- naehten 1288 disputierten Quodlibet XII als dessen letzte, 31. Quiistion. Folgeriehtig mul3 der Traktat im Ansehlul3 an dieses Quodlibet als Band XVII der Opera Omnia des Heinrieh von Gent erseheinen. Zur Arbeit an der kritisehen Edition haben vie1e beigetragen, denen Dank gebiihrt. Der in vie1en Editionen bewiihrte P. Eligius Buytaert hat zuerst in dieser Arbeit Hand angelegt. Der friihe Tod nahm sie ihm unvollendet aus der Hand. Gerne kam ich der Bitte des fUr die Herausgabe der Opera omnia verantwortIiehen Komitees und ihres Leiters, Herrn Dr. R. Maeken in L6wen naeh und stieg in diese Arbeit ein. Der Herr Minister fUr Wissensehaft und Forsehung des Landes © 1989 by De Wu1f-Mansioncentrum - De Wulf-Mansion Centre Nordrhein-Westfalen (BRD) bewiIIigte mir die Mittel zur Anstellung eines Wissensehaftliehen Mitarbeiters; dafUr darf ieh ihm und dem Leuven University Press / Presses Universitaires de Louvain / Universitaire Pers Leuven Saehbearbeiter im Ministerium, Herrn Dr. Joel, geziemend danken. Zwei Krakenstraat 3, B-3000 Leuven / Louvain (Belgium) volle Jahre widmete sieh Herr Marcel Haverals, Lie. Litt. et Philos., Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/o f openbaar gemaakt door middel ebenso saehkundig wie interessiert der kritisehen Edition; sie ist aueh van druk, fotocopie, microfilm of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande sein Werk. Unersetzlieh, anregend und f6rdernd war der stiindige schriftelijke toestemming van de uitgever Gedankenaustauseh zwisehen Herrn Dr. R. Maeken, dem Koordinator No part of this book may be repraduced in any form, der kritisehen Ausgabe der Opera Omnia des Heinrieh von Gent, und by print, photoprint, micrafilm or any other means without written permission fram the publisher. Herrn Dr. J. Deeorte, Dozent an der K.U. Leuven und Herausgeber der Quodlibeta XII und XIII, auf der einen Seite, meinen Mitarbeitern ISBN 9061863368 D/1989/1869/39 und mir auf der anderen Seite. Aul3er den sehon genannten gilt unsere VI VORWORT Dankbarkeit der Katholischen Universitat von Lowen, und ganz beson- ders Prof. U. Dhondt, dem Vorsitzenden des Hoger Instituut voor Wijsbegeerte, der die Ausarbeitung dieser Arbeit wohlwollend gefordert THEOLOGIEGESCHICHTLICHE EINFOHR UNO und auch finanziell unterstiitzt hat, dem Publikationsausschu13 der- L. Hodl selben Universitiit, und, "Iast but not least" dem Direktor des De Wulf- Mansion-Centrum, der Abteilung fUr Antike und Mittelalterliche Philo- Der Traktat des Heinrich von Gent "Dber die Streitsache zwischen sophie dieses Institutes, Prof. W. Vanhamel, der mit weitsehendem den Priilaten und den Mendikantenbriidern" ist literar- und textge- Scharfblick von Anfang an die Wichtigkeit und die gro13en Moglich- schichtIich in der mittelalterlichen Literaturgeschichte geradezu ein keiten dieses internationalen Unternehmens anerkannt und mit seiner singuliirer Fal\. Der Traktat wurde vom Autor zweimal veroffentIicht, charakterischen Energie und Treue mit allen Mitteln durch die Jahre einmal als Streitschrift in der Auseinandersetzung zwischen der Parte i unterstiitzt hat und dem auch diese Ausgabe sehr vieI verdankt. Die der Priilaten, der er selber angehorte, und den Mendikantenbriidern, Edition der Werke des Genter Theologen und Philosophen ist ein denen die Piipste im 13. 1ahrhundert ein mit den WeltgeistIichen schones Beispiel internationaler Zusammenarbeit, die sich der Forde- konkurrierendes Pastoralstatut eingeriiumt hatten. Diese Streitsache rung durch staatliche Behorden verschiedener Liinder erfreut. eines neuen, durch piipstliche Privilegien geschaffenen Rechtes der Seelsorge ("cura animarum") driingte in den 80er Jahren des 13. Boch um I. Juli 1989 Jahrhunderts in Paris zur Entscheidung, und zwar in der vollen kirchli- L. HodI chen, politischen und universitiiren Offentlichkeit. Mit der ganzen weit- hin anerkannten Autoritiit seines akademischen Lehramtes vertrat Heinrich von Gent die Sache der Priilaten gegen den Anspruch der Bettelorden, zuerst in den akademischen Disputationen (Weihnachten 1282(1) und 1286(2)), dann in den offentIichen Auseinandersetzungen in Paris und Orleans 1286/87 und schliel3lich im Proze13der Priilaten gegen die Fratres an der piipstIichen Kurie und auf dem Nationalkonzil 1290. In einer Dokumentensammlung dieses Prozesses aus der Kanzlei des Bischofs von Amiens, Wilhelm von Macon, ist eine Kopie des Traktates iiberliefert, eine Abschrift der ersten Veroffentlichung der Streit- schrift(3). Diese hatte urspriinglich, wie der Bericht iiber das soge- nannte "Nationalkonzil" von 1290 in Paris besagt, den Umfang von 12 Petien, d.h. 48 Folien(4). Wenig spiiter veroffentIichte Heinrich von Gent im Rahmen des (I) cr. HENR. DE GAND., Quodlibet VII, q. 21-24, (ed. 1518), f. 271 "-287". Das Datum Weihnachten 1282 ist durch die Angaben in der Hs. PARIS, Bibl. Nat., lato 3120 f. 3'b (s.u. S. XI n. 5) gesicherl. ' (') HENR. DE GAND.,Quodl. X. Ed. R. MACIŒN, (HENRICl DE GANDAVO Opera Omnia, IV) Leuven University Press - E.I. Brill, Leiden (HENRICI DE GANDAVO Opera Omnia, XIV) 1981, q. 1-7 ed. R. MACKEN, S. 3-55. Zum Datum dieses Quodlibet X vg!. Hs. PARIS, Bibl. Nat., lato 3120, r. 37": ••Quidam magister in hoc Natali (a. 1286) Parisius, scilicet Magister Henricus de Gandavo, determinavil. .. ". (3) Hs. PARIS, Bibl. Nat., lato 3120, f. 92"-141 ,b (s.u.·S. XIV n. 21). (4) H. FINKE, Aus den Tagen Bonifaz VIII, S. V. THEOLOGlEGESCHlCHTLICHE EINFOHRUNG THEOLOGIEGESCHlCHTLICHE EINFOHRUNG IX VIII (1288 disputierten) XII. Quodlibet einen geringen Teil des Traktates, Habent sua fata libelli! Die Textgeschichte der Streitschrift - wir der etwa 1/5 des Gesamtumfanges hat, als Quaestio 31. Er lief3 (wie sprachen noch gar nicht von der Textwerdung! - ist sehr komplex. iiblich) von seinem Apograph durch den Stationarius der Universitat Aufgabe der kritischen Edition ist es, in der zweifachen Uber1ieferung das Exemplar herstellen, das gegen Entgelt abgeschrieben und verbrei- des Traktates die urspriingliche Textgestalt in der universitaren Tradi- tet wurde. 12 Handschriften bezeugen diese Teilver6ffentlichung der tion transparent zu machen. Vom Apograph des Magisters bis zum Streitschrift(5), und nur dieser Teil ging in die Friihdrucke der Quodli- Exemplar des Stationarius konnte der Autor Korrekturen anbringen; beta des Magisters ein(6). Der gesamte Traktat blieb bislang un ver- und auch die formalen Korrekturen der Stationarii entsprachen den 6ffentlicht. Heinrich von Gent begniigte sich mit dieser Teilausgabe der literarischen Vorstellungen der Autoren im Mittelalter. Der Text muf3 Streitschrift, weil dieser Teil der Quaestio 31 des XII. Quodlibet darum immer mit den Varianten gelesen werden; deren Zahl und einerseits seine vielfachen Dar1egungen zu diesem Thema, die er seit Auswahl darf dies nicht unm6glich machen. 1282 in den Disputationen gemacht hatte, zusammenfaf3t und zum Singuliir in der mediiivistischen Literaturgeschichte ist auch die litera- anderen erganzt. Diese Erganzung betrifft vor allem die Frage, welcher rische Uber1ieferung des Traktates in der erwiihnten Dokumentensamm- Partei und Position die "taciturnitas papae", das Schweigen der beiden Iun g des Wilhelm von Macon, in der wichtige Zeugnisse dieses Streites, Papste, Martins IV. (1281-1285) und Honorius' IV. (1285-1287), zugute vorallem in seiner Endphase von Dezember 1286 bis Friihjahr 1289 kommeC)· "more historico" zusammengefaf3t sind. Diese Sammlung ist schon l[ Zwei Handschriften der Quodlibeta des Heinrich von Gent, namlich wiederholt von P. Glorieux und K. Schleyer mit aller wiinschenswerten VAT. lat. 853 und VALENCIA, Bibl. de la Cathedral 46, die mit ihren Genauigkeit beschrieben worden(9). Liest man zu diesen Zeugnissen die Siglen I und V bezeichnet werden, enthaIten den ganzen Traktat, und vielfachen Quaestionen des Heinrich von Gent in den Quodlibeta VII und X, so wird der zeitgeschichtliche und theologische Kontext der l zwar im 1. Teil mit den Varianten und Korrekturen, die auf die Universitatstradition der Quodlibeta (Exemplar 1) verweisen, wahrend Streitschrift deutlich, die in ihrer Bedeutung weit iiber den Streit I und V aber im 2. umfangreicheren Teil ein Apograph des Originals (Autographs) erkennen lassen(8). Beide Handschriften bieten keinerlei I hinausreicht. Der Einzug der Mendikantenorden in die pfarr1ich organi- sierte Seelsorge und ihre Behauptung mit Hilfe der papstlichen Privile- Hinweise auf (explizite oder implizite) Petienangaben. Die Vatikan- gien brachte einen Wandel der Pastoral und der Kirchenverfassung. Die handschrift, die in Notizen in zier1icher Kursive aus 2. Hand, aber der genauen Kenntnisse der Ursachen, Ereignisse und Auswirkungen dieser Hand eines gut informierten Zeitgenossen, wichtige literargeschichtliche Auseinandersetzung scharfen den Blick fUr den in diesem Prozef3 ver- Nachrichten beziiglich des Textes der Quodlibeta des Heinrich von borgenen Gang der kirchlichen Verfassungsgeschichte. So obliegt dieser Gent gibt, zeigt am Rande, ebenso wie die Sammelhandschrift des Einfiihrung die Aufgabe, aus der Dokumentensammlung die Ursachen Wilhelm von Macon, den Ubergang von Rede und Gegenrede mit und Ereignisse des Streites zu erheben, und aus dem Traktat des f(rater) und H(enricus) an. Heinrich von Gent dessen Stellungnahme nachzuzeichnen. Tatsiichlich hat die Redaktion dieser EinfUhrung uns er1aubt, verschiedene un be- (') Vg!. HENR. DE GAND. Quodlibet XII, 99, ]-30. Ed. J. DEcoRTE, S. XX-XXII. Diese 12 Handschriften geh6ren zur Textfamilie des 1. Exemplars der Universitiitsver6ffentIi- kannte und wichtige Dokumente in diesem Zusammenhang ausfindig chung. Die 13 Manuskripte vom 2. Exemplar (nach 1304) abhiingig, haben die Quaestio zu machen, die wir gern bei dieser Gelegenheit auch dem gelehrten 31 nicht; vier von ihnen notieren aber deren Fehlen. Selbst die wichtige Hs Paris. 15350 (aus dem NachlaB des Gottfried von Fontaines) ist zwiespiiltig; sie ziihIt in der G1iederung Publikum vorstellen m6chten. q. 31 mit, iiberliefert sie aber nicht. M6glicherweise wurde diese Quaestio 31 nach 1304 aus dem Ausleihverkehr des "stationarius zuriickgezogen, mindestens in dieser gekiirzten Form geh6rte sie aber zum Quodlibet XII, wenngleich in einem Iasen Zusammenhang. (0) Die 3 Editionen von 1518 (Paris), 1608 und 1613 (Venedig) schlieBen sichjeweils an den Text der Universitiitstradition an, die humanistische "Edition" von 1518 unmittelbar, die zwei folgenden mittels des Textes der Edition von 1518. (1) Vg!. ed. S. 31-40. In der langen Sedisvakanz von April 1287 bis Februar 1288 (9) P. GLORIEUX,Un recueil po/emique ... , hiilt gegen K. SCHLEYER, nfiinge ... , S. 113- A (Wahl Nikolaus IV.) wurde diese Frage vielfach diskutiert. 128 daran fest, daB die Sammelhandschrift aus der Kanzlei des Bischofs von Amiens und (8) Vg!. Stemma, S. CLXVI. nicht (wie Schleyer annimmt) aus der des Erzbischofs von Bourges stammt. x THEOLOGIEGESCHICHTLlCHE EINFOHRUNG URSACHENESSTREITES D XI 1. DIE URSACHENDES STREITESZWISCHENDEN PRALATENUND DEN langzeilig; II L f. 82r-89r (89v leer) langzeilig; 12M f. 90'-91' langzeilig. BRUDERN Kernstiick dieser Gruppe ist der Traktat des Simon de Beaulieu, so a. Die Dokumentensammlung des Wilhelm von Macon in Hs., PARIS, da13diese Texte moglicherweise aus seiner Kanzlei stammen. Bibl. Nat., lato 3120 5. Gruppe: 12(I3)IusN-(I7)VUS(R) foI. 92ra-141 vb 2 Kolumnen. Der Traktat des Heinrich von Gent umfa13t 4 sexterni (6 Doppelbliitter) Der Pergamentcodex 405 x 282 (au s der alten Sammlung Colbert Nr. und 2 Folien: N f. 92rq03va; O f. 104r_115vb; P f. 116ra_l27vb; Q f. 3266, Regius 3896) ist eine Sammelhandschrift mit 145 Folien, teils in 2 128ra_I39vb; R f. 140ra-141vb. Diese Texthefte gehen auf Hand· Kolumnen, teils langzeilig geschrieben. Die Sammlung umfaJ3t 18 Faszi- schriften, zuriick, die Heinrich von Gent zugeh6rten. kel, die urspriinglich verschiedener Herkunft waren und erst spater 6. (I8)S foI. 142r-145v langlinig. Die Zusammenfassung des Traktates (wahrscheinlich in der Kanzlei des Bischofs von Amiens) zusammenge- des Heinrich von Gent durch den Dekan von Amiens stammt wohl faJ3t wurden. So urteilt P. GLORIEUX, Un recueil potemique ... , 621 auch aus der Kanzlei des Wilhelm von Miicon, der das gr613te auf Grund langjahriger Forschungen gegen K. SCHLEYER, nfange ... , A Interesse an diesen gesammeIten Zeugnissen hatte, weil er der Vor- S. 118, 121, 126, der den Ursprung der Sammlung in der Kanzlei des kiimpfer in diesem Streit war. Erzbischofs von Bourges ausmachen m6chte. Unterscheidet man aber kritisch zwischen dem Ursprungsort der einzelnen Hefte und deren 1-12 Die kirchlichen und theologischen Zeugnisse und der Streit in Paris endgiiItigen Bestimmungsort, so verdient die Position von P. Glorieux und Orteans I286/87 I den Vorzug, unbestritten der Tatsache, daJ3 einzelne Hefte aus der I. f. I ra-r Constitutio concilii generalis (X1/), "Omnis utrius sexus" b: Kanzlei des Erzbischofs von Bourges stammen k6nnen. Bei ihrer Samm- (ed. H. DENZINGER-A.SCHONMETZER, Enchiridion ... , Nr. 812·814) lung wurden die 18 Faszikel in sachlicher und zeitgeschichtlicher Sicht mit altfranz6sischer Obersetzung. geordnet und von A-S und I-XVIII numeriert. Die Ziihlweise ist aber 2. f. I rb-vb; Constitutio domini Clementis (papae IV) vom 20. Juni nur bis zu Heft VIII H einheitlich und folgerichtig. Diese Tatsache und 1265 "Quidam temere" (ed. L. WADDING,Annales Minorum, IV, die merkwiirdige doppeIte Zahlweise (romische und arabische Zahlen Nr. 523, S. 591) mit altfranz6sischer Obersetzung .. und Buchstaben) weisen darauf hin, da13die Sammlung moglicherweise 3. f. I rb_2rb; Privilegium domini Martini (papae IV) "Ad fructus spater erganzt wurde, bzw. nach und nach entstanden isto Es lassen sich uberes" concessum fratribus minoribus vom 13. Dezember 1281 aus diesen au13eren Beobachtungen folgende Gruppen unterscheiden. (ed. H. DENIFLE-A.CHATELAIN, hart. Univ. Paris., I, Nr. 508, S. C I. Gruppe IA· VIF f. 1r-46va (vb leer, 46v unten "correxit"-Zeichen IA 592-593) mit altfranzosischer Obersetzung; f. 3ra-rb weitere Ober- f. Ira·2rb (v leer); IIB f. ya·14vb; IIIC f. Iya-b (v leer); IVD f. 16ra_ setzung (2 leer). V 27vb; VE f. 28ra·34rb (v leer) 35ra_37vb; VIF f. 38ra-46va (vb leer). 4. f. 2rb: sechszeiliger Merkvers iiber die dem Bischof reservierten Diese Textgruppe stammt urspriinglich aus dem Besitz des Heinrich Siinden (ed. P. GLORIEUX,Un recueil potemique ... , S. 626). I von Gent und der Kanzlei des Wilhelm von Macon. 5. f. Yb_15rb (I5v leer) 16ra_22ra; "Primum quodlibet magistri Henrici 2. Gruppe: (VII)G f. 47ra·59vb. Die Berichte der Gesandten Petrus de de Ganz (Gandavo), Anno Domini 1282 mense decem bri ... " = HENR. Ruthenac und Thomas von Pontoise stammen in der schriftlichen DE GAND., Quodl. V1/, qq. 21-24 (ed. 1518, f. 272r-287v). In dieser Fixierung von diesen. Adressaten waren die Erzbischofe von Bourges Redaktion ist q. 22 noch in die folgende q. 23 eingefiigt. 6. f. 22ra_32rb: "Circa sacramentum poenitentiae proponebantur quat- (Primaradressat), Reims und Rouen und der Bischof von Amiens f tuor ... " (HENR. DEGAND., Quodl. X, qq. 1-4, ed. R. MACKEN,S. 3- (Mitempfanger). 3. Gruppe: VIIIH f. 60ra·66vb 2 Kolumnen, 67r·69r langzeilig, 69va·7Jrb 55). 2 Kolumnen (71 v leer). Verschiedene Abschriften von piipstlichen 7. f. 32va_34rb:Littera domini Ambianensis episcopi. "Ea quae acta,.sunt Bullen und Privilegien mit (erklarenden) Randglossen, die mogli- Parisius" (ed. H. DENIFLE-A.CHATELAIN, hart. Univ. Paris., II, S. C cherweise von Wilhelm von Macon stammen. 13-17, Nr. 543. Rundschreiben des Bischofs Wilhelm von Miicon 4. Gruppe: 9I-(12)M f. 72r·73r (73 leer) langzeilig, lOK f. 74r-81 v V liber die Streitsache, Dezember 1286 in Paris und Januar/Februar 1287 in Orleans an die franz6sischen Bisch6fe. XII THEOLOGlEGESCHlCHTLICHE EINFOHRUNG URSACHENESSTREITES D X III 8-12 35'a-46va: "Sermones facti Aurelianis per dominum Ambianensem 14. f. 49rb_55rb: "Haec est propositio decani Pontissariensis in facto episcopum et quosdam fratres". praelatorum et fratrum". "Bernardus ad Eugenium ... ". "Datum 8. f. 35'a-37va: "Pacem et veritatem diligite ... " "Iste sermo fuit factus Romae, VIII. kalendis oCtobris" (24. September 1286). Bericht des Aurelianis per fratrem Ioannem de Sancto Benedicto, magistrum in Thomas von Pontoise liber dieselbe Audienz. theologia, anno Domini 1285, dominica post festum beati Vincentii. 15. f. 55v8_59vb: "Propositio eiusdem". "In amaritudine est sermo ... ". Hubertus de S. Valerio super mare Ambianensis dioecesis reportavit" Vortrag desselben, d.h. dem Zusammenhang nach des Thomas von (ed. partim J. QUETIF-J.ECHARD,Scriptores ordinis fratrum Praedi- Pontoise, den sachlichen Ausfiihrungen nach aber des Petrus de catorum, I, S. 404-46). Predigt des Johannes de Sancto Benedicto Ruthenac, liber die Streitsache der Priilaten vor Papst Nikolaus IV. am 26. Januar 1287 (nicht 1285!) in Orleans, in der er namens der 16.1-8 Papstliche Konstitutionen und Privilegien fiir die M endikanten Mendikanten auf die Predigt des Wilhelm von Macon am 4. -.1 f. 60ra-65 vb: "Declaratio regulae fratrum minorum facta per Nico- Adventsonntag (22. Dezember 1286) in Paris antwortete. Der Bi- laum (III.) papam". "Exiit qui seminat" (4. August 1279). (Ed. I. H. schof von Amiens, "maximus iurista", hatte gegen die Mendikanten SBARALEA, Bul!. Franc., III, S. 404-416). liber die dreifache Wahrheit "vitae, doctrinae, iustitiaeque" gepre- -.2 f. 65va_66va: "De privilegiis et canonicatibus (suprascriptum: privile- digt (vg!. H. DENIFLE-A. CHATELAIN,Chart. Univ. Paris., II, Nr. giatorum" (Innocentii papae IV) "Etsi animarum" (21. November 539, S. 8-11, bes. 10). 1254). (Ed. H. DENIFLE-A.CHATELAIN, hart. Univ. Paris., I, Nr. C 9. f. 37va_38vb: "Repetit io domini Ambianensis ad dicta fratris Ioannis 240, S. 267-270; K. SCHLEYER, An/ange ... , S. 129-136). de Sancto Benedicto in sermone suo facto dominica post festum sancti -.3 f. 66 vb: Clemens (IV. papa), "Saepe accidisse percepimus ... " Vincentii. "Thema fratris Ioannis fuit tale". Eine Reportatio dersel- "Datum Viterbii VI. kalendis iulii pont{ficatus nostri anno tertio". ben Predigt des Johannes de Sancto Benedicto durch Wilhelm von Unbekannte Konstitution. Macon. -.4 f. 67r-68r: "Forma inquisitionis haereticae pravitatis concessae fratri- IO. f. 38vb-41 va: "Responsio domini Ambianensis ad dicta fratris Ioannis bus Praedicatoribus per dominum Gregorium (X. papam)". "Prae- de Sancto Benedicto in sermone suo: 'Pacem et veritatem' etc. Ad cunctis nostrae mentis ... " (20. April 1273). Ed. E. T. RIPOLL, Bul!. primum quod dicit". Antwortpredigt des Bischofs von Amiens am ord.fratr. Praed., I, S. 512-514). Sonntag, dem 2. Februar 1287 in Orleans. -.5 f. 68r: "Exemptio fratrum Praedicatorum concessa per Nicolaum (IV.) Il. f. 41 va_43va: "Similis responsio ad praedicta, tamen per alia verba papam". "Dum sollicitae considerationis ... " (28. Juli 1288) (Ed. aliquantulum". "Ad primum quod dicit". Eine Reportatio derselben E. T. RIPOLL,Bul!. ordofratro Praed., II, S. 20). Antwortpredigt. -.6 f. 68r-v: "Exemptio fratrum Minorum concessa per Nicolaum (IV.) 12. f. 43 va_46va: "Sermo lectoris Minorum factus Aurelianis in crastino papam". "Quia nonnulli ... " (30. April 1288). (Ed. I. H. SBARALEA, Purificationis". "Viderunt oculi mei". Predigt eines Franziskaners Bul!. Franc., IV, S. 17, Nr. 19). am 3. Februar 1287 in Orleans zu diesem Streit. -.7 f. 68 v_69r: "Forma inquisitionis haereticae pravitatis concessa fratri- 13-15 Dokumente der 1. Gesandtschaft der Pralaten an die Kurie Papst bus Praedicatoribus per dominum Clementem (IV. papam)". "Prae Honorius' 1V. (und Nikolaus IV.) 1286 (1288) cunctis mentis nostrae ... ". Vg!. D. PLANZERin: Archivum Fratrum Praedicatorum, V, 1935, S. 92 Anm. 208, S. 93 Anm. 211. 13. f. 47ra_49rb: "Haec est propositio magistri Petri de Ruthenac, prae- -.8 f. 69 va_71'b: "Nicolaus (IV. papa)". "Supra montem catholicae positi Mimacensis, in facto praelatorum". "Reiterare propositio- fidei ... " (17. August 1289). (Ed. I.H. SBARALEA, Bul!. Franc., IV, S. nem ... ". Petrus von Rodez, Propst von Mende, berichtet den 94-97 (Regel des 3. Ordens der Franziskaner), (71 v leer). Erzbisch6fen von Bourges, Reims und Rouen und dem Bischof von Amiens liber die Audienz der von ihm und Thomas von Pontoise 17-20 Dokumente der 2. Gesandtschaft der Pralaten an die Kurie des geleiteten Gesandtschaft der Priilaten an die Kurie Honorius' IV. in Papstes Nikolaus IV., 1288 Tivoli 1286. XIV THEOLOGlEGESCHICHTLlCHE EINFOHRUNG URSACHEN DES STREITES XV 17. f. 72r-73': "Rationes prae/atorum primo abbreviatae et loco articu/o- intelligentium. Dicunt prae/a ti ... ". Zusammenfassung des Traktates rum traditae". "Iste est tenor concilii generalis: 'Omnis utriusque durch den Dekan von Amiens, Hugo de Fouquieres (t 1293), fUr sexus' ... ". Eine erste Zusammenfassung der Beweisgriinde fUr die die Qffentlichkeitsarbeit der WeItgeistlichen. Die Abbreviation ist Position der Priilaten, um den Gebrauch des Privilegs durch die unvollstiindig. Mendikanten anzufechten und eine Neuauslegung des Privilegs Die Uberschriften zu den einzelnen Teilen stammen in der Regel durch den Papst zu erreichen. (r. 73 v leer). nicht vom Schreiber dieser Stiicke selbst, sie wurden wohl erst bei 18. r. 74r-89r: "Maiores rationes prae/alorum traditae per archiepisco- der Sammlung derselben Texte eingetragen. Einzelne Uberschriften pum Bituricensem". "Dominus Martinus concessit ... ". Der in Form (z.B. in Nr. 7, 8-12 und 22) verweisen deutlich auf die Kanzlei des und Inhalt am besten ausgearbeitete Traktat des Simon de Beaulieu, Bischofs von Amiens, in der die Dokumente des Streits gesammelt Erzbischofs von Bourges, der zusammen mit Wilhelm von Miicon wurden. Auf der Pariser Synode 1290 war Wilhelm von Miicon der 1288 die 2. Gesandtschaft der Priilaten an die Kurie Nikolaus' IV. WortfUhrer der Priilaten. leitete, um eine Neuauslegung des Privilegs Martins IV. zu erreichen. (Der Traktat verdiente eine Edition!) (89 v leer). Die Abbreviation des Traktates ist nach dem heutigen Befund der 19. r. 90'-91 r: "Rationes prae/atorum abbreviatae secundo super confes- Handschrift unvollstiindig; sie endet mit ratio 5 contra fratres (ed., S. sionibus iterandis". "Quod confessi fratribus ... ". Eine andere 171, 19). Nach f. 145v fehlen aber zwei herausgeschnittene Bliitter, die Zusammenfassung von Beweisgriinden fUr den ProzeJ3 der Priilaten. wahrscheinlich auch den letzten Teil der Abbreviatur enthielten. Sie war 20. r. 91 r-v: "Tractatus super dissensione inter prae/alos et fratres secre- urspriinglich vollstiindig. In der Dokumentensammlung triigt sie den tus et non concordatus". "In dissensione inter prae/atos et fratres ... ". Titel "Rationes ... ", den viele Beweisstiicke dieser Sammlung tragen, die Ein KompromiJ3vorschlag der Pdilaten in der Streitsache fUr eine von den weltgeistlichen Gesandten an der Kurie im Rom vorgetragen Modifikation des Privilegs, iiber den nicht verhandelt wurde. (Ed. wurden. Im Aufbau und Inhalt und in der Ausdrucksweise entspricht K. SCHLEYER, Anfiinge ... , S. 137-140). die Abbreviation des Traktates des Heinrich von Gent am meisten den Rationes maiores des Erzbischofs von Bourges; Simon de Belloloco. 21-22 Die Streitschrift des Heinrich von Gent und eine (unvollstiindige) Wir gehen gewiJ3 nicht fehl in der Annahme, daJ3 Wilhelm von Miicon )(urzfassung derse/ben diese durch den Dekan seines Kapitels erstellte Abbreviation fUr seine 21. r.92r8_14\Vb: "Tractatus magistri Henrici de Ganz Gandavo super Reise nach Rom (in der Begleitung des Erzbischofs von Bourges) facto prae/alorum et fratrum". "Quaestio est ... ". brauchte. 1287 galt Wilhelm von Miicon als der beredte Anwalt der Das "corpus quaestionis" mit der propositio generalis und specialis Sache der Priilaten. In der am 3. Februar 1287 von einem Franziskaner- des Magisters ist 1288 nach dem Regierungsantritt des Papstes lektor in OrU:ans gehaltenen Predigt heiJ3t es von Wilhelm von Miicon: Nikolaus IV. (22. Februar 1288) geschrieben; die Liste der 26+ 16 " ... procurator vel nuntius quorundam praelato rum (nescio quorum) Argumente betrifft die Auseinandersetzung vor allem in den Jahren tamquam fidelissimus procurator qui causam suam fidelissime colo- 1286/87. rat...". (PARIS,Bib/. Nat., lato 3120, r. 44V8). Die propositio generalis und den I. Teil der propositio specialis hat Einige Beobachtungen des Textes der Abbreviation sprechen dafiir, Heinrich von Gent als q. 31 des Quodlibet XII (Weihnachten 1288) daJ3 deren Textvorlage eine andere Kopie des Autographs verwendete ver6ffentlicht (Ed. 1518, r. 518rx-523rxh). als die des Traktates: Den ganzen Traktat hat er als 6ffentliche Streitschrift 1288 publi- 1. Ed., S. 4, 46 obligatio tentionis] tentio obligationis (PARIS, Bib/. ziert (vg!. H. FINKE, Aus den Tagen Bonifaz VIII., 1902, S. V). nat., lato 3120, f. 142r). Dieser ganze Traktat kam erst spiiter (nach 1304) in 2 Handschrif- 2. Die dreifache Unterscheidung einer Verpftichtung zur Beichte "de ten in die Quodlibeta. jure naturali", "de jure divino" und "de jure humano" in der Abbrevia- 22. f. 142r-149v: "Rationes super facto prae/atorum et fratrum abbre- tion (ibid., r. 142r) wird in den Tractatus bei der Besprechung von viatae per decanum Ambianensem". "Ad informationen omnium recte "Volumus autem" behandelt (=:Ed., S. 95, 45-96, 67). XVI THEOLOGIEGESCHICHTLlCHE EINFOHRUNG URSACHEN DES STREITES XV" 3. Ed., S. 31, 32f. cadet super eum nix] irruet super eos nix (ibid., f. b. Der Konzilskanon des Lateranense IV (1215) "Omnis utriusque 142v, richtig Iob v. 16). sexus" . 4. Zu Beginn der Auslegung des Privilegs Martin IV. "Ad uberes "Omnis utriusque sexus fidelis, postquam ad an.nos discreti~nis fructus" (ed., S. 47, 48) stehen in der Abbreviation (ibid., f. 142v) in pervenerit, omnia sua solus peccata saltem semel m anno fidelIter margine inferiori Erkliirungen zum Begriff "Privilegium generale" die confiteatur proprio sacerdoti .... im Traktat teils an anderer Stelle folgen, teils dort fehlen. Si quis autem alieno sacerdoti voluerit i~sta de causa .sua confiten peccata, licentiam prius postulet et obtmeat ~ propno sacerdote, 5. Ed., 59, 87 electis praeponatur] electus praeponeretur (ibid., f. cum aliter ille ipsum non possit absolvere vel lIgare" (10). 143') ist ein richtiges Zitat. I. Die kirchlich-kanonische Ordnung der sakramentalen Bu13e 6. Ed., S. 88, 67 cogitatum] concupitum (ibid., f. 143V) ist em bewahrt die Gnade der Versohnung und die Tugend der Bul3e vor jeder richtiges Augustinuszitat. Eigenmiichtigkeit und Verfiilschung. Der sakramentale Dienst der Ver- 7. Ratio 2 und 3 werden im Traktat (ed., S. 122-128) und in der sohnung, der immer nur in der "auctoritas" der Kirche geschehen kann Abbreviation (ibid., f. 144v) verschieden aufgeteilt. und also in ihrer kanonischen Ordnung vollzogen werden mul3, ist 8. Ed., S. 129, 74 sed quid] addo dicatur (ibid., f. 144v). immer auch pastoraler Dienst des wissenden, sorgenden Hirten. Magi- 9. Ed., S. 129, 76 debet adhibere rationem vel auctoritatem] debet ster Gratianus hat im Bu13traktat des Dekrets diese beiden Kernele- enim adducere auctoritatem seu rationem (ibid., f. 144V). mente des zustiindigen und des verstiindigen Bul3priesters gleicher- 10. Ed., S. 133, 10 aegris oculis exosa est lux] Augustinus (Confessio- mal3en unterstrichen. Zweimal zitiert er diesen Text: "Wer vorhat seine nes, VII, c. 16, n. 22): oculis aegris odiosa est lux, quae sanis est Siinden zu beichten, um die Gnade (der Vergebung) zu finden, der amabilis (ibid., f. 145'). suche den Priester auf, der zu binden und zu losen versteht, damit er II. Ed., S. 140, 87f. quod si de virtute est] quod si de veritate est sich nicht selbst (und sein Heil) vernachliissigt, und nicht von dem (ibid., f. 145') ist ein richtiges Zitat aus der Glossa. vernachliissigt wird, der ihn in Barmherzigkeit zurechtweist und mahnt, 12. Ed., S. 148, 95 negligit] negligat (ibid., f. 145') ist richtig. damit am Ende nicht beide zu Fall kommen, was fUr den Torichten 13. Ed., S. 149, 20f. scandalizare est ruinae obicem ponere recte unvermeidlich ist"(11). Gleicherma13en weist aber Gratian auf die kano- ambulanti] scandali zare est nunc obicem opponere recte ambulanti nische Ordnung hin: " ... ut nemo videlicet alterius parochianum iudi- (ibid., f. 145'). In M legitur etiam "nunc"! care praesumat!" (12). Zur Begriindung verweist er auf das fiilschlicher- 14. Ed., S. 150, 39f. Venenum propinat licet nullus sit qui bibat] weise Urban II. zugesprochene Kapitel "Placuit" hin, das jedem Pries- Venenum propinas, etsi non sit qui biberet (ibid., f. 145v). ter verbietet, einen fremden Pfarrangehorigen zur Bu13ezuzulassen (13). Aus der Tatsache, da13 die Abbreviation in der Pariser Handschrift, Auch das 4. Laterankonzil ging in der Konstitution "Omnis Bibl. Nat., lato 3120 unmittelbar auf den Traktat des Heinrich von Gent utriusque sexus" von dieser doppelten Sicht der kanonisch-pastoralen folgt, kann nicht geschlossen werden, der Dekan von Amiens habe aus Bu130rdnung aus und suchte den Ausgleich der doppelten Forderung dieser vorliegenden Kopie die Zusammenfassung erstellt. Die verschie- nach dem zustiindigen und verstiindigen Priester in der Vorschrift, denen Dokumente wurden erst im nachhinein (wohl erst 1289) zusam- gegebenenfalls vom zustiindigen Pfarrseelsorger die Erlaubnis zu erbit- mengefa13t. Wilhelm von Miicon brauchte aber pereits 1288 fUr seinen Vortrag an der Kurie Nikolaus' IV. (Febr. 1288-April 1292) diese Unterlagen, die sein Dekan aus einer Kopie des von Heinrich von Gent ('0) H. DENZINGER-A. SCHCJNMETZER.Enchiridion ...• Nr. 812-814. Vgl. Constitutiones 1288 veroffentlichten Traktates besorgen konnte. Diese Abbreviation Concilii quarti Lateranensis una cum Commentariis g/ossatorum. Ed. A. GARCIA y GARCIA, Monumenta iuris Canonici. ser. A. vol. 2. Bibl. Vaticana 1981. hat darum fUr die Textgeschichte des Traktates ihre Bedeutung. (' 1) GRATIANUS, Decretum, De poenitentia. dist. I.c. I. (ed. A. FRIEDBERG. 1.. Sp. 1188. 1242). (12) Ebd .• d. 6. p. 111. a.a.O.Sp. ,1244. (") Ebd. c. 3; vg!. C. 9. q. 2. c. 2. a.a.O. Sp. 602. Nach A. Friedberg stamml dieser oft zitierte Cano n "Placuit" aus der Collectio Hibernensis. welche die Bul3bestimmungen der irischen Kirche um 700 zusammenfal3t. XVIII THEOLOGIEGESCHICHTLICHE EINFOHRUNG URSACHEN DES STREITES XIX ten und zu erhaIten, einem anderen Bu/3priester zu beichten. Nach den Beichte aufzusuchen. Die Glossa ordinaria fixierte diesen Lehrstand- Aussagen des Konzils iiber den rechten Beichvater miissen die Griinde punkt, da/3 nur ein pastoraler Grund es rechtfertige, mit Erlaubnis des fUr eine entsprechende, berechtigte Bitte des P6nitenten im Pastoralen eigenen Seelsorgers einem anderen zu beichten (19). Fur diesen Fall gab gesucht werden. Dieses Anliegen, den rechten Beichtvater zu finden, der aber Artaldus zu bedenken, ob es nicht besser sei, zuerst seinem eigenen die der Siinde entsprechende heilsame Bu/3e auferlegt, hat wortreich dic und dann dem anderen Priester zu beichten(2°), "denn wer mehreren meistgelesene Bu/3schrift des 12. lahrhunderts, der ps.-augustinische beichtet", sagt [Ps.] Augustinus, "erlangt desto schneller Vergebung". Traktat "De vera et falsa poenitentia", dem Gratian zu kanonischer Der zustandige Seelsorger besitzt durch die Weihe die Schliisselgewalt Bedeutung verholfen hat, ausgefUhrt (I 4). Die heilsame und fruchtbare und durch die Obertragung der Seelsorge auch deren Ausiibung. Sakra- Bu/3e ist immer Sache des geisterfUllten und geistmiichtigen Rates. mentale Weihegewalt und "cura animarum" geh6ren zusammen und Bu/3gesinnung und Bu/3fertigkeit brauchen die rechte Anleitung zur diirfen nicht voneinander abgel6st werden. Bu/3e. Die beiden Mendikantenorden verstanden sich als Bii/3erorden Diese Einheit der pfarrlichen Seelsorge vertraten auch die Dekretali- und haben darum diesen nachhaltigen Einflu/3 auf die Bu/3mentalitiit sten in der Auslegung des Konzilskanons "Omnis utriusque sexus" in der Kirche ausgeiibt. der Dekretalensammlung Gregor IX., die der Theologe und Doctor Was veranla/3te aber die Konzilsviiter auf dem Lateranense IV 1215 decretorum, Raimund von Penafort, zusammengestellt hatte(2 I). In zu dieser Konstitution, in der die Zustiindigkeit des "proprius sacer- seiner Summa super rubricas decretalium betonte Gaufredus de Trani dos" so stark unterstrichen wurde? Was beinhaltet diese Bestimmung (+ 1245) die Einheit der pfarrlichen "cura animarum" und das daraus im Kern ihrer Aussage? Was ist der eigentliche InhaIt des Kirchengebo- resultierende "ius parochiale", das im Konzilskanon seinen giiItigen tes? - die einmalige Beichte im lahr, um die GleichgiiItigen und Lauen Ausdruck fando Der "proprius sacerdos" besitzt von Rechts wegen die zur Ordnung zu rufen, wie Raimund von Penafort meint(l5), der "licentia" zur Verwaltung des 'Bu/3sakramentes; Raimund von Pena- Pfarrzwang, um die Gliiubigen vor falschen Beichtviitern zu schiitzen, forts Meinung, da/3 auch der "proprius sacerdos" die Lizenz des wie andere schreiben(l6), oder die Kirchenordnung, mit der die Giiltig- Bischofs brauchte, lehnt er ab(22). Fiir die Falle, da/3 ein Pfarrangeh6ri- keit der sakramentalen Lossprechung steht und fiillt, wie Kanonisten ger einem fremden Priester beichtet, mu/3 er die Erlaubnis seines und Theologen der Weltgeistlichen im Proze/3 geItend machen. Die Seelsorgers haben und gegebenenfalls, sofern er sie nicht erhiilt, sollte er Glossa Palatina, die als Vorliiufer der Glossa ordinaria des lohannes die Siinden, die er dem fremden Beichtvater bekannt hatte, dem eigenen Teutonicus fUr die Auslegung von Gratians Dekret zu Beginn des 13. noch einmal bekennen (23). Diese "Wiederholungsbeichte" diente der lahrhunderts sehr wichtig ist, wahrt bei der Erkliirung von D I c. 88 Beschiimung des Siinders und ist darum besonders heilshaft. Durch und D. 6 c. 1 De poenitentia grundsatzlich das Recht des eigenen Seelsorgers(l7). Die der Palatina nahestehende Dekretglosse des Cod. ('9) GRATIA NUS, Decretum, De poenitentia, dis!. 6, c. I, glossa ord., (ed. 1571, S. 1807: " ... quaeritur cui sit confessio facienda. Et dicendum quod debet fieri proprio sacerdoti. Vat. lat. Ross. 595 beschiiftigt sich ausfUhrlich mit dem Fall, da/3 dcr Si autem minus discretus sit, cum eius consilio et licentia ad discretum accedat. .. ". "proprius sacerdos" diese Lizenz verweigert(lS). Au/3erdcm kennt dicse ('0) Ebd. "quaerat" hoc potest intelligi, quando ecclesia plures sacerdotes habet, tunc Glosse neben der "ignorantia" des zustiindigen Seelsorgers andere enim ad meliorem sacerdotem debet accedere, vel hoc: quando prius confessus est suo sacerdoti, postea vadit ad alium, si suus ignoret secundum qualitatem delicti ei poeniten- Griinde, die es geraten erscheinen lassen, einen andcren Priester zur tiam imponere; Artaldus in c. 'Placuit': quia 'quanto pluribus confitetur, tanto citius (14) Gratian hat im Decretum C. 33, q. 3 a.a.O. Sp. 1159-1247 den Traktat de veniam consequitur' ... ". poenitentia d. I-VII eingefiigt und darin den ps.-augustinischen Sermo de I'era poenitentia ('1) GREGORIUS IX, Decretales, V, tit. 38, c. 12 (ed. A. FRIEDBERG, I, Sp. 857f.). I ausgiebig ausgeschrieben. Vg!. L. H6DL, Die Geschichle ... , S. 158-163. (22) GOFFRIDUS DE TRANO, Summa super titulos Decretalium, De poenitentia et C') Vg!. RAYMUNDUS PENNAFORTE, umma de casibus poenitentiae, III, § 22, ed. DE S remissione, Lyon, 1519, f. 239'··240": "Unum tamen non omitto, quod magister Rom 1603 (NO 1967), S. 457. Raymundus notat in Summa sua eodem titulo quod presbyter parochialis non potest (6) Vg!. J. LONGERE,Alain de LiI/e, Liber poenitentialis. I: Introduction doctrinale et audire confessiones, nisi ei ab episcopo fuerit data potestas, quod mihi non placet. .. ". Iilleraire, Analecta Mediael'alia Namurcensia, XVII, 1965, S. 225-231. (23) Ebd. f. 240": "Sed quid, si quis a suo sacerdote licentiam petat, ut sibi liceat alteri C') Cod. VAT. Reg. lat. 977, f. 251'·, 266'"; L. H6DL, Die sakramentale BujJe ... , confiteri, nec causam assignet. Sacerdos, si se reputet sufficientem, licentiam dare non S. 334, Anm. 18. debet. Praesumere enim debet quod ideo hoc faciat, ut confessionem evitet. Erubescit (") Ebd., S. 335, Anm. 19. enim homo eadem dicere de quibus confessus fuerat, et ideo expedit ut licentia denegetur, nam erubescentia partem remissionis habet". xx THEOLOGJEGESCHICHTLICHE EINFOHRUNG URSACHEN DES STREITES XXI Raimund van Peiiafort kannte aber Gaufredus nicht nur die pastoralen animarum". Sie erachteten die Pfarrei als den urspriinglichen Ort und I Griinde, einem anderen als dem eigenen Seelsorger zu beichten, sondern Bezirk der "cura animarum", fUr die die Pfarrseelsorger allein die auch rechtliche Griinde (24). unmittelbare Verantwortung tragen. Der Ordo der Pfarrpriester ist Diesen strengen pfarrkirchlichen Standpunkt machte auch die Glossa zwar niedriger im Vergleich zum Ordo der Bisch6fe, aber er steht iiber ordinaria zum Konzilskanon in den Dekretalen Gregor IX. geltend. dem der M6nche; der Heilsdienst der Seelsorger ist hierarchischer Bernhard von Botone, der gefeierte Kanonist aus Parma, der mehr als Dienst, eigenstiindiger, eigengesetzlicher und eigenverantwortlicher 30 Jahre am Glossenapparat gearbeitet hatte, sah in den Pastoralprivi- Dienst. Die kirchliche Hierarchie ist ebenso wie die himmlische unan- legien der Mendikanten keinen zureichenden Rechtsgrund dafUr, dal3 tastbar(2S). Der Widerstand des Pfarrklerus gegen die Mendikanten- diese ohne Erlaubnis des zustiindigen Seelsorgers dessen Pfarrangeh6ri- seelsorge entsprang dem Selbstverstiindnis der Seelsorger. gen das Sakrament der Bul3e spendeten. Diese piipstlichen Privilegien c. Die Pastoralprivilegien der PiipstefUr die Mendikanten vor 1280. geben zwar den Mendikantenpriestern die Lizenz, die Beichte der Pfarrangeh6rigen zu h6ren, geben aber nicht den Pfarrangeh6rigen das Die Franziskaner und die Dominikaner verstanden sich von ihrer Recht, ohne Erlaubnis des "proprius sacerdos" den Mendikanten zu urspriinglichen Sendung und Aufgabe her nicht als Konk~~renten der beichten. Wenn von zwei AbhiingigkeitsverhiiItnissen eines aufgehoben Pfarrseelsorger, sondern als deren Unterstiitzer und Helfer, die das wird, bleibt das andere bestehen (2S). Uber diesen Satz des r6mischen Evangelium denen zu bringen hatten, die von der Seelsorge der Pfarrer Rechtes wurde weit iiber das 13. lahrhundert hinaus diskutiert. Auch nicht mehr erreicht wurden. Die Evangelisation der Ungliiubigen und Heinrich von Gent machte sich die Argumentation des Bernhard von die Bekehrung der Hiiretiker war ihre Aufgabe, die sie mitten unter die Botone zu eigen und argumentierte gegen die Mendikantentheolo- Menschen trieb. Sie traten mit dem beredten Zeugnis der Predigt und gen(26): Etwas anderes ist es, kraft papstlichen Privilegs die Beichte der evangelischen Lebensweise mitten in den Stiidten auf und wurden von Pfarrangeh6rigen h6ren zu diirfen, und etwas anderes kraft der Erlaub- allen Schichten der Bev6lkerung, den Biirgern, Handwerkern und nis des Pfarrseelsorgers bei einem fremden Priester beichten zu k6nnen. Gelehrten bereitwillig aufgenommen. Mit der wachsenden Zahl der Und unbeschadet dieses Vorrechtes der Bettelorden, die Beichte der Bettelbriider in den Stiidten und ihrer Einf1ul3nahme auf die Pfarrseel- Pfarrangeh6rigen h6ren zu diirfen, bleibt die Verpflichtung des Konzils- sorge wuchs der Widerstand des Weltklerus. Sie widersetzten sich der kanons, wenigstens einmal im Jahr dem "proprius sacerdos" die Siin- freien Predigt der Briider, ihrer uneingeschriinkten Beichtvollmacht und den zu bekennen. Darauf wies der "dominus Hostiensis", Heinrich von Feier des Gottesdienstes, wodurch am Ende auch Spenden und Abga- Segusia (t 1270, seit 1262 Kardinalbischof von Ostia), in seiner Lectura ben der Gliiubigen an die Pfarrkirche ger ideo rogo vos quod de brauchte eine gewisse Anlaufzeit, und seine praktische Bewahrung bestand ja gerade in hoc parcatis mihi<". Ober Arnulf (+ 10.1.(286) vg!. Hisl. Lill. Franc. XXVI, 1873. S. 448- dieser Frage nach dem Verhaltnis VOn einmaliger obligatorischer und freiwillig wiederhol- 450. Gervasius du Mont-Saint-Eloi (+27.1.1314), um 1282 Magister der Theologie disputierte die Privilegienfrage. Vg!. P. GLOR1EUX, ill. Quodl. I, S. 133-139. L ' ter Beichte. XlIV THEOLOGlEGESCHICHTLlCHE EINFOHRUNG EREIGNISSE DES STREITES XLV These. Zum mindesten forderte er die Einschriinkung "nisi quantum est Situation des Streites zu erkliiren sein. Den praktischen Seelsorgern, ex vi statuti", soweit nicht das Konzilsstatut die Wiederholung der dem Pariser Bischof wie den Mendikanten, mul3te es darum gehen, das Beichte forderW6). ungekHirte Verhiiltnis von obligatorischer und freiwilliger Beichte klar- Aus prinzipiellen, logischen und theologischen Griinden liel3 aber der zustellen. Die "Fratres" mul3ten ja in der Beichte den Pfarrangehorigen Dominikanertheologe diese Klauseln nicht zu. Magistrale Entscheidun- Auskunft geben k6nnen, wie diese das Kirchengebot erfiillen sollten. gen miil3ten eindeutig und ohne Einschriinkung gelten. Wollten die Dazu waren die Briider ausdriicklich durch das Privileg gehalten(42). Initiatoren und ihre Kollegen diese Grundsatzentscheidung wirklich Dezember 1282 (moglicherweise auch erst Anfang des lahres 1283) ohne Riicksicht auf das Privileg und den schwelenden Streit herbeifiih- holten 13 Bisch6fe, darunter 2 Erzbisch6fe, den Ratschlag der Magi- ren? ster der Theologie und des kanonischen Rechtes in Paris ein beziiglich Wilhelm von Macon versicherte spiiter in den Auseinandersetzungen ihrer eigenen Position, dal3 die Pfarrangeh6rigen kraft der Konzilsbe- um die lahreswende von 1286/87 ausdriicklich, dal3 einige Mitunter- stimmung "Omnis utriusque sexus" (auch nach der Gewiihrung des zeichner der magistralen Sentenz keine Kenntnis vom Privileg hat- Privilegs) gehalten bleiben, einmal im lahre alle Siinden, und also auch ten(37). Dasselbe beteuerten auch die Magister Adenulf von Anagni, die den Mendikanten gebeichteten, dem eigenen Seelsorger zu beich- Propst von St. Omer und Nikolaus de Pressorio in der "capella" des ten (43). Der Sprecher der Kanonisten versicherte den Bisch6fen: Pariser Bischofs in Gegenwart von vier anderen Bisch6fen und erkliir- solange keine authentische Auslegung des Privilegs durch den "summus ten, dal3 aus der magistralen Entscheidung nicht gefolgert werden Pontifex" ergehe, diirften die Bisch6fe ihren Standpunkt vertreten, k6nnte, die Pfarrangeh6rigen briiuchten alle ihre Siinden dem eigenen denn die Klausel "Volumus autem", die der Papst zugunsten des Seelsorger nicht mehr zu wiederholen, wenn sie vorher einem Mendi- Konzilsstatus dem Privileg angefiihrt habe, besagt, dal3 er den Inhalt kantenpriester gebeichtet hiitten. "Hiitten sie um das Privileg gewul3t, des Kanons "Omnis utriusque sexus" voll und ganz gewahrt wissen so hiitten sie jene 'propositio' nicht so ungeschiitzt besiegelt"(38). 1286 wollte. Im Rechtszweifel, der in jedem Falle hier gegeben ist, darf die liel3en sie jedenfalls die Entscheidung von 1282 nur mehr mit der probablere Meinung vertreten werden. In den Quaestiones disputatae Einschriinkung gelten, "fallit tamen in casibus"(39). Eine Revision der suchten beide Parteien ihren Standpunkt zu begriinden. magistralen Entscheidung lehnten die genannten Theologen ab; diese 4) Weihnachten 1282 nahm Heinrich von Gent im VII. Quodlibet zu k6nnten nur siimtliche Mitunterzeichner nach gemeinsamen Beratungen den anstehenden Fragen Stellung(44); zuerst zur grundsiitzlichen Frage: vornehmen(40). Es ist aber nicht von der Hand zu weisen, dal3 die Initiatoren der Magisterentscheidung von 1282 um das Privileg gewul3t absolutus alicui qui potest ex gratia et privilegio debeat alteri confiteri, error", sed universalis erat vera, cum qua stat particularis illa". haben. In einer Erlanger Quaestio wird jedenfalls der Vorwurf der (42) Vg!. MARTINUSIV, "AdJruc/us uberes", in Char/. Univ. Paris., I, Nr. 508, S. 592. Tiiuschung erhoben(41). Diese Anschuldigung diirfte aber aus der (43) HENR. DE GAND., Quodl. VII, q. 24 (ed. 1518), f. 279"'; " ... quemadmodum nuper super eadem quaestione a coetu plurium episcoporum, utpote XIII quorum duo erant archiepiscopi, petitum fuit a collegi is magistrorum regentium Parisius in facultatibus ('6) Ebd. Die Diskussion des Johannes de S. Benedicto mit Heinrich von Gent iiber theologi ae et decreto rum quid ipsi sentirent". Aus der Tatsache, da!l Heinrich von Gent die geforderte Klausel der Magistersentenz zeigt, da!l beide Magister bereits seit 1282 in die Bischofsversammlung und die Magisterbefragung in dem Dezember 1282 disputierten der Privilegienfrage eine Kontroverse fiihrten. Quodlibet erwiihnt, wird allgemein geschlossen, da!l diese Versammlung vor der Disputa- (37) Responsio domini Ambianensis Hs. PARIS, Bibl. Na/., 10/. 3120, f. 40'": "Verum tion des Heinrich von Gent, also vor Mitte Dezember stattgefunden hiitte. Dieser Schlu!l quod (magistri) sigillaverunt prout generaliter fuit eis proposita, nec in quaestione erat ist aber nicht zwingend, denn Heinrich von Gent konnte auch bei der Veroffentlichung mentio de privilegio, nec ad magistrorum notitiam provenerat eius concessio. Nunc autem d~s VII. Quo~lib~t Anfang des Jahres 1283 diese Fakten nachtragen. In der Kurzfassung illi iidem magistri qui sigillaverunt, dicunt quod fallit in casu proposito et multis aliis". dleser Quaesl10 In der gesonderten Ober1ieferung "Occasione privilegii" Hs. LONDON, ('8) Littera domini Ambianensis in Char/. Univ. Paris., II, Nr. 543, S. 13: ... et si Bri/. Lib., RoyaI7.E.X, f. 66'" wird die Bischofsversammlung nicht erwiihnl. Sie konnte scivissent privilegium, numquam illam propositionem ita crude sigillassent". demnach erst spiiter nachgetragen worden sein. (' 9) Ebd. (44) HENR. DE GAND., Quodl. VII, q. 21-24, (ed. 1518), f. 272'-287' wurde Dezember ('0) Ebd. 1282 disputiert, wie die Dokumentensammlung ausdriicklich bestiitigt (S. XI, N. 5). Diese (41) Hs. ERLANGEN,Univ. Bibl., 10/. 251, f. 283'": "Ad aliud de littera dicendum quod Oberlieferung der genannten Quiistionen ist wohl urspriinglicher als die Universitiitstradi- fraudulenter fuit impetrata, sicut et doctores illi recognoverunt coram quattuor episcopis tion, denn q. 22 ist noch ein Bestandteil der folgenden 23. Quiistion. Ebenso umfa!lt quod non erat eorum intentio quod sub hoc particulari sensu quod "vere confessus et der Traktat "Occasione privilegii" in Hs. LONDON,Bri/. Lib., Royal 7.E.x, f. 63"-70'" XLVI THEOLOGJEGESCHlCHTLlCHE EINFOHRUNG EREIGNISSE DES STREITES XLVII Ist auf Grund des Privilegs Martins IV. der Mendikantenpriester in Magister die sakramentale Bedeutung der Wiederholungsbeichte be- einer besseren pastoralen Rechtsposition als der eigene Seelsorger, wenn griinden. Und diese theologischen Reflexionen iiber Sinn und Bedeu- das spezielle Recht das allgemeine aufhebt?(45) Darf der Prediger aus tung einer wiederholten Beichte geh6ren zu den bleibenden theologi- dem Bettelorden den Pfarrseelsorger aus seiner Amtspflicht verdriingen, schen Erkenntnissen, die fortan immer wieder diskutiert wurden. Hein- wenn der Pfarrer wiIIens und geeignet ist zu predigen? Heinrich von rich von Gent unterschied hinsichtIich der Wirksamkeit des Bul3sakra- Gent weist nach, dal3 Rechtsregeln ("regulae") nicht immer und unter mentes den Prinzipaleffekt: die Tilgung der Schuld, die Versohnung mit allen Umstiinden geIten, sondern Ausnahmen zulassen. Dabei kann er Gott und die Umwandlung der ewigen in eine zeitIiche (Siinden-)Strafe. sich auch auf das Votum eines "iurista" stiitzen(46). In der 2. Frage Diese Wirkung ist einmalig und unwiederholbar; um deretwiIIen darf ging es um das niimliche Problem, aIlerdings auf theologisch-dogmati- das Sakrament nicht wiederholt werden. Aus der iiberflieBenden Barm- scher Ebene: "Ist es ein Irrtum zu behaupten, jemand miil3te dieselben herzigkeit Gottes und also als Austrag dieser Erstwirkung hat das Siinden, die er buBfertig gebeichtet habe und von denen er durch einen Bul3sakrament auch sekundiire, mitfolgende Wirkungen, die als soIche bevollmiichtigten Priester losgesprochenen worden sei, noch einmal ebenfalls heilshaft sind: den NachlaB der zeitlichen Siindenstrafe, die beichten, weil dieser behauptete, daB das Sakrament wiederholt werden voIlkommenere Versohnung mit der Kirche, das Wachstum in der miiBte, was zu behaupten ein Irrtum sei?"(47) Die "proposito magi stra- Gnade; um deretwillen darf und soli das Sakrament wiederholt wer- Iis" wurde zur Diskussion gestellt, denn im Kontext des piipstIichen den(49). PriviIegs konnte sie nur als Bestiitigung der Position der Mendikanten Nachdem der Magister die Niitzlichkeit und die Notwendigkeit der verstanden werden, die den weltgeistIichen Priilaten und Professoren, Wiederholungsbeichte begriindet hatte, diese aus vorwiegend kanoni- welche die Wiederholungsbeichte vor dem "sacerdos proprius" forder- stischen, jene aber aus spezifisch theologischen Griinden, setzte er sich ten, Irrtum im GIauben vorwarfen. Die Wiederholung des Sakramentes mit der Gegenthese der Mendikanten auseinander, "dal3 jene, die den entleert dieses seiner Kraft und "fiigt ihm darum Unrecht zu", wie ,, Briidern kraft ihres PriviIegs gebeichtet hiitten, nicht gehalten sind, die Augustin den Wiedertiiufern vorwarf(48). den Briidern gebeichteten Siinden wiederholt dem eigenen Seelsorger zu Heinrich von Gent muBte zeigen, dal3 unbeschadet der prinzipiellen beichten" (50). Eine Liste von 14 Argumenten bekdiftigt diese Position. Giiltigkeit des magistralen Lehrsatzes, die er durchaus anerkannte, Kraft apostoIischer Vollmacht hat sie der Papst durch das Privileg zur dieser im Einzelfall nicht zutrifft, niimlich fiir den Fall, daB das freien und giiItigen Spendung des BuBsakramentes ermiichtigt. Die Konzilsstatut diese wiederholte Beichte fordert. Ferner muBte der Forderung der Wiederholungsbeichte wiire ebenso Widerstand gegen den Papst wie auch Unrecht gegen das Sakrament(51). In vielfachen (= Hs. WlEN, Osterreich. Nationa/bib/., 1505: f. 13'b) nur 3 Artike!. (Vg!. o. S. XI, n. 5). Die Variationen wurden fortan von den Mendikantentheologen diese Argu- Ausfiihrungen iiber die Wirksamheit der sakramentalen Bul3e beziiglich der niimlichen, mente geltend gemacht. Zu seinen Gegnern in Paris gehorte der Domi- wiederholt gebeichteten Siinden hat Heinrich von Gent bei der Ver6tTentJichung der nikanerthebloge Johannes de S. Benedicto(52). Aber nicht nur von Quodlibet aus der q. 23 herausgenommen und als selbstiindige Quiistion 22 behandelt. Die Textgeschichte der qq. 21-24 des VII. Quodlibet mul3 im Rahmen der kritischen Edition Seiten der Mendikanten erfuhr Heinrich von Gent Widerspruch, auch desselben er6rtert werden. Die beiden Textformen in der Dokumentensammlung und in KoIlegen aus dem Weltklerus, die die "propositio magistralis" unter- der Londoner Hs. miissen noch einmal untersucht werden. Vg!. J. L. COPELAND, The zeichnet hatten, konnten unmoglich seinen Standpunkt teilen(53). autorship 01 British Mus. Roya/ Ms 7 EX, fo!' 63-71, in: Bul/etin InS/it. lIist. Research, 15, 1937, S. 70-72. (45) HENR. DE GAND. Quod/. VII, q. 21, (ed. (518), f. 272'-273'. (49) HENR. DE GAND., Quod/. VII q. 22 (ed. 1518), f. 273'-275'. (46) Ebd., f. 273'Y.: "Aliter autem audivi respondere iuristam dicentem ....•. ('0) Ders., ebd., q. 24, f. 277'-287'. (47) Ebd., q. 23, f. 275'-277'. (") Ebd., f. 277'-278'. (48) Ebd., f. 275'G: " ... dicere quod vere poeni tens et confessus etc. tenetur eadem (") Der "Frater minorum", der am 2. Februar 1287 in OrIeans predigte (vg!. S. XII, peccata iam confessa iterum confiteri, est regulariter falsum et in materia fidei vel ei Nr. 8) bemerkt, dal3 Johannes de S. Benedicto, "magister noster", bereits in Paris iiber die annexa. Ideo nuper plures ex magistris nostris ad hoc satis probabiliter attendentes Bestimmung des Konzilskanons, "alle Siinden einmal im Jahre dem eigenen Seelsorger zu iudicaverunt illud erroneum". AUGUSTINUS,Contra Episto/am Parmeniani, II, c. 13 n. 28, beichten", diskutiert habe. Vg!. Hs. PARIS, Bib/. Nat., /at. 3120, f. 46". S. 30 (CSEL 51, S. 79.81) begriindete dieses Axiom der Sakramententheologie. Vg!. H. (") Gegen die Ausfiihrungen Heinrichs von Gent in Quod/. VII, q. 23-24 opponierten WEISWEILER,n: Scho/astik 7, 1932, S. 524-531. i vor allem Richard von Mediavilla, Quaest. disp., ed. F.M. DELORME, nd Bertholdus de S. u XLVIII THEOLOGIEGESCHICHTLlCHE EINFOHRUNG EREIGNISSE DES STREITES X LIX Die Gegengriinde, die Heinrich von Gent fiir die These der Pralaten 1282) in Zweifel gezogen werden muI3CS6).Solite dieses Schreiben in die auflisteteCS4), konzentrierten sich vor allem auf das Statut des 4. Jahre 1283 od er 1284 datiert werden miissen, wofiir viele Griinden Laterankonzils "Omnis utriusque sexus", das als Gebot der ganzen sprechen, so miiBte sein Inhalt fUr diese Jahre verifiziert werden. Dabei Kirche uneingeschrankt weiter gelten mul3. Den Vorbehalt des Privilegs kann vorerst nicht entschieden werden, ob der Brief im Sommer 1283 Martins IV. zugunsten dieser Konzilsbestimmung konnte Heinrich von versandt wurde oder erst 1284. Fiir das erste Datum sprache der Gent nur so verstehen, dal3 die Pfarrangeh6rigen in jedem Fall gehaIten Hinweis auf das "Ordinatum ... nuper Parisius"CS7), das die l3 Bi- bleiben, alle ihre Siinden, und also auch die den Mendikanten gebeich- sch6fe Ende des Jahres 1282 bzw. (wahrscheinlicher) zu Beginn des teten, einmal im Jahre vollsŒndig dem eigenen Seelsorger zu beichten. Jahres 1283 beschlossen haben. Von dieser Pralatenversammlung Diese Position nahm auch die Mehrzahl der Bisch6fe Franziens ein, berichtete Heinrich von Gent in Quodlibet VIICSS). Eine Pralaten- und und zwar mit guten Griinden, weil nach einem Votum der Pariser Gelehrtenversammlung hat aber in Paris auch 1284 stattgefunden; auf Kanonisten im begriindeten Rechtszweifel bis zur notwendigen Neuaus- ihr wurden die Mendikanten aufgefordert, gemeinsame Gesandte nach legung des Privilegs die iiberkommene Praxis geIten solite. Die vollstan- Rom zu senden, um eine authentische Erklarung des Privilegs von dige Beichte aller begangenen Siinden vor dem "proprius sacerdos" Martin IV. zu erbitten. Dariiber berichtet Wilhelm von Macon in seiner einmal im Jahre ist fiir die Pfarrangeh6rigen verpflichtend; die Beichte Predigt am 2. Februar 1287 in Orleans(S9). vor dem Mendikantenseelsorger aber ist freiwilIig und gerade als soIche Die eindeutige zeitliche Festlegung des erwahnten Briefes mul3 einst- fruchtbar, denn wie Ps.-Augustinus in seinem Traktat iiber die wahre weilen offen bleiben. Wichtiger als diese Frage ist aber der Inhalt des Bul3e schreibt und auch Thomas und Bonaventura wiederholen, je Schreibens, der die Streitlage 1283/84 gut beleuchtet. Die beiden Par- 6fters jemand mehreren Priestern beichtet, desto mehr werden ihm die teien versicherten und vergewisserten sich ihrer eigenen unterschiedli- Siindenstrafen nachgelassen, und zwar sowohl auf Grund der tieferen chen Auslegung des Privilegs. Dafiir zogen die Pralaten die Theologen Beschamung in der wiederhoIten Beichte wie auch verm6ge der priester- und Dekretisten der Pariser Universitat zu Rate, dafiir solite auf den Iichen Schliisselgewalt in der wiederhoIten AbsolutionCS5). Synoden der ganze Klerus, einschliel3lich aller einflul3reichen Manner in der Kirche, mobilisiert werden, und dafiir solite schliel3lich auch eine b. Die Ausweitung des Streites zwischen 1283-1286 Gesandtschaft an die Kurie Martins IV. gesandt werden(60). Im Gegen- Durch die magistralen Entscheidungen und Gutachten der Pariser zug verboten die Bisch6fe und Pralaten den Mendikanten, ihre Pasto- Theologen und Dekretisten nahm die Auseinandersetzung um das ralschreiben in den Di6zesen geItend zu machen. Der Anspruch der Pastoralstatut der Mendikanten eine Wende, die Wende in die akade- Mendikanten, auch in bisch6flichen Reservatsfallen die Lossprechung mische und kirchliche Offentlichkeit. Die doktrinaren Fronten verharte- erteilen zu k6nnen, war fiir die Pralaten unertraglich. Selbstredend ten und die Konfrontation der unterschiedlichen Positionen versteiften versicherten sich auch die Mendikanten durch ihre Generaloberen in sich. Der historische VerIauf dieser Konfrontation 1a13tsich fiir die Rom der kurialen Bestatigung ihrer Auslegung des Privilegs. folgenden Jahre 1283 und 1284 nur mehr erschliel3en, und zwar auf Uber die von der Synode in Rouen Oktober 1282 beschlossene Grund der literarischen Dokumente des Streites. In diesem Zusammen- Gesandtschaft nach Rom erfahren wir aus den Quellen nichts. In seiner hang ist zunachst noch einmal auf die Zirkulardepesche des Erzbischofs Predigt am 4. Adventsonntag 1286 in Paris bestatigte aber der Bischof von Rouen und des Bischofs von Amiens an die Metropoliten von Reims, Sens und Tours zu verweisen, deren iiberIiefertes Datum (luli (57) Vg!. o., S. XXXVIII, Anm. 14, und S. XXXIX. Dionysio, ein weltgeistlicher Magister, dessen neu aufgefundene Quaestio zum Streit ('8) Vg!. o., S. XLf. unten behandelt wird. Zu Gervasius du Mont-Saint-Eloi, vg!. o. S. XLIII, Anm. 35, und ('9) Vg!. u., S. LII, Anm. 70. P. GLORIEUX,Lil/era/ure quodl., I, S. 133-139. (60) Vg!. o., S. XLf.; vg!. G. MARLOT,Me/rapatis ... , S. 579: ••... quilibet Metropolita- (54) Vg!. HENR. DE GAND. Quadl. Vl/, q. 24, (ed. 1518), f. 278'-279'v, 281 ,s-282'v. nus infra festum B. Remigii suum provinciale convocet Concilium, non solum de (SS) Ebd., f. 283'c, THOMASDE AQUINO, In Sen/en/ias, IV, d. 17, q. 3 a. 3, q. 4-5; Episcopis, verum etiam de capitu\is cathedra\ibus, et aliarum Ecclesiarum, Abbatibus BONAVENTURA, Sen/en/ias, IV, d. 17, p. 3, a. I, q. 2. In exemptis et non exemptis, necnon de Decanis ruralibus et aliis ecclesiasticis viris Deum ('6) Vg!. S. XXXIII, XXXVI I. timentibus, et peritiam habentibus litterarum ... ". L THEOLOGIEGESCHICHTLlCHE EINFOHRUNG EREIGNISSE DES STREITES LI von Amiens, daB die Pdilaten ihre "nuntii" an die Kurie gesandt utriusque sexus" verlangt(6S), oder hat er wirklich die Forderung der hiitten(61). Zu diesen ziihlt auch Petrus von Mournai, Archidiakon von Prii]aten bestiitigt, wie auch die spiiteren Gesandten berichteten(66)? Da Sologne und (seit 1286) Sekretiir Philipps des Schonen der mit seinem sich auch die Mendikanten auf den Papst beriefen, ist die Situation der Begleiter, dem Abt von St. Stephan in Dijon, um die lahreswende von Auslegung des Privilegs auBerordentIich schwierig. Glaubhaft ist aber ]283/84 in politischer Mission an der Kurie weilte und dort auch die die Nachricht, daB Martin IV. in der strittigen Auslegung in der Tat Beschwerden der franz6sischen BischOfe vortrug. Seinen Bericht iiber eine Entscheidung treffen wol1te, daB er aber durch den Tod daran die Stel1ungnahme Papst Martins IV. kennen wir nur aus der Wieder- gehindert wurde. Dies bezeugen auch die offiziel1en Gesandten der ga be desselben durch Wilhelm von Macon in dessen Predigt in Orleans Priilaten, Petrus de Ruthenac, Propst von Mende, und der Dekan am 2. Februar ]287. In dieser Predigt erkliirte der Bischof von Amiens, Thomas von Pontoise, die wahrscheinlich schon zu Lebzeiten Martins daB der Hen Petrus von Mornay auf der Synode in Bourges (Septem- IV. ]285 an der Kurie waren und vor Honorius IV. (1285-1287) und ber ]286) den versammelten Prii]aten erkliirt hiitte, daB der Papst ihnen m6glicherweise noch vor Nikolaus IV. ]288 Vortriige hielten. recht gegeben habe: die Pfarrangeh6rigen miiBten alle einem Mendi- Die Bemiihungen um diese Gesandtschaft der Weltgeistlichen hat kantenpriester gebeichteten Siinden dem eigenen Seelsorger wiederho- eine lange Geschichte, die auf der Synode in Rouen Oktober ]282 ihren len, und die Mendikanten diirften sich auf keinen Fal1 an den Reser- Anfang nahm und auf dem Nationalkonzil 1290 ihr Ende fando Am 8. vatssiinden der BischOfe vergreifen (62). Dezember ]286 berichtete ein Minderbruder, der an diesem Tag bei den Der Vorbehalt Martins IV. zugunsten der bisch6f1ichen Reservatsfalle Dominikanern predigte, daraufhin, daB die Priilaten die Briider wieder- ist sehr eindeutig und wurde auch von den Mendikanten mehr und holt ("iterum") aufgefordert hiitten, ihre Privilegien zur Bestiitigung mehr respektiert. Fiir lohannes de S. Benedicto ist die Tatsache der und Neuauslegung an die Kurie zu senden(67). Er wies aber dieses Reservatsfal1e, die der BuBvol1macht der Mendikanten entzogen sind, Ansinnen zuriick, da sich die Mendikanten ohne Grund der Gefahr der keine Frage, ledig]ich der Umfang des Katalogs der reservierten Siinden Riicknahme des Privilegs aussetzen wiirden. AuBerdem, so fiihrte der war umstritten. Er lieB nur diese 7 schweren Siinden gelten: Minderbruder weiter aus, hiitte sein Orden derzeit keinen Generalminist- "Incestum faciens, deflorans aut homicida, er, der al1ein diesen Schritt tun konnte, und auch der General der sacrilegus, patrum percussor vel sodomita, Dominikaner wiire nicht zu erreichen, da er sich in Flandern oder Pontificem quaerat, necnon si miserit ignem"(63). Spanien aufhielte (68). Der Bischof von Amiens machte aber eine umfangreichere Liste von Auch der Bischof von Amiens, Wilhelm von Macon, kam in seiner Reservatsfiil1en geltend: Predigt am 4. Adventsonntag ]286 auf diese Aufforderung an die "Transgressor voti, periurus, sortilegusque Mendikanten, gemeinsam mit ihnen, den Priilaten, eine authentische et mentita fides, faciens incendia, prolis Auslegung des Privilegs vom Papst zu erbitten, zuriick, und lohannes de oppressor, blasphemus, haereticus, omnis adulter, S. Benedicto antwortete ihm in seiner Predigt in Odeans am 26. lanuar Pontificem super his semper devotus adibit"(64). ]287(69). Er verteidigte die Position der Pariser Mendikantenbriider mit Was aber die Wiederholungsbeichte vor dem "proprius sacerdos" dem Hinweis, daB augenblicklich beide Ordensgemeinschaften ihre betrifft, welche die Priilaten forderten, so stellt sich die Frage: Hat Papst Martin IV. die einmalige Pflichtbeichte der Pfarrangeh6rigen vor dem (6') Ed. H. DENZINGER-A. SCH()NMETZER. Enchiridion ... , Nr. 812.814. eigenen Seelsorger angemahnt, wie sie der Konzilskanon "Omnis (66) Vg!. u .• S. LVI. (67) Vg!. Relatio de congregatione Parisius ...• ed. H. DENIFLE-A. CHATELAIN Chart. Univ. Paris. Bd. II. Nr. 539. S. 9.• (61) Relatio de congregatione Parisius ...• ed. H. DENIFLE-A. CHATELAIN. Chart. Univ. Paris .• II. Nr. 539. S. 10; ••Misimus et postea nuncios nostros pro eadem causa ad (6') Vg!. eb~.~ S. Il. Anm. 10. Fr. Arlotto de Prato, der auf dem Pfingstkapitel 1285 zu.m Genera]mmlster der Franzlskaner gewiihlt worden war, starb nach einjiihrigerAmts- curiam ... ". (62) Responsio domini Ambianensis episcopi (s.o .• S. XII Nr. 8). Hs. PARIS Bibl. Nat .• zelt. und der neue General Matthiius von Aquasparta wurde erst 1287 auf dem Kapitel in MontpeIlier gewiihlt. lot. 3120. f.41'b.". (63) Vg!. IOANNESDE S. BENEDICTO, Sermo Aurelianensis. ebd .• f. 36'b. (69) Vg!. IOANNES DE S. BENEDICTO. Sermo Aurelianensis Hs. PARIS Bibl. Na! lot 3120, f. 37'b. ' •.•. (64) Responsio domini Ambianensis ...• ebd .• f. 40'b. LII THEOLOGIEGESCHICHTLICHE EINFOHRUNG EREIGNISSE DES STREITES LI II Obern nicht angehen k6nnten. Der Bischof von Amiens lief3 in seiner Hand nicht nach den bisch6flichen ReservatsfiilIen ausstrecken, und Antwortpredigt am 2. Februar 1287 die Ausfliichte der Mendikanten- jeder, so referierte der Dekan weiter, der einem Mendikantenpriester prediger nicht ge1ten und berichtete, daf3 die Pariser Mendikanten gebeichtet hiitte, miiBte (nach dem Wi1Ien Martins IV.) einmal im Jahre schon vor mehr als zwei Jahren ("duobus annis elapsis"), d.h. also alle seine Siinden dem eigenen Seelsorger bekennen (73). Dasselbe versi- gegen Ende 1284, von den Pralaten dazu aufgefordert wurdenCO). cherte auch der Propst von Mende bei seinem Vortrag dem Papst Damals schalteten die Pralaten die beiden Ordensmagister ein, den Honorius(4). Es treffe zwar zu, so fiihrte er weiter aus, daf3 Martin IV. "frater Bentivenga" (Matthaus von Aquasparta aus der Familie der dieses sein Verstiindnis des Privilegs nicht mehr schriftlich dekretieren Bentivenga?) und den Dominikanertheologen Stephanus Bisentius (vo n konnte, weil er vom Tode iiberrascht worden sei, aber Honorius k6nnte Besanqon)C1), die ihrerseits beimGeneralkapitel vorstellig werden sich des Zeugnisses der damals anwesenden Kardiniile vergewissern, die sollten, um eine gemeinsame Gesantschaft an die Kurie zu vereinbaren. diese Aussage bestiitigen k6nnten. Unter diesen befinde sich aber auch Aber die Pralaten erhielten eine negative Antwort, denn die Pariser er selbst, Honorius, als Kardinal und k6nnte diese Uberzeugung seines Mendikanten waren iiberzeugt, daf3 sie "in dem von ihnen festgelegten Vorgiingers bestiitigen C 5). Die beiden Abgesandten der Priilaten Modus" das Privileg rechtens auslegten. Damit konnten sich aber besorgten sich spiiter, als sie an der Kurie Honorius' IV. diesen Vortrag wiederum die Priilaten nicht zufrieden geben, denn in dieser Rechtsunsi- hieIten, diese besiegeIten Briefe der Kardiniile und leiteten sie an ihre cherheit wiiren die Priilaten stets unter dem Druck der Beratungen(2). Auftraggeber weiter. Heinrich von Gent bekam sie zu Gesicht und Dieser Hinweis auf die stiindig notwendigen Beratungen zeigt, wie argumentierte mit ihnen(6). Auch Johannes de S. Benedicto erwiihnte intensiv Wilhelm von Amiens und gleichgesinnte Priilaten in Franzien (3) Propositio decani Pontissariensis. in Hs. PARIS.Bibl. Nat., lato 3120. f. 54'b: ••... in in diesen Jahren 1284-1286 die Bestellung von Gesandten an die Kurie praesentia trium cardinalium pluries dixit mihi quod fratres virtute privilegii sui non betrieben hatten. M6glicherweise haben sie bereits im Herbst 1284 ihre poterant. nec debebant manus extendere ad casus pontificibus reservatos de iure consuetu- dine seu retentione. Dixit etiam, quod fratribus confitentes tenebantur nihilominus Vertreter gewiihlt, den Magister Petrus de Ruthenac (Rodez), Propst von confiteri saltem semel in anno suo parochiali presbytero omnia peccata sua ab eisdem Mende, und Thomas, Dekan in Pontoise. Aus deren Vortriigen an der intra annum commississe. licet etiam fratribus confessata". Ebd .• f. 50'b: •.... licet idem Kurie Honorius IV. und Nikolaus IV. erfahren wir, daf3 beide Gesand- dominus Martinus mihi dixerit. dum adhuc viveret. viva voce. praesentibus cardinalibus pluribus qui adhuc per Dei gratiam sunt superstites et praesentes, quod ipse privilegium ten bereits bei Martin IV. vorstellig geworden waren. In Gegenwart von de quo nobis est sermo, intelligebat. non sicut exponebantur a fratribus. sed sicut drei Kardiniilen, so fiihrte Thomas von Pontoise vor Papst Honorius intelligitur et exponitur a praelatis". Ebd. fo!' 51 'b: •.... fere omnes domini cardinales. IV. aus, habe ihm Martin IV. wiederholt erkliirt, die Briider diirften ihre cum quorum singulis super ista materia sit locutus. constanter asserunt dictos fratres virtute privilegii sui non posse manus extendere ad casus pontificibus reservatos de iure. consuetudine seu receptione (retentione?). prout dicit constitutio Clementina (••Quidam CO) Vg!. Responsio domini Ambianensis ...• ebd .• f. 41'b: ••Profecto praelati alias temerc"). Quod ct nonnulli ex eis asse runt se pluries audivisse a domino Martino qui competenter et prout fieri debuit. duobus annis elapsis magistros utriusque ordinis fratribus privilegium illud dedit. et quod maius est, prout dicunt. idem dominus Martinus interpellaverunt. videlicet fratrem Bientevenge (Bentivenga). tunc temporis ministrum affirmare contrarium erroneum reputabat ...••. Minorum, et frater Stephanus de Bisuntio (Besan~on). doctor theologi ae. requisivit ex (4) Vg!. Propositio magistri Petri de Ruthenac. in Hs. PARIS. Bibl. Nat., lato 3120. f. parte praelato rum Magistrum praedicatorum in Generali capitulo. ut pro declaratione 48'b-49'": ••Vcrum est quod istud scripto non declaravit. morte praevcntus. et proptcrca. privilegii nuntii concorditer mitterentur. Qui responderunt. sicut praelatis relatum exstitit. ut per vos fiat. sumus et instamus ex parte praelalorum in praesentia vcstrae sanctitatis et quod non mitterent. quia utebantur rite, ut asserebant. secundum modum ordinatum ab pro Deo. Pater. placeret vobis audirc super hoc sigillatim et singulariter dicta fratrum. et eis". An der Parallelstelle der anderen Kopie dieser Predigt. ebd .• f. 43'b hei13t es kurz: invcnietis plene quod ita sicut dixi, intentionem suam cxpressit". Dicimus tamen quod alias frater Bietomone magister Minorum fuit requisitus - duo (75) Propositio decani Pontissariensis. in Hs. PARIS. Bibl. Nat., lato 3120. f. 54 'b: ••Et ~nni sunt elapsi - et magister Praedicatorum". haec cadcm dixit itcrum ipsc idem (dominus Martinus) in consistorio pleno semel. prout (71) Wer ist der frater Bentivenga. der Magister der Theologie war und (nach der credo vos non latere. dc quo etiam in continenti vobis constare poterit per dominos ersterwiihnten Stelle) •.minister Minorum" (in Paris)? Es kann sich nicht um den Bischof cardinalcs qui hic sunt et praesentes fuerunt in consistorio. quando dominus papa und Kardinal Bentivenga de Bentivengis OM handeln. da dieser bereits 1278 Kardinal Martinus verba protulit quae supcrius recitavi. Heinrich von Gent bezieht sich im von Albano wurde. Kommt Matthiius von Aquasparta in Frage. der aber schon 1281 Tractatus ... , ed. S. 28 auf diescs Konsistorium. das 15 Tage vor dem Tod Martins IV. lector sacri Palatii in Rom war? Oder miissen wir einen weiteren Magister Bentivenga stattgcfunden hatte und von dem er durch einen ••rechtschaffenen und bekannten Mann" annehmen? (pctrus von Mornai odcr Thomas von Pontoise) erfahren hatte. K. SCHLEYER. nfange ... ,A (2) Ebd .• f. 41 'b: ••Et sic responsio facta Parisius fuit minus sufficiens. praesertim cum S. 68. Anm. 44. hat Hcinrich von Gent mi13verstanden. secundum hoc possent fratres praelatos sub deliberatio ne tenere". (6) Vg!. Tractatus ...• ed .• S. 27. 5If. L1V THEOLOGlEGESCHlCHTLlCHE EINFOHRUNG EREIGNISSE DES STREITES LV sie in seiner Predigt am 26. Januar 1287 in Orleans(7), bemerkte aber derkehren, damit sie noch einmal bekannt und vergeben werden konn- dazu, dal3 niemand die Entscheidung des Papstes vorwegnehmen ten. diirfte; allein diese wiirden die Mendikanten respektieren. Bemerkens- Nach der Widerlegung der Argumente der Briider stellte der Papst werterweise ging Wilhelm von Macon in seiner Antwortpredigt auf die Zwischenfrage: HeiJ3t dies, daJ3 jemand alle Siinden, die er einem diese Briefe von Kardinalen gar nicht ein. Was sollten sie auch den Mendikantenpriester gebeichtet hatte, "in jener allgemeinen Beichte, die Pralaten niitzen, wenn Papst Honorius IV. (2. Apri 1285-3. April 1287) einmal im Jahre vor dem eigenen Seelsorger zu geschehen hat, wieder- nicht zu einer Neuauslegung des Privilegs zu bewegen war? holen muJ3?"(81) Und der Propst bestatigte dies; fUgte aber erklarend Zu diesem Zweck hielten die beiden Gesandten der Pralaten, der an, dies bedeute nicht, daJ3 die Siinden, die der Pfarrangehorige dem Propst von Mende, Petrus de Ruthenac, und der Dekan Thomas von Frater beichte, "postea" (nachher) sofort wieder zu beichten seien, Pontoise, Vortrage vor Papst Honorius IV. und einigen Kardinalen, sondern daJ3 alle Siinden, die nicht dem Pfarrseelsorger bekannt wur- unter denen auch Benedikt Gaetani war. Beider Vortrage sind in der den, einmal im Jahre diesem zu beichten seien, wie der Konzilskanon es Dokumentensammlung des Wilhelm von Macon erhalten(8). Anders verlangte(82). Das Stichwort "confessio generalis" ("Generalbeichte"), als vor Martin IV. begriindeten die Gesandten vor Honorius IV. die das der Papst gebraucht, scheint auf eine Losung des Konfliktes drei Beschwerdeartikel der Ecclesia Gallicana: betreffend die freie Pre- hinzuweisen, die moglicherweise auch Papst Honorius IV. vorschwebte: digt- und Bul3vollmacht, die Ubergriffe auf die bischoflichen Reservats- die beliebig freie Beichte bei den Mendikanten und die jahrliche "Gene- calle und die strikte Ablehung der Forderung nach der Wiederholungs- ralbeichte" bei dem Pfarrseelsorger bestehen neben- und miteinander. beichte. Auf diesen letzten Artikel konzentrierte sich die Auseinander- Diese ausgleichende, Pastoral und Spiritualitat gleichermaJ3en beriick- setzung der Pralaten mit den Briidern. sichtigende Losung kam aber nicht zum Tragen. Die Interessenkollision Der Propst von Mende warf den Mendikanten vo r, das Privileg zu der beiden Parteien war zu grol3. Namens seiner Auftraggeber, der mil3brauchen. In den Predigten "dogmatisieren", verkiindeten sie als franzosischen Pralaten, forderte der Propst von Mende nicht die Riick- Glaubenswahrheit, dal3 die Pfarrangehorigen mitnichten gehalten blie- nahme des Privilegs, obwohl dieses von den Mendikanten mil3braucht ben, die Beichte bei den bevollmachtigten Mendikantenpriestern dem wiirde, sondern des sen klare und sichere Auslegung(83): die Rechte der eigenen Seelsorger zu wiederholen. AIs er auf die Argumente der Pralaten miil3ten gewahrt werden, das Einvernehmen zwischen ihnen Fratres zu sprechen kam, meinte der Dominikanerkardinal Latinus de und den Fratres solite wiederhergestellt und der offentliche Skandal Malabranca, der Propst moge sich auf seine eigenen Griinde konzen- beendet werden. Dies konnte nur dadurch geschehen, dal3 Briider und trieren, die Briider wiirden ihre schon selber vertreten(9). Der Propst Pralaten wieder in ihren urspriinglichen Stand als zur Mitarbeit geru- liel3 sich aber nicht abhalten, die Argumente der Briider zu widerlegen. fene und zu rufende Helfer und als Hirten und Seelsorger der Kirchen Da der Papst in der Kirche der universale Ordinarius ist, halten sich die eingesetzt wiirden. Im Klartext heiJ3t dies, daJ3 die Mendikanten nur mit Fratres kraft des Privilegs fUr "proprii sacerdotes", die zustandigen der Erlaubnis der Pralaten und auf ihr Verlangen pastorale Aufgaben in Seelsorger, denen nach dem Konzilsstatut die Pfarrangehorigen zu beich- den Pfarreien wahrnehmen diirften. Diese Auslegung ware aber einer ten hatten(80). Die von den Pralaten geforderte Wiederholungsbeichte, Aufhebung des Privilegs gleichgekommen. so argumentieren die Briider weiter, widersprache der Barmherzigkeit Auch die Sorge und Erregung der Weltgeistlichen wird verstiindlich, Gottes, denn in diesem Falle miil3ten die Siinden gewissermal3en wie- wenn der Dekan von Pontoise, Magister Thomas, in seiner "proposi- tio", die er im Anschlul3 an jene seines Kollegen vor Honorius IV. hielt, ('7) IOANNES DE S. BENEDICTO, Sermo Aurelianensis, in Hs. PARIS, Bi?l. fl!at., !a.t. 3120, zutreffend berichtet(84), die Fratres behaupteten offentlich, auch in f. 37'": "Item dicunt quod est littera in qua dicitur quod quida~ cardl~ahs adlv~t.super hoc dominum Martinum, qui respondit quod hoc intendebat decldere, et Illam deClSlOnem quandoque veniat, tractanter (tractabiliter) recipiemus". (81) Ebd., r.48'b. ('8) Vg!. o., S. XIIf. Nr. 13-14 ... (82) Ebd. ('9) Vg!. Propositio magistri Petri de Ruthenac, In Hs. PARIS, Bibl. Nat., lato 3120, f. (83) Ebd., f. 48'b. 47'b. (84) Propositio decani Pontissariensis (s.o., S. X III , m .. 14) Hs. PARIS, Bibl. Nat., lato (80) Ebd., r.47'b. 3120, r.48'b.,". LVI THEOLOGlEGESCHICHTLlCHE EINFOHRUNG EREIGNISSE DES STREITES LVII ihren Schulen, sie k6nnten in jeder Kirche, so oft und wann immer sie zu widerrufen oder neu auszulegen(90). Wenn wir dem Franziskaner- wollten, predigen und die Beichte h6ren, auch wenn sie nicht von den chronisten Salim bene de Adam (+ nach 1287) glauben diirfen, dan n Priilaten gerufen wiirden, ja, selbst wenn diese es nicht wollten. Sie wollte Honorius in der Tat am Griindonnerstag 1287 den Mendikanten k6nnten kraft Bevollmiichtigung auch von den Reservatsfiillen der Predigt und Beichte entziehen(91), und zwar auf Betreiben gewisser Bisch6fe absolvieren. Und in keinem Fall briiuchten die Pfarrangeh6ri- ultramontaner Priilaten, die zu diesem Zweck "IOOtausend Touronische gen die den Mendikanten gebeichteten Siinden vor dem Pfarrseelsorger Pfund aufbrachten" (eine h6chst unglaubwiirdige Zahl!). Der Kardinal- zu wiederholen. protektor der Franziskaner, Matthaeus R. Orsini, konnte es nicht Auf diese drei Artikel konzentrierte auch Thomas von Pontoise die verhindern. Aber wieder wurde auch dieser Papst durch den pl6tzlichen Beschwerden der "ecclesia Gallicana", die auch von den Magistern der Tod, den Salimbene als Gottesgericht betrachtet, an der Ausfiihrung Theologie und der Dekrete unterstiitzt wiirden(85). Er stiitzte sich dabei seines Vorhabens gehindert. Die Entscheidung stand aus, und die w6rtlich auf die AusfUhrungen des Heinrich von Gent in dessen Quodli- elfmonatige Sedisvakanz nach dem Tod des Papstes Honorius IV. (vo n bet VII, Quaestio 24. Die fUr diese Streitfrage einschliigige Quiistion ist April 1287 bis Februar 1288) z6gerte sie noch weiter hinaus. In dieser in der Dokumentensammlung des Wilhelm von Macon iiberliefert, und Zeit verIagerte sich der Streit wieder nach Franzien. stand dem Magister Thomas fUr seinen Vortrag vor dem Papst zur VerfUgung(86). Dieser schloB sich in allen Punkten der Kritik Heinrichs c. Die 6ffentliche Auseinandersetzung 1286-1287 von Gent an. Die Briider legen das Privileg nachweislich falsch und der I) Den Auftakt zu einer neuen Offensive der gallikanischen Priilaten Intention Martins IV. widersprechend aus und heben die iiberkommene, in der Auseinandersetzung um das Pastoralprivileg Martin IV. fUr die durch Viiter und Dekrete gesicherte Ordnung der Kirche auf. K6nnten Mendikanten gab das Provinzialkonzil in Bourges im September 1286 die Mendikanten gegen den Willen von Bisch6fen und Priilaten die unter dem Vorsitz des Erzbischofs Simon de Belloloco (vo n Beau- Seelsorge betreiben, dann wiirden am Ende auf dem ganzen Erdenrund lieu)(l). Wiihrend die Abgesandten der Priilaten an der Kurie Honorius' Bisch6fe und Metropoliten, und auch die piipstlichen Legaten, iiber- IV. eine authentische Auslegung der umstrittenen Bulle "Ad fructus fliissig(87). Fiir Thomas von Pontoise bestand kein Zweifel, daB die uberes" erwarteten, ordnete die Synode dieses Privileg den vorgiingigen Mendikanten das Privileg gegen den Buchstaben des Textes und vor Konstitutionen Innozenz' III. und Clemens' IV. zu und legte den Kon- allem auch gegen den Geist und die Absicht des Spenders auslegten. zilskanon im engen Sinne seines Wortlautes aus, daB alle Pfarrangeh6- Beiden Abgesandten stellte der Papst nach ihrem Vortrag in Aus- rigen einmal im Jahr alle ihre Siinden den eigenen Pfarrseelsorgern zu sicht, daB er diese Streitsache, die von der Sache und den betroffenen beichten hiitten und nur mit deren bzw. des zustiindigen Bischofs Parteien her h6chst bedeutsam sei, mit den Kardiniilen beraten und zur Erlaubnis einem anderen Priester beichten diirften. Die Namen derer, Entscheidung bringen wollte(88). Diese Entscheidung verz6gerte sich. die dem eigenen Seelsorger gebeichtet hatten, miiBten in Listen gefUhrt Selbstredend versuchten auch die Mendikanten den Papst fUr sich zu werden, weil nur den so Ausgewiesenen die Osterkommunion gereicht gewinnen, Auslegung und Gebrauch des Privilegs in ihrem Sinne zu werden diirfte(2). begriinden(89). Immerhin brachten die Gesandten der Priilaten Kurial- (90) Ebd. S. IO: Nr. 539 "Misimus ... nuntios nostros pro eadem causa ad curiam schreiben mit, welche die Zusagen des Pa pstes besiegelten, das Privileg qu~s fratres dicunt (nihil) profecisse, sed falsum dicunl, quia lilteras nobis retulerun; pol1orum in curia sigillis si!lillatas ... quibus dominus papa nobis promisit dicta privilegia vel penitus revocare. vel mterprelatione lucidius explanare. quas speramus sub bulla papali brevi habituros". (85) Ebd .• f. 49va. (86) Dokumentensammlung m. 5 in Hs. PARIS. Bibl. Nat .• lato 3120. f. 3'b_15'b; zur (91) Vg!. SAL1MBENE ADAM, Chronica ...• ed. O. HOLDENEGGER,in Monumenta DE Textgestalt dieser Oberlieferung von Quodl. VII. q. 21-24 des Heinrich von Gent. vg!. Germaniae Historica. Scriptores, Bd. 32, 1905-1913. S. 629. S. XL V Anm. 44. (') I.D. MANSI. S. Conciliorum ... Collectio, XXXIV, Paris 1903. S. 625-648. Vg!. (87) Ebd .• f. 50'b. P. GLORIEUX.Prelats franf:ais ... , S. 324f. (88) Ebd .• f. 49'. (2) Ebd., Can. GLORIEUX13, Sp. 631 f.; zusammen mit den Synodalen erlieLl Simon de (89) Vg!. Relatio dt: congregatione Parisius, in H. DENIFLE-A. CHATELAIN,Chart. UlJiv. Beaulieu eine Dekretale gegen den MiLlbrauch der Exemtionen durch die Mendikanten Paris .• II, S. 9. Nr. 539. ebd. S. 644-648 "Quia nonnull!". Ein neue r Streitpunkt zwischen den Priilaten und L VIII THEOLOGIEGESCHICHTLICHE EINFOHRUNG EREIGNISSE DES STREITES LIX Zusammen mit Simon de Beaulieu betrieb Wilhelm von Macon die Beichte der Pfarrangeh6rigen nicht h6ren. Die anwesenden Vertreter Priilaten- und Gelehrtenversammlung in Paris im Dezember dieses der Mendikanten widersprachen nicht. Zum SchluJ3 forderte der Bi- Jahres 1286. Uber diese gal1ikanische Kirchen- und Universitiitsversamm- schof die Universitiit auf, die BischOfe zu unterstiitzen, die bis "aufs lung, die am 6. Dezember 1286 in Paris begann und am 3. Februar in Blut" Widerstand leisten wol1ten. Orleans zu Ende ging, haben wir zwei detaillierte Berichte, allerdings Am folgenden 2. Adventsonntag, dem 8. Dezember, predigte ein aus der Feder von Vertretern der Priilatenpartei(3), so daJ3 wir iiber die Minorit bei den Dominikanern und antwortete dem Bischof von Aktionen und Reaktionen der Mendikanten nicht ebenso gut informiert Amiens. Er stellte dabei klar, daJ3 die Mendikanten fUr ihre Auslegung sind wie iiber das Vorgehen der Weltgeistlichen. Aber die beiden des Privilegs, die sie dem Papst vorgetragen hiitten (wohl auch im Laufe Sermones des Dominikanermagisters Johannes de S. Benedicto und des des Sommers 1286), dessen "Placet" erhalten hiitten, und daJ3 sie darum anonymen Frater Minor (am 26. Jan. 1287, bzw. am 3. Febr. d.J.) aus t6richt wiiren, neuerdings eine Auslegung zu erbitten und m6glicher- der Dokumentensammlung des Wilhelm von Macon beleuchten hinrei- weise das privilegierte Recht aufs Spiel setzten. Im iibrigen hiitten die chend die Position der beiden Orden(4). Minderbriider derzeit keinen General - Fr. Arlotto de Prato war tot Da die Mendikantenorden ebenso sich weigerten, von der miJ3- und der neue General Matthiius von Aquasparta war noch nicht briiuchlichen Handhabung des Privilegs abzulassen, noch auch bereit gewiihlt - und der General der Dominikaner war, wie oben erwiihnt, waren, an der Kurie eine authentische Auslegung desselben einzuholen, nicht zu erreichen. Am folgenden 9. Dezember, an dem das Fest der verstiindigten sich die Bisch6fe des ganzen K6nigreiches auf eine allge- Unbefleckten Empfiingnis nachgefeiert wurde, predigte umgekehrt ein mei ne Priilatenversammlung in Paris zu Beginn des Dezembers 1286(5). Dominikaner bei den Franziskanern. Nie waren die beiden Orden in 24 Bisch6fe, darunter die Erzbisch6fe von Sens, Reims, Bourges und Paris so solidarisch wie jetzt, und darum quittiert der (we1tgeistliche) (wahrscheinlich) von Rouen, waren am 6. Dezember anwesend. Sie Schreiber des Berichtes diese Eintracht mit Luc. XXIII, 12: "An jenem riefen fiir den folgenden Tag, (Samstag, den 7. Dezember) alle Magister Tage wurden Herodes und Pilatus Freunde"C). (einschlieJ31ich der Mendikantentheologen), die Bakkalare und Schola- Am Vigi1tag des Thomas-Festes (20. Dezember) riefen die Priilaten ren der Universitiit in die bisch6fliche Aula. Dort er6ffnete der Erz- die Universitiitsangeh6rigen fUr den 4. Adventsonntag (22. Dezember) bischof von Bourges die Generalversammlung mit einer Predigt, in der zur Predigt in die Kirche des hI. Bernhard. Unter dem Thema ("Nahe er die Mendikanten beschuldigte, gegen Ordnung und Recht in der ist Gott allen, die in Wahrheit zu ihm rufen" (Ps CXLIV, 18) predigte Kirche die pastoralen Dienste des Predigens und Beichteh6rens in zuerst ein Magister der Theologie (wahrscheinlich Iacobus des Alleus) Anspruch zu nehmen. und dann fiihrte der streitbare Bischof von Amiens das Thema fort. Nach der Predigt wurden dann die beiden Privilegien der Mendikan- Der Erzbischof von Reims war noch anwesend, ein GroJ3teil der ten zusammen mit der Konstitution Innozenz' III. auf dem 4. Lateran- Bisch6fe hatte aber nach der Priilaten- und Gelehrtenversammlung konzil "Omnis utriusque sexus", vorgelesen(6). Daraufhin legte Wil- Paris bereits verlassen. Wilhelm von Macon nahm das Stichwort "in helm von Macon, der "groJ3e Jurist", die Bestimmungen des Konzils- veritate" auf und fiihrte es nach dem Merkvers der Dekretalisten aus: statuts so aus, daJ3 diese mitnichten durch die erwiihnten Privilegien der "Wahr ist das Leben, die Lehre und die Gerechtigkeit; das erste Mendikanten beeintriichtigt wurden. Ohne die besondere Lizenz der brauchst du immer, die beiden anderen darfst du um eines Argernisses Bisch6fe bzw. der zustiindigen Pfarrseelsorger diirften die Briider die willen meiden"(8). Dieser Merkvers traf genau die Situation. Das wahre Leben der Religiosen verleugneten die Mendikanten, denn sie studierten Briidern kommt auf. Letztere kiimmern sich auch um die Strafandrohungen der Priilaten nicht, da sie durch Privilegien exemt sind. Vg!. die Dekretale "Quia nonnullI" Nikolaus [V. vom 30. April [288 in der Dokumentensammlung o.S. XIII, Nr. 16. (0) Ebd. Auf der Synode in Bourges (Anm. I) wurden ebenfal1s die Privilegien (') Re/otio (mag. Godefridi de Fontibus?) de congregatione Parisius /286 mense Clemens' IV. "Quidam temere" und Martins IV. "Ad fructus uberes" ausgelegt. Can. [4 Decembri. in H. DENIFLE-A. CHATELAIN. Chart. Univ. Paris., II, S. 8-11, Nr. 539, Gui/e/mi schrieb vo r, daB diese zusammen mit der Konzilskonstitution "Omnis utriusque sexus", Matisconensis episcopi, Ambianensis episto/a, ebd., S. 13-17, Nr. 583. die lateinisch und altfranzi:isisch vorgelegt wurde, den Gliiubigen mitzuteilen seien. (4) S.o., S. XII, Nr. 8, 12. C) Ebd., S. 9. (') Re/otio de congregatione Parisius, a.a.O., S. 8-11. (8) Ebd., S. [O. LX THEOLOGIEGESCHlCHTLlCHE EINFOHRUNG EREIGNISSE DES STREITES LXI an der Universitat alle weItlichen Wissenschaften (Naturphilosophie, Magistern beschlossen wurde: ,,Jeder, der reumiitig gebeichtet hat und Metaphysik und Physik); in Lehre und Rechtheit aber scheuten sie kein vom bevollmachtigten Priester losgesprochen wurde, ist nicht gehaIten, Argernis. Am Ende forderte er alle Angehorigen der Universitat auf, die (numerisch) selben Siinden noch einmal zu bekennen" (I 2). Ist dieser sich die Privilegien der Mendikanten abzuschreiben und in ihre Heimat Lehrsatz, der damals von den anwesenden Magistern besiegelt wurde, mitzunehmen, damit iiberall offenkundig werde, welche Vollmacht die allgemein und in jedem Fall giiltig? "fratres" in der Tat hatten. Die Schliisselvollmacht des Petrus und Seinerzeit wurde der Ausnahmefall gar nicht in Erwagung gezogen, seiner Nachfolger und die Bevollmachtigung der Mendikanten durch weil einige Kollegen vom Privileg Martins IV. nicht einmal Kenntnis die Papste Clemens IV. und Martin IV. konnten und diirften die hatten (I 3). Nun aber erklarten die Magister, darunter auch einige, die Schliisselgewalt der 72 Jiinger und ihrer Nachfolger nicht begrenzen 1282 mitunterzeichnet hatten, dal3 die allgemeine Proposition die These oder einschranken. Eine authentische Auslegung der Privilegien miil3te der Mendikanten nicht begriinden konnte, weil ein allgemeiner Satz den diese Ordnung klarstellen; aber die Mendikanten weigerten sich, diese Ausnahmefall kennt, "fallit in "Casu"(l4). Ja, hatten diese Mitunter- notwendige Auslegung einzuholen. In diesem Advent 1286 wurde in zeichner dermagistralen Sentenz von dem durch das Privileg geschaffe- den feierlichen Disputationes De quolibet diese Frage nach dem pri vile- nen Ausnahmefall einer Wiederholungsbeichte gewul3t, so hatten sie die gierten Pastoralstatut der Mendikanten mit Vorliebe gestellt(9). Hein- Unterschrift damals nicht gegeben. Eine neue schriftliche Erklarung, rich von Gent, Gottfried von Fontaines, Gervasius de Monte S. Eligii, um die sie gebeten wurden, lehnten sie aber ab, denn zuvor mlil3ten sie Nicolaus de Pressorio und nicht zuletzt (und wohl erst in der Fastenzeit mit allen Unterzeichnern der magistralen Entscheidung beraten. Sie 1287) Aegidius von Rom, der in der ganzen Stadt von allen hochgeach- stellten ein Schreiben an den Papst in Aussicht, in dem sie ihn um die tet war(l°), disputierten dariiber. Die Mendikantentheologen liel3en in Klarung der Streitfrage baten; sie stellten aber dieses Schreiben dan n ihren Disputationes diese Frage nicht zu(ll). Sie fiihrten in Orleans, wo doch nicht auso ihnen Bischof und Juristen wohlgesonnen waren, die Auseinanderset- Heinrich von Gent erwahnt in der I. Quastion des X. Quodlibets, das zung fort. er in diesem Advent 1286 disputierte, die magistrale Befragung durch Zunachst ist aber noch ein sehr wichtiges Pariser Ereignis nachzutra- den Bischof von Paris (I 5). Er fiihrte aus, dal3 jene Magister mit ihrer gen, iiber das uns die Zirkulardepesche Wilhelms von Macon vom allgemeinenSentenz nie diesen Sonderfall im Auge hatten, und dal3 sie Februar 1287 unterrichtet, und auf das auch die Kanzelredner in darum zu Unrecht von den Mendikantentheologen in Anspruch Orleans zu sprechen kommen, ein Ereignis, das vor allem die theolo- genommen wurden. Es kam aber zu keiner Revision der magistralen gische Diskussion an der Universitat beschaftigte. Nach dem Weggang Sentenz, obwohl sie moglicherweise beabsichtigt war. Johannes de S. der Mehrheit der BischOfe nach der Generalversammlung (am 7. Benedicto erwahnt in seiner Predigt in Orleans, er habe erfahren, die Dezember 1286) rief der Pariser Bischof Ranulphus de Homblonaria Magister der Theologie und der Dekrete seien befragt worden liber die (1280-1288) die Magister der Theologie, darunter auch die Mendikan- Verpflichtung zur Wiederholungsbeichte (vo r dem eigenen Seelsorger), tenmagister, zu sich und befragte sie in Gegenwart von 4 Bischofen sie lehnten es aber ab, diese "dogmatizatio" zu besiegeln(l6). In seiner nach der GiiItigkeit der "propositio magistralis", die im November 1282 in seiner Gegenwart (wohl aber auf Initiative des Dominikaner- (12) Ebd., S. 13: "In primis congregati fuerunt Parisius magistri in theologi a, inter quos fuerunt fratres magistri in capella episcopi Parisiensis, a quibus quesitum fuit quod theologen Johannes de S. Benedicto) von 15 (zusammen mit ihm 16) illam generalem propositionem quam quidam magistri in theologia sigillaverant, videlicet quod omnis contritus ... nobis exponerent et utrum veritatem haberet in omni casu ...••. (9) Littera domini Ambianensis episcopi, a.a.O., S. 13: "Verumtamen omnes doctores (lJ) Vg!. o., S. XLI-XLV. qui hoc anno disputaverunt de Quolibet, quibus facta est ista questio, videlicet magister ('4) Lil/era domini Ambianensis episcopi, a.a.O., S. 13: " ... et ilIimet, qui sigillaverunt, Henricus de Gandavo, magister Godefridus de Leodio, magister Gervasius, canonicus ... dixerunt quod ex illa generali propositio ne non poterat inferri conclusion quam fratres Montis Sancti Eligii, et magister Nicholaus de Presso rio pro nobis determinaverunt.. .••. intendebant ... " . ('0) Relatio de congregatione ... , a.a.O., S. IO: "Super his postea disputatum fuerat a (") Ed. R. MACKEN, S. 17: " ... qui hoc propriis vocibus testificati sunt coram magistro Aegidio de Ordine Augustini, qui modo melior de tota villa in omnibus quattuor episcopis, congregati una cum pluribus aliis magistris nunc actu regentibus, tam reputatur. .. " . religiosis quam saecularibus, inter quos ego unus eram". (") Littera domini Ambianensis episcopi, a.a.O., S. 13. ('6) Hs. PARIS, Bibl. Nat., lat. 3120, f. 37'": "Quidam magister in hoc natali Parisius, LXII THEOLOGIEGESCHICHTLICHE EINFOHRUNG EREIGNISSE DES STREITES LXIII Antwort widersprach ihm Wilhelm von Macon nicht, er stellte nur fest, taufstreit) "keinem Sakrament diirfe Unrecht geschehen", gilt auch fiir die Magister hiitten seinerzeit nur die allgemeine theologische Lehre das BuBsakrament. Das dogmatische Argument und der WortIaut des entschieden, denn vom Privileg hatten einige gar keine Kenntnis, "nun Privilegs geben den Mendikanten recht. Heinrich muBte seine Erwide- aber sagen die niimlichen Magister, die besiegeIt haben, daE diese rung nun zweifach ansetzen: die Wiederholungsbeichte ist nach Ps.- Sentenz im vorliegenden Falle nicht zutriife" (17). Augustinus sinnvoll und niitzlich, und die Klausel des Privilegs zugun- Die magistrale Entscheidung von 1282 konnte nach wie vor von den sten des Konzilsstatuts muE so verstanden werden, daE die allgemeine Mendikantentheologen fiir ihre These in Anspruch genommen werden, (negative) "propositio" der Magister mit der partikuliiren (positiven) ja, sie erwies sich jetzt gegen Heinrich von Gent besonders wirksam, Forderung zusammen bestehen kann. Sind diese beiden Siitze aber rein weil sie ihn des Irrtums im Glauben bezichtigte. Der anonyme "Lector logisch betrachtet vereinbar? Minorum", der am 3. Februar in Orleans predigte, erwiihnt, daE er in In einer kritischen Modalanalyse transformierte Heinrichs Gegner seiner Erwiderung (auf die Predigt des Bischofs von Amiens) nur die (ein "religiosus") den Lehrsatz der Pariser Magister in eine allgemeine Brotsamen und Stiicke vom Tisch und von den Worten des Magisters affirmative "propositio" und setzte dieser die partikuliire "propositio" Johannes sammle, "der gestern die Wahrheit dieser Quaestio klarge- der These Heinrichs von Gent gegeniiber(23). stellt habe" (18). Mit der These, daE die numerisch selben Siinden propositio affirmativa (universalis): zweimal gebeichtet werden miiEten, "wird das BuEsakrament seiner "DaB der wahrhaft BiiBende und Beichtende, der von einem Kraft beraubt" (19). Diese These wird an die Seite der Irrlehre im b~vollmii~htigten Priester absolviert wurde, gehaIten ist, dieselben Ketzertaufstreit geriickt und, so gesehen, von der Verurteilung durch Sunden emem anderen zu beichten, ist ein Irrtum". (These der Mendikanten und des Magisterkollegiums in Paris) Augustinus getroffen. In der adventlichen Disputation 1286 muEte sich Heinrich von Gent propositio negativa (particularis): die Frage gefallen lassen, ob die Forderung der Wiederholungsbeichte "DaB der wahrhaft BiiBende und Beichtende, der von einem fiir den Fall, daB ein Pfarrangeh6riger einem Mendikanten gebeichtet b.evollmachtigten Priester absolviert wurde, nicht gehalten ist, emem anderen, dem er nach allgemeinem Recht kraft des Statuts habe, nicht ein "error" sei(2°). Die Frage nach dem Vorbehalt der (dem "Omnis utriusque sexus" zu beichten hat, dieselben Siinden zu Bischof) reservierten Siinden riickte auf den f. Platz(2 I) und die Frage beichten, ist ein Irrtum; vielmehr: daE er gehaIten bleibt, ist kein m6glicher Sanktionen der Pfarrangeh6rigen, die dieser Forderung nicht Irrtum". nachkamen, auf den 3. Platz(22). Augustins Axiom (aus dem Ketzer- (These des Heinrich von Gent und der Priilaten) Dem allgemeinen affirmativen Lehrsatz der Pariser Magister kann scilicet magister Henricus de Gandavo, determinavit, ut dicitur, contrarium, et ratione tali, quia de iure communi omnes tenentur confiteri sacerdoti et ius commune tolli non Heinrich von Gent nicht seine partikuliire negative Sentenz entgegen- potest, unde illud quod derogat iuri communi non est servandum. Sed si aliquis non stellen, beide k6nnen nicht im VerhiiItnis der Subsumption gedacht confiteretur suo sacerdoti, esset contra ius commune, ergo etc. Dico quod maior est falsa, werden. Methodisch betrachtet ist die These Heinrichs falsch, und nam privilegium tollit semper aliquid de iure communi, unde privilegium dicitur lex privata ... Unde dictum est mihi quod magistri in theologia et in decretis requisiti fuerunt sachlich gesehen ist sie ein Irrtum. Wer von den Ordenstheologen hat et hanc dogmatizationem sigillarent, quod noluerunt facere, et bene". die These des Magisters Heinrich modalanalytisch zerpfliickt? Nicht (17) Hs. PARIS, Bibl. Na/., la/. 3120, f. 40'": " ... nunc autem illi iidem magistri qui nur von seiten seiner Ordenskollegen wurde er angegriffen, der Magister sigillaverunt, dicunt quod fallit in casu proposito et multis aliis", vg!. auch f. 43". ('8) Sermo lec/oris Minorum (vg!. o., S. XII, Nr. 12): "Et ad hoc probandum ad meam Bertholdus de S. Dionysio hat in einer umfangreichen Quaestio die fundationem ego assumam micas et fragmenta de mensa et de dictis magistri nostri (logischen) Denkfehler des Heinrich von Gent aufgewiesen(24). Die Ioannis qui pridie huius quaestionis veritatem elucidavit". (' 9) Ebd.: "Enervatur natura sacramenti poenitentialis". (23) Ebd., q. I, ed., S. 7 und 16. eO) HENR. DE GAND. Quodl. X, q. I, ed. R. MACKEN,S. 4-38: "Utrum error sit dicere quod vere poeni tens et confessus, rite absolutus ab eo qui potest eum absolvere de gratia (24~ BERTHOLDUS E S. DIONYSIO,"Quaerebatur utrum confessus alicui sacerdoti non D et privilegio speciali teneatur eadem peccata iam illi confessa iterato confiteri de iure propno teneatur eadem peccata confiteri proprio sacerdoti, supposito quod sacerdos non communi". propnus habeat plenam potestatem absolvendi illum, quicumque confessus est ei". Hs. eI) Ebd., q. 2, ed., S. 39-45. TOULOUSE, ibl. mun., lat. 738 f. 279"-292" und REIMS,Bibl. mun., lat. 470 f. 190"-197" B (22) Ebd., q. 3, ed., S. 45-59. Ich werde die Quaestio gesondert edieren und die Autorschaft des Berthold begriinden: Vg!. HENR. DE GAND., Trac/a/us, S. 92 mit Anmerkung. EREIGNISSE DES STREITES LXV THEOLOGIEGESCHICHTLlCHE EINFOHRUNG LXIV nen Seelsorger wiederholen, so hiitte diese wiederholte Beichte Sinn und Magisterentscheidung ist und bleibt ein Argument gegen seine These, Nutzen(3I). das die Mendikanten darum auch geltend gemacht haben. Richard von Die Frage beziigIich der bischaflichen Reservatssiinden konnte Hein- Mediavilla,. der wohl schon vor 1286 disputierte, nahm diese These rich von Gent in dieser Disputation 1286 relativ kurz abhandeIn(32). ebenso auf und begriindete sie(ZS). Aus der Predigt des eben erwiihnten Dominikanertheologen wissen wir, In der Antwort suchte Heinrich von Gent den Vorwurf des Irrtums da13 nicht die Tatsache der Reservatsfalle umstritten war, sondern nur dadurch auszuriiumen, dal3 er die Wiederholungsbeichte fiir einzelne deren Umfang. Ebenso kurz konnte der Magister die Frage nach den Fiille (nicht generell) als legitim, heilsam und notwendig begriindete(Z6). Strafmal3nahmen gegen widerspenstige Pfarrangeh6rige abhandeln, die Der Vorbehalt des Konzilsstatuts, den auch das Privileg Martins IV. sich weigerten, gemii13 Konzilsvorschrift einmal im Jahre alle ihre wahrte, ist fiir ihn unabdingbar, weil er das allgemeine Recht und die Siinden dem "proprius sacerdos" zu beichten(33). Fiir den Fall der kirchliche Ordnung wahrt. Durch eine freiwillige Leistung kann sich der Dbertretung dieses Gebotes hiilt der Magister (mi t den Synodalen von Schuldner niemals einer rechtlichen Verpflichtung entziehen. Im Ver- Bourges) als Strafe die Exkommunikation und die Verweigerung des hiiltnis von allgemeinem Lehrsatz und partikuliirer Behauptung geht es kirchlichen Begriibnisses fiir angebracht(34). Nur auf diese Weise, so um das Verhiiltnis von "notwendig" und "freiwillig". bemerkt der Magister, konnten die Mendikantenbriider gezwungen In der Auflosung der Argumente und also in der Auseinandersetzung werden, an der Kurie eine authentische Interpretation der umstrittenen mit seinen Gegnern ging es aber fast ausschlieBlich um die theologische Bestimmungen des Privileges einzuholen(3S). Begriindung der Wiederholung des Bul3sakramentes. Dabei kamen Bei der allgemeinen Wertschiitzung, die der ps.-augustinische Traktat seine Gegner immer wieder neu zu Wort. "Sie wollen sagen und "De vera et falsa poenitentia" im Mittelalter fand, kann es nicht behaupten" (Z7). "Item-item-item", wieder und wieder! Sie argumentie- wundernehmen, dal3 auch die freie WahI des Beichtvaters zur Diskus- ren weiter(ZS); sie nehmen die Diskussion auf ("assumere")(29). Diese sion gestellt wurde, denn im oft zitierten Kapitel "Quem poenitet" im Ausdrucksweise zeigt, dal3 bei der Auflosung der Argumente die Dis- Dekret Gratians heil3t es: "Wer seine Siinden beichten mochte um kussion weiterging und daB dem Magister Heinrich neue Beweisgiinge Gnade zu finden, der wiihle einen (Bu13)-Priester, der zu binden u~d zu seiner Gegner zu Gehor kamen. Da diese zusiitzlichen Argumente sehr Iasen versteht" (36). Heinrich liel3 das pastorale Anliegen Augustins ausfUhrlich sind, stammen sie wohl aus einer weiteren Auseinanderset- gelten, fordert aber die Erlaubnis des zustiindigen Seelsorgers fiir die zung seiner Gegner, die fiir ihn reportiert wurde. Wie schon erwiihnt, hat der Dominikanertheologe Johannes de S. Benedicto am 2. Februar freie Wahl des Beichtvaters. 2) Die Kanzelkontroverse in Paris wurde im Januar in Orleans 1287 in Orleans zu diesem Thema Stellung genommen, dal3 die Forde- fortgesetzt(37). Sie unterschied sich in nichts mehr von einer theologi- rung der Wiederholungsbeichte das Sakrament seiner Kraft ent- schen Disputation. Johannes de S. Benedicto trat als Sprecher der leere(30). Heinrich mul3te fUr Schule und Kirche, fUr Lehre und Kon- troverse zeigen, dal3 das Sakrament auch in der wiederholten Bu13e wirkt, was es bezeichnet, den Nachla13 der Siinde und Siindenstrafe, die (") HENR. DE GAND. Quodl. X, q. I, ed. R. MACKEN,S. 33.46-48. (32) Ebd., q. 2, ed., S. 39-45. Bekehrung und Versohnung. Und wollte jemand am Ostertag noch (33) Ebd., q. 3, ed., S. 45-49. einmal seine dem Mendikantenpriester gebeichteten Siinden dem eige- (34) Ebd., S. 47; vg!. Synode von Bourges, can. 13 und 14, in l.D. MANSI, S. Conciliorum ... Collectio, XXIV, Sp. 631f. (35) Ebd., S. 48. ('6) Ebd., q. 4, ed., S. 50-55; GRATIANUS,De poenitentia, d. I, c. 88, (ed. A. FRIEDBERG, (25) Fr. RICHARDIDE MEDIAVILLAQuaestio disputata De privilegio Martini Papae IV, I, Sp. 1188). (37) Dariiber berichtet Wilhelm von Miicon in seinem Rundschreiben an den Erzbi- ed. F.M. DELORME,Quaracchi, 1925. schof von Reims und die Bischiife Franziens, ed. H. DENIFLE-A. CHATELAIN, hart. Univ. C (6) Quodl. X, q. I, ed. R. MACKEN, S. 7-18. Paris., II, S. 13-17, Nr. 543. K. SCHLEYER,Anfange ... , S. 118r. hat einige kritische (7) Ebd., S. 19.80. T~xtkorrekturen vorgeschlagen. Gegen ihn verteidigte P. GLORIEUX,Un recueil ... , S. 628f. (8) Ebd., S. 21.19. mlt Recht, da13 der Brief zwar nicht ausschlie13Jich an den Erzbischof von Reims gerichtet ('9) Ebd., S. 22.54, 23.70, u.ii. war, er aber doch der Hauptadressat war. ('0) Vg!. o., S. Uf., Anm. 69. LXVI THEOLOGIEGESCHICHTLICHE EINFOHRUNG EREIGNISSE DES STREITES LXVII Mendikanten auf, widerlegte Punkt fUr Punkt die Vorwiirfe des Bi- w~rden und diirfen diese selber nicht aus dem Amte verdriingen(43). schofs von Amiens und griff nun seinerseits Wilhelm von Miicon und Dleser Argwohn verdichtete sich mehr und mehr in der Auseinanderset- die von ihm vertretenen Priilaten scharf an. So sehr (Ps.-) Augustin die zung und wurde bei vieIen Priilaten und auch bei Theologen, nicht freiwillige wiederholte Beichte empfiehIt, weil sie Bul3fertigkeit und zuletzt bei Heinrich von Gent, zu einem stiindigen Vorwurf. Demut vertieft, so wenig kann sie vorgeschrieben und gefordert wor- Die Forderung der pllichtgemiiJ3en Wiederholungsbeichte bekiimpf- den. Auch der Papst k6nnte die Wiederholungsbeichte nicht anordnen; ten die Mendikanten mit dogmatischen Griinden, den sie entleerte das er steht nicht iiber den Sakramenten. Der Papst kann das Sakrament BuJ3-Sakrament seiner Kraft(44). An diesem 2. Februar 1287 an dem nicht annulieren, er kann aber sehr wohl den nicht befugten Spender der Bischof von Amiens in OrIeans auf die Erwiderung des Johannes de zum giiItigen Diener derselben machen. " ... non potest facere de S. Benedicto replizierte, disputierte dieser fUr die "fratres" iiber diese sacramento non sacramentum, licet possit facere de non ministro dogmatische Wahrheit. Der Franziskanertheologe, der am folgenden 3. ministrum"(38). Uber diese These, sa erwiihnt der Dominikanertheologe F~bruar, an dem das Fest der "Purificatio b. Mariae Virginis" nachge- in seiner Predigt, gab es in Paris eine Magistersentenz, die er in Biilde felert wurde, erwiihnte diese Disputation "ihres Magisters" und nahm mit den Siegeln versehen zu erhaIten hoffe(39). Im iibrigen bezichtigte d~ssen Argumente auf, um sie in seiner Predigt wiederzugeben(45). Die Johannes de S. Benedicto seine Gegner des Sakrilegs, weil sie sich die Klrche kann beziiglich der Zeit der Spendung der Sakramente (z.B. der Auslegung des piipstIichen Privilegs anmal3ten. Taufe) Anordnungen treffen, aber nicht hinsichtlich des Sakramentes Wilhelm von Miicon liel3 sich die Predigt durch seinen Notar Huber- selber. Wer im Sakrament der BuJ3e von der Siinde losgesprochen tus de Saint-Valery mitschreiben. Diese Mitschrift und eine andere wurde, kann nicht zur Wiederholung der Beichte verpfIichtet wer- "repetitio" enthiiIt die Dokumentensammlung(40). Am 2. Februar 1287 den(46). "Derselbe sakramentale Akt wird hinsichtlich der niimlichen ging der Bischof von Amiens erneut auf die Kanzel in Orleans. Er Materie ohne Beeintrachtigung Gottes und Unrecht gegeniiber dem beklagte das "scandalum", das durch den Streit der Mendikanten in der Sakrament nicht wiederholt" (47). Kirche entstanden sei und repetierte wie im H6rsaal die Vorgeschichte Die. Ubertragung von JurisdiktionsgewaIt durch den Papst an die des Privilegs "Ad fructus uberes" und dessen Auslegung im Sinne der Mendlkanten bedeutet keine Beeintrachtigung der ordentlichen Hirten- Priilaten. Reichere Friichte k6nnte das Pastoralprivileg nur tragen, g~waIt der Bisch6fe und Pralaten; die SchliisselgewaIt darf aber iiber wenn unbeschadet der Pllichtbeichte vor dem eigenen Seelsorger die dleselben Siinden nicht zweimal angewendet werden. Der Official der Beichte vor den "fratres" als freiwillige hinzukiime(41), und nur sa Stadt Orleans hat diesen Sachverhalt klargestellt(48). Und die Berufung wiirden Ordnung und Recht in der Kirche gewahrt. "Wir sind nicht auf den Wortlaut des Konzilsstatuts, nach dem "alle Siinden" einmal Herren der Sakramente", diesen Satz lieJ3auch der Bischof gelten(42), im Jahre dem Seelsorger .der Pfarrei zu beichten sind, hiiIt nicht einmal aber die sakramentale Beichte ist so wenig den Mendikanten anvertraut wie die iibrigen Sakramente. Die "fratres" k6nnen immer nur zur Hilfeleistung der Nachfolger der Apostel und der 72 Jiinger gcrufen . (43) Eb?, cf ..39": ••R~spondemus et c.um ipso dicimus, quod verum est quod potestas fUl~comm.lssa .SICUt~sseflt, et quod dominUS praecepit apostolis quod advocarent alios, qUI erant In .ah.a navI (cr. Luc., V, 5, 7), sed propter hoc non fecit eos apostolos vel de numero 72 diSCipulorum, sed ut essent opitulationes nostrae sicut dicit Apostolus (/ Cor ., XII, 28). '., ('8) Predigt des lohannes de S. Benedicto, Hs. PARIS, Bibl. Na/.,la/. 3120, f. 36'b . (44) Sermo lec/oris A!ino~u":,, in Hs. PARIS, Bibl. Na/., la/o 3120, f. 44": ••Enervalur ('9) Ebd.: ••Et ista opinio Parisius est sigillata sigillo authentico, et in brevi habebimus natura sacramentI poemtenhahs". Deo dante". (45) Ebd.: ••Ad hoc probandum ad meam fundationem ego assumam micas et (40) Vgl: o., S. XII, Nr. 8-9: Wilhelm von Macon schreibt in seinem Rundbrief, H. fragm~nta de .mensa et de dictis magistri nostri fratris lohannis qui pridie huius DENIFLE-A. CHATELAIN, har/. Univ. Paris., II, S. 14, von der Predigt des Johannes de S. C quaestloms vefltatem elucidavit" . Benedicto: ••Et praedicavit, et multa dixit falsa et dubia, et pauca vera, et illa scripta .(46) Ebd., f..43": :,Vid.eru~t oculi mei salutare tuum" (Luc. II, 30), Edoctus dominus fuerunt per multos scolares et tabelliones, quos ad hoc miseramus". epiScopus Amblanensls pfldle In sermone suo dixit...". (41) Responsio domini Ambianensis, in Hs. PARIS, Bibl. Na/., lato 3120, r. 40'b-41 ". (47) Ebd., ~. 45'.b: ••Ver~m. est q~od ~n~s actus sacramentalis non reiteratur supra (42) Ebd., r. 40'b: ••Ad illud quod dicit, quod non sumus super sacramenta, responde- eandem mateflam sine praelUdlco Dei vel InlUfla sacramenti". mus et concedimus quod verum dicit". (48) Ebd., f. 45". LXVIII THEOLOGIEGESCHICHTLICHE E1NFOHRUNG TRAKTAT DES HEINRICH VON GENT LXIX einer sprachlogischen Kritik stand, die der Magister Johannes de So falls wieder und wieder zu opponiereno In dieser WOlke von A Benedicto sehon friiher in Paris gegeben hatte(49)0 t °h rgumen- enrel en muBte der Rechtszweifel begriindet und der A h d Die Ausfiihrungen des "frater minor" hielt Wilhelm von Macon noch P "I f o nspruc er ra aten au dIe Neuauslegung des Privilegs untermauert werden. fiir abtraglicher als die des Johannes de S. Benedicto(5°). Diese berich- tete er in knappen, aber zutreffenden Zusammenfassungen auch den Bisch6fen von Franzien, besonders aber dem Erzbischof von Reims 3. TRAKT~oT DES HEINRICH VON GENT UOER OEN STREITFALL ZWISCHEN Petrus Barbetteo Diesen forderte er auf, die Pariser Anordnung in der OEN PRALA TEN UNO OEN BRUOERN ganzen Provinz durchzusetzen, die lauen Suffraganbisch6fe zu ermah- nen, die tatigen zu ermutigeno Am Ende empfahl er dem Erzbischof a) "propositio magistralis" selber nach Or1eans zu kommen, den doctores und scholares der Zur Publikation gliederte Heinrich von Gent den Traktat' d . '" In as Rechtswissenschaft die Streitsache auszulegen (51)0 ,,~orpus quaestlOms (I) und die Er6rterung der beiden (ungleichlangen) Der Kanzelstreit in Or1eans beendete aber die Auseinandersetzung Llsten von A~gumentene). Auch in der Lange unterscheidet sich der nicht. Heinrich von Gent nahm in Paris die Herausforderungen seines T:aktat von emer gew6hnlichen quodlibetalen Quastion. Der Magister Dominikanerkollegen auf und veranstaltete nun seinerscits in der vollen 1~I,t,et en ~rakotat mit seiner Stellungnahme, der "propositio magistra- ~ und breiten Offent1ichkeit von Paris eine Diskussion, die sich geraume lIs , em, dIe mcht das Ergebnis oder die Frucht der Disputation ist Zeit hinzogo Da zwischen April 1287 und Februar 1288, nach dem Tode sond.~rn dereno V?raussetzung. Im I. allgemeinen Teil dieser Propositi~ Honorius' IV. und vor der Wahl Nikolaus' IVo, die Kurie ohne Papst beg~undet H~mnch von Gent seinen Standpunkt in der anstehenden war, ver1agerte sich das Feld der Auseinandersetzung wieder nach Paris. Streltfrage,. wle er ihn immer sehon, vor allem in der Disputation des Die weltgeist1ichen Theologen waren bemiiht, eine giinstige Vorausset- VII. QuodlIbet Advent 1282 vertreten hat . Zu den 10n er k anomsc h en d o zung fUr die an der Kurie angestrengte restriktive Auslegung des BuBordnu~g vorges~hriebenen vier Fallen der "Wiederholungsbeichte" Privilegs zu erreichen. Sie setzten auf den Rechtszweifel und suchten kommot selt un~ mlt dem Privileg Martin IV. ein fUnfter FalJ der ihre Position zu begriinden. Der begriindete Zweifel fordert die besseren Ver~fhchtung ~mzu, die dem bevollmachtigten Mendikantenpriester Argumente(5Z)o Da sich beide Parteien um die fUr sie zutreffenderen gebe~chtet:n S~nden d~~ eigenen Scelsorger noch einmal zu beken- Beweisgriinde bemiihten, nahm diese Diskussion kein Endeo Der Trak- nen( )0. Fur dlese PosltlOn konnte sich der Magister auf namhafte tat des Heinrich von Gent "De facto praelatorum et fratrum" ist das Kanomsten berufen: auf Bernhard von Bottone und H' oh literarische Zeugnis dieses unentwegten Ringens, die gegnerischen Ein- Segusia (Hostiensis). Letztere kannten allerdings das P .elon ne o vhon d l nVI eg mc t wande gegen die Position der Pralaten zu entkraften, gegen die Erwide- s?n ern handelteno von der allgemeinen Verpflichtung der Pfarrangeh6~ rungen ("defensiones") dieser Gegner erneut anzutreten und gegebenen- ngen, dem "propnus sacerdos" zu beichten. I~ 20 Teil seiner "propositio" er6rterte der Magister Intention(4) MotJv~(5) und den Text des Privilegs "Ad fructus uberes"(6) DO' (49) Ebdo, fo 46": "o.. non obstat verbum 'omnia' (sci!. peccata), quia per quod dixit semel Parisius magister noster frater Johannes de sancto Benedicto, non habet distributio- In~~ntlOn d.es P~ivilegienspenders war umstritten: Einerseits konnt~n d:: nem universalem, sed restrictam" o Pralaten hmwelsen, daB es nicht die Absicht Martins IV d' ('0) Lit/era domini Ambianensis, in H. DENIFLE-A. CHATELAIN, Uni ••. Pariso, II, S. 16: pastoral B f . d o war, le "Sequenti die (3. Februar 1287) praedicavit frater Minor, et multa deteriora dicit", ebd. en e ugmsse er Bisch6fe und Pralaten zu beschneiden, weil 17: " ... quia lector Minorum post nos sermonem suum tenuit praedicans absurda et abusiva quamplurima, quibus respondissem us, sed ad nostras partes pro nostris aliis (') Ed., S. 1150 negociis properamus" o (2) Edo, So 116-2350 26 Argumente ge d' B "d (' I) Ebdo, S. 17: "Postremo si paterni tati vestrae placeret, magnum et utilissimum (Heinrichs) Repliken, edo So 236-268 16 A gen le f" r~o er, deren Entgegnungen und opus faceretis Deo et universali Ecclesie proficuum, si extra certa scientia ad partes die Entgegnungen Heinri~hs vo Go o rgumente ur le fratres (gegen die Priilaten) uo Aurelianenses transitum faceretis, doctoribus et scolaribus negocium exponentes". (') Edo, So 4. (52) Sermo lec/oris Minorum, in Hso PARIS, Biblo Na/., la/o 3120, f. 46,b: "Si dicas, (4) Ed., S. 26-40. immo dubium est, quia quidam dicunt sic, quidam non, respondeo, affirmatio et negatio (') Edo, So 41-470 non facit dubium, sed probabiles rationes ad utramque partem". (6) Edo, So 47-115. THEOLOGIEGESCHlCHTLICHE EINFOHRUNG TRAKTAT DES HEINRICH VON GENT LXXI LXX dieser - wie glaubhaft iiberliefert und bezeugt wirdC) - noch vor jiingste Diskussion in die Reihe der Quiistionen des Quodlibet XII. auf, seinem Tode erkliirt habe, die Briider diirften sich nicht an den Reser- weil sie dort die einschliigigen Quiistionen des VII. und des X. Quodli- vatsfiillen der Bisch6fe vergreifen, und die Pfarrangeh6rigen blieben bet, in denen er ebenfalls das Thema ausfiihrte, ergiinzen. Wie das nach wie vor verpflichtet, einmal im Jahre alle ihre Siinden dem eigenen Stemma der handschriftlichen Uberlieferung des Traktates und der Seelsorger zu beichten. Auch Papst Honorius IV. wul3te aus eigener Quaestio 31 des XII. Quodlibet zeigt(l2), 1iegt der Publikation der Kenntnisnahme um diese Intention seines Vorgiingers, und Honorius Quaestio das Exemplar der Universitiit und das Apograph des Magi- IV. selber, so konnten die Priilaten argumentieren, trug sich bis zu sters zugrunde. seinem Tode mit dem Gedanken einer Neuauslegung des Privilegs(B). Der gesamte Traktat wurde aber von Heinrich auch als "liber", als Beide Piipste wollten den Streit aus der We1t schaffen(9). Heinrich von Streitschrift, selbstiindig verbreitet, und zwar zur Information aller, die Gent konnte nur die Erwartung aussprechen, es m6chte sich auch der hier richtig denken, wie es in der von Hugo de Fouquieres, Dekan in Mendikantenpapst Nikolaus IV. so engagiert und gut beraten um den Amiens, besorgten Zusammenfassung des Traktates des Heinrich von Frieden bemiihen(l°) ..Dieser Hinweis aufPapst Nikolaus IV. ist fiir die Gent hei13t: "Ad informationem omnium recte intelligentium" (l 3). Der Bestimmung der zeitlichen Entstehung des Traktates wichtig. "liber" war als Streitschrift in der Auseinandersetzung mit den Mendi- Umgekehrt machten die Mendikantentheologen in dieser Auseinan- kanten publiziert worden. Seit den Diskussionen in Paris und Orleans dersetzung das Schweigen der beiden Piipste, Martin und Honorius, zu 1286/87 drohte die offentliche Meinung zugunsten der Mendikanten den Anklagen der Priilaten gegen sie ge1tend. Beide Piipste wul3ten um umzuschlagen, "da jene, die friiher leichthin glaubten, nun nicht mehr die gegensiitzliche Auslegung und Handhabung des Privilegs durch die vertrauen, weil sich die Briider grof3e Miihe geben, in ihren Predigten Mendikanten und schwiegen beharrlich gegeniiber allen Vorstellungen und Disputationen ("determinationibus") zu iiberzeugen, daf3 ich in der der Priilaten. Diese "taciturnitas" konnten die Mendikanten nur als vorgelegten Quiistion keinen Glauben verdiente" (l 4). Der Erfolg der Zustimmung zu ihrer Auslegung verstehen. Es liegt auf der Hand, dal3 Mendikanten lag naturgemiil3 nicht nur darin, dal3 sie ihre Position diese Diskussion sinnvollerweise erst nach dem Tod Honorius IV. (3. besser zu begriinden verstanden, sondern dal3 die legalistische Forde- April 1287) gefiihrt werden konnte. Sie geh6rt zeitlich und sachlich in rung der We1tgeistlichen beziiglich der Wiederholungsbeichte bei vielen die Monate der Sedisvakanz zwischen April 1287 und Februar 1288. Gliiubigen auf Ablehnung stiel3. Die Sanktionen der Priilaten, wie sie Die beiden Teile der Propositio des Magisters diirften demnach der auf dem Konzil von Bourges und 1286/87 in Paris verhiingt wurden, jiingste Bestand des Traktates sein. waren nicht geeignet, Glauben und Vertrauen der Pfarrangeh6rigen zu Diese beiden Teile der allgemeinen Stellungnahme und der Erorte- begriinden. Zu offenkundig sprach das Privileg Martins IV. von den rung der Intention des Privilegienspenders hat Heinrich von Gent ni~ht grol3eren Friichten, welche die neue Ordnung bringen solite. Dariiber nur im Zusammenhang des Traktates veroffentlicht, sondern zuglelch hinaus darf nicht vergessen werden, dal3 sich die Briider gerade auch in auch als quaestio 31 des XII. Quodlibet, das er Weihnachten 1288 Paris allgemeinen Ansehens erfreuten. Dieses Ansehen suchte Wilhelm disputierte und unmittelbar darauf durch den stationarius der Universi- von Miicon in seiner Predigt am 4. Adventsonntag 1286 in Paris ein tiit publizieren liel3. Diese 31. Quiistion wurde nicht im H6rsaal d:s wenig zu schadigen, als er den Ordensstudenten den Umgang und die Magisters und im Rahmen des genannten Quodlibet behande1t; sle Beschiiftigung mit den naturphilosophischen und metaphysischen Stu- wurde vielmehr wie der ganze Traktat fiir sich und "abseits", d.h. nicht die n vorwarf(lS). Aber Johannes de S. Benedicto wies diesen Vorwurf im Rahmen der Schuldisputation er6rtert(l 1), Heinrich nahm aber diese ('2) Vg!. HENR. DE GAND. Quodl. XII, ed. J. DECORTE,p. LVlI. ('3) Hs. PARIS, Bibl. Nat., 101. 3120, f. 142': "Raliones super facto praelalorum ei fratrum abbreviatae per decanum Ambianensem". (') Ed., S. 27f.; vg!. S. UIr .. (14) Tractatus, ed., p. 139. (8) Relalio de congregalione Parisius, in H. DENIFLE-A. CHATELAIN,ed. ChorI. Un/v. (") Hs. PARIS, Bibl. Nal., 101. 3120, f. 35'b.": "Certe nunc praedicavit vir reverendus Paris., II, S. 10, Nr. 539, vg!. O., S. LVIr. ~~~iane~sis .~piscopus, dico cum eo et adhuc plus, quod quicumque sunt illi qui student (9) Ed., S. 38. In Illis (sclentns) ad pompam et ambitionem et ad apparentiam et ad curiositalem sciendi (' 0) Ed., S. 24. ipsi peccant ... sed qui sludenl..., in talibus studentes ad inquisitionem veritatis et ad Dei (' 1) Ed., S. 3. honorem et proximi sui aedificalionem, meritorie student". TRAKTAT DES HEINRICH VON GENT LXXIII THEOLOGIEGESCHICHTLlCHE E1NFOHRUNG LXXII Beichte bei den Mendikantenpriestern fruchtbarer und heilsamer ist? sehr geschickt zuriick und wies den "reverendus episcopus Ambianensis" D.ie Diskussion dieser Frage ist von Anfang an hochst angespannt: darauf hin, dal3 sie beide einst in ihrer Jugend diesen Studien oblagen Emer von den Mendikantentheologen, den Heinrich von Gent anonym und dal3 diese fUr die Theologie wichtig sind. Die Weisheit hat sich zu Wort kommen liiBt, den aber eine inter1ineare Notiz der Vatikan- nach Prov. IX, 1 das Haus gebaut und rief alIe Wissenschaften zu ~an~sc~rift lais fr.st. (frater Stephanus de Bisuntio, von Besan~on) Diensten. Nach der Erorterung der (subjektiven) Intention des Privile- Identlfiz~erWO): wi.es auf die traditionelle Auslegung der 100faltigen gienspenders fragt Heinrich von Gent im Traktat nach den besonderen F.ruch~ Im Glelchms vom Siimann (Mt XIII,23) hin, und meinte, daf3 (objektiven) Motiven des Papstes, die er als Hirte und Seelsorger der die :.elchere?, Friichte nicht in der Quantitiit, sondern in der Qualitiit ganzen Kirche im Auge hatte. Heinrich von Gent geriit in den AusfUh- ~estund~n .. Uber diese These entwickelte sich ein langer Disput, in dem rungen sofort in einen ziemlich erregten Wortwechsel mit dem Mendi- stch Hemnch von. Gent wiederum sehr personlich mit seinen Gegnern, kantentheologen Johannes de S. Benedicto, weil sich dieser in seinen vor ~lIem .~uch mtt Johan~es de Sancto Benedicto, auseiandersetzt(2 1). Darlegungen gar nicht die Miihe gemacht hatte, seine (d.h. Heinrichs) Die Erorterung des Pnvilegs gleicht mehr einem Prozel3 als ei ner vielra1tigen Aul3erungen zu diesem Thema zu suchen und zu lesen, Disputa.tion. Die streitenden Parteien suchen ihren Standpunkt mit sondern weil er die niichstbesten zu heftigen V orwiirfen gegen ihn allen M.~tteln der Ber~dsamkeit, der Streitkunst und Uberzeugungskraft benutzte(l6). In einer zweiten Disputation mul3te sich sein Gegner zu begrunden. Auf belden Seiten argumentieren die Theologen vielmehr deshalb entschuldigen und die Verwiirfe zuriicknehmen(l7). Wiederum ~ls K~nonisten und Juristen denn als Magister der Theologie. Mitunter fiihrt Heinrich von Gent seinen Gegner mit wortlichen Zitaten an; er hel3 slch der Anwa1t der Mendikanten gar nicht auf die Unterscheidun- mu13te demnach iiber ei ne Mitschrift von dessen Ausfiihrungen verfiigen. g~n und Argumente des Heinrich von Gent ein, sondern erkliirte diese Der umfangreichste Teil der "propositio specialis" ist die Auslegung em fac h als liicherlich(22). Letzterer blieb aber die Antwort nicht schul- des Privilegs "Ad fructus uberes" (I 8). Diese spielte bei den Priilaten ~i~; Wenn jemand, so antwortet Heinrich von Gent, seine "irrationabi- eine ebenso grol3e Rolle wie bei den Mendikanten die Erkliirung des h~ gar. ~Icht begriinden und verteidigen kann, wenn er iiberhaupt Konzilsstatuts "Omnis utriusque sexus". Bei den Versammlungen der mcht senos antw~rtet, dan n hat seine Aussage weder Bedeutung noch Weltgeistlichen in Paris und Or1eans (1286/87) wurden die piipstlichen Kra~t, er m~c~t slch selber liicherlich. Der Dominikanertheologe fand Privilegien der Mendikantenorden vorgelesen, erkliirt und abgeschrie- es emfach toncht und triigerisch zu behaupten, die Pfarrangehorigen ben. Am 4. Adventsonntag 1286 legte der Bischof von Amiens, der grol3e Jurist, in der Kirche des hI. Bernhard die Privilegien vor vielen •eO) Hs. Bibl. ~at., lato 853, fol. 283". Stephan von Besan90n war nach P. GLORIEUX Studenten aus den verschiedenen Nationen aus, und forderte diese auf, ~eper~OIre des mallres en theologie de Paris I, 158von 1286-1288Magister der Theologi~ Text und Auslegung mit in ihre Heimat zu nehmen(l9). m P~ns. 1291wurde er zum Provinzial und ein Jahr spater zum General der Dominikaner gew~hl~.A~s semer Magisterpromotion ist das Principium in der Aula episcopi hand- Bei der Erkliirung der einleitenden Worte des Privilegs "Ad fructus schnfthch uberhefert (Hs. HEREFORD .. ,.,Kathedralbibl P .. 3 III ,. f 109"- 118") . Ferner sJnd . uberes" flammt sofort der Streit der Parteien iiber Praxis und Verstiind- eme Relhe von Sermones erhalten, vg!. J. B. SCHNEYER, Repertorium der lato Sermones des nis des Privilegs auf. We1che Auslegung desselben zeitigt nun "die M.A, Bd. V, S. 46:f. Darunter.befi~det sich auch eine Predigt auf den Sonnlag Sexagesima m,t dem Evangehum des Glelchmsses vom Samann (Lk 8,4-15). Magister Stephan legte reicheren Friichte" - die Auslegung der Priilaten, nach der in der abc~ der HPredlgt das Thema des Schl~l3satzesder Epistel zugrunde "Libenter igitur wiederholten Beichte derselben Siinden die grol3ere Reue und Bul3fertig- glona~.or (IICor. XII.9). Nur m~ I. Tell der Predigt kommt er auch auf das Gleichnis keit offenbar wird, oder die Auslegung der Briider, nach der die oftere von: Sa.mannzu spre?~en. "Dommus m Evangelio hodierno narrat diversas conditiones audle~tlUmverba DeI I.nparabola per similitudinem de viro qui "exiit seminare semen suu.m ..: Hs..~ARIS,. Nat., lato 14947,f. 80". Dieser Text der Predigt, die auf 1283 BIbl. (16) HENR.DEGAND.,Tractatus ... , ed., S. 41f. datlert wlrd, lal3t kemen Vergleich mit der Sentenz zu, die Heinrich von Ge t T t- (' ') Ed., S. 42. tus ...,.ed. 48, 61-68 anfiihrt. A? der Identitat des Stephan von Besan90n kannnaberr~~c~t (I") Ed., S. 47-115. gez~elfelt werde~. Er war berelts 1284/85Magister und solite, wie oben S. LII, Anm 70 ('9) Littera domini Ambianensis episcopi, ed. H. DENIFLE-A. CHATELAIN, Chart. Univ. benc~tet wurde, 'm Auftrag der Pralaten beim General des Ordens vorstellig werden, ~ine Paris., II, Nr. 543, S. 13f.: ... ibi exposuimusprivilegia ... Quo audito scolarespetierunt ... gememsameGesandtschaft nach Rom zu senden. copiam ...H. Relatio de congregatione Parisiis, ebd. S. IO: "Ad ultimum petivit dominus (21) HENR. EGAND.,Tractatus..., ed., S. 56 4' 57 27 D episcopus cujuscumque nationis ut haec privilegia transscriberent et ad partes suas (22) Ebd. ' , , . H mitterent, ut omnibus appareat, quid per haec privilegia fratribus sit concessum . LXXIV THEOLOGIEGESCHICHTLlCHE EINFOHRUNG TRAKTAT DES HEINRICH VON GENT LXXV miiBten deshalb alle einem Mendikantenpriester gebeichteten Siinden wahl schienen den Pralaten verheerend. Simon de Beaulieu legte 1288 noch einmal dem eigenen Seelsorger bekennen, weil dieser als Hirte und an der Kurie Nikolaus IV. eine umfangreiche Liste von IO "inconve- Seelsorger alle Schwachen und Krankheiten seiner Pfarrangehorigen, nientiae", Ungereimtheiten, vor, die sich zwangslaufig aus der uneinge- fUr die er vor dem ewigen Richter Verantwortung tragt, kennen miiBte. schrankten Handhabung des Privilegs durch die Mendikanten erga- Fiir diesen Fall miiBte der zustiindige Seelsorger am besten alle Siinden ben(2°): Aufhebung der pfarrkirchlichen Ordnung und Ungehorsam der Pfarrangehorigen aufschreiben. Heinrich von Gent fand aber diese der Pfarrangehorigen, Aufteilung und damit zugleich Verschleierung Uberlegungen iiber Sorge und Verantwortung der zustandigen Priester des Siindenbekenntnisses, Entleerung der Konzilsbestimmung und keineswegs liicherlich, im Gegenteil, sie entspriichen der unverfUgbaren Beeintriichtigung der Seelsorge, "cura animarum", des "proprius sacer- Ordnung der Kirche, den Rechten' und Pflichten der hoheren und dos". Im vieldiskutierten Fall, daB jemand vor Ostern einem Mendi- niederen Pralaten, die durch kein Privileg eingeschriinkt werden diirfen. kantenseelsorger beichtete und dem eigenen Priester nichts mehr zu Er kann nur an die Leser seiner Schrift appellieren; sie miiBten beurtei- bekennen hatte, ware die Konzilsbestimmung iiberhaupt gegenstandlos. len, wer hier t6richt und liicherlich argumentiert(23). Die jahrliche Beichte und Osterkommunion in der Pfarrkirche waren Besonders einliiBlich und nach allen Regeln der "artes", der Kanoni- offensichtlich ein Priifstein der kirchlichen Ordnung, die fUr die Prala- stik und Theologie wurde immer schon die Klausel des PriviJegs zu- ten sakrosankt war. gunsten des Konzilstatuts "Omnis utriusque sexus" diskutiert: "Volu- Die Mendikantentheologen blieben die Antwort nicht schuldig. Sie mus autem", "wir aber wollen, daB jene, welche den Briidern beichten wiesen die juridische und mitunter kasuistische Beweisfiihrung des werden, nichtsdestoweniger ("nihilominus") gehalten sind, ihren eige- Heinrich von Gent zuriick und legten ihrerseits die umstrittenen Ter- nen Pfarrseelsorgern wenigstens einmal im Jahre zu beichten, so wie es mini der Privilegsklausel auso Sie stellten keineswegs die Giiltigkeit des das AlIgemeine Konzil bestimmt hat" (24). Heinrich von Gent bestand Konzilskanons in Frage, verteidigten aber mit Recht den vom Privileg mit den Priilaten auf der vollen und uneingeschriinkten Anwendung des Martins IV. geschaffenen Freiraum der 6fteren Beichte innerhalb eines Konzilsstatuts: die Pfarrangeh6rigen miissen "alle ihre Siinden" einmal Jahres, die bei giiltiger Absolution keinesfalls wiederholt werden miiBte. im Jahre ihrem Seelsorger beichten, unabhiingig davon, ob sie wiihrend In der engen Auslegung des Privilegs durch die Priilaten sahen die des Jahres einem "frater" gebeichtet hiitten. Nun lieB zwar auch "fratres" eine Verh6hnung und Entleerung des Privilegs, eine MiBach- Heinrich von Gent jenen Fall gelten, daB ein Pfarrangehoriger mit der tung der papstlichen VolIgewalt und eine pastorale Last, die niemandem Erlaubnis seines Pfarrers einen fremden Beichtvater aufsuchen konnte(lS), von Rechts wegen aufgebiirdet werden darf. eine allgemeine freie Beichtvaterwahllehnte er strikte ab. Er konnte die Den Mendikanten wuchs von seiten der Magister aus dem Weltklerus Klausel des Privilegs und deren Aussagen nicht anders interpretieren als eine unerwartete und hochst wichtige Unterstiitzung zu, die zeigt, daB im Sinne der uneingeschriinkten Giiltigkeit des Konzilskanons. In einer nicht alle weltgeistlichen Magister und Pdilaten (Bisch6fe) den Stand- peinlichen Wortklauberei der einzelnen Satzteile "Volumus autem", punkt des Weltklerus vertraten. Bertholdus de S. Dionysio, Pariser "omnia peccata sua", "prout", "nihilominus" begriindete der Magister Magister, spater Kanzler der Universitiit und seit 1300 Bischof von seinen Standpunkt. Orleans, ergriff in offentlicher Disputation Parte i fiir die "fratres" (27). Mit der vollen Giiltigkeit des Konzilskanons steht und fiillt die Er argumentierte in der strengen Form des Syllogismus gegen die These Kirchenordnung, denn die Konsequenzen einer beliebigen Beichtviiter- des Heinrich von Gent, daB die von den Pfarrangehorigen einem Mendikantenpriester gebeichteten Siinden auch nach deren Absolution (23) Ebd .• S. 63. noch dessen Siinden bleiben, solange sie nicht dem Konzilsstatut (Z4) Ebd .• S. 75-112. SIMON DE BEAULlEU, Maiores rationes. Hs. PARIS, Bibl. Nat., lato 3120. f. 76': "Et quanto diligentius advertentur singula quae in dicta c1ausula continentur. zufolge dem eigenen Seelsorger bekannt wiirden(2S). Diese artistische tanto plenius veritas ex verbis c1ausulae ipsius patebit". (25) Das Konzilsstatut "Omnis utriusque sexus" (ed. H. DENzINGER-A. SCIIONMETZER, eO) Rationes maiores ...• in Hs. PARIS. Bibl. Nat .• lato 3120. f. 81 '-82'. Vg!. dazu auch Nr. 812) tragt dem ps.-augustinischen Canon "Qui vult confiteri" (GRATIANUS. Decretum die Prozef3schrift der Pralaten von 1289 ed. K. SCHLEYER, Anfange. S. 187f. De poenitentia. d. 6. C. I, ed. A. FRIED8ERG. I. Sp. (242) Rechnung. daf3 dem besseren (7) Vg!. U.• S. LXXXIV-LXXXIX. (kundigeren. diskreteren) Pri este r zu beichten is!. (") Vg!. HENR. DE GAND. Tractatus ...• ed. S. 92. LXXVI THEo'LOGIEGESCHICHTLlCHE EINFOHRUNG TRAKTAT DES HEINRICH VON GENT LXXVII Beweisfiihrung lieJ3en sich naturgemiiJ3 die Mendikanten gefallen. '" erkliire ich, daJ3 es zutrifft, wenn es um die einzul6sende Verpflich- Wenngleich Heinrich von Gent diese Argumentation als spitzfindig und tung geht, dem eigenen Priester die Beichte abzulegen"(35). sophistisch bezeichnete(Z9), beschiiftigte sie ihn doch sehr. Heinrich von Gent verlagerte damit das ganze Gewicht der Begriin- Bereits in der Disputatio des VII. Quodlibet, Advent 1282, befaJ3te er dung fUr die Wiederholungsbeichte auf die kirchliche Verpflichtung. Im sich mit diesem Problem, daJ3 die in sakramentaler BuJ3e und in der Rahmen der Auslegung der Klausel des Privilegs unterschied er eine Lossprechung des Mendikantenpriesters vergebene Siinde in niiher zu dreifache Verpflichtung, eine solche des Naturrechts, des g6ttlichen bestimmender Weise "seine", des Pfarrangeh6rigen, "Siinde" ("pecca- Rechts und des menschlich-kirchlichen Rechts(36). Diese Regelung der tum suum") bliebe, die nach dem Konzilskanon dem eigenen Seelsorger kirchenrechtlichen Zustiindigkeit und Verantwortung der h6heren und zu bekennen sei(3°). Er differenzierte eine vielfache sachliche Bedeutung niederen Priilaten wurde bereits in nachapostolischer Zeit notwendig, des Siindenbegriffs, die es ihm erm6glichte, die Wiederholung der um Streit und Spaltung innerhalb der Kirche abzuwehren. Bekanntlich sakramentalen Beichte zu begriinden. Der schiirfste Gegner seiner erkliirte Hieronymus die Uberordnung der Episkopen iiber die Presby- theologischen Begriindung der "Wiederholungsbeichte" war sein Pari- ter als OrdnungsmaJ3nahme der Kirche. Diese Ordnung ist unverfiig- ser Kollege Bertholdus de S. Dionysio(31). Er bezichtigte Heinrich von bar; und auch ein piipstliches Privileg kann sie nicht veriindern. Gent des Irrtums im Glauben, da die wiederholte sakramentale Absolu- Zu Beginn der "propositio generalis" hatte aber Heinrich von Gent tion iiber dieselben Siinden eine Frustration des Sakramentes bedeutet. den Begriff der Verpflichtung (zur "Wiederholungsbeichte") anders und Augustins Prinzip, daJ3 durch die Wiederholung der sakramentalen kritischer differenziert. Er unterschied die gesetzliche und freiwilIent- Form dem Sakrament Unrecht geschiihe, war ein schwerwiegendes liche "obligatio" und differenzierte letztere als voraussetzungslose, giinz- Argument(32). Im X. Quodlibet (Weihnachten 1286) und im Traktat lich freie und notwendig-bedingende Verpflichtung(37). Wer sich frei- muJ3te Heinrich diesen Einwand beantworten(33). wilIig zum Subdiakon weihen liiJ3t,iibernimmt notwendig die Verpflich- Er wiederholte darum auch im Traktat die Unterscheidungslehre zum tung zum Z61ibat. Niemand ist an und fiir sich verpflichtet, die Siindenbegriff und fiihrte aus, wenn auch die siindige Tat vergangen niimlichen Siinden wiederholt zu beichten, wer aber freiwilIig einem und die Siindenmakel durch die Absolution des Mendikantenpriesters "frater" seine Siinden bekennt, muJ3 diese Beichte vor dem "proprius vergeben wiiren, so blieben die Anhiinglichkeit und Geneigtheit zur sacerdos" wiederholen. Dazu verpflichtet ihn das Kirchengebot. Mit Siinde, die Schwiiche der Natur und zeitliche Siindenstrafe, so daJ3 die dieser Unterscheidungslehre wollte Heinrich von Gent ebenso die Not- wiederholte BuJ3e und Lossprechung hinsichtlich derselben Siinden wendigkeit der Wiederholungsbeichte begriinden wie auch zeigen, daJ3 nicht ohne Wirkung sei, mag auch die Hauptwirkung der sakramenta- diese Notwendigkeit und Verpflichtung die Konsequenz der v611ig len BuJ3e nur in der ersten Beichte erzielt werden(34). Heinrich muJ3 freien Entscheidung des sen ist, der einem "frater" zuvor beichtet. Die aber am Ende selber erkannt haben, daJ3 alle diese Unterscheidungen freiwiIlige Wiederholungsbeichte wurde von vielen Theologen, auch von den Verdacht der frustrierenden Wiederholung des Sakramentes nicht solchen, die den Mendikantenorden angeh6rten, verteidigt(38). Etwas ausriiumen k6nnten, und darum stellte er am Ende fest: " ... um allem anderes ist es aber, aus der Kraft und Uberzeugung je noch gr6J3erer Sticheln den Stoff zu nehmen! Zugegeben, daJ3 von der dem 'frater' Reue und BuJ3fertigkeit wiederholt einem anderen BuJ3priester dieselben gebeichteten Siinde keinesfalls mehr gesagt werden k6nne, sie sei mein Siinden zu beichten, und etwas anderes ist es, in der Folge der freiwilIi- gen Beichte vor dem "frater" notwendigerweise dem "proprius sacer- dos" noch einmal die Siinden zu bekennen, sofern er nicht zur Beichte (9) Ed., S. 92. 61; 100. 3. ('O) Quod/. VII q. 22 (ed. 1518), f. 273vA_274·b• (31) Vg!. u .• S. LXXXIV-LXXXIX. (' ') Ebd .• S. 100. (32) AUGUSTINUS. Con/ra episco/am Parmeniani. II. c. 13 n. 3 (CSEL 51.81) vg!. A. ('6) Ebd .• S. 95f. LANDGRAF, Dogmengeschich/e. III.I. S. 254-278. (37) Ebd., S. 4-6. (33) Vg!. HENR. DE GAND. Quod/. X, q. I. ed. R. MACKEN. S. 4-38; Trac/a/us ...• ed. S. ('B) Vg!. WILHELM VON W ARE. In Sen/ .• IV. q. 31, Hs. LEIPZIG, Univ. Bibl., la/o 522, 87f. f. 181 'b: "Quaeritur utrum confessio respectu eorundem peccatorum habeat efficaciam ex (34) Vg!. HENR. DE GAND., Trac/a/us ...• S. 88-90. vi clavi um plus quam semel". LXX VIII THEOLOGlEGESCHICHTLlCHE EINFOHRUNG TRAKTAT DES HEINRICH VON GENT LXX IX vor dem "frater" seine Zustimmung gab, bzw. im Nachhinein nicht Seit 1276 verantstaItete er in seiner Schule die feierli~hen Disputationes bereit ist, diese Beichte anzuerkennen. Heinrich von Gent konnte in de quolibet, in denen dem Magister aktuel1e, theologische und kirch- seiner "propositio" weder die kirchenrechtliche Verpflichtung zur "Wie- liche Fragen vorgelegt wurden, Bakkalare als "Opponentes" und "Re- derholungsbeichte" begriinden, noch konnte er sie theologisch einsich- spondentes" fungierten, und in denen der Magister am Ende von seinem tig machen. Der Gang (un d auch der Mil3erfolg) der Auseinanderset- Recht der magistralen Lehrentscheidung ("determinatio") Gebrauch zungen zwischen 1287 und 1290 sind dafiir ein Beweis. machte(39). In der stadtoffentlichen Auseinandersetzung um das Pasto- Uberblickt man die "propositio", die Stel1ungnahme, des Heinrich ralstatut der Mendikanten iinderte er die Methode, wie er in der von Gent in diesem Streit, so kann man zusammenfassend feststel1en: Einleitung zum Traktat ausfiihrte(40). Die "determinatio" des Magi- 1. Der Magister setzte seine Ausfiihrungen bei der "propositio sters steht fest und wird der Disputation vorangestellt und vorausge- magistralis" von 1282 an und suchte die Verpflichtung zur Wiederho- setzt; sie kann und braucht die Argumentation nicht zu beschliel3en, lungsbeichte als Ausnahmefal1 zu deklarieren. Der Fal1 der Beichte der denn sie kommt in Rede und Gegenrede voran und mul3 in der Pfarrangehorigen bei den "fratres" solIte nach der Auffassung der Auflistung der Argumente zeigen, dal3 die eigene Position die besseren Priilaten eine Ausnahme bleiben. Die regelmiil3ige freie Beichte der Griinde fur sich hat und dal3 die gegnerischen Grunde zu widerlegen Pfarrangehorigen bei den Mendikan,ten pal3te ganz und gar nicht in das sind. Nur so "kommt die Disputatio zutreffender voran: 1. werden ihre Bild der iiberkommenen Kirchenordnung. (der "fratres") Erwiderungen auf die Grundannahmen der Priilaten 2. Eine al1gemeine Verpflichtung zur Wiederholungsbeichte dekla- vorgestel1t; 2. werden meine Verteidigungen zur Wahrung dieser Grund- rierte aber nicht den Ausnahmefal1, sondern eine eindeutige Begrenzung annahmen gegen ihre Erwiderungen vorgetragen; 3. werden ihre des piipstlichen Privilegs. Repliken gegen meine Verteidigungen behandeIt und 4. werden meine 3. Die stiindige Uberlappung von kirchenrechtlichen Begrundungen verdreifachten (triplizierten) Entgegnungen auf ihre Repliken darge- und theologischen Reflexionen verdeckte einerseits ebenso das eigent- stel1t" (41). liche kanonistische Problem dieses Streites, niimlich das Verhiiltnis von Diese Form der offentlichen Disputation unterscheidet sich von der al1gemeinem kirchlichen Recht und dem piipstlichen Privilegienrecht, iiberkommenen scholastischen Methode der Schuldisputation. Die und verdeckte andererseits das theologische Problem der freiwil1igen "opponentes" tragen nicht personlich ihre Argumente vor, Heinrich ofteren Beichte und der notwendigen Wiederholungsbeichte. Die theo- von Gent beschaffte sich diese aus den Schulen seiner Gegner in der logische Begriindung der "Wiederholungsbeichte" in den verschiedenen Form von "reporta tura" (42), d.h. von Mitschriften der gegnerischen Quiistionen des Heinrich von Gent hat nachweislich auf die Theologie Disputationes. Er zitierte seine Gegner sehr ausfiihrlich; und er erwi- der ofteren freiwilligen Beichte (in den Schriften des Wilhelm von Ware, derte ihnen umgehend. Diese Form der Disputatio "inter absentes", in des Duns Scotus) eingewirkt. der die Gegner anderer Schulen nicht anwesend waren, hat an der 4. Da die Streitsache zwischen den Priilaten und Briidern nicht Universitiit Paris im 14. lahrhundert Schule gemacht. Im Rahmen der theologisch, sondern nur durch eine Neuauslegung bzw. eine Modifika- Prinzipien, der ersten Lesung der Sentenzenerkliirungen, setzten sich die tion des Privilegs "Ad fructus uberes" zu erreichen war, nahm die angehenden Dozenten, die Bakkalare, mit ihren Kol1egen auseinander, theologische Disputation' nach 1287 den Charakter eines Prozesses an, in dem die Priilaten al1es daransetzten, den Rechtszweifel zu begriinden ('9) P. GLORlEUX,La lillerature quodlibet ique de 1260 a 1320 (Bibliotheque Thomiste, und eine authentische Auslegung des Privilegs durch den Papst zu V, 1925, XX!, 1935), hat die Erforschung der quodlibetalen Disputation sachlich und erzwingen. Diese offentlichen Disputationen 1286/87 hatten nicht mehr methodisch in Gang gebracht. B.C. BAZAN,l.F. WIPPEL, G. FRANSEN,D. lACQUART,Les questions disputees et les questions quodlibi!tiques dans les lacultes de theologie, de droit et den akademischen Charakter von LehrveranstaItungen, sie wurden zum de medecine (Typologie des sources du moyen age occidental, fase. 44-45), Turnhout 1985. Parteienstreit um die Auslegung des Konzilstatuts und der piipstlichen ('0) Vg!. HENR. DE GAND., Tractatus.", ed., S. 3. (41) Ebd. Privilegien. (42) Ebd., S. 220. Diese Methode der unmittelbaren Auseinandersetzung iiber die b) Die Disputation 1287/88 Sehulen und Horsale hinweg, begegnet auch in den Quodlibeta des Heinrieh von Gen!. Vg!. HENR. DE GAND. Quodl. X. Ed. R. MACKEN,S. 83, 61-69; S. 93/94,0-29, und orters. Heinrich von Gent gilt als Meister der quodlibetalen Disputation. LXXX THEOLOGIEGESCHICHTLlCHE EINFOHRUNG TRAKTAT DES HEINRICH VON GENT LXXXI die gleichzeitig (aber nicht an demselben Tage) die Sentenzenlesung magistralen Lehramtes. Heinrich von Gent hatte diese Autoritiit des eroffneten(43). Dieser unmittelbare "Schlagabtausch" machte die Dis- Magisters "sedens in cathedra" aul3ergewohnlich, ja iiberzogen formu- kussion hochst aktuell, mitunter litten aber in ihr die akademischen Iiert: nicht nur auf Grund von fremder Autoritiit und Beweisfiihrung Umgangsformen. Der Mendikantentheologe, der gegen Heinrich von urteilt der Magister, aus eigener Lehrvollmacht steht ihm die Entschei- Gent opponierte, bezeichnete dessen These von der Verpf\ichtung zur dung zu, weil auch der Magister den Beistand des HI. Geistes besitzt. Wiederholungsbeichte als Betrug, als "trufa" (44). Diese Verpf1ichtung Der HI. Geist spricht nicht nur aus dem gottlichen Gesetz und aus der damit begriinden zu wollen, dal3 der gute "Seelenarzt" alle Siinden Viiteriiberlieferung, sondern auch durch die wahrhaften Gelehrten, in kennen miisse, hiilt er ebenfalls fUr "trufa"(45). Heinrichs Vergleich der den bis ans Weltende wiihrenden Auslegungen(52). Im skandalosen reicheren Friichte in der Seelsorge mit den Ackerfriichten hielt er Dissens der Theologen beider Parteien wurde aber dieser Anspruch der iiberhaupt fUr keiner Erwiigung wiirdig; er bezeichnet sie als liicher- Magister der Theologie aul3erordentIich fragwiirdig. Als Benedikt Gae- lich(46). Heinrich meint aber in der Antwort, dal3 sich sein Widerpart tani als piipstlicher Legat auf dem sog. "Nationalkonzil" in Paris 1290 mit einer solchen Antwort selber liicherlich mache. Sehr gereizt rea- die Magister der Universitiit und insbesondere Heinrich von Gent in gierte Heinrich auf die "argutias" und "absurditates" seines Kollegen Fragen und Sachen der Auslegung der Pastoralprivilege in die Schran- Bertholdus de S. Dionysio, der die Mendikanten verteidigte(47), und ken wies und letzteren wegen seines Aufbegehrens kurzerhand absetzte, warf ihm Sophisterei vor(48). Noch schiirfer wird allerdings die Ausein- da quittierte der blinde Magister Eustachius diese Vorgange mit der andersetzung im 4. Argument(49), in dem es um den Vorwurf der bosen Bemerkung: "Seht, was die seit 10 Jahren erarbeiteten Argu- Siinde wider den HI. Geist geht. Der Magister Jacobus des Alleus und mente gelteri und vermogen, dal3 sie durch den Spruch eines einzigen der Bischof von Amiens hatten diesen Vorwurf gegen den Mendikan- Kardinals erschiittert werden"(53). Richtiger hiitte der aIlerdings sagen tentheologen Johannes de S. Benedicto erhoben, weil er offentlich das mussen: "Seht, was Argumente der Theologen gelten, wenn sie falsch Gegenteil dessen lehrte und predigte, was die weltgeistlichen Theologen eingesetzt werden". Die vielfiiltigen Listen von Argumenten, wie sie und Priilaten determinierten, und weil er damit ein unerhortes "scanda- auch Heinrich von Gent traktierte, waren Prozel3schriften und keine lum" in der gallikanischen Kirche hervorrief. Der Dominikanertheologe das Fur und Wider abwiigenden und abgewogenen Lehriiul3erungen. bestritt aber dem Pariser Magister die "ratio" und "auctoritas" fiir Im 2. Teil des Traktates erorterte Heinrich von Gent die doppelte diese seine Behauptung(50). Darin erblickte aber nun umgekehrt Hein- Liste der 26 Argumente gegen die "fratres" und der 16 fUr diese und rich von Gent einen unerhorten Vorgang, die Mil3achtung der Lehrau- gegen die Priilaten(54). Da er in dieser Diskussion die wiederholten toritiit eines Magisters der Theologie(5 I). Einwiinde der Gegner samt den notwendigen triplizierten Widerlegun- Damit riihren wir aber an ein anderes, geistesgeschichtlich aul3eror- gen behandelte, nahm die Erorterung einzelner Argumente den Umfang dentlich schwerwiegendes Problem dies er Streitsache und Auseinander- von Quastionen an(55). Es kam ihm sehr darauf an, jedem Argument setzungen; es betrifft den Abbau und Schwund der Autoritiit des auf der Spur zu bleiben und auch nur den Anschein einer BeweisfUh- rung seiner Gegner zu zerstreuen. Der scholastischen Disputationsme- thode folgend, nannte Heinrich von Gent seine Gegner nicht mit (43) Vg!. F. EHRLE. Der Sentenzenkornrnentar Peter von Can dia des Pisanerpapstes Namen. Wiihrend er in der Streitschrift immerhin die "fratres" an- Alexander V. in Franziskanische Studien. Beiheft 9. 1925. (44) Vg!. HENR. DE GAND.• Tractatus ...• S. 57. 28. sprach, wiihlte die Universitiitsausgabe in der Regel (aber nicht immer) (45) Ebd .• S. 63. 89.97. das neutrale "contrarii". Wer waren in diesen angespannten Auseinan- (46) Ebd., S. 56. 6. (47) Ebd .• S. 92. 61 und 84. 54. (48) Ebd .• S. 100. 3. (52) Ebd., S. 131,56-59. (49) S. 100.3; "Processus iudicii canonici". Hs. ST.FLORIAN.StiJtsbibl .• A.XI.I49. f. 48; (53) H. FINKE. Aus den Tagen BoniJaz Vl/I.. S. VII. J. MIETHKE.Papst. Ortsbischofund Hs. SCHLAGL.StiJtsbibl .• CpI 452.102. f. 269". Universitiit in den Pariser Theologenprozessen des 13. Jahrhunderts, in Miscellanea Mediae- ('0) Ed .• S. 128. Jacobus des Alleus disputierte 1285 als Magister der Theologie, vg!. valia. Bd. IO, Berlin 1976. S. 52-94. P. GLORIEUX.UII. Quodl., I. S. 209f. (54) Vg!. HENR. DE GAND.• Tractatus ...• S. 116-235.236-268. (") Ebd .• S. 131.52-56. (") Vg!. ratio 48 contra fratres, ed .• S. 127-155. THEOLOGIEGESCHICHTLICHE EINFDHRUNG TRAKTAT DES HEINRICH VON GENT LXXXIII LXXXII dersetzungen die Gegner der Pralaten und des Heinrich von Gent auf hatten sich geweigert, eine Neuauslegung des Privilegs in Rom einzuho- seiten der Mendikanten? Ihr WortfUhrer war der Dominikanertheologe len(62), und kam auch auf das "scandalum" zu sprechen, das angeblich Johannes de S. Benedicto. von ihnen ausginge(63). Wer ist dieser "frater", der fiir alle das Wort Die scholastische Literaturgeschichte kennt nur sein Predigtwerk(56) fUhrt. Er ist Dominikaner, er ist KoIlege der Pariser Magister, er fUhrte und weiJ3, daJ3 er ca. 1281-1283 Magister der Theologie in Paris war samtliche in der Predigt in Or1eans aufgefUhrten Beschwerden fort: und spater Prior des Konventes in Or1eans. In der Kontroverse mit Johannes de S. Benedicto. Heinrich von Gent iiber das Pastoralprivileg Martins IV. wird aber sein Er wurde von den beiden Mendikantenorden angehalten ("impul- wissenschaftsgeschichtliches Protil sehr viel deutlicher. In seiner Predigt sus"), in ihren Schulen ("plenis scholis") in Paris die Frage der Verpflich- in Or1eans berichtet er, daJ3 er zusammen mit Wilhelm von Macon in tung zur Wiederholungsbeichte, den "casus tentionis" zu disputieren, Paris die "artes" studierte und lehrte: " ... simul magistri legentes in und die Mendikantentheologen billigten seine Lehrentscheidung ("deter- artibus ... "(57). Vor seinem Eintritt in den predigerorden in Paris war minatio")(64). Heinrich von Gent lieJ3 ihn im Traktat wiederholt zu Johannes de S. Benedicto Magister artium und pflegte den kollegialen Wort kommen und unterschied ihn deutlich von den "fratres". Er und vertrauten Umgang mit Wilhelm von Macon, der ihm auch als bezeichnete ihn als den "qui proposuit" (pro aliis)(6S), "qui determina- Bischof von Amiens Ehrungen zuteil werden lieJ3. Als Dominikanerma- vit pro ceteris" (66), der also fUr die iibrigen Mendikantenmagister gister der Theologie hatte er sich bereits in Paris zu Fragen d~s disputierte. Heinrich von Gent kannte wenigstens zwei seiner Disputa- Privilegienstreites geauJ3ert(58). In seiner Predigt am 26. Januar 1287 In tionen, denn er zitierte aus dessen zweiten und anderen Disputatio ("in Or1eans machte er sich zum WortfUhrer der beiden Orden, so daJ3 ihn sua determinatione secundo facta" (67), bzw. "in alia determinatione der "frater minorum" ~ls "magister noster" ansprach(59). sua" (68). Diese 2. Disputatio betraf die aktueIle Frage "miissen die Er blieb auch der WortfUhrer in den Pariser Auseinandersetzungen Briider (wegen des erregten 'scandalum') von ihrem Verstandnis und 1287. Die ratio 4 (contra fratres) im Traktat des Heinrich von Gent Gebrauch der Privilegs ablassen"?(69) Die erste bezog sich, wie gesagt, bringt die Fortsetzung der Kontroverse zwischen Jacobus des Alleus auf den "casus tentionis" CO). und Wilhelm von Macon auf der einen Seite und Johannes de S. Im Advent 1286 woIlten die Mendikantentheologen nicht iiber das Benedicto auf der anderen. Wegen des 6ffentlichen Widerstandes gegen Pastoralprivileg disputieren, wie Wilhelm von Macon berichtet(?l). Sie die (vo n Magistern und Bisch6fen) erklarte Wahrheit bezichtigten erachteten darin ein Prajudiz, einen Angriff auf die papstliche Aus- Magister Jacobus und Bischof Wilhelm den frater Johannes der Siinde, legungsvollmacht. Nach dem 6ffentlichen Streit in Paris und Or1eans ja der Siinde wider den Geist. Daraufhin bestritt der "frater" dem 1286/87 nahm Johannes de S. Benedicto die Kontroverse auf und Pariser Magister die Lehrautoritiit. Heinrich von Gent ergriff Partei fUr ver1ieh ihr den Charakter des Prozesses, wie Heinrich von Gent mit seinen KoIlegen Jacobus und warf dem "frater", "qui dicta pro aliis Recht anmerkt(72). Der Dominikanertheologe verstand sich als Anwalt proposuit", unkoIlegiales Verha1ten vor(60). Der "frater" gibt aber den Vorwurf zuriick, nicht er habe gegen seinen "socius", sondern dieser gegen ihn unkoIlegial gehandelt; er betrachte ihn als Kollegen und (62) Ebd., S. 130, 15-19; vg!. Predigt in Orleans, in Hs. PARIS, Bibl. Nat., lato 3120, f. 37'b. Freund ("socium et amicum")(61). In diesem Zusammenhang wies der (63) Ebd. S. 130, 31-34. "frater" den Vorwurf der Pralaten zuriick, die Mendikantenbriider (64) Ebd. ed., S. 4, 27-29. (65) Ebd., S. 38, 21; 130, 20. (66) Ebd., S. 40.57. (67) Ebd. (56) J.B. SCHNEYER, epertorium der lateinischen Sermones ... , T. KAEPPELI,Scriptores R (68) Ebd., S. 42.20; 136,84. Ordinis Praedicatorum in Monumenta Ordinis Praedicatarum, II, 1975, S. 378. (69) Ebd., S. 130; 153f. (57) Hs. PARIS, Bibl. Nat., lato 3120, fo!' 35'b. ('0) Ebd., S. 4, 35. (58) Vg!. O., S. LXVIII, Anm. 49. (71) S. O., S. LX. Vg!. H. DENIFLE-A. CHATELAIN,Chart. Univ. Paris., n, Nr. 543, (59) Ebd. LXVn und Anm. 45. S. 13. (60) HENR. DE GAND., Tractatus ... , S. 129,78-80. (72) Vg!. HENR. DE GAND., Tractatus ... , 26,2f.: " ... ad modum processus quem fratres (61) Ebd., S. 130, 4. sibi in sua determinatione praefigunt". THEOLOGIEGESCHICHTLICHE EINFOHRUNG TRAKTAT ESHEINRICH D VONGENT LXXXV LXXXIV der Mendikanten, der die Sache des Privilegs im Vorfeld einer papst- fratres" (9), "qui arguit pro fratribus" (80), der den Briidern zu Hilfe lichen Entscheidung klaren m6chte. Das ProzeJ3recht kennt neben der kommt(81). Ich ging diesen Hinweisen nach und fand in der anonym sententia definita" die den Streit beendet und welche Sache des iiberlieferten Quaestio der Hs. REIMS,Bibl. munic., lato 470, f. 180ra- ~ustandigen Richter~ ist, die "sententia interlocutoria", die als solche 197va (= R) und den Hs. TOULOUSE, ibl. munic., 738, f. 279'o-292va B nicht die Streitsache unmittelbar betrifft, sondern die damit auftauchen- (= T) die Verweisstelle des Traktates, so daJ3 die Quaestio des Berthol- den Fragen(3). Motiv, Intention und Wortlaut des Privilegs Martins dus de S. Dionysio zum Streit um das Pastoralprivileg Martins IV. IV. muJ3ten im voraus geklart werden. Diese Klarung und die Beweis- verifiziert ist. Ich werde diese Quaestio in einer gesonderten Unter- aufnahme in der Erstellung der Argumentenlisten gaben der Auseinan- suchung edieren. Darin muJ3 eine weiter bislang noch anonyme Quas- tion zum Streit um das Pastoralprivileg Martins IV. aus den Hs. Paris, dersetzung eine entscheidende Wende. Auf Seitender Mendikanten stand auch der weltgeistliche Magister Bibl. Nat., lato 15371, f. 74'b_76va vorgestellt werden, die ebenfalls den Bertholdus de S. Dionysio, der diesen eine ebenso unerwartete wie Standpunkt der Mendikanten vertritt und eine Reihe von Sentenzen vortragt, die Bertholdus de S. Dionysio begriindete. Die Pariser Hand- entscheidende Hilfe brachte. Die scholastischen Historiographen haben Bertholdus de S. Dionysio schrift stammt aus dem NachlaJ3 des Johannes de Polliaco, der seiner- mit h6chstem Lob bedacht: "inter omnes theologos sui temporis opi na- seits ganz in der Tradition des Heinrich von Gent stand. tissimus" oder "vir subtilis et in multis scientiis expertus et famo- Berthold von Saint-Denys teilte die Auffassung der Pralaten, daJ3 die sus"(4). Wir kannten bislang von seinem theologischen Werk zu Pfarrseelsorger die ordnungsgemaJ3en BuJ3priester der Pfarrangeh6rigen wenig, um dieses Lob verifizieren zu k6nnen(5). Im Chart. Univ. Paris. sind, daJ3 das Pastoralprivileg diesen nicht die freie Beichtvaterwahl ist sein Name nicht gerade ehrenvoll in einer Appellatio an den erlaubt. Das Privileg Martins IV. ermachtigt die Mendikanten, die Apostolischen Stuhl gegen die Ausiibung seiner Rechte und Pllichten Beichte zu h6ren und das BuJ3sakrament zu spenden, erlaubt aber den als Kanzler der Universitat genannt(6). Am 1. November 1295 wurde Pfarrangeh6rigen nicht, ohne "iusta causa" einen anderen Priester zu er von Bonifaz VIII. zum Archidiakon von Reims ernannt, muJ3te aber wahlen. Dieser rechte und gute Grund muJ3 im Geiste der BuJ3e der mit Schreiben vom 30. Dezember ermahnt werden, keine akademischen Pfarrangeh6rigen gesucht werden und darf nicht im Buchstaben von Rechtsakte als Kanzler mehr zu setzen. Am 23. Dezember 1299 wurde Vorschriften ausgemacht werden. Fiir den Fall, daJ3 ein Pfarrangeh6ri- er vom gleichen Papst zum Bischof von Orleans ernannt; als solcher ger in maliti6ser Absicht seinem Seelsorger nicht beichtet, niitzt ihm die starb er am 1. August 1307. Absolution der Mendikanten nichts; aber Bestimmungen und Gesetze Die Vatikan-Handschrift lato 853, ein Textzeuge des Traktates von diirfen den Geist nicht ausl6schen (I Thess. V, 19). Wer einmal im Jahr Heinrich von Gent, notiert gelegentlich zu sehr bemerkenswerten gegne- dem "proprius sacerdos" gebeichtet hat, kann und darf jederzeit einem rischen Sentenzen, mit denen sich Heinrich auseinandersetzen muJ3te, Mendikanten seine Schuld bekennen, ohne daJ3 er gehaIten ware, diese den Namen des M(agister) Bertholdus(7) bzw. nur den Namen dem eigen en Pfarrer zu wiederholen(82). Berth(8). Er kam in Traktat des Heinrich zu Wort als "defendens Die Forderung der Wiederholungsbeichte durchleuchtete er sehr sachlich und die Argumentation von seiten der WeItgeistlichen sehr C 3) "Sententiae iudiciales duae sunt species, alia est definita, alia int~rlocutoria. Est kritisch. Drei "dubia" beschaftigen ihn neben der Er6rterung endloser autem interlocutoria semiplena, et ipsa est quae profertur inter pnnclplUm et finem causae, non super principali, sed super emergentibus et incidentibus quaestionibus ... ", heil3t es in einer spiitmittelalterlichen Prozel3ordnung, in Hs. SCHLAGL,Stiftsbibl., Cpl (9) HENR. DE GAND., Tractatus ... , ed., S. 99, 74; 205, 39. 452.102. f. 269". (80) Ebd., S. 92, 61f.: " ... arguit quidam pro fratribus, cuius argutias fratres commen- (4) Hist. Uti. France, XXV, S. 317-320. CS) Vg!. P. GLORIEUX,Repertoire ... , I, Nr. 194, S. 392f. dabant". Ebd., S. 97, 17. (6) Vg!. H. DENIFLE-A. CHATELAlNE,Chart. Univ. Paris., II, S. 43-46, Nr. 569: (81) Ebd., S. 205, 39. Appellation des Rektors der Universitiit gegen den Kanzler an den Apostohschen Stuhl (82) Magister BERTHOLDUS E S. DIONYSIO,Quaestio disputata "Utrum confessus alicui D sacerdoti non proprio teneatur iterum eadem peccata confiteri proprio sacerdoti, suppo- vom 6. Aug. 1290. (") Vg!. HENR. DE GAND., Tractatus ... , S. 92, 61-68. sito quod sacerdos non proprius habeat plenam potestatem absolvendi illum, quicumque (8) Hs. Vat. lato 853, f. 30\,b, ed. S. 205, 39; f. 301 'b, ed., S. 209, 61. confessus est ei". Hs. REIMS,Bibl. mun., 470, f. 149'b.". LXXXVI THEOLOGIEGESCHICHTLICHE EINFOHRUNG TRAKTAT DES HEINRICH VON GENT LXXXVII Argumentenreihen(83). Die erste Schwierigkeit betrifft die Glaubens- seinen Augen "argutiae", Spitzfindigkeiten, sind(87). Die Vatikan- frage der Wiederholung des Sakramentes. Die Losung des Heinrich von Handschrift (dieses Traktates) 853 notiert zu dieser Auseinandersetzung Gent befriedigt ihn nicht. Wenn namlich wegen der Zweitwirkungen des am Rand den Namen des Magisters Bertholdus(88). Noch einmal lie13 Bu13sakramentes, dem weiteren Nachla13 der Siindenstrafe, dieses wie- Magister Berthold in der Auseinandersetzung mit seinem Kollegen derholt wird, so geschieht dem Sakrament "iniuria", denn es kann die seinen artistischen Scharfsinn aufblitzen, da er dessen Behauptung eigentiiche Wirkung, die Tilgung der Schuld, nicht setzen. Berthold widerlegte, die magistrale Entscheidung lasse den Ausnahmefall zu. Bei differenzierte das Material- und Formalelement des Bu13sakramentes, der Auflosung des 5. Argumentes analysierte Berthold die beiden Siindenbekenntnis und Lossprechung, und begriindete die These, da13 Magistersiitze, die allgemeine "propositio" von 1282 und die These des die sakramentale Lossprechung beziiglich der niimlichen vergebenen Heinrich von Gent, der diese immer als Ausnahmefall der magistralen Siinden in keinem Fall, auch nicht wegen sekundiirer Wirkungen wie- Entscheidung begriinden wollte. In einer sehr klaren Modalanalyse derholt werden diirfte(84). Noch einmal ging er die 4 Fiille durch, in zeigte er zuniichst grundsiitzlich, unter welchen Bedingungen eine "pro- denen nach Raimund von Pefiafort noch einmal gebeichtet werden positio indetinita" niiher bestimmt werden kann und wies dann seinem mu13, und zeigte, da13 es sich dabei nicht formal und wesentlich um die Kollegen nach, da13 die beiden genannten Propositionen nicht im Wiederholung der Absolution handelte. Verhiiltnis der Subsumption stiinden, und da13 darum seine "proposi- Die zweite Schwierigkeit fand Berthold in der Bestimmung der tio" logisch falsch sei und theologisch dem Irrtum nahe komme(89). Konzilskonstitution, nach der der Pfarrangehorige "alle seine Siinden" Heinrich von Gent mu13te sich bereits in Quodlibet X q. 1 (Advent dem eigenen Seelsorger zu beichten hat(85). Heinrich von Gent legte 1286) mit dieser Kritik auseinandersetzen(90). mit vielen Priilaten diese'Bestimmung im wortlichen Sinne aus und Die dritte Schwierigkeit betrifft das Anliegen Papst Martins IV. mit schlu13folgerte daraus, da13 alle, auch die gebeichteten Siinden, noch dem Privileg(91). Ausgehend von der Feststellung, da13 die ganze Welt einmal zu bekennen wiiren. Dagegen opponierte Berthold biblisch-theo- von Rechts wegen die "parochia" des Papstes sei, und da13 alle Gliiubi- logisch und philosophisch. Die Siinde, von der jemand nach reumiitiger gen seine "parochiani" sind, begriindet der Magister die pastorale Beichte rechtens losgesprochen wurde, ist nicht mehr. Wie anders Sorge und Verantwortung des Papstes, und rechtfertigt das Privileg. konnte sonst die HI. Schrift von jenen, die schwer gesiindigt haben, Jesu Wort "bittet den Herrn der Ernte, da13 er Arbeiter in seine Ernte sagen, sie seien ohne Siinde? Und in Psalm XXXI, 1 hei13t es: "Selig sende" (Math., IX, '38) und das Gleichnis vom besorgten Hausvater, sind die, denen die Siinden vergeben sind!"(86) Nach dieser theologi- der zu verschiedenen Stunden Arbeiter fUr seinen Weinberg dingt schen Kritik argumentiert er philosophisch: Was kein Sein hat, kann (Math., XX, 1-16), sind biblische Grundlage fUr das Vorgehen des keine Siinde sein! Was aber keine Siinde ist, kann auch nicht jemanden Papstes. anhaften. Und was nicht jemandes Siinde ist, kann auch nicht wieder- holt werden. Diese drei Schliisse haben offensicht1ich bei den Mendi- (8') Ebd., f. 193'b: "Tunc arguo ex dictis tres faciendo consequentias ... ". Vg!. HENR. kanten Widerhall gefunden, denn im Traktat kommt Heinrich von DE GAND., Tractatus, ed. S. 92 (mi t Anmerkung). Gent ausdriicklich und ausfUhrlich auf diese Schliisse zuriick, die in (88) Vg!. o., S. LXXX, Anm. 47. (89) Magister BERTHOLDUS, .a.O., REIMS,Bibl. mun., 470, f. 195"·'b. In der Antwort a auf das 5. Argument wird diese Modalanalyse der "propositio" des Heinrich von Gent, (83) Ebd., f. 193": " ... tria sunt dubia quae praesentem videntur obnubilare quaestio- Quodl. VII q. 23, (ed. 1518), fo!' 275'-277'; Quodl. X, q. I, ed. R. MACKEN, S. 3-38, nem: Primum est iteratio sacramenti ... Secundum dubium est propter verba Concilii Tractatus, ed., S. 6,00-7,9 aul3erordentlich scharfsinnig durchgefiihrt. Sie schliel3t mit der quae a diversis diversi mode et recte videantur posse intelligi ... Tertium dubium est Feststellung: "Unde propositio illa simpliciter enuntiata sine determinatione non solum observatio statuti". mihi videtur falsa, sed erronea". Bereits in Quodl. X, q. I, solutio, ed. R. MACKEN,S. 7-18, (84) Ebd., f. 193": "Dico ergo quod sacramentum confessionis quantum ad suum beschiiftigte sich Heinrich mit dieser Modalanalyse und setzte sich mit den Mendikanten forma le (sci!. absolutio) nullo modo, nec aliqua ratione nec propter effectus quoscumque, auseinander. (90) Vg!. Anm. 89. potest rei tera ri super idem quod per illud amo tum est, quin fiat iniuria sacramento ... ". (8') Ebd., Secundum dubium, f. 193'b-194". (91) Magister BERTHOLDUS, a.a.O., REIMS,Bibl. mun., 470, f. 194": "Sed quia tota ista (86) Ebd., f. 149'b: "Dico ergo quod peccatum vere con fessum et de quo quis vere disputatio orta est occasione privilegii fratribus a domino papa concessi, posset aliquis absolutus est, vere est'dimissum et deletum, et non est peccatum". mirari et quaerere, quid potuit summum Pontificem movere, ut vellet tale privilegium concedere" . LXXXVIII THEOLOGlEGESCHICHTLlCHE EINFOHRUNG AUSGANG DES STREITES LXXXIX Ehe Berthold die AufIosung der Gegenargumente angeht, faBt er seiner VolIgewalt "de potentia absoluta" ein solches Privileg geben seinen Standpunkt in dieser Quaestio zusammen: Die Wiederholungs- kann, durch welches das Pfarrvolk aus der Verantwortung und Zustan- beichte darf nicht im Sinne der Wiederholung der Absolution verstan- digkeit der Pralaten herausgenommen wird, sondern ob er in Wahrung den werden, denn diese wiirde das Sakrament seiner Kraft entleeren. der Ordnung der Kirche, "de potentia ordinata", dieses Privileg, wie es Der WortIaut der Konzilsbestimmung darf nicht auf die gebeichteten die Mendikanten verstehen und handhaben, gegeben hat(96). Heinrich Siinden bezogen werden, weil diese Bestimmung auf verschiedene Weise von Gent forderte die BischOfe und Hirten der gallikanischen Kirche gewahrt werden kann, auch wenn derjenige, der den Briidern gebeichtet auf, den Gelehrten-Streit an die Kurie zu tragen. Wer anders kame fUr hat, nicht gehalten ist, diese (gebeichteten) Siinden zu wiederholen(92). diese Aufgabe in Frage als der Primas von Aquitanien und ehemalige Diese eindeutige Position brachte die Streitfrage zwischen den Pralaten Magister der Theologie, Simon de Beaulieu, und der "maximus und den Briidern ein gutes Stiick voran. jurista", Wilhelm von M:kon, Bischof von Amiens? Die theologischen Bedenken des Berthold von Saint-Denys waren begriindet und zeigten die eigentIichen Schwachstellen der Argumenta- tion der Weltgeistlichen und ihres WortfUhrers, des Heinrich von Gent. 4. DER (VORLAUFIGE) AUSGANG DES STREITES ZWISCHEN DEN PRALATEN Die Forderung der Wiederholungsbeichte war von der pfarrlichen UNO DEN BRUDERN 1288-1290 Ordnung der Kirche her nicht zu begriinden und sakramententheolo- a) Im AnschluB an die zweifache "propositio" der Gesandtschaft des gisch nicht zu rechtfertigen. Die Argumente der Mendikanten verfehl- Magisters Petrus de Ruthenac und des Dekans von Pontoise an der ten in der OffentIichkeit nicht ihre Wirkung. Johannes de S. Benedicto Kurie des Papstes Honorius IV. enthalt die Dokumentensammlung des fand mit seiner Kritik an Heinrich von Gent breite Zustimmung(93). Wilhelm von Macon eine weitere "propositio eiusdem", die in der Sam m- Darum veroffentlichte Heinrich das "scriptum", denn wollte man nicht Iun g der des Thomas von Pontoise folgt und laut Uberschrift diesen seiner Lehrautoritat vertrauen, so solite man sich durch das "scriptum" zum Verfasser haben miiBte(l). Da sie aber sprachlich und sachlich so iiberzeugen lassen(94). Uberdies forderte er samtliche BischOfe und weitgehend mit dem Vortrag des Petrus de Ruthenac iibereinstimmt, Seelsorge-Pralaten auf, einmiitig den Papst zu bitten, das Privileg zu muB sie diesem zugesprochen werden(Z). Die genannte Uberschrift widerrufen, und deshalb "viri Iitterati" nach Rom zu senden, welche die stammt von einer anderen Hand, und die jetzige Anordnung der katastrophalen Folgen des Privilegs fUr die Ordnung der Kirche sach- Dokumente beriicksichtigt die zeitgeschichtIiche Reihenfolge. Diese kundig darlegen sollten(95). Es geht nicht um die Frage, ob der Papst in "propositio eiusdem" konnte vor der Sammlung auch dem Vortrag des (92) Ebd., f. 194,b: " ... quia etiam verba constitutionis non possunt intelligi de peccatis Propstes von Mende angefUgt gewesen sein. In zeitIicher Reihenfolge confessa tis, sed tantummodo de non confessa tis, quia etiam statutum pluribus modis muBte sie aber hinter die des Dekans von Pontoise gebracht werden, potest servari, absque eo quod quis teneatur idem quod confessus est et de quo absolutus weil sie sich nicht an Honorius, sondern an dessen Nachfolger Nikolaus est, iterato confiteri proprio sacerdoti. Ideo concedo quod confessi fratribus et absoluti ab eis nullo modo tenentur in illo modo eadem confiteri proprio sacerdoti". IV. wendet(3). (93) HENR. DE GAND., Tractatus ... , ed. S. 139,46-54. demiitig von Anfang an von allen BischOfen und Priilaten der Seelsorge zu bitten, das (94) Der Traktat wurde erst nach dem Regierungsantritt Nikolaus IV. (22. Febr. 1288) besagte Privileg zu widerrufen, und von gelehrten Miinnern miil3te ihm ausgelegt werden, veroffentlicht (vg!. ed., S. 24, 42), wohl erst im Laufe des Jahres 1288. Die Schlu13bemer- we1che Mil3stiinde aus dem Privileg folgten, so dal3 fUr den Fall, dal3 er es nicht widerrufe, kung des Traktates, es handle sich bei den AusfUhrungen um die Summe dessen, was zu befUrchten wiire, dal3 umgehend das grol3te Schisma und die Unbotmiil3igkeit der Heinrich scit reichlich vier Jahren iiber diese Materie gelehrt habe, seitdem das Privileg Untergebenen gegen ihre Vorgesetzten entstiinden". iiberhaupt ventiliert wurde (ed., S. '268), bezieht sich streng genommen nur auf den (90) Ebd., S. 256, 38f.; 258, 76f. Argumententeil, der in der Tat die Diskussion der ersten Monate von 1287 und damit der mehr als vier Jahre 1282/83 beginnenden Auseinandersetzung zusammenfa13t. Die Propo- (' ) Vg!. o., S. XII, Nr. 13-15; P. GLORIEUX,Prelats franrais, S. 326-331; K. SCHLEYER, sitio generalis und specialis (ed., S. 3-40) ist erst ein Jahr spiiter entstanden. Die Anfange ... , S. 65-69; 120f. "propositio" und die "argumentatio" gehorten urspriinglich nicht zusammen. Vg!. Ber- (2) Die Petitionen der beiden "propositiones" sind sprachlich und sachlich identisch: tholdus de S. Dionysio a.a.O., REIMS,Bibl. mun., 470, f. 193", der zu Beginn des "corpus Hs. PARIS, Bibl. Nat., lato 3120,48'" ("propositio Petri de Ruthenac")= Ebd., f. 59'"'" solutionis" sciner Quaestio bittet, man moge die Liste der "rationes" mit dem "corpus ("propositio eiusdem"). solutionis" verbinden. Qie Argumentenlisten wurden auch ohne magistrale "propositio" (') Ebd., f. 59'": " ... et nos supplicamus pro ipsis sicut et alias fuit coram praedeces- verbreitet. sore vestro domino Honorio supplicatum". (9') HENR. DE GAND., Tractatus ... , ed. S. 259,99-5: " ... er (niimlich der Papst) wiire 1 xc THEOLOGIEGESCHlCHTLlCHE EINFUHRUNG AUSGANG DES STREITES XCI Inhaltlich wiederholte der Propst von Mende die bereits Papst Hono- schrift "Occasione privilegii" von 1290 in den Mund Martins IV.(l0). rius vorgetragenen Anliegen der Priilaten, und zwar beziiglich der Wiederum machte auch diese "propositio" geltend, dal3 die Entschei- beiden Hauptartikel (Wahrung der bisch6flichen Reservatssiinden und dung fUr die Priilaten liingst iiberŒllig ist, da doch beide Vorgiinger Verpflichtung zur Wiederholungsbeichte): durch piipstliche Entschei- Nikolaus' IV. fUr sie entscheiden wollten und nur durch den Tod daran dung, nicht einfach durch Aufhebung des Privilegs sollten die Rechte gehindert wurden (l I). der Priilaten und der Pfarrkirchen geschiitzt werden, das briiderliche Am Ende des Vortrags bat Petrus de Ruthenac auch fUr seine "socii" Einvernehmen zwischen Priilaten und Briidern wiederhergestellt und um giitiges Geh6r ("benigna audientia ")(12). Da er selber nur die das "scandalum", dal3 die Briider das Gegenteil von dem predigen, was beiden ersten Artikel behandelt hatte, solite offensichtlich sein Kollege die Priilaten sagen, ausgeriiumt werden; schliel3lich 'sollten Rang und die iibrigen Artikel darlegen. Wiihrend die beiden Gesandten in der Ordnung der Priilaten in der Kirche voll gewahrt bleiben(4). Diese Audienz bei Honorius IV. jeweils die siimtlichen Beschwerden der Petitionen entsprechen sprachlich und sachlich denen, die Petrus de Priilaten er6rterten, wollten sie in der Audienz bei Nikolaus IV. die Ruthenac Honorius IV. vorgetragen hatte. Im Ton ist diese "proposi- Arbeit aufteilen. Uber eine entsprechende "propositio" der anderen tio" ernster und argumentiert mit vielen Bibelstellen. Zur Einleitung Beschwerden, die also die bekannten 3 bereits iiberstieg, erfahren wir wiihlte der Propst die Klage Hiobs XXIII, 2: "In der Bitterkeit erhebe nichts aus der Dokumentensammlung. Auffallenderweise enthiilt aber ich meine Stimme ... " (5), und betrachtete die Mendikantenbriider in der die Prozel3schrift von 1290 als "tertia pars" einen Traktat iiber die Rolle der Freunde Hiobs, die einst zur Unterstiitzung der Priilaten verschiedenen Beschwerdepunkte der Priilaten, in denen die beiden gerufen wurden und ihnen nun zur Bedriingnis geworden sind. Hauptpunkte fehlen, weil sie bereits behandelt wurden(l3). Enthiilt die AusfUhrlich wies der Magister Petrus de Ruthenac den Gedanken "propositio eiusdem" diese beiden Punkte? Wurde sie iiberhaupt Papst zuriick, die Wiederholungsbeichte griinde in der Annahme, dal3 die Nikolaus IV. vorgetragen oder handelt es sich um einen Entwurf, der einmal vergebenen Siinden irgendwie zuriickkehren miil3ten, um sie durch die Entsendung einer neuen Gesandtschaft iiberfliissig wurde?(l4) noch einmal beichten zu k6nnen(6). Wenn die durch die (vollkommene) Blieb die Gesandtschaft des Propstes von Mende wiihrend der langen Reue getilgten Siinden auch gebeichtet werden miissen, ist es dann Sedisvakanz in Rom oder kehrte sie nach Franzien zuriick? Einige abwegig zu fordern, dal3 die den Mendikanten gebeichteten Siinden auffallende sprachliche Wendungen in der "propositio eiusdem" mit noch einmal dem Pfarrpriester bekannt wiirden, damit der kirchlichen den Ausfiihrungen des Heinrich von Gent im Traktat und des Simon de Vorschrift Geniige geschehe und damit durch gr613ere Bul3fertigkeit Beaulieu in dessen "Maiores rationes" scheinen dafUr zu sprechen, dal3 auch alle zeitlichen Siindenstrafen getilgt wiirden?C) Die Pfarrseelsor- auch die "propositio eiusdem" in Fiihlungnahme mit diesen Magistern ger sind die eigentlichen Hirten und Richter, nicht die Mendikanten(8). Das Privileg Martins IV. kann doch nicht bedeuten, dal3 die Mendikan- privilegium illud, voluerit tot episcopos facere una die totque minoribus et praedicatoribus ten bisch6fliche Vollmacht erhalten hiitten. Das hiel3e ja, dal3 Martin conferre praeeminentiam illam et potestatem quam habent episcopi?" (' 0) Occasione privilegii, ed. K. SCHLEYER, nfange ... , S. 170, 23·26: "Qui dixit adhuc A IV. mit dem Privileg an einem Tag so viele Bisch6fe gemacht hiitte als vivens, interrogatus expresse super hoc a multis bonis - et supersunt etiam cardinales qui er Briidern diese Vollmacht gab(9). Dieses Bonmot legte die Proze13- audierunt ab ipso - quod non erat intentionis suae tot fecisse episcopos uno verbo". ('1) Propositio eiusdem in Hs. PARIS, Bibl. Na/., la/. 3120, f. 59'b; vg!. o., S. LXXX, Anm. 44; HENR. DE GAND., Trac/a/us ... , ed., S. 27,42-28,57. (4) Vg!. Anm. 2. (12) Ebd., f. 59'b: "Ista super duobus praemissis articulis proposui salva emendatione (') Propositio eiusdem, ebd., f. SS": "In amaritudine est sermo meus ... ". et suppletione sociorum meorum. Ipsi autem plenius coram vestra sanctitate proponent ea (6) Ebd., f. 57": " ... divina clementia, sicut sancti et canones dicunt non patitur quod quae incumbunt tam super istis quam super aliis. Supplico de danda benigna audientia peccata semel dimissa redeant in aliquam ultionem". eis H • (') Ebd., f. 57": " ... quia nondum est ecclesiae satisfactum". ('3) K. SCHLEYER, nfange ... , S. 152. A (8) Ebd., f. S7"·b: "Proprii quippe iudices sunt, qui suo proprio et ordinario iure, non (14) Am Schlu13 der Rationes praelalorum primo abbrevialae, in Hs. PARIS, Bibl. Na/., extraordinaria potestate, iurisdictionem exercent, et proprii sunt sacerdotes, ql ibus la/. 3120, und der Maiores ra/iones des Simon de Beau/ieu, ebd., f. 89' hei13t es zwar: competit ex proprio iure et cura officii sui, ut regant gregem sibi commissum, et "Supplicant igitur praelati, sicut et alias coram domino nostro summo pontifice in sua parochianis ministrent ecclesiastica sacramenta". supplicatione supplicaverunt. .. ", daraus geht aber nicht eindeutig hervor, da13 Nikolaus (9) Ebd., f. 56": ;,Estne verisimile, sancte pater, quod papa Martinus qui dedit IV. bereits der Adressat einer "propositio" war. XC" THEOLOGIEGESCHICHTLlCHE EINFOHRUNG AUSGANG DES STREITES XCIII in Franzien entstande 5). Sicherheit ist iiber diese Fragen nicht zu 1287 heil3t es besehw6rend: "Wir glauben fest, cue h hat der Herr gewinnen. Soweit aus den einzelnen Dokumenten nicht schliissig her- berufen, das, was dureh eueh und andere in Paris angeordnet wurde - vorgeht, dal3 sic dem Adressaten ausgehiindigt bzw. ausgefertigt wurden, "quod ordinatum fuit Parisiis" - in euerer Kirehenprovinz mutig mul3 mit der M6glichkeit gerechnet werden, dal3 es sich auch um durehzufiihren ... "(20). Weil die gefiihrdete Wahrheit, die nieht vertei- Vorlagen handeln kann. Das folgende Dossier der Sammlung, das die digt wird, nur allzu leieht unterdriiekt wird, darum forderte er den Dokumente der Gesandtschaft unter Simon de Beaulieu enthiilte 6), Reimser Erzbisehof auf, den von Sens, der sich nun aueh fiir die beweist diesen Sachverhalt. gemeinsame Saehe zu "erwiirmen" beginnt, und die iibrigen Kollegen b) In den Auseinandersetzungen des Friihjahres 1287 hatte Heinrich von Narbonne, Tours und Bourges pers6nlich oder dureh Gesandte von Gent, wie erwiihnt, die Bisch6fe und Priilaten aufgefordert, den aufzubieten, um nun endgiiItig Front zu machen (21). Er bat ihn weiter, Papst um die Riicknahme des Privilegs zu bitten und ihm die verhiing- pers6nlieh in Orh~ans naeh dem Reehten zu sehen(2Z), weil dort ein den nisvollen Konsequenzen ("inconvenientia") durch gelehrte Miinner zu Mendikanten wohlgesinnter Bischof residierte(23). verdeutlichen, anderenfalls wiire das gr613te Schisma zu befiirchten, Wie sehon erwiihnt, wollte P. G10rieux aueh den vom Erzbisehof von niimlich der Ungehorsam aller Untergebenen gegeniiber ihren Vorge- Rouen, Wilhelm von Flavaueourt, und von Wilhelm von Miieon unter- setztene 7). Wann haben die Bisch6fe der gallikanischen Kirche die zeichneten Brief vom luli 1282 an die Erzbiseh6fe von Reims, Sens und neuen Gesandten und ihren Auftrag beschlossen? Fand (nach der Tours auf dieses lahr 1287 datieren, weil aueh in diesem Brief von Priilaten- und Gelehrtenversammlung, Dezember 1286) im Friihjahr einem "ordinatum ... nuper Parisiis" die Rede ist und aueh der iibrige 1287 eine andere Synode statt? InhaIt des Briefes zutreffender in dieses lahr pal3t(24). Diese Datierung In Cod. lat. 259 der Stadtbibliothek von Saint-Omer ist ein Synodal- seheitert aber, wie ebenfalls sehon erwiihnt wurde, an der Tatsache, dal3 sermo des Heinrich von Gent erhalten, der auf das lahr 1287 "feria II einer der Adressaten, niimlieh lohannes von Tours bereits am 16. post 'Misericordia Domini'" (= 2. Sonntag nach Ostern) datiert iste 8). lanuar 1285 gestorben war(25). Zu den vom Bisehof von Amiens im Die Handschrift stammt aus dem 15. lahrhundert. An der Authentizitiit ersterwiihnten Rundbrief vom Februar/Miirz 1287 angeregten Sehritten der Predigt kann nicht gezweifeIt werden. K. Schleyer liil3t aber das des Erzbisehofs von Reims pal3t durehaus aueh die im Sermo des Datum nicht gelten: "Im April 1287 hat... bestimmt keine Synode Heinrieh von Gent genannte Synode vom April 1287; ja, die 6ffentliehe stattgefunden, zumal crst im Dezember 1286 die grol3e Versammlung Kontroverse in Paris im Friihjahr 1287, die wir nun aus dem Traktat e der Priilaten gewesen war" 9). Schleyer m6chte in dieser Predigt des Heinrich von Gent kennen, forderte eine entsehiedene und solida- Heinrichs Synodalsermo des NationaJkonzils von 1289 sehen. Diese risehe Stellungnahme der Bisch6fe Franziens. Es mul3 also bei dem Annahme ist aber ebenso hypothetisch wie die Annahme eines Natio- iiberlieferten Datum des Synodalsermo bleiben(26). nalkonzils 1289 in Paris. Nach den turbulenten Streitigkciten im Friih- Der Magister ging von Psalm XLIX,5 (in der falsehen Textform der jahr 1287 ist eine Priilaten- und Gelehrtenversammlung (nach dem Muster der Dezember-Versammlung) durchaus fiir Ende April denkbar. In der bekannten Zirkulardepesche des Wilhelm von Miicon an den ('0) Littera domini Ambianensis, ed. H. DENIFLE-A. CIIATELAIN,Chart. Univ. Paris. II, Erzbischof von Reims und die iibrigen Metropoliten vom Friihjahr Nr. 543. (21) Ebd., S. 16: ••Iterum laboretis erga Senonensem archiepiscopum per vos vel alium, quia iam ex frigiditate conversus est in teporem, ex quo paesumitur quod de facili tale fiat (IS) Propositio eiusdem, ebd., f. 58'b: " ... sicut frustratim lupus comedit agnum, ita (calefiat), ad Nerbonensem, Turonensem et Burdegalensem provincias de nogotiis intiman- paulatim quidquid pertinet ad praelatos et parochiales presbyteros usurpare volunt" = HENR. tes (intimetis)". DE GAND., Tractatus ... , ed., S. 36.61; Propositio eiusdem, ebd., f. 57": " ... et prima facie (22) Ebd., S. 17. fortassis magnum colorem habere ...•• = Maiores rationes, ebd., f. 80': ••Ista certe ratio, ('3) Vg!. Sermo Lectoris Minorum ... (s.u., S. 5 n. 12) in Hs. PARIS,Bibl. Nat., 101.3120, licet prima facie colorem magnum fortassis videatur habere". f. 43'b: " ... debent ergo praelati habere summam benevolentiam ad omnes subditos, et (16) Vg!. o., S. XIIIf., Nr. 17-20. hoc exemplum videmus in multis praelatis, ut in reverendo episcopo Aurelianensi ...•.. (17) Vg!., S. LXXXVIII f., Anm. 95. (24) Vg!. o., S. XXXVIIIf. (18) K. SCIILEYER, nfange ... , S. 141-150, 73f. A (25) Vg!. o., S. XXXIX. ('9) Ebd., S. 73, Anm. 60. ('6) Ed. K. SCHLEYER, nfange ... , S. 141-150. A XCIV THEOLOGIEGESCHlCHTLICHE EINFOHRUNG AUSGANG DES STREITES XCV Vulgata) aus: "Versammelt seine Heiligen, die sein Testament iiber die Fiir die Legation der Priilaten hatte Heinrich von Gent in der Disputa- Opfer ordnen!" (Der richtige Text lautet: "Versammelt mir meine tion des Friihjahrs 1287 Gelehrte gefordert, die sachkundig und mit Frommen, die den Bund mit mir geschlossen beim Opfer ... "). Er allem Ernst die Beschwerden der gallikanischen Kirche vortragen soll- gliederte das Thema in der scholastischen Weise und rief zuerst die ten(3!). Zu dieser neuen Gesandtschaft geharten Simon de Beaulieu, Priilaten zur Einigkeit und Geschlossenheit in ihrer Hirtenverantwor- Erzbischof von Bourges und Primas von Aquitanien, und sicher auch tung auf und beschwor dann ihre heilige Aufgabe, die rechte Lehre in Wilhelm von Macon, da ihn Kardinal Benedikt Gaetani auf dem Wort und Tat zu vertreten. Im 3. umfangreichsten Hauptteil griindet er Pariser Konzil 1290 ausdriicklich als "procurator" und "advocatus" die Ordnung der Kirche auf Christi Testament der Sakramentenspen- der Priilaten bezeichnete(32). dung. Die Kirche hat nur diese drei Stiinde und Riinge der Pralaten, c) Die neue Gesandtschaft war schon von ihrer personalen Besetzung den Nachfolger des Petrus, die Nachfolger der Apostel und die Nach- her mit hachster Autoritiit der gallikanischen Kirche ausgestattet. folger der 72 Jiinger, die Christus nach den Aposteln ausgesandt Simon de Beaulieu, von 1281-1294 Erzbischof von Bourges und vorher hate?). Diese drei Hierarchien bestimmen die Ordnung der Kirche, und Magister der Theologie in Paris, Prior der Zisterzienser, hat wiihrend zwar sowohl nach dem biblischen, alt- und neutestamentlichen Zeug- seiner Amtszeit 4 Synoden abgehalten und unermiidlich seine Kirchen- nis, wie auch in der Lehre der Viiter. In der Verwaltung der Sakramente provinz visitiert(33). "Seine pastoralen Aktivitiiten scheinen nach einem gibt es die hahere papstliche Vollmacht, die ordnende Gewalt der genauen Programm abgelaufen zu sein. Von den Jahren 1288, ]292 und Bisch6fe, aber auch die Jurisdiktion der niederen Priilaten. Dieser 1293 abgesehen - fUr die wir keine entsprechenden Dokumente haben dreigeteilte Dienst ist wesentlich, jede andere Dienstleistung ist veriin- - hat er in jedem der iibrigen Jahre eine bis zwei Visitationsreisen derbareS). Heinrich von Gent konzentrierte sich ganz auf das theolo- unternommen bzw. ein Konzil abgehalten" (34). Fiir die Zeit 1288 gische Verstiindnis der kirchlichen Ordnung; die "fratres" werden nicht (und I. Hiilfte von 1289) mul3 seine Gesandtschaft nach Rom angesetzt einmal genannt(9). Er wollte die Synodalen auf das positive Selbstver- werden. In der Dokumentensammlung des Wilhelm von Macon umfal3t standnis der Priilaten festlegen. Von dieser Position aus waren am das Dossier dieser Gesandtschaft 2 umfangreiche Listen von Argumen- ehesten gemeinsame Mal3nahmen gegen die Mendikanten zu erreichen. ten der Pralaten, die zu den Beschwerdeartikeln iiberreicht wurden, und Uber die Beschliisse dieser Synode nach Ostern 1287 - sofern sie in der einen "Konkordatsentwurf' der Priilaten zum Ausgleich ihrer und der Tat stattgefunden hat - sind wir nicht unterrichtet. Der Erzbischof Mendikanten Interessen(35). Im Unterschied zu den "propositiones" von Reims berief zum 29. September 1287 eine Provinzialsynode (nach der ]. Gesandtschaft setzte Simon de Beaulieu in seiner Audienz auf die Reims) ein, die fUr die haheren und niederen Priilaten der Provinz "rationes", auf den Zwang zum Argumentieren und zur Auseinander- Abgaben fiir eine neue Gesandtschaft an die Kurie beschlol3(3°). Diese setzung. Von den 3 "rationes"-Listen lagen zwei in Kurzfassungen vor. Steuern sollten bis 2. Februar 1288 bzw. bis Ostern erbracht werden. Die erste betraf die bekannten drei Beschwerdeartikel, die dritte bein- haltete nur die Argumente fUr die Verpftichtung zur Wiederholungs- beichte. Die "maiores rationes" des Simon de Beaulieu behandelten (27) Ebd., S. 145: "Christi enim successor in universali non est nisi summus pontifex, zusiitz]ich zu den drei Beschwerden das Problem der Exemtion und der quorum omnium primus erat Petrus, successores autem apostolorum non sunt nisi episcopi, successores vero discipulorum non sunt nisi curati ecclesiarum", Inquisition. Die Notwendigkeit der Wiederholungsbeichte vor dem ('8) Ebd., S. 147: "Unde in solis istis tribus consistit essentialis ecclesiasticus (ordo), "proprius sacerdos" griff er zuerst auf, weil dariiber die Mendikanten ceterorum vero omnium statuum ordo - sive sint canonici sive monachi sive quicumque aliorum omnium - accidentaliter ecclesiam respicit et accidentalis est in ecclesia, et mutabilis et variabilis ad nutum summi pontificis". ('0) Ebd., S. 148: "Unde mirum est, quomodo moderno tempore aliqui indignantur, ('1) Vg!. o., S. LXXXVIII. quod curati per ipsos a lepra peccati obligati manent per statutum ecclesiae, ut se quoad (32) Vg!. H. FINKE, Aus den Tagen Bonifaz Vl/I., S.V. lepram eandem, a qua curati sunt, ostendant suis propriis sacerdotibus parochialibus, non (33) Fr. J. BASCHER,La chron%gie .... reddentes in hoc debitum honorem sacerdotibus", Nur an dieser Stelle und in indirekter (34) Ebd., S. 86f. Weise wird das Problem der Wiederholungsbeichte angeschnitten. (") Vg!. o., S. XIII-XIV, Nr. 17-20; vg!. dazu K. SCHLEYER, nfange ... , Sp. 124-127; A ('O) J.D. MANSI, S. Conciliorum ... collectio ... , Bd. XXIV, Sp. 847f. P. GLORIEUX,Un recueil po/emique, S. 633-635. XCVI THEOLOGIEGESCHICIITLICHE EINFOHRUNG AUSGANG DES STREITES XCVII den "gro13en Streit entfacht" hiitten(36). Die AusfUhrungen zu diesem einer einzigen Bu13auflage erreicht werden kann. Die kanonische jiihr- Artikel nahmen den weitaus gr613eren Teil seiner Diskussion ein(37). liche Beichte ist unabdingbar, sollen nicht Ordnung und Vollmacht der Die beiden anderen Artikel (der bisch6flichen Reservatsfiille und der Kirche, Ansehen und Aufgabe der Pfarrpresbyter Schaden nehmen. freien Predigt der Mendikanten) behandelte er kiirzer(3S) und die Handhabung und Auslegung des Privilegs miissen den dreifachen Gunst- zusiitzlichen Punkte der Exemtion und Inquisition wirken wie ein erweis des Papstes fUr die Briider, die Priilaten und Gliiubigen beachten, Anhang(39). BekanntIich befa13te sich Heinrich von Gent in seinem ohne die Rechte des einen oder anderen zu beschneiden. ah ne die Traktat nur mit dem Hauptartikel der Wiederholungsbeichte. Daraus Verpflichtung zur Wiederholungsbeichte k6nnten die Pfarrangeh6rigen mu13 iibrigens geschlossen werden, da13 er seine Arbeit nicht fUr die beliebig den Beichtvater wiihlen und wechseln, die Beichte der in einem Kurie, sondern fUr die Offentlichkeit in Paris und Ram bestimmt hatte. Jahr begangenen Siinden aufteilen; Zucht und Ordnung der Pfarrkirche Sachlich und methodisch stehen die "maiores rationes" des Simon de wiirden aufgel6st. Beaulieu dem Traktatus des Heinrich von Gent nahe, so da13 die Auch wenn Papst Martin dem Privileg die bekannte (einschriinkende) Abhiingigkeit der "rationes" vom Traktat au13er Zweifel steht. Mitunter Klausel zugunsten des Konzilsstatuts nicht angefiigt hiitte, miiBte der ist aber die BeweisfUhrung in den "rationes" priiziser, dichter und Canon des Konzils voll giiItig bleiben, wie die Glossa ordinaria (des durchsichtiger(40). In mancher Hinsicht sind sie literarisch und theolo- Heinrich von Segusia) zu "Omnis utriusque sexus" ausfUhrt(43). Simon gisch sorgfiiltiger durchgearbeitet als der Traktat. In allem erweisen sie de Beaulieu hiel t es fUr h6hst angebracht, die Klausel des Privilegs den Autor als kritischen und kiimpferischen Denker. War aber die zugunsten dieses Canons im einzelnen mit den einschliigigen Stichwor- argumentative Methode der richtige Schritt, von der Kurie und vom ten "volumus", "nihilominus", "prout" zu erkliiren (44). Die Uberein- Papst eine Revision des Privilegs zu erreichen? stimmungen mit den AusfUhrungen des Heinrich von Gent in Quodlibet Simon de Beaulieu er6rterte die Streitfrage streng nach den Regeln VII und im Traktat sind wiederum unverkennbar. Immer wieder lii13t einer Proze13sache, die einer richterlichen Entscheidung zugefUhrt wer- der Autor der "maiores rationes" auch seine Gegner zu Wort kommen, den solite. In diesem Proze13, sa erkliirte er einleitend, mii13ten Ursprung um zu zeigen, da13die Klausel und also das ganze Privileg nur im Sinne und AnJa13des Streites gekliirt werden (4I). Durch das Privileg Martins der weltgeistlichen Position zu erkliiren ist. Anschlie13end legte er die IV. wiirden Recht der Kirche und Entscheidung eines AlIgemeinen beiden Listen von jeweils IO Argumentationen der streitenden Parteien Konzils aufgehoben bzw. eingeschriinkt(42). Dieses Statut des Konzils vor, die wiederum den gesicherten Standpunkt der Priilaten hervorkeh- "Omnis utriusque sexus" diirfte und briiuchte in seiner Giiltigkeit nicht ren. eingeschriinkt zu werden, wenn das Privileg nach dem Willen des Die BeweisfUhrung der Priilaten konzentrierte sich auf kanonistische Papstes die "reicheren Friichte" der Seelsorge bringen solle. Die freiwil- Argumente, die die Rechte der h6heren und niederen Priilaten schiitzen lige, 6ftere Beichte der Pfarrangeh6rigen, die deren Verpflichtung zur und den jurisdiktionellen Eingriff von oben einschriinken. So ist es fiir jiihrlichen Beichte aller Siinden vor dem "proprius sacerdos" nicht Simon de Beaulieu "ratio manifestissima", da13 Privileg oder Induit beriihrt, dient ebenso der Bu13fertigkeit des Siinders wie auch der eines Vorgesetzten niemals Recht, Gewalt und Ansehen eines unter- vollstiindigen Tilgung der zeitlichen Siindenstrafen, die nicht immer mit geordneten, zustiindigen Hirten beeintriichtigen diirften (45), und der ('6) SIMON DE BEAULlEU. Maiores ra/iones. in Hs. PARIS. Bibl. Nat .• la/. 3120. f. 74': " ... ab illo ultimo articulo incipiens. de quo fortiorem contentionem movent fratres':. (43) Ebd .• f. 76'. GREGORIUS IX, Decre/um cum glossis. V. tit. 38. c. 12, ed. Lyon 1584. ('7) Ebd., f. 74'-82'. Sp. 1793-94; vg!. o .• S. XVIIIf. (38) Ebd .• f. 82 '-88' . (44) SIMON DE BEAULlEU. Maiores ra/iones ...• in Hs. PARIS. Bibl. Na/ .• la/. 3120. f. 76': ('9) Ebd .• f. 89'. ••Et quanto diligentius advertentur singula quae in dicta c1ausula continentur, tanto (40) Vg!. HENR. DE GAND .• Trac/a/us ... , ed .• S. 78. 88-97 (mit Anmerkung). plenius veritas ex verbis c1ausulae patebit". Vg!. HENR. DE GAND, Trac/a/us ...••• volumus (41) SIMON DE BEAULlEU. Maiores ra/iones, in Hs. PARIS. Bibl. Na/ .• la/. 3\20. f. 74': autem" (S. 75-105) ••• nihilominus" (S. 105-1(2); rat. 19 c. fr., S. 220. ••... et quia dum origo attenditur et initialia conspiciuntur rei et materiae quae discutienda (4') SIMON DE BEAULlEU. Maiores rationes ...• in Hs. PARIS, Bibl. Na/., la/. 3120. f. 77': est. praestatur evidentior intellectus". ••... quia privilegium principis et indultum semper procedere debet et intelligitur fuisse (42) Ebd., f. 75'. concessum sine praeiudicio alterius cuiuscumque ... ". THEOLOGIEGESCHICHTLICHE EINFOHRUNG AUSGANG DES STREITES XCIX XCVIII Gunsterweis des Papstes fiir die einen den anderen keinen Schaden meine, wie sie die "ordinarii" haben(S°). Simon de Beaulieu spricht bringen darf. Auch dies ist fiir ihn "fortissima ratio pro praelatis"(46). gleichermal3en die Bisch6fe wie die niederen Priilaten als "ordinarii" Und gesetzt den Fall, die Auslegung des Privilegs wiire wirklich zweifel- an(SI). Die beiden letzten Argumente betreffen die dogmatischen Fra- haft - fiir den Autor der "rationes" jedoch auf keinen Fall! - so gen der Wiederholungsbeichte, mit denen sich auch Heinrich von Gent miil3ten die Mendikanten in Fragen der Seelsorge den sicheren Weg im Traktat ausfiihrlich beschiiftigte: auch die in einer giiltigen Losspre- gehen und weisen; und dieser wiire der der Priilaten. chung vergebene Schuld kann gegebenenfal1s jemandes Schuld bleiben, Entsprechend der Prozel3ordnung brachte Simon de Beaulie~ dan n sofem auch die Siindenstrafe, die noch zu verbiil3en ist, und die Geneigt- die Argumente der Mendikanten zur Sprache, die er stereoty~ mlt "non heit zum Siindigen, als Siinde bezeichnet werden konnen, fiir die noch obstat" einfiihrte(47). Den gegnerischen Einwiinden wird keme Chance einmal das Sakrament empfangen werden kann(S2). Beziiglich der einer echten Gegenstimme eingeriiumt, obgleich die intensive Auseinan- niimlichen Materie und hinsicht1ich des niim\ichen Gesichtspunktes dersetzung mit einigen Argumenten der Mendikanten zeigt, dal3 ~ie in diirfte ein Sakrament nicht zweimal gespendet werden, um diesem kein der Tat den Priilaten zu schaffen machten. Einige Beispiele verdlenen Unrecht zuzufiigen(S3). Diese Einwiinde treffen aber im Fal1 der Wie- Beachtung. Unbestritten ist auch fiir die Mendikanten die Tatsache, derholungsbeichte der Pfarrangehorigen vor ihrem Seelsorger, der fiir dal3 Papst und Bisch6fe in der Nachfolge des Petrus und der ..Apost.el sie Verantwortung triigt, nicht zu. Ohne das kirchliche Recht, die stehen; diirfen aber die Presbyter so den Rang der 72 Junger m Ordnung und den Stand der Priilaten auszuhohlen, konnten die Priila- Anspruch nehmen, dal3 in der kirchlichen Ordnung fiir andere "coop~- ten, so versichert Simon de Beaulieu an der Kurie, auch den Mendikan- rarii" kein ordentlicher Platz mehr ist? Sind nicht vielmehr auch die ten Aufgabe und delegierte Beichtvollmacht gewiihren. Wiiren Ausle- Pfarrseelsorger Mitarbeiter und Helfer der piipst1ichen und bischof- gung und Handhabung des Privilegs durch die Mendikanten rechtens, \ichen "cura animarum", ebenso wie die Mendikanten, die der Papst zu ergiiben sic h folgenschwere Konsequenzen fUr die kirchliche Seel- Hilfe gerufen hat?(48) Der Erzbischof betrachtete aber die hoheren und sorge(S4). Der Erzbischof fiirchtete nicht nur fiir die Ordnung der niederen Priilaten als urspriingliche Ordnung der Kirche; die beiden Kirche, sondern auch fiir die Wirksamkeit der sakramentalen Bul3e, Mendikantenorden miil3ten sich ihnen unterordnen. Da hilft auch keine wenn die Pfarrangehorigen ihren Seelsorger meiden, beliebig den Berufung auf ein piipst1iches Privileg, denn die universale ki~chlic~e Beichtvater wiihlen konnten, aul3erhalb der Pfarrkirche (modem ge- Ordnung ist unabdingbar. Aus diesem niimlichen Grund smd die sprochen: anonym) das Sakrament empfangen diirften. privilegierten Beichtviiter der Mendikanten niemals "proprii sacerdo- tes"(49), und die delegierte Vollmacht ist niemals jene vol1e und allge- quibus commissa esl cura gregis et habent ex officio iniuncto sibi de ipso reddere rationem, sed sunt quidam extraordinarii, quibus de privilegio competit ut possint confessiones audire. 80' Presbyteri autem parochiales et proprii sacerdotes illa gaudent (46) Ebd., f. 78': " ... quando aliquod privile~ium indulgelur,. ~ntelligendum est, potestate quod ab eis non est ad alios recurrendum ...••. quantum fieri potest, ut procedat salvo iure commUnI, sClhcet quod nI~1IO eo solo IO quo ('0) Ebd. privilegium invenitur rumpere expresse legem communem, ~emanere I~telhgatur salv~m (") Vg!. Anm. 49. ius commune atque iIlaesum, et quod a iure commune dlscrepare videtur, est ad ~us (n) Ebd., f. 80': "Non obstat quod adhuc fortius posse obici videretur, quod peccata commune, si fieri potest, reducendum, et facienda interpretatio est secundum IUS quae sibi fuerant confessata non sunt postmodum alteri sacerdoti proprio confitenda, cum commune ...••. dicatur in Concilio generali 'omnia peccata sua'. 'Sua' vero, sicut videtur, dici non possunt (47) Ebd., r. 79'-81 ' ..... postquam in confessione dimissa sunt. .. Ista certe ratio licet, prima facie colorem (48) Ebd., r. 79': "Isti autem qui gaudent privilegio antedlcto IOtelhgl non habent magnum fortassis videatur habere, attenta veritate attentoque intellectu Concilii et papae principales operarii sed adiutores et cooperatorii tantum ...••. Auf drelfache Welse konnen Martini, in aliquo non obsistit". zu den vorhandenen Arbeitern in der Ernte (Lue., X, 2) neue hlOzukommen: I. durch dIe (") Ebd., f. 81': ••... quia nullum sacramentum circa eandam materiam et secundum Griindung eines neuen kirchlichen Ordos, so wie ~~e 72 Jiing~r zu den Aposteln idem et ratione eiusdem iteratur". hinzugefiigt wurden; 2. indem in den einzelnen "ordlOes mehrer~ Trager berufen we~den, (") Ebd.: "Et si aliter diceretur et dictorum fratrum procederet intellectus, sequeren- so wie den Aposteln und Jiingern viele nachgefolgt slOd und 3. IOdem den Ers~~rbeltern tur istae omnes inconvenientiae quae sequuntur". 81'"' folgen IO MiBstiinde: Aushohlung Gehilfen hinzugefiigt werden, die der Apostel (I Cor. XII, 28) "opitulationes .= H~lfer der bestehenden "ordines" (I). Ausschweifen der Pfarrangehorigen (2), Aufteilung der nennt. Isti sunt huiusmodi Minores et Praedicatores, qui invocantur IO adlUtonum Beichte (3), Minderung der Beschiimung (4), Ungehorsam (5), Ungleichheit (6), Verhoh- princip~;ium operariorum quibus cura commissa est plebis" ..••..... nung des Konzilsstatuts (7), Hinderung der Seelsorge (8), AnIa B zur Leichtigkeit (9) und (49) F. 80': "Non etiam sunt ordinarii, sicut sunt episcopl et cete n praelatl IOfenores, Minderung der BuBgesinnung (IO). Vg!. o., S. LXXV. AUSGANG DES STREJTES CI c THEOLOGIEGESCHlCHTLlCHE EINFUHRUNG grenzt ist. Unm6glich aber k6nnen alle privilegierten Mendikanten als Die beiden anderen Beschwerdeartikel handelte Simon de Beaulieu "papst1iche Delegaten" ge1ten(59). zwar kurzer, aber methodisch nicht weniger sorgfaltig ab. Er fiihrte Auf dem Weg der theologischen Argumentation wollten die Gesand- wiederum jeweils IO "rationes" fur die Position der Pralaten an, dal3 die ten Papst und Kurie von der Notwendigkeit einer Neuauslegung bzw. bisch6flichen Reservatsfalle nicht in die Zustiindigkeit der Mendikanten einer Modifikation des Privilegs iiberzeugen. An eine Riicknahme des- fielen, und dal3 diese keine mit den h6heren und niederen Pralaten selben durch den Franziskaner-Papst war ohnehin nicht zu denken. Die konkurrierende Predigterlaubnis besal3en(5 S). In jeweils 10 "inconve- "Rationes praelato rum abbreviatae 11"" sehen einen m6glichen Aus- nientiae" deckte er dann die mif31ichen Folgen der gegensatzlichen gleich der beiderseitigen Interessen darin, da13 sich das allgemeine Auffassung der Mendikanten auf. Abschlie13end wies er auf die zusatzli- Konzilsstatut und das partikulare piipstliche Privileg nicht widersprii- chen neuen Probleme der ExemtioIi. und der Inquisition hin, we1che chen(60). Die dem Mendikantenpriester freiwillig gebeichteten Siinden die Briider durch weitere Privilegien der Piipste erha1ten hatten(56). sollten ordnungsgemiiB einmal im Jahre insgesamt dem "proprius sacer- Nach dem ersten und den beiden folgenden Hauptartikcln, die mogli- dos" wiederholt werden. Neben den genannten drei Listen von ratio- cherweise in zwei verschiedenen Audienzen vorgetragen wurden, bat der nes" enthiilt die Dokumentensammlung (der 2. Gesa~dtscha;;) den Erzbischof Papst und Kardiniile, das, was seinen Darlegungen ("dis- "Tractatus super dissensione inter praelato s et fratres secretus et non cussa") und Beweisfiihrungen ("allegationes") fehlen mochte, zu ergiin- concordatus" (61), eine geheime Abhandlung iiber den Dissens der zen und zum Abschlul3 bat er um Abhilfe aller dieser Mi13stiinde: beiden Parteien, iiber den aber nicht 6ffentlich verhande1t wurde(62), "S~pplicant igitur praelati, sicut et alias coram domino nostro Su~m.o der aber gleichwohl an der Kurie iiberreicht werden konnte. Pontifice in sua supplicatione supplicaverunt, adhiberi super praedictis Dieser Vorschlag sah folgende Regelung vor: Die Priilaten sollen die remedium secundum Deum et iustitiam oportunam"(57). vom Prior oder Guardian vorzuschlagenden Briider in die Seelsorge Von allen Vorlagen der Priilaten in Rom ist die des Erzbischofs von rufen. Gottesdienst und Predigt der Mendikanten diirfen (zeit1ich und Bourges sachlich und sprachlich am besten ausgearbeitet. Sie setzte die 6rtlich) nicht so angesetzt werden, dal3 sie die Pfarrangeh6rigen von entscheidenden Prioritiiten. In der Hauptsache ging es den Priilaten um ihren Kirchen und Seelsorgern abhalten. Sofern sich ein Mendikanten- die Verpflichtung der ungeteilten einmaligen jahrlichen Beichte der priester in einer Pfarrei als Beichtvater zur Verfiigung hiilt, kann der Pfarrangeh6rigen vor ihren eigenen Seelsorgern. Die anderen Artikel zustiindige Pfarrseelsorger bestimmte Personen und bestimmte Siinden waren sekundiir. Jener erste Artikel wurde zum Testfall der "cura aus pastoralen Griinden von dieser Bu13m6glichkeit ausnehmen. Die animarum" erkliirt(58), deren Trager die bestellten Hirten und Vorge- Pfarrangeh6rigen, die von dieser pfarrlichen Reservation nicht betroffen setzten sind, niimlich die Priilaten. Im Verstiindnis und noch mehr in der Vorstellung von "praelati" faHen Weihe- und Hirtengewalt zusam- . (59) Ebd ..' f. 80': "Sed ipsi (privilegiati) nullatenus sunt tales censendi, ut scilicet men. Die niederen und die h6heren Pralaten tragen unterschiedliche d~c~nturven delegati seu vices gerentes summi Pontificis". "Delegatus quidem ex iure suo pastorale Verantwortung; die h6heren k6nnen und diirfen ihre ange- mhll fac~t, se~ ~antum .u:itur iurisdictione eius qui mandavit ... ". "Privilegiatus innititur stammten Rechte und pflichten nicht iiberschreiten. Wenn der Papst IUn su~ I.am.Sibi per prlVlleglUm acquisita, licet auctoritatem habeat faciendi illud ab eo a quo p~lVIleglUm e~anavit" .. ":" qui vere dicitur delegatus, si de iurisdictione sit illius qui durch Legaten "pers6nlich" nach dem Rechten sieht, so empfangen commissIOnem. faCit, ad recipiendum et exercendum officium compelli tur. Necesse enim diese bestimmte delegierte Jurisdiktion, die zeit1ich und inha1tlich be- ~abet Implenlllud quod a s~periori praecipitur ... ". "Ille autem cui aliquod privilegium m~ulgetur, utItur eo SI voluent, et si noluerit, uti amittit: "in quantum enim tangit ipsum pnvlleglUm datum, renuntiare potest privilegio etiam totaliter tacite vel expresse". (60) Ebd ..' f. 91 ': " ... de littera magistrorum potest dici quod fuit impetrata tacita (55) Ebd., f. 82'-85': "Rationes quibus ostenditur casus episcopales non pertinere. ad ventate ... Ista propositio (universalis) ... et ista particularis affirmativa ... non sunt fratres ... ", f. 85'-88 ': "Officium praedicationis ad solos praelato s maIOres et etIam contradictoriae, sed compatiuntur se et sunt ambae verae". inferiores curam animarum habentes tantummodo spectat, vel qUIbus IpSI duxennt (61) Ed. K. SCHLEYER, nfiinge ... , S. 127, 137-140. A committendum ... " . (~2) Nach dem Sprachgebrauch des GOTTFRtEDVON FONTAINES,Quodl. IV, q. 13, (56) Ebd., f. 88'-89'. versIO longa und versio brevis, ed. Les Philosophes Belges, II, S. 276 und 341 besagt (") Ebd., f. 88'-89' . "concordare" 6ffentlich vereinbaren, verhandeln. K. SCHLEYER,a.a.O., S. 67, Anm. 41, (58) Ebd., f. 78': "Est enim cura, sicut magistraliter descnbltur vigil, onerosa ac versteht den Ausdruck m der Bedeutung "nicht annehmen". sollicita custodia animarum commissa alicui, ut curet ne pereant". CII THEOLOGIEGESCHICHTLlCHE EINFOHRUNG AUSGANG DES STREITES cm sind, k6nnen ohne Verpflichtung zur Wiederholungsbeichte vom Men- Im Kontext dieser Nachrichten klingt der Optimismus, mit dem die dikantenbruder absolviert werden. Zur 6sterlichen Zeit mu/3 sich aber "sollemnes nuntii" der Priilaten, Simon de Beaulieu und Wilhelm von jeder Pfarrangeh6rige seinem Seelsorger vorstellen, bzw. er mu/3 diesem Miicon, die Kardinallegaten Gerhard von Sabina und Benedikt Gaetani von dem Mendikanten-Beichtvater mitgetei1t werden. Fiir den Fall erwarteten, liberraschend. Sie waren der Meinung und verbreiteten aber, dal3 Pfarrangeh6rige ohne rechtsgii1tigen Grund oder ohne diese auch im 'Klerus', die Kardiniile kiimen mit dem piipstlichen Erlaubnis des eigenen Priesters einem "frater" beichten m6chten, mul3 Auftrag, das Privileg zu widerrufen(66). Davon konnte aber gar keine sich dieser mit der Gewissens-Beratung begniigen und darf die Los- Rede sein. Was war in Rom geschehen, das eine solche Wende zum sprechung nicht spenden. Von den durch Gewohnheit oder synodale Bessere~ der Priilaten vermuten lie/3? Simon von Beaulieu kehrte spii- Gesetzgebung dem Bischof reservierten Siinden darf kein Mendikanten- testens Im Sommer 1289 nach zurlick, denn er nahm im Herbst dieses Beichtvater absolvieren. Ferner solIten auch die restlichen drei Be- Jahres seine 1288 unterbrochenen Visitationen seiner Kirchenprovinzen schwerden der Exemtion der Briidergemeinschaften, deren Recht auf wie~er auf(67). Wilhelm von Miicon blieb m6glicherweise liinger an der Beerdigung der Pfarrangeh6rigen und die Ausfertigung von Testamen- Kune(68), an der sich - wiederum m6glicherweise - auch noch der ten und schliel3lich die Inquisitionsvollmacht des Priors der Pariser Propst von Mende, Petrus de Ruthenac, aufhielt. Die Redeweise von Dominikaner "einvernehmlich" gerege1t werden. Es ist sehr bemerkens- einer ersten und zweiten Gesandtschaft darf nicht so verstanden wer- wert, dal3 in diesem Konkordatsentwurf von einer wiederho1ten sakra- d.en, als wiiren durch die bisch6flichen Gesandten die vorgiingigen mentalen Absolution nach einer obligatorischen Wiederholungsbeichte ernfach abgel6st worden; sie k6nnen ebenso durch jene verstiirkt wor- nicht die Rede isto Die Position der Priilaten wurde an einer entschei- den s~in, so daf3.sich die beiden Bisch6fe an der Kurie die Erfahrungen denden Stelle von diesen selbst korrigiert. und die Vorarbelten der vorherigen Gesandten zunutze machten. In den Uber diesen Entwurf einer Neuinterpretation des Privilegs Martins "Rationes praelatorum" stehen Argumente, die man auch in den IV. wurde nicht verhandeIt. Er sollte nur die Vorlage fUr die erbetene "propositiones" liest(69). Die Titelangabe dieser "Rationes praelato- piipstliche Entscheidung sein. In seinen praktischen Bestimmungen lief rum" " ... loco articulorum traditae" bedeutet ja wiederum nicht da/3 aber der Vorschlag auf eine Aufhebung des Privilegs hinaus. Das die Beschwerdeartikel bedeutungslos geworden wiiren; die "rati~nes" Dokument konnte unm6glich die Billigung der Kurie finden, beinhal- wurden zu den Artikeln vorgetragenCO). tete es doch die Eingrenzung der piipstlichen Vollmacht fUr die Kirche. c) Die Gesand~en ~atten im mlindlichen Vortrag eine Entscheidung Die Annales Altahenses berichten darum zutreffend, wenn sie ausdriick- des Papstes herbelzufuhren versucht. Dies gelang nicht. So blieb nur der lich erkliiren, dal3 der Papst keine Entscheidung getroffen hiitte(63). Weg des formelIen Prozesses. Die Beschwerdeartikel und Petitionen der Auch in den Schluf3sentenzen der "Rationes praelatorum" klingt es Priilaten, .die wir ~us ~er Ver6ffentlichung von A.G. Little kennenCI), pessimistisch: Es ist hart, immer wieder den Apostolischen Stuhl anzu- wurden "Im Konslstonum vorgelegt und dem richterlichen Urteil liber- gehen, und zwar mit dem Erfolg, dal3 jene (niimlich die "fratres") doch geben", " ... proposita in consistorio et in iudicio deducuntur" wie es in tun k6nnen, was sie wolIen, bzw. daf3 man einfach den Weg der der Proze/3schrift von 1290 heif3t(72). ' geschaffenen Tatsachen einschliigt(64). Simon de Beaulieu verkniipfte (66) H. FIN,?,' Aus den Tagen Bonifaz VIII., S. III: "Qui duo, videlicet archiepiscopus mit seiner Bitte die Klage, daf3 die Priilaten mit Recht betroffen wiiren, et epIscopUS, dIvulgaverunt In elero, quod ad nihil forent missi legati nisi ad privilegium revocandum ... ". daf3 in Franzien, wo die Priilaten katholisch, glaubenseifrig, diskret und (67) Fr. J. DE BASCHER,La chronologie ... , S. 87. gebildet wiiren, die "Treulosigkeit harter Bosheit" wachse(65). (68) Vg!. K. SCHLEYER, n/ange ... , S. 75, Anm. 67. A (~9). Rationes prael~torum pri.mo abbreviatae, in Hs. PARIS, Bibl. Nat., lato 3120, f. 72': "qUIa Ip~e Idem domInUS Mar~Inus qui dedit privilegium illud, aliquoties dixit expresse ca~us eplscopales ahqu~s se d.lctJs fratribus non concessisse, nec unquam intellexit tot (63) Monumenta Germaniae Historica, Scriptores, Bd. XVII, S. 415: "Dominus Nicolaus e~lscopos facere una dIe". Dlese Meinungsiiul3erung steht ebenso in der Pro '1' papa quartus ... eandem causam pro neutra parte adhuc hodie determinaverat, sed ipsam eIUsdem" , ebd .,. f 56" (vg I...S XCf , A'nm. 9, und In der Prozel3schrift von 1290 pOSIK " ed IO permisit in dubio". SCHLEYER, n/ange ... , S. 170. A ' .. (64) Hs. PARIS, Bibl. Nat., lato 3120, f. 73'. (:~) Vg!. O., S. XIV, Nr. 17: "Rationes praelatorum ... loco articulorum traditae" (6') Ebd., f. 89'. ( ) A.G. LITILE, Measures , S. 54-56. (72) K. SCHLEYER, nfange A , S. 153. AUSGANG DES STREITES CV THEOLOGIEGESCHICHTLlCHE EINFOHRUNG CIV log von scharfen, ja feindseligen Mal3nahmen der Priilaten gegen die Wenn Kardinal Gaetani auf dem Konzil von 1290 Wilhelm von Mendikanten-Seelsorger. Little wies(7) darauf hin, dal3 am Ende dieser Macon als "procurator" und "advocatus" der Priilaten ansprach, so Ordnung ein Appel1 steht, den man auch in der Epistel des Wilhelm von diirfen wir daraus schliel3en, dal3 dieser die lange diskutierten Beschwer- 3 Macon an den Erzbischof von Reims und die Bisch6fe Franziens liest. deartikel an der Kurie gerichtsanhiingig gemacht hat( ). 4 Diese Mal3regelung des Umgangs der Priilaten mit den "fratres" ist die Der Inha1t der fiinf Beschwerdeartikel ist bekannt( ). 1. Die 6rtlich Pariser Anordnung von Dezember 1286 bzw. Friihjahr 1287, wie bereits und zeitlich uneingeschriinkte Erlaubnis der Briider zur Predigt mul3 im ausgefiihrt wurde(8). Sie enthii1t noch keine Mal3nahmen beziiglich der Sinne der Dekretale Innozenz' IV. "Etsi animarum" so eingeschriinkt Exemtion und der Inquisition und auch keinen Hinweis auf die werden dal3 die Predigt der Bisch6fe und Priilaten nicht betroffen wird. materielle Beeintriichtigung der Weltgeistlichen durch die Mendikanten. Wenig; (Briider) sollten fiir dieses Amt bestimmt werden, de~n die Die Teile der Prozel3schrift wurden demnach erst spiiter 1288/89 zusam- Unzahl von Predigern und Predigten macht das Wort Gottes In den mengestel1t. Ohren der Zuh6rer unwirksam und veriichtlich. 2. Von den Kraft des K. Schleyer Ias in der Handschrift 107 der Stadtbibliothek in Braun- Gesetzes, der Gewohnheit oder des speziellen Vorbehalts den Bisch6fen schweig den Titel dieses "modus procedendi" der Pariser Priilaten- und reservierten Siinden diirfen die Mendikanten nicht absolvieren. 3. Nach Gelehrtenversammlung mit diesen folgenden Angaben: "Auf dem in Mal3gabe der Konzilsbestimmung miissen alle Pfarran~eh6rigen einm~1 Paris gefeierten Konzil haben Franziens Priilaten - 105 infulierte im Jahre alle ihre Siinden dem eigenen Seelsorger belchten, auch die Hirten, die anderen nichtinfulierten gar nicht mitgerechnet - diesen ohne Lizenz des "proprius sacerdos" einem Mendikanten-priester folgenden "modus procedendi" nach Beratungen mit der Pariser Uni- gebeichteten. 4. Die Inquisitionsvollmacht des Pariser Priors der Do~i- ver sitiit gegen die Mendikanten der Prediger und der Minderbriider nikaner ist nicht zeitlich unbegrenzt; sie mul3 auftragsgebunden ertellt festgeha1ten"(9). Diese Angaben iiber ein so zahlreich besuchtes Kon- werden und die jurisdiktionel1e Zustiindigkeit des Bischofs beriicksichti- zil bezog Schleyer auf ein Nationalkonzil, das 1289 unmittelbar vor gen. 5. Die Exemtion der Briider bedeutet nicht, dal3 sie sich durch dem Eintreffen der piipstlichen Legaten stattgefunden haben mul3. pastorale Tiitigkeiten, Beerdigungen, Testamentsvollstreckun~.en Re~hte Dieses Konzil bezeichnete er als "NationalkonziI" (80), entsprechend und Vorteile verschaffen diirften und dal3 sie im Falle des Ubergnffes dem von H. Finke so benannten Konzil von 1290(81). straflos blieben. Die Uberschrift des "Modus procedendi" in der Braunschweiger Die Beschwerdeschrift umfal3te drei Teile(5): den "modus proce- Handschrift ist nicht urspriinglich, und der Vergleich mit der Titelan- dendi", die Verfahrensordnung, welche die Priilaten Franziens nach gabe in der Edition von A.G. LittIe macht die beiden Ausdrucksweisen Riicksprache mit den Magistern beschlossen hatten, die Liste der "Beratungen mit der Pariser Universitat" und "die Mendikanten Predi- Beschwerdeartikel, die detail1iert ausgefiihrt sind, und die Testimonien ger und Minderbriider" sehr verdiichtig(82). Der Schreiber der Braun- des Streites (Konzilsstatut, die Dekretale Innozenz' IV. "Etsi anima- schweiger Handschrift war mit den Verhii1tnissen vor 1290 in Paris rum" die Dekretale Clemens' IV. "Quidam temere" und das Privileg nicht mehr vertraut. In den Kontext der Prozel3schrift wurde der Martins IV. "Ad fructus uberes"). Die Liste der Beschwerdeartikel schliel3t sachlich und sprachlich mit der niimlichen Bitte wie die "Ratio- (") Ebd., S. 53, 59. nes praelato rum" und die "Maiores rationes" des Simon von Beau- eB) S. XCII. lieu(6). Die Verfahrensordnung beinha1tete einen umfangreichen Kata- ('9) K. SCHLEYER, nfiinge ... , S. 72, Anm. 56: "Praelati Franciae in concilio Parisius A celebrato, ubi fuerunt centum et quinque congregati mitra ti pastores, aliis omnino non admitratis minime computati s, habito consilio cum universi ta te Parisiensi, istum m~dum ('3) H. FINKE, AUs den Tagen Bonifaz VIII, S. V. procedendi qui sequitur, tenuerunt contra mendicantes, praedicatores et minores fratres". ('4) Ed. A.G. UTILE, Measures, S. 54-56. (BO) Ebd. Anm. (") Ebd., S. 50-56 .. (B ') H. FINKE, Das Pariser Nationalkonzil vom Jahre 1290, S. 172-182. ('6) Ebd., S. 56: "Unde finaliter supplica~t humiliter ~t petunt prelatI .quod contra (B2) A.G. LITTLE, Measures ... , S. 50: "Istum modum procedendi in negocio quod predicta, eo modo quo petunt, vel alio prout vIdebItur sanctIs simo p~tn domInO Nlcholao ha~ent prelati Francie contra predicatores et minores his diebus tenent prelati Francie summo pontifici et reverendis patribus domIniS cardInaltbus, ce~enter adhlbeatur reme- dehberato consilio cum magistris in theologia, magistris in decretis, et aliis viris peritis dium secundum deum et iusticiam oportunam"; dazu vg!. RatIOnes praelatorum pnmo quos habere potuerunt". abbreviatae, Hs. PARIS, Bibl. Nat., lato 3120, f. 73' und SIMON DE BEAULIEU,MaIOres rationes ... , ebd., f. 89', vg!. o., S. XCI, Anm. 14. CVI THEOLOGIEGESCHICHTLlCHE EINFOHRUNG AUSGANG DES STRElTES CVII "Modus procedendi" erst spater aufgenommen. Die detailIierten Anga- iiberreieht. Der junge Bisehof von Boulogne widerspraeh dem Bisehof ben liber die Synodalen treffen nieht auf die Beratung und Besehlu13fas- von Amiens. Er wiirde sieh einer sehweren Siinde sehuldig maehen, sung der Pariser Pralaten und Gelehrtenversammlung 1286/87 zu, son- wollte er den Briidem die Privilegien streitig maehen. Weil alle BisehOfe dem auf ein Konzil, das noeh einmal diese Proze13akten heranzog. Das w~nig vom Heil der Seelen halten, ist es billig, diese Bedriiekung der vermeintliehe Nationalkonzil von 1289 brauehte aber weder diese Klfehen auszuhalten (89). Naeh dieser Eroffnungssitzung werden natur- Verfahrensordnung gegen die Mendikanten zu besehlie13en, noe h die gemiil3 aueh die Briider bei den Legaten vorstellig; aber aueh sie Besehwerdeartikel geriehtsanhangig zu maehen. Dieses Konzil ist eine erhielten keine Antwort. Am 29. November versammelten sieh alle unbewiesene Hypothese von K. Sehleyer(83). ~ralaten und der Klerus von Paris zur 2. Sitzung in derselben Kirehe. Die Angaben der Braunsehweiger Handsehrift iiber das von mehr als U.berzeugt, die Legaten wiiren mit der Vollmaeht, das Privileg zu 100 Mitratragern besuehte Pariser Konzil betretfen das sogenannte wlderrufen, ausgestattet, forderte Wilhelm von Maeon naeh seinem Nationalkonzil von 1290, von dem wir aus der Konziliengesehiehte nur Vortrag von Kardinal Benedikt Gaetani den Widerruf. Naeh dem das Datum kennen(84), iiber das wir aber dureh den Soester Berieht, Soester Berieht antwortete der Kardinal dem Bisehof in verletzender den H. Finke veroffentlieht hat, informiert sind, allerdings aus der Weise und stellte zunaehst klar, dal3 die Legaten keinerlei Vollmaeht tendenziosen Perspektive eines Mendikanten(85). Leider ist dureh die- h~tten, das Privileg zu widerrufen; und er maehte ferner deutIieh, da13 sen Berieht das Datum des Jahres 1290 nieht gesiehert. Fest steht aber, dI~ A~slegung eines Privilegs des Papstes niemals Saehe der Magister da13die Kardinale Gerhard von Sabina und Benedikt Gaetani, die naeh sem konnte. So konnten sieh namlieh am Ende die Universitat und ihre der "Continuatio ehroniei Rotomagensis" bereits 1289 von Rom abge- Magister zum Riehter iiber die Kurie aufwerfen(90). Aufgrund speziel- reist waren(86) in umfassendem Auftrag des Papstes (Vermittlung zwi- ler Vollmaeht erkliirte dann der Kardinal alle Angriffe auf das Privileg sehen Frankreieh und Arag6n, Kreuzzugszehnten und Wiederherstel- fUr hinfiillig (91). Iun g der Ordnung) naeh Franzien kamen, um aueh die Besehwerden Man mu13 sehr genau die Spitze dieser Verurteilung bedenken. Sie und das Aufbegehren (von "murmur" und "rumor" spreehen die riehtet sieh gegen den Versueh, auf dem Weg der akademisehen Ausle- Quellen) in der gallikanisehen Kirehe zu stillen. Die beiden Legaten gung und Diskussion das Privileg aufheben oder umdeuten zu wollen riefen die BisehOfe auf den II. November (Fest des hI. Martin von Der Legat wiirgte nieht die Klagen und Besehwerden den BisehOfen ab Tours) 1290 zu einer Synode naeh St. Genovefa in Paris. Dort wurden die aber er erteilte dem Versueh einer magistralen Interpretation eine~ BisehOfe aufgefordert, einzeln ihre sie bedriiekende Streitsaehe vorzu- umstrittenen Privilegs eine harte und eindeutige Abfuhr. Diese bekam bringen. AIs erster erhob sich der Bisehof von Amiens, Wilhelm von ebenso Wilhelm von Macon wie auch Heinrieh von Gent zu spliren, wie Maeon, und beklagte die "Bedriiekung" aller Kirehen dureh die Hand- der. S?ester Berieht nieht ohne Sehadenfreude erzahlt. AIs Magister habung des Privilegs der Mendikanten bei der Spendung des Bu13sakra- Hemn~h von Gent gegen die Sentenz des Kardinals aufbegehrte und mentes. Er berief sieh dann, um seine Position zu begriinden, auf das vor semen Kollegen der Theologie, der Artes und der Juristen das Urteil mehrerer Magister der Universitiit und "fiigte deren Beweisgriinde Reeht. geltend maehte, aueh liber das Privileg zu disputieren, lie13ihn an"(88). Diese "rationes", die wir aus der Vorlage an der Kurie Niko- B.enedIkt Gae.tani kurzerhand absetzen(92). Die namliehen Magister, laus' IV. gut kennen, wurden wohl aueh den beiden Legaten sehriftlieh dIe Zeu~en seme: Intervention waren, mul3ten nun Heinriehs Fiirspre- eher beIm Kardmal sein. Dort bekamen sie dasselbe gesagt: es ist ("') Y.M. CONGAR, Aspects ecclesiologiques ... , S. 50 fiihrte in der Zeittafel das Konzil von 1289 an und strich das Konzil von 1290. (89) Ebd.: ,.'Et quia omn.es parum reputa mus salutem animarum, dignum est, ut (84) E. MANSI, S. Conciliorum ... collectio, Bd. XXIV, S. 1071. pressuram sustmeamus ecclesiarum". (85) H. F1NKE, Das Pariser Nationalkonzil ... , S. 178-182, ders., Aus den Tagen Bonifaz (90). Ebd., S. V: "Possel enim sic omne privilegium sedis apostolice per magistrorum verSUCIaS annullan". VIII, S. III-VII. (86) V. PAULUS, We/t- und Ordensklerus ... , S. 72 Anm. I. (9') Ebd.: ,~S~b aucto~itate ergo, q~a fungimur, ad hoc nobis specialiter delegata, (87) Ebd.: H. FINKE, Aus den Tagen Bonifaz VIII., S. III. revocamus et Irritum faCimus, qUIdqUId contra dictum privilegium a quocumque est attemptatum". (88) H. FINKE, Aus den Tagen Bonifaz VIII., S. IV: " ... adiungens magistrorum (92) Ebd., S. V-VI. racionesu• CVIII TIIEOLOGIEGESCHICHTLlCHE EINFOIIRUNG ZUSAMMENFASSUNG CIX ebenso toricht, das Problem der Auslegung des Privilegs zu einer Frage "Der merkwiirdigste und fUr den Ursprung des Traktates aufschlul3- der wissenschaftlichen Disputation zu machen, wie es auch von seiten reichste" Teil ist der dritte(99). K. Schleyer "kann ihn nur als die - der Magister toricht ist, eine solche Frage zuzulassen und eine Determi- unvolIsHindige - Niederschrift einer auf dem Konzil von 1289 gehalte- natio n zu geben(93). Unter Androhung der Strafe der Amtsenthebung nen Rede auffassen" (I 00). Weder der Form noch dem Inhalt nach verbot der Kardinal den Magistern iiber die Privilegienfrage zu dispu- handeIt es sich aber um eine Rede. Vielmehr ist dieser Teil ein Biindel tieren(94). von Fragen, wie sie zu einer Disputation vorgelegt bzw. eingereicht A uch gegeniiber den Magistern erkltirte Benedikt Gaetani: "Vidi wurden. Die fiinf Beschwerdepunkte werden nicht wie an der Kurie in rationes vestras et verae sunt, sed rationes solubiles" (95). Ich kenne der Form von Artikeln vorgetragen, sondern in der fUr eine Disputa- eure Beweisgriinde, sie sind wahr (zutreffend), aber nicht zwingend! tion iiblichen Form der Frage(l°l). Nimmt man hinzu, dal3 auch auf Haben die KardinaIlegaten die Prozel3akten von der Kurie mitgenom- dem Pariser Konzil Listen von "rationes magistrorum" vorgetragen men oder wurden neue Dokumente iiberreicht? K. Schleyer hat unter oder eingereicht wurden, so mul3 gefolgert werden, Wilhelm von Macon dem Titel "Denkschrift der Prtilaten von 1289" ein Dossier von vier wolIte in Paris wiederholen, was an der Kurie 1288 (nach seiner Teilen eines Traktates untersucht und zum Teil ediert(96), das den Titel Meinung) erfolgreich gewesen war: eine grol3angelegte Disputation trtigt: "Traktat iiber die von den fratres gegen die Priilaten und die iiber die Fragen des privilegierten Pastoralstatuts der Mendikanten mit Rektoren der Pfarrkirchen angemal3te VoIlmacht und iiber die von den den Mitteln der Argumentation zum Zweck eines positiven piipstlichen Briidern ihnen zugefUgten Bedriickungen". Der Traktat wurde herausge- Lehrentscheids; und dies war letztlich auch das Anliegen des Heinrich geben zur Beratung der Priilaten Franziens und ist fUr Papst Nikolaus von Gent. Kardinal Benedikt Gaetani liel3 es nicht zu, Fragen der IV. und das KoIlegium der Kardiniile bestimmt(97). Drei Teile dieses kirchlichen Ordnung auf dem Weg der Disputatio zu kHiren und zu Traktates kennen wir bereits: der I. Teil umfal3t die lehramtlichen entscheiden. Wilhelm von Macon und Heinrich von Gent waren in Zeugnisse (in der bekannten Reihenfolge der an der Kurie iiberreichten ihrem Vorgehen gescheitert. Die Sache der Priilaten war aber damit Streitschrift). Der 2. Teil ist der "Modus procedendi", der von der keineswegs erledigt. Kardinal Gaetani hat die Streitsache mit Recht aus Priilaten- und Gelehrtenversammlung in Paris beschlossen wurde. Der der akademischen Auseinandersetzung herausgenommen und wieder 3. Teil enthtiIt die Beschwerdepunkte der Priilaten gegen die "fratres", auf den Weg der hochstrichterlichen kirchlichen Entscheidung gebracht, und zwar in der Form von "quaestiones". Die beiden ersten Fragen die er selber mit der BuIle "Super cathedram" vom 18. Februar 1300 beziiglich der Forderung der Wiederholungsbeichte und der bischOf- volIzog. lichen ReservatsfaIle fehlen, d.h. sie werden als erledigt bezeichnet. Der 4. Teil ist der in 6 Artikeln gegliederte Traktat "Occasione privile- gii"(98), der im engen Anschlul3 an die "maiores rationes" des Simon 5. ZUSAMMENFASSUNG de Beaulieu die Beschwerden der Priilaten begriindete, die Argumente Die theologie- und kirchengeschichtliche Bedeutung dieses Streites der "fratres" zuriickwies und die drohenden Gefahren ("inconvenientiae") zwischen den Priilaten und Mendikantenorden hat Y. Congar als . aufzeigte. Widerstreit unterschiedlicher, ja gegensiitzlicher Kirchenkonzeptionen (93) Ebd., S. VI. zutreffend charaktierisiert(l). Das traditionsreiche, iiberkommene Ver- (94) Ebd., S. VI: "Precipimus in virtute obediencie sub pena privacionis offici et (99) Ebd., S. 152. beneficii, ne aliquis magistrorum de cetero de dicto privilegio predicet, disputet vel (' 00) Ebd. determinet occulte vel manifeste". (Io I) Ebd. Die beiden ersten Fragen, welche die Wiederholungsbeichte und die bi- (9') Ebd. sch6flichen Reservatssiinden betrafen, werden nicht mehr eigens aufgefiihrt, weil sie durch (96) K. SCIILEYER, Anfiinge ... , S. 151-200. das vorher Gesagte zur Geniige beantwortet sind. Wie bereits erwiihnt wurde (o., S. XCI) (97) Ebd., S. 150: "Incipit tractatus de usurpata potestate fratrum contra praelatos et beschiiftigt sich die "Propositio eiusdem" (des Propstes von Mende) an der Kurie rectores parochialium ecclesiarum et gravaminibus (eorundem) ipsis a fratribus illa tis. Nikolaus IV. nur mit diesen beiden Artikeln. M6glicherweise hat sie der genannte Propst Editur ad consultationem praelatorum Franciae et Nycolao papae 111110 ac collegio auch auf dem Konzil von 1290 vorgetragen. cardinalium destinatur". (9') Ebd., S. 156-200. (I) Y.M.-I. CONGAR,Aspecls ecctesiologiques ... , S. 145-151 (conclusion). ex THEOLOGIEGESCHlCHTLlCHE EINFOHRUNG ZUSAMMENFASSUNG eXI standnis der himmlischen und der irdischen Hierarchie, der Ordnungen renzierte. In der strengen Zuordnung von Weihe- und Hirtengewalt der Engel und der Kirche wurde auf der ganze Linie der Erkenntnis- suehte er die Forderung der Wiederholungsbeichte theologiseh und lehre, der Gnadentheologie und der Ekklesiologie kritiseh revidiert. Die kanonistisch zu begriinden. In der theologischen Begriindung riihrte er Olfenbarungs- und EntiiuBerungsbewegung der h6chsten Macht und an die Grenze der Orthodoxie und in der kanonistisehen setzte er der Wirklichkeit gesehieht nieht in abgegrenzten, in sich fixierten hierarehi- papstlichen Hirtengewalt Grenzen, die die Kurie unm6glieh geIten sehen Rangen und Stiinden, sondern ist in ihren h6heren, mittleren und lassen konnte. Ohne diese notwendige Dilferenzierung von sakramenta- niederen Bereichen ganz und gar thearchiseh, urspriinglieh strukturiert. ler und oberhirtIicher Gewalt war es aueh nicht m6glieh, das Unter- Die papstliche, biseh6fliche und pfarrliche Hirtengewalt betrilft nicht scheidende der episkopalen und presbyteralen Ordnung der Kirche zu drei versehiedene, je einzeln auf sich begrenzte Bereiche, sondern betrilft erklaren. Dieses MiBverstiindnis der Vollmacht der h6heren und niede- die universale Kirche in ihrer 6rtlichen und zeitIichen Dilferenz. Die ren Pralaten muB zwar weithin den scholastischen Theologen vorgewor- umfassende HirtengewaIt des Papstes umfaBt die mittlere und untere fen werden; es wirkte sich aber auf Seiten der weItgeistlichen Magister GewaIt der Seelsorge aller Pralaten, so daB die "cura animarum", die in in der Auseinandersetzung zwischen den Priilaten und den Briidern Christus ihren Ursprung und in der Kirche ihren Bestimmungsort hat, besonders verhiingnisvoll aus, weil nur durch die Einbindung der eine und unteilbar ist und nur in der Teilhabe und Teilgabe durch den Mendikanten in die bisch6fliche Hirtensorge und -vollmacht die ortskirch- Papst wahrgenommen werden kann. Diese "cura animarum" ist ebenso lichen Streitigkeiten ausgeriiumt werden konnten. Die synonyme Ver- sakramentale priesterliche WeihegewaIt wie kirchlieh-geordnete Hirten- wendung der Begrilfe "praelati" und "ordinarii" fUr die Presbyter und vollmaeht. In der horizontalen Dimension ist die sakramentale Hirten- Bisch6fe war eine verhiingnisvolle begriffiiche Belastung der ganzen gewalt immer sehon kirchlich bestimmt und zu bestimmen, je neu und Auseinandersetzung. anders einzusetzen, wenn pastorale Sorge und Evangelisation dies b) Heinrichs Bemiihungen kamen nieht ans Ziel, weil der Magister fordern. In der vertikalen Dimension ist die kirchliche Hirtenvollmacht auBerordentlich "fundamentalistiseh" mit der HI. Schrift und mit Ps.- immer schon sakramental bestimmt und verliehen als kirchliehe, d.h. Dionysius fiir die iiberkommene Ordnung der niederen, mittleren und von Christus der Kirehe eingestiftete Vollmacht. Einheit und Dilferenz h6heren Dienste der Kirche argumentierte. Die Presbyter und Seel- der sakramentalen "cura animarum" standen in den Auseinanderset- sorge-Priilaten sind die Nachfolger der 72 Jiinger, die Jesus Christus zungen um das Pastoralstatut der Mendikanten auf dem Priifstand. Die nach der Erwiihlung und Berufung der Apostel ausgesandt hatte. Der erste Runde der Auseinandersetzung von 1281-1290 endete mit der Petrus-Nachfolger, der Papst, darf und kann diese Ordnung nicht herben Kritik an der Position der Pralaten. Die Entscheidung der aufheben und darf darum Dienst und Vollmaeht der niederen Priilaten papstlichen Legaten auf dem Pariser Konzil 1290 ist aber nicht das nicht einschriinken. Wiihrend sonst der mehrfache Schriftsinn eine Ende der Auseinandersetzung. Der Kritiker der Partei der Pralaten hat h6chst dilferenzierte, umfassende und in sich bewegte Schriftauslegung als Papst auch die Position der Mendikanten kritiseh eingeschrankt. erm6glichte - Z.B. fUr das Wort von den "uberes fructus", Luc Vergleicht man die beiden Entscheidungen des Legaten und des spate- XII, 16 (2) oder des vielfaeh gebiindeIten Sehriftzeugnisses von der ren Papstes Bonifaz VIII. mit den Bemiihungen der gallikanischen "vergebenen Schuld"(3) -, pochte der Magister hier auf den Litteral- Bisch6fe und ihrer Theologen, unter denen Heinrich von Gent zuerst zu sinn des Aussendungswortes an die Jiinger Luc X, I und erschwerte nennen ist, so HiBt sieh ein doppeltes Resiimee der theologischen sich so das Verstiindnis von kirchlieher Sendung und sakramentalem Anstrengungen in diesem Konflikt ziehen: 1. Der pastorale Standpunkt Dienst. Sendung und Bevollmachtigung geraten in die Abhiingigkeit der gallikanischen Pralaten lieB sieh theologisch nicht begriinden und von amtlicher Bestellung und obrigkeitlieher Zustiindigkeit. Die Defini- durchsetzen; 2. aber auch diese gescheiterten Anstrengungen hatten tion von "cura animarum" legte der Erzbischof von Bourges rein naehweislich ihre positive Wirkung auf die Bulle Bonifaz VIII. I. a) Die theologischen Bemiihungen des Heinrieh von Gent fiir die Position der Pralaten iiberzeugten nicht, weil er die Einheit von ortskirch- (') Vg!. Ed. S. 47-68. licher Hirtengewalt und priesterlicher Vollmacht nicht geniigend dilfe- (') Vg!. Ed. S. 88-91. eXII THEOLOGIEGESCHlCHTLlCHE EINFOHRUNG ZUSAMMENFASSUNG eXIIl kanonistisch aus(4). Umsonst wiesen die Mendikanten immer wieder fixierte. Heinrich von Gent verwendete die samtlichen entscheidenden darauf hin, dal3 ihre Sendung zur Predigt und Spendung der Sakra- Termini des Konzilsstatuts "Omnis utriusque sexus" in vorgefal3ter mente nicht weniger in der Aussendung der 72 liinger vorgebildet ware. Bedeutung und war nicht bereit, in einem durch das Privileg Martins Im dionysischen Denken bilden die niederen, mittleren und hoheren IV. veranderten Kontext diese Bedeutung zu iiberpriifen. Die Aussagen Range der Engel eigenstandige Ordnungen, die unvertauschbar und "omnia sua peccata", "semel in anno", "proprius sacerdos" behieIten unersetzbar sind. Die kirchliche Ordnung ist das Spiegelbild der himm- nach seiner Meinung ihre urspriingliche Bedeutung auch nach dem lischen. Die Offenbarungsbewegung und -dynamik der gottlichen Herr- Erlal3 des Privilegs. Diese terministische Logik verhinderte eine sach- Iichkeit erfUllt alle Ordnungen, auch die niederen, die nicht nur Ausflul3 Iiche Auseinandersetzung iiber das Privileg, die um so notwendiger und Emanation der jeweils hoherensind. Die niederen und hoheren wurde, als die Wirkungsgeschichte des Privilegs dessen Auslegungs- korrespondieren; sie sind nicht in sich abgeschlossen. Die Kirche kon- schwierigkeiten offenbarte. stituiert sich weder hierarchisch von oben nach unten, noch parrochial Der Streit um die Auslegung der Klausel dieses Privilegs "Volumus von unten nach oben, sondern von innen nach aul3en, niimlich aus der Mitte des Geheimnisses des f1eischgewordenen Wortes Gottes, das in Predigt und Sakrament offenbar wird. Auch die Mendikantentheologen I I' autem ... " ist ein Kabinettstiick der wissenschaftlichen Grammatik. Das Adverb "nihilominus" einer kanonistischen Klausel mul3 aber rechts- dogmatisch ausgelegt werden , weil es zum Verbum "teneantur" gehort haben das Verstandnis der papstlichen Vollmacht iiberzogen, wenn sie I und die Intention des Gesetzgebers betrifft. Nicht die Grammatik ist beispielshalber die Kirche als Grol3pfarrei des Papstes bezeichneten; sie das hermeneutische Prinzip der Interpretation der Intention des Gesetz- rlihrten aber nicht an das Geheimnis der Kirche, der Leib des Herrn zu gebers, sondern diese Intention ist die Voraussetzung der richtigen sein. Sie verstanden auch die Vollmacht des Papstes nicht als lurisdik- Auslegung. tionsprimat, sondern als universale kirchliche Hirtenverantwortung. In Die Auseinandersetzung mit Dekretalen und Canones zwang die dieser Sorge und Verantwortung rief er die Briider in den seelsorglichen Theologen zur kanonistischen Argumentation, die nicht Sache und Dienst. Aufgabe der Theologen sein konnte. Wahrend des ganzen Streites legte c) Die theologischen Anstrengungen des Heinrich von Gent blieben Heinrich von Gent zur Begriindung der Forderung, dal3 dem Pfarrseel- mitunter auf der Strecke, weil seine Argumentation oft auf der Stelle sorger alle (die aIten, gegebenenfalls dem Mendikantenpriester bereits trat. Beziiglich der Verpflichtung zur Wiederholungsbeichte verharrte gebeichteten und die noch nicht bekannten) Siinden in der lahres- der Magister in allen Disputationen auf seiner Position, ohne dicse in beichte zu bekennen sind, can. 12 der Extravangantes III tit. 30 aus(S). Frage ziehen zu lassen. Von Quodlibet VII (Weihnachten 1282) ange- Er besagt: ein Zisterzienserkloster wurde durch ein Privileg von der fangen liber das X. Quodlibet (Weihnachten 1286) bis zum Tractatus Abgabe des Zehnten fUr die neuen und die aIten Feldfriichte befreit. In liber die Streitsache (einschliel3lich des Quodlibet XII q. 3 I, Weihnach- diesem Canon mochte Heinrich von Gent einen rechtskrMtigen Beweis- ten 1288) ging er von dieser Propositio aus, und suchte sie zu begriin- grund fUr seine Position finden, dal3, unbeschadet der Bestimmungen den, zu verteidigen, einsichtig zu machen. Erwagt man, wie Heinrich des Pastoralprivilegs, nach der Konzilsvorschift alle Siinden, die alten von Gent anderweitig in der quodlibetalen Disputation seinen Lehr- und die neuen, einmal im lahre zu beichten sind. Diese "nomistische" standpunkt in der Auseiandersetzung iiberpriifte, differenzierte, neu BeweisfUhrung verfehlte beides: die Theologie des Bul3sakramentes und darstellte und begriindete, so ermil3t man den Unterschied zu dieser deren kirchliche Ordnung. Streitschrift, in welcher der wissenschaftliche Zwang zur Argumentation 2. Die notwendige Kritik an der Argumentationsform in dieser zur positionsgebundenen Zwangsargumentation verkehrt wurde. Diese Auseinandersetzung darf aber das berechtigte theologische Anliegen der Methode entsprach nicht seinem Denken. Pralaten und ihrer Magister nicht verkennen, dem Bonifaz VIII. durch- In dieser Form der Diskussion gewann eine "terministische" Logik aus Rechnung trug, und zwar in doppeIter Hinsicht: Raum, welche die Bedeutung der Begriffe im Denkhorizont des Streites (S) Ed. A. FRIEDBERG, II, Sp. 560; vg!. HENR. DE GAND., Tractatus ... , S. 122-127; (4) Vg!. O., S. c. Quod/. VII, q. 24, ed. 1518, f. 2I8'L. CXIV THEOLOGIEGESCHICHTLICHE EINFOHRUNG ZUSAMMENFASSUNG CXV a) Bonifaz VIII., der noch von Martin IV. zum Kardinaldiakon schen Vollmacht ergiinzenden, ordnenden Gebrauch. Bonifaz VIII. ernannt worden war (1281) und den Streitfall zwischen den Priilaten verstand die piipstIiche Gewalt als apostolische, kirchliche Vollmacht, und den Mendikanten von Anfang an kannte, traf mit der Bulle "Super die der pastoralen Verantwortung und dem Heil aHer dienen mul3. cathedram"(6) vom 18. Februar 1300 eine Entscheidung, die den Be- Nach aul3en, d.h. im Verhiiltnis zur Staatsgewalt, machte dieser Papst schwerdeartikeln der Priilaten von 1288, wenngleich nicht in allen, so den Primat der kirchlichen, geistlichen Gewalt geltend, nach innen blieb doch in wesentIichen Punkten Rechnung trug. Er wollte mit dieser Bulle er dem traditionellen kanonistischen Verstiindnis der Kirchengewalt den Frieden wiederherstellen und die Liebe zwischen beiden, den Priila- verpt1ichtet. Im Sprachgebrauch der Bulle "Super cathedram" werden ten und den Mendikanten, neu entziinden, wie auch Petrus von Ruthe- die "episcopi" und "praelati" nicht genau unterschieden, zu letzteren nac in seinen "Propositiones" wiinschteC). Der Papst schriinkte 1.) die ziihlen aber auch die ortskirchlichen Priilaten. Vielfiiltig schillernd ist freie Predigt der Mendikanten auf ihre eigenen Kirchen und auf die auch seine Rede von der kirchlichen Gewalt. Den Begriff der delegier- 6ffentlichen Pliitze ein, und zwar zu einer Zeit, in der nicht die ten lurisdiktion verwendete er in der Bulle nicht(8). ortskirchlichen Seelsorger predigten. In den Pfarrkirchen sollten die b) Diese Regelung Bonifaz' VIII. schuf fUr die Seelsorge der Bettelor- "fratres" nur mit dem Einverstiindnis der Pdilaten predigen. 2.) Um den den freien Raum der Predigt und Spendung des Bul3sakramentes. den Pfarrangeh6rigen als Bul3priester zur Verfiigung zu stehen, sollten Die theologische Begriindung der hiiufigen Beichte und der (freiwilligen die Ordensoberen in den einzelnen Stiidten und Di6zesen qualifizierte Wiederholungsbeichte) hat Heinrich von Gent gegeben. So sehr die Ordenspriester auswiihlen und fUr sie bei den Pfarrseelsorgern die Mendikantentheologen Heinrichs Forderung der obligatorischen Wie- Lizenz erbitten, die Beichten der Pfarrangeh6rigen zu h6ren. Diese derholungsbeichte abgelehnt haben, ja als "error", als Glaubensirrtum diirften dann frei und ohne Verpflichtung zur Wiederholungsbeichte gebrandmarkt haben, dessen theologische Begriindung der Wiederho- den Mendikanten ihre Siinden bekennen und die Absolution empfan- lungsbeichte haben sie ohne Vorbehalt aufgenommen. Wilhelm von gen. Wenn die Priilaten einem bestimmten Mendikanten diese Lizenz Ware, der eint1ul3reiche Franziskanermagister in Paris und Oxford, verweigerten, sollten die Ordensoberen einen anderen vorschlagen. Fiir diskutierte in der Bul3theologie ausfUhrlich Heinrichs Unterscheidung den Fall aber, dal3 die Priilaten diese Zustimmung allen und jedem der primiiren und sekundiiren Wirkungen der sakramentalen Bul3e(9). verweigern sollten, erteilte der Papst kraft apostolischer Vollmacht Durch diese Unterscheidung begriindete Heinrich von Gent bereits im diese Lizenz. Die so Bevollmiichtigten hiitten aber keine h6here Gewalt VII. Quodlibet die Gnadenwirksamkeit der Wiederholungsbeichte(l°). als die der Pfarrseelsorger, es sei denn, dal3 ihnen von den Priilaten, d.h. Auch Aegidius von Rom bejahte die Wiederholungsbeichte, die Trauer von den Bisch6fen umfangreichere Beichtvollmacht gewiihrt wiirde. 3. und Triinen schaffWO). Die geringste Regung der Liebe und Reue tilgt Auch wenn die Klosterkirchen das Recht der Beerdigung fUr Pfarrange- zwar die Schuld, nicht aber die Siindenstrafen dieser Welt- und Lebens- h6rigen hiitten, so steht dennoch den Pfarrkirchen die "canonica por- zeit, die wir in der Bul3e aufarbeiten miissen. Darum ist die wiederholte tio" zu, die bestimmten Abgaben (in der Regel die "quarta portio"). 4. Beichte und Bul3e sinnvoll. Es geh6rt zum verborgenen Gang der Um keine neuen Auslegungsprobleme aufkommen zu lassen, widerrief Begriffsgeschichte, dal3 die Unterscheidungslehre des Heinrich von Gent Bonifaz VIII. alle vorgiingigen pastoralen Privilegien der Mendikanten. iiber die doppelte Wirkung der sakramentalen Bul3e und Lossprechung Diese Neuordnung des pastoralen Einsatzes der Mendikanten in den bereits Ende des 13. lahrhunderts in der Theologie wirksam geworden Stiidten wahrte die Rechte der ortskirchlichen Seelsorge und Priilaten, ist. Sein Verstiindnis der vergebenen Schuld, die die sittlich-religi6se setzte deren Zustiindige nicht aul3er Kraft und macht von der apostoli- Entscheidung immer noch mitbestimmt, geh6rt zu den bleibenden (6) CLEMENSV, Constitutiones, lib. III, tit. 7, c. 2, ed. A. FRIEDBERG, II, Sp. 1161-1164. (8) Vg!. BONIFATIUSVIII., Super cathedram, ebd. (') Vg!. Propositio magistri Petri de Ruthenac, in Hs. PARIS, Bibl. Nat., lato 3120, (9) Vg!. WILHELM VON WARE, In Sententias Petri Lombardi, IV, q. 31, Hs. LEIPZIG, f. 48'": " ... ut inter ipsos et religiosos praedictos caritas plenius accendatur ... ", ebenso Univ. Bibl., lato 522, f. 181 "-": "Quaeritur utrum confessio respectu eorundem peccato- Propositio eiusdem, ebd., f. 59'" BONIFAZ VIII, "Super cathedram", in A. FRIEDRERG, II, rum habeat efficacia m ex vi clavium plus quam semel". Sp. 1162: " ... pacis tranquillitas vigeat, fervor caritatis exaestuet, invalescat concordiae (IO) AEGIDIUS ROMANUS, Quodlibet II, q. 29, ed. L6wen, 1646, S. 117-120: "Utrum unitas ...••. liceat iterare poenitentiam pluries confitendo eadem peccata". CXVI THEOLOGIEGESCIIICHTLlCHE EINFOHRUNG ZUSAMMENFASSUNG CXVII Erkenntnissen der Buf3theologie. Diese muf3 nach dem Zeugnis aIler liche und besorgte Obhut liber die See1en; sie wird jemandem libertra- Schriften des Heinrich von Gent noch einmal untersucht werden. gen, auf daf3 er Sorge trage, damit niemand verloren gehe"(I3). Von der 3. Die kritische Edition des Traktates liber die Streitsache zwischen kanonischen Obertragung ist in einem Gliedsatz der Definition die den Priilaten und den Briidern ist nicht nur deshalb gefordert, weil Rede. Diese aber wurde im Streit um das Pastoralstatut zur Haupt- bislang nur ein geringer Teil als Quaestio 31 im Rahmen des XII. sache. Rechtsfragen liberlagern die eigent1ichen pastoraItheologischen Quodlibet veroffentlicht war, sondern auch weil dieser Traktat ein Fragen. Konzilsrecht und piipstliches Privilegienrecht traten in diesem Basistext der Auseinandersetzung iiber das Pastoralstatut der Bettelor- Streit in Konkurrenz. Und die sakramentale Buf3e wurde zu einer den war. Diese Kontroverse ging auch im folgenden lahrhundert Frage der rechtsgiiItigen priesterlichen AbsoJution gemacht. Unter die- unvermindert weiter, da die ausgleichende Regelung Bonifaz' VIII. von ser vielfiiItigen Belastung nahmen Kirche und Seelsorge in den folgen- seinem Nachfolger Benedikt XI. widerrufen wurde. lohannes de Pol- den lahrhunderten Schaden. H. Lippens sammeIte zu diesem Konftikt liaco trat ganz und gar in die Fuf3stapfen des Heinrich von Gent und zwischen den Konzil von Vienne (1311-12) und dem Konzil von Trient nahm dessen Kontroverse gegen die Pastoralprivilegien der Mendikan- (1545-63) Quellen und Literatur, die ganz gewif3 nicht vollziihlig sind, ten auf. In seiner 2. Verteidigungsschrift in dem gegen ihn angestrenten die aber erkennen lassen, wie sehr dieser Konftikt Kurie und Priilaten, Prozef3 in Avignon berichtet er, daf3 er fiir diesen Prozef3 (13/2-1321) Orden und Pfarreien beschiiftigt hat(l4). Die Wirkungsgeschichte des die "scripta" der hochangesehenen Theologen und Magister, des Hein- Traktates des Heinrich von Gent ist liberaus weitreichend. rich von Gent und des Gottfried von Fontaines, an die Kurie mitge- bracht hiitte(l 1). Auch dessen Verurteilung durch Papst lohannes XXII (1321) beendete den Streit nicht. Der 1347 zum Erzbischofvon Armagh (Irland) berufene Richard Fitzralph setzte die Kritik am Pastoralprivi- 1eg der Bette10rden fort und weitete sie auf ihre VoIlkommenheits- und Armutsverstiindnis auso Stand und Aufgabe der Briider wurden damit in Frage gezogen. Die Zuriickweisung der privilegierten Seelsorger und des sie tragenden Pastoralstatuts wurde von lohannes Wyclif aufge- griffen. Mit der Kritik des Richard Fitzralph von Armagh setzte sich auch der Prager Dominikanertheologe Heinrich Bitterfeld (+ um 1405) in einer ausfiihrlichen Quiistion auseinander(l2). Von der "ecclesia galli- cana" liber Ir1and, England und B6hmen zeichnet sich eine Auseinan- dersetzung ab, die am Ende in die deutsche Reformation einmiindet. Diese Kontroverse betraf eben nicht nur irgendwelche Auf3enbeziehun- gen der Kirche, sondern ihre pastora1e Sendung. Simon de Beaulieu hatte mit den Kanonisten in seinem Vortrag vor Papst Nikolaus IV. die Seelsorge ("cura") so definiert: Seelsorge "ist die wachsame, beschwer- (") Responsio Il magis/ri Ioannis de Pol/iaco, Hs. BASEL,Univ. Bibl., la/. B VII 9, f. (13) Vg!. SIMONDE BEAULlEU,Maiores rationes praelatorum ... in Hs. PARIS, Bibl. Na/., 161': "Item istam opinionem tenuerunt eximii sacrae Scripturae doctores magistri Henri- la/. 3120, f. 78': "Est enim cura, sicut magistraliter describitur a domino Hostiensi ... cus de Gandavo et Godefridus de Fontanis, et in scriptis posteris reliquerunt; quorum vigil, onerosa ac sollicita custodia animarum commissa alicui, ut curet, ne pereant". scripta huc portavi. (14) Vg!. H. LIPPENS,Le droil nouveau des Mendiants e/ co1ifiit aVec le droit cou/umier (12) Vg!. "De/ermina/io magis/ri Henrici de Bic/vel/ (Billerfeld) sacrae /heologiae du Clerge secu/ier du Concile de Vienne ti celui de Trenle, in Archivum Franciscanum professor, Ordinis fra/rum Praedica/orum super audientia confessionum", in Hs. Vat. la/. His/oricum, 47, 1954, S. 241-292; F. SCHRADER, ie Halbers/iid/er Klos/er der Dominikaner D 4109, f. 261 '-265'. Vg!. V.I. KOUDELKAOP, Heinrich von Billerfeld OP (+c. 1405) und Franziskaner und ihre Bemiihungen um die Seelsorge, in Diens/ der Vermilllung, hrsg. Professor an der Universitiit Prag, in Archivum Fra/rum Praedica/orum, 23, 1953, S. 5-65. von W. ERNST, K. FEIEREIS,F. HOFFMANN,1977, S. 315-338. HANDSCHRIFTLICHE OBERLIEFERUNG CXIX Entgelt zum Abschreiben auslieh, in zweifacher Ausfertigung vorhan- den. Die Quodlibeta des 'Magister solemnis' waren bei ihrem Erschei- TEXTKRITISCHE EINFUHRUNG nen und bis weit ins 14. lahrhundert hinein schr gefragt. L. H6dl-M. Haverals Aufgrund der Erforschung der Petien der einzelnen Handschriften lassen sich die beiden Familien der von Ex.! und Ex.2 abhiingigen In der Einleitung zur kritischen Ausgabe des Quodlibet XII q. 1-30 Handschriften mit zweifelsfreier Sicherheit ausmachen. Diese Sichtung hat 1. Decorte die textgeschichtlichen und -kritischen Fragen des vor1ie- der Textiiberlieferung ist fiir die kritische Edition unverzichtbar, denn genden Traktates ausfiihrlich und sorgfaltig behandelt(l), denn Heinrich nur so kann das jeweilige Exemplar rekonstruiert werden. Und das von Gent hatte eine doppelte Publikation dieses Traktates geplant. Er Universitiitsexemplar steht dem Apograph und mittels diesem dem wollte ihn ebenso als allgemeine Streit- und Informationsschrift ver- Original des Magisters an niichsten. In der Abfolge dieser Etappen der breiten wie auch als Quaestio disputata im Rahmen des XII. Quodlibet Textwerdung werden auch die literarischen Orte einer m6glichen Text- herausgeben. Fiir die doppelte Offentlichkeit, die akademische und verderbnis sichtbar. auf3eruniversitiire (kirchliche), war der Traktat bestimmt und wichtig. Eine wichtige Ausnahme in der handschriftlichen Uberlieferung der Tatsiichlich kam es aber im Rahmen der universitiiren Publikation des Quodlibeta des Heinrich von Gent bildet Hs. PARIS, Bibl. Nat. 15350, XII. Quodlibet zuniichst nur zu einer partialen Ver6ffentlichung des deren Text von Quodlibet XII weder dem I. noch dem 2. Universitiits- Traktates, dessen Gesamtumfang Maf3 und Grenzen einer quodlibeta- exemplar zugeordnet werden kann. Mit iiberzeugenden Griinden belegt len Quiistion bei weitem iiberschritten hiitte. In 2 Handschriften wurde 1. Decorte seine These, daf3 der Text dieser Handschrift, die aus dem (ca. 30 lahren) spiiter der ganze Traktat als q. 31 des XII. Quodlibet Nachlaf3 des Gottfried von Fontaines stammt(3), nicht die Universitiits- abgeschrieben und er nimmt hier mehr Raum ein als die vorgiingigen 30 tradition des Textes bezeugt, sondern unmittelbar vom Original des Quiistionen(2). Magisters abgeschrieben wurde. Dem Schiiler und Kollegen des Hein- 1. Decorte hat die Zugeh6rigkeit des Traktates als Quaestio 31 zum rich von Gent war der Zugang dazu m6glich. Wenn auch diese Hand- Quodlibet XII aufgezeigt und die anstehenden Iiterargeschicht1ichen schrift fUr die Erstellung des kritischen Textes keine wesentliche 8edeu- Fragen (soweit sie die quodlibetale Uberlieferung betreffen) gekliirt. tung hat, so kommt ihr doch fUr die Geschichte der Textwerdung des Dankbar k6nnen wir diese Ergebnisse zusammenfassend darstellen: Quodlibet Gewicht zu. In dieser Handschrift fehlt die Quaestio 31, denn diese befand sich urspriinglich im Traktat "Super facto praelato rum et I. DIE HANDSCHRIFTLICHE UBERLIEFERUNG VON QUODLIBET XII, QUAESTIO fratrum", den der Magister unabhiingig vom Quodlibet publiziert hatte. 31 Die Pariser Handschrift vermerkt aber das Fehlen dieser Quaestio, wie .Nach dem gegenwiirtigen Stand der Forschung kennen wir 29 Hand- sofort zu vermerken sein wird. Die handschriftliche Uberlieferung von schriften des Quodlibet XII des Heinrich von Gent (und 2 Fragmente). Quaestio 31 ist durch folgende Tatsachen gekennzeichnet: Auf Grund der expliziten und impliziten Petienangaben, die den Wech- 1.) 12 Handschriften - 3, 4, 5, 7, 8, 13, 15, ] 7, 20, 22, 24, 25 - sel und Ubergang der von dem Pariser "stationarius" ausgeliehenen, enthalten als Quaestio 3] nicht den yollen Traktat sondern nur einen fortlaufend numerierten Einzelhefte des Exemplars des Quodlibet XII Teil, der etwa 1/6 des Gesamtumfanges ausmacht. Die genannten anzeigen, lassen sich die beiden Textfamilien der Universitiitspublika- Handschriften ziihlen insgesamt zum ]. Exemplar. tion bestimmen. Das erstaufgelegte Exemplar des Quodlibet XII 2.) In den iibrigen Handschriften fehlt die Quaestio 31. niimlich in: umfaf3te 14, das nach 1304 in der 8ibliothek auf1iegende 8 Petien. ],2,6,9, IO, II, ]2, 14, ]6, 18, ]9,2],27(4). Mit Ausnahme von Nr. 2, M6glicherweise war das I. Exemplar, das der "stationarius" vom ] 2 und ]9 ziihlen alle genannten Handschriften zur Textfamilie des 2. Apograph des Magisters herstellen lief3,in Verwahrung hatte und gegen (') HENR. DE GAND., Quod/. Xll, 1987, qq. 1-30. Ed. J. DECORTE, S. VII-LXII. (') Vg!. R. MACKEN, Bib/. man. H.G. I, S. 587. (2) Vg!. u. S. CX.\'VIII-CXXXIII. (4) HENR. DE GAND., Quod/. Xll, qq. 1-30. Ed. J. DECORTE, 1987, S. XXI. CXX TEXTKRlTISCIIE EINFOHRUNG HANDSCHRIFTLlCHE OBERLlEFERUNG CXXI Exemplars, das nach 1304 aufgelegt wurde(5). Das Fehlen dieser Diese Notiz verriit die Absicht des Heinrich von Gent, dem ver6ffent- Quaestio hiingt sicher auch mit der sich wandelnden kirchenrechtlichen Iichten Quodlibet die genannte Quaestio hintanzufiigen. Situation zusammen. Fiir die Textgeschichte der Quaestio 31 des Quodlibet XII gewinnen Mit der Bulle "Super cathedram" vom 18. Februar 1300 hatte wir aus den genannten literarischen Tatsachen und Beobachtungen Bonifaz VIII. eine vermittelnde, den Forderungen des Welklerus weithin folgende wichtige Erkenntnisse: Rechnung tragende Entscheidung getroffen, welche den Streit ent- I.) Zusiitzlich zu den 30 Quiistionen des Quodlibet XII, das Heinrich schiirft hatte. Benedikt XI. (aus dem Dominikanerorden) nahm mit der von Gent Advent 1289 disputierte und anschlie13end publizierte, hat er Dekretale "Inter cunctas" vom 17. Februar 1304 diese Regelung auch diese vieler6rtere Frage der Bedeutung und Giiltigkeit der Pasto- zuriick, so da13 der Streit zwischen den Priilaten und Briidern sofort ralprivilegien der Mendikantenorden als Quaestio 31 ver6ffentlicht. wieder an Heftigkeit zunahm. Auf Driingen der Viiter des Konzils von Diese Frage hatte er au13erhalb der Schule diskutiert. Es stand dem Vienne setzte Clemens V. mit Bulle "Dudum" vom 6. Mai 1312 die Magister frei, ein zur Ver6ffentlichung bestimmtes Quodlibet zu ergiin- bonifazianische Bulle wieder in Kraft. In der Folgezeit waren die zen, bzw. zu veriindern. Dafiir fiihrt P. Glorieux mehrere Beispiele Quaestio und der Traktat des Heinrich von Gent nicht mehr von der an (S). Aktualitiit wie in den letzten lahrzehnten des 13. lahrhunderts. Beach- 2.) Zum Apograph des Quodlibet XII q. 1-30 reichte er darum aus tung haben sie allerdings immer gefunden. einer korrigierten Kopie des ver6ffentlichten "Tractatus super facto 3.) Zwei Textzeugen, niimlich Nr. 23 und 26, die zur Handschriften- praelatorum et fratrum" den Text der q. 31 dem "stationarius" nach. familie des 2. Exemplars geh6ren, haben aber in Quaestio 31 den vollen Das Apograph der Quaestio 31 war m6glicherweise nur lose angefiigt Traktat ausgeschrieben. und konnte nach der Erstellung des Exemplars fiir Quodlibet XII q. 1- 4.) Vier Manuskripte der 2. Textfamilie, in der Quaestio 31 fehlt, 31 wieder zuriickgereicht werden. AIs Bestandteil des Tractatus wurde erwiihnen und begriinden dieses Fehlen. Es handelt sich um die Hand- dann der Text der q. 31 mit diesem au13erhalb der Universitiit weiter schriften: 1,9, \o und 16. An die Dbersicht iiber die 30 Quiistionen des abgeschrieben und verbreitet. Quodlibet XII fiigte der Kopist die Notiz an: "Diesem Quodlibet hat er 3.) Heinrich von Gent publizierte nicht den ganzen Traktat im (Heinrich von Gent) eine andere Quaestio angefiigt, die er vorher Rahmen des Quodlibet XII, da dieser den Rahmen einer Quaestio disputiert hatte, niimlich die Frage: Ob einer, der einem privilegiertem sprengt. Dem Umfang nach stehen der Traktat und die 30 Quiistionen (Bu13priester) gebeichtet hat, gehalten ist, die niimlichen (Siinden) dem des Quodlibet im Verhiiltnis von 1:1. Dies entsprach aber nicht mehr eigenen Seclsorgcr zu beichten. Diese Frage wurde deshalb nicht hierher dem literarischen Genus eines Quodlibet. Im ausgewiihlten Text der gesetzt, weil sie iiberaus weitliiufig anderweitig und fiir sich disputiert Quaestio 31 lie13aber Heinrich von Gent die Gliederung des ganzen wurde" (6). Traktates unverkiirzt stehen. Diese Tatsache ist aber nicht ungew6hn- 5.) Auch das wichtige Manuskript 19 enthiilt die Quaestio 31 nicht, lich in der scholastischen Literatur, da13 ein Inhaltsverzeichnis iiber die fiihrt sie aber in der Gliederung der Fragen an: tatsiichlichen Darlegungen hinausreicht. "Nonum autem pertinebat ad comperationem actu um ... : Utrum 4.) AIs nach 1304 eine Neuauflage des Exemplars von Quodlibet XII scilicet confessus privilegiato tenetur eadem confiteri curata suo, notwendig wurde, fehlte das Apograph fiir q. 31, denn, wie gesagt, quod diffuse fuit determinatum sive disputatum seorsum et dieses war bereits 1289 nach der Erstellung des I. Exemplars an den per se" (1). Magister zuriickgegeben worden. 5.) AIs die Auftraggeber der beiden Handschriften I und V sowohl C') Die Petieneinteilung des 2. Exemplars ist nach der am 25. Februar 1304 von der die Quaestio 31 wie den ganzen Traktat abschreiben lie13en(wohl nach Universitiit Paris veroffentlichten Liste liber die beim Stationarius verhandenen "Exempla- 1304), mu13te als Textgrundlage eine Kopie des urspriinglich vom Autor ria" der Schriften verschiedener Gelehrter errechnet. Vg!. R. MACKEN, Les Quodlibe/s ... , (Heinrich von Gent) korrigierten Traktates beniitzt werden. Dieser Text S. 81 f. CO) Vg!. HENR. DE QAND., Quodl. X/l, qq. 1-30. Ed. J. DECORTE, S. XX!. enthielt nachweislich den korrigierten Text der Quaestio 31, nicht aber (') Ebd., S. 120, 30-32. CS) Vg!. P. GLORIEUX, La Lil/era/ure quodlibhique ... I, S. 45-51. CXXII TEXTKRITlSCHE EINFOHRUNG HANDSCHRIFTLICHE OBERLIEFERUNG CXXIII die Varianten des I. Exemplars. Ob Heinrich von Gent den ganzen LISTE DES MANUSKRIPTE DES QUODLIBET XII Traktat korrigiert hatte, oder ob er nach 1304 zusiitzlich iiberpriift wurde, k6nnen wir nicht mehr ausmachen. Da noch zu Lebzeiten des Die Liste fiihrt an: a) die Ordnungsnummer in der Reihenfolge der gemiil3 den singuliiren Varianten Magisters der ganze Traktat eine wichtige Rolle spielte, diirfen wir gegebenen Qualifikation, b) die Listennummer in der Beschreibung von Quod!. XII, q. 1-30, S. X- XVII, c) das Sigel der Handschrift (vg!. ebd.), d) die Bezeichnung des Manuskriptes mit Angaben der annehmen, dal3 ihn Heinrich von Gent selber korrigiert hatte. Folien der quaes!. 1-30, der Petienvermerke und der Handschriftenbeschreibung in R. MACKEN,Bibl. .6.) I und V k6nnen nicht voneinander abstammen, da sie unter- man., e) das Universitiitsexemplar und l) die Angaben iiber q. 3 I: def. (fehlt), par!. (Teiliiberliefe- schiedliche Auslassungen haben; sie haben aber im Textteil von Quaes- rung), to!. (Ganziiber!.), adno (Anmerkung iiber das Fehlen). Abkiirzungen: B=Bibliothek (Biblio- theca); ms. = Manuskript, Pe!. = (exp!. und imp!.) Petienangaben; Ex' (Ex 2) Universitiitsexemplar tio 31 ca. 40 gemeinsame von M und Exemplari abweichende Lesarten. (erstes oder zweites). Da diese insgesamt keinen textkritischen Wert haben, miissen sie als "Verschleil3erscheinungen" auf dem Weg von Abschriften verstanden a b c d e f werden. In der Zeit von 1288/89 bis nach 1304, in einem Zeitraum also I 24 H B. VATICANA,Borghese 300, f. I 73va-207ra, Pe!. Ex' par!. von mehr als 15 Jahre werden mehrere Kopien des Traktates abge- (expl.), II, Nr. 193. f. 207ra-211 va schrieben worden sein. 7.) Fiir die kritische Edition des Traktates, die im Anschlul3 an 2 17 C PARIS, B. de /'Arsenal, 456, f. 132vb-157va, Pe!. Ex' par!. (expl.), I, 140. f. 157va-161rb Quodlibet XII q. 1-30 ihren richtigen Ort hat, haben die beiden Handschriften I und V doppeIte Bedeutung; zum einen iiberliefern sie 3 16 Y PARIS, B. de /'Arsenal, 454, f. 155ra-170ra, Pe!. Ex2 def. wie M den Text des ganzen Traktates, zum anderen bezeugen sie diesen (imp!.), I, 139. adn.f. I 79va in der Form des korrigierten, kopierten Apographs. Nicht alle Korrek- 4 23 V VALENCIA,B. de la Ca/edrai, 46, f. 225ra-240vb, Ex2 to!. turen in I und V (in den beiden Text- Teilen) sind aber authentisch, Pe!. (imp!.), II, 187. f. 240vb-259vb denn es mul3 mit der M6glichkeit gerechnet werden, dal3 auch das Apograph der q. 31, erst recht aber der iibrige Teil des Traktates von 5 II LONDON,Bri/. Libr., Royal II C X, f. 217ra-233rb, Ex2 def. Pe!. (imp!.), I, 98. einer anderen Hand als der des Magisters korrigiert wurden. 8.) Eine Ubersicht der Varianten von M im Vergleich zu Exemplari 6 20 D PARIS, B. Na/., la/. 15358, f. 303va-325vb, Pe!. Ex' par!. und IV vermittelt einen zuverliil3lichen Einblick in die Textgestalt des (imp!.), I, 158. f. 325vb-329ra Apographs. Viele Lesarten des Apographs k6nnen nicht als Korrektu- 7 3 BRUGGE, Groo/ Seminarie, 36/148, f. 87ra-I09ra, Ex' par!. ren des Autors verstanden werden, will man nicht annehmen, dal3 der Pe!. (imp!.), I, 24. f. 109ra-112va Magister seinen eigenen Text verschlechtert hat. 9.) Die Varianten von M und IV zeigen im Vergleich zum Exemplari 8 7 S ERLANGEN, Universi/ii/sb., 269/2, f. 167rb-198va, Ex' par!. Pe!. (exp!.), I, 63. f. 198va-203rb die unterschiedlichen Lesarten der Universitiitstradition, die im grol3en ganzen auch keinen wesentlichen Beitrag zum kritischen Text leisten. 9 26 I B. VATICANA, Vat. la/. 853, f. 255ra-279ra, Pe!. Ex2 to!. Den 67 Varianten von M + IV (= Exemplar) stehen nur ca. 40 Varian- (imp!.), II, 20 I. f. 279ra-306vb ten von I + V gegeniiber. Dieses Verhiiltnis ist ebensfalls ein Hinweis, 10 6 CESENA,B. Mala/es/iana, D.XVIl.I, f. 49va-88ra, Ex2 def. dal3 I und V nicht von einem gemeinsamen Exemplar abgeschrieben -, I, 42. wurden, sondern verschiedene Kopien unterschiedlicher Vorlagen sind. IO.) In drei Schritten mul3 die textkritische Analyse der handschriftli- II 14 O OXFORD, ariel Col/ege, 3 I, f. 142vb-168ra, Pe!. Ex2 def. (expl.) I, 130. chen Uberlieferung vorgestellt werden: 1.) die universitiire Uberliefe- rung von q. 31 des Quodlibet XII, 2.) deren doppelte Tradition hier wie 12 25 RAVENNA,B. Classense, 472(1-2, f. 226ra-245vb, Ex2 def. im Traktat und 3.) die doppelte Uberlieferung des ganzen Traktates. (unvolls!.), -, II, 175. Auch fiir diese Arbeit hat J. Decorte die notwendigen Vorarbeiten geleistet. Eine Ubersicht iiber die Handschriftenlage soli als Orientie- rung unserer Arbeit vorangestellt werden. TEXTKRITISCHE ANALYSE CXXV CXXIV TEXTKRITISCHE EINFOHRUNG 2. TEXTKRITISCHE NALYSE A DERHANDSCHRIFTLICHEN UBERLIEFERUNG d e f a b c VONQUODLIBET XII, q. 1-31 Exl part. Das XII. Quodlibet (einsehlieJ31ieh der Quaestio 31) hatte im l. 13 25 B. VATICANA, Vat. lato 852, f. 123rb-147va, -, II, 200. f. 147va-151rb Exemplar den Umfang van 14 Petien, das 2. Exemplar (ohne Quaestio 31) hatte 8 Petien. Um die Textzeugen der beiden Familien zu quali- 14 18 PARIS, B. Mazarine, 851 (997), f. 306v-331v, -, r, Ex2 def. fizieren, wandte J. Deeorte die fUr die kritisehe Ausgabe der Opera 142. omnia des Heinrieh von Gent ubliehe und bewahrte philologisehe 15 19 A PARIS, B. Nat., lato 15350, f. 223ra-250vb, Apo- - def. Methode an(9). Er wahlte fUr jede einzelne Peti e der beiden Textfami- graph, r, [53, vg!. Quod/. XII, qq. 1-30. Ed. 1. adn.f lien des Quodlibet je 150 Zeilen des naeh Hs. PARIS,Bibl. Nat., 15350 DECORTE, S. XLII-LVI. vorprogrammierten Textes aus und stellte in einer Statistik die samt1i- 16 8 FIRENZE, B. Mediceo-Laurenz., PI ut. 17, sin. I, Exl part. ehen singularen abweiehenden Lesarten zusammen: die Auslassungen f. 300va-326va, -, r, 68. f. 325va-329vb ("omissiones"), die Erganzungen ("additiones") und Umkehrungen von Exl part. Worten ("inversiones") und ermittelte aus der Summe der samt1iehen 17 22 SALlSBURY, Cathedra/ Library, 72, f. 148rb-179va, -, II, 180. f. 179va-184vb Varianten der einzelnen Petien den Qualifikationsindex. Zu den bestqualifizierten Textzeugen des Quodlibet XII zahlen a) fur OXFORD, Merton Col/ege, 107 (L.2.1), f. 248ra- EXl par!. 18 13 die Familie des I. Exemplars: 7(S) ERLANGEN,Univ. Bibl., 269/2, 17(C) 306ra, -, r, 124. f. 306ra- 309rb PARIS,Arsenal, 456 und 24(H) B. VATICANA, orghese 300; b) fUr die B 19 I BOLOGNA, B. Universitaria, 2236, f. 235ra-252vb, Ex2 def. Familie des 2. Exemplars: 14(0) OXFORD,Oriel Coli., 31, 16(Y) PARIS, Pe!. (imp!.), r, 21. adn.f. 252vb Arsenal454, 26(1) B. VATICANA,Vat. lato 853. Exl def. Diese statistiseh errechnete Qualifikation wird dureh eine andere 20 12 OXFORD, Bal/io/ Col/ege, 214, f. 276va-296va, -, I, 119. Tatsaehe gestiitzt und bestatigt. Die genannten Textzeugen des XII. Quodlibet weisen zahlreiehe Petienangaben auf. In der Erlanger Hand- VENEZIA, B. Naziona/e Marciana, 10320, f. 124ra- Ex2 def. 21 27 sehrift S wird ebenso der Petienweehsel angegeben wie aueh die Zahl 153vb, -, II, 153. der jeweiligen Petie. Solche zahlreichen Angaben sind nach den bisher- 22 IO KRAKOW, B. Jagiel/onska, 697, f. 122va-14Irb, -, I, Ex2 def. igen Erfahrungen der kridisehen Edition ein Qualitatssiegel der ver- 44. adu.f. 14Iva schiedenen Textzeugen. 166, f. 304va- Exl par!. So aufschluBreich die singularen Lesarten fur die Bestimmung der 23 5 CAMBRIDGE, Pembroke Col/ege, 327vb, -, I, 38. f. 327rb-va Qualitat der einzelnen Textzeugen sind, so wiehtig sind die gemeinsamen, fUr eine Familie oder Gruppe von Textzeugen eharakteristisehen Lesar- BRUXELLES, B. Roya/e, 471 I, f. 129ra-164vb, Pe!. Exl par!. 24 4 ten. Hinter der zweifaehen Universitatstradition stehen die Exemplare, (imp!.), I, 32. f. 164vb-170rb die von der UniversiUit hergestellt, verwahrt und ausgeliehen wurden. 25 9 FIRENZE, B. Naz., Centr., Conv. soppr. A. 2506.2, Ex2 def. Sie sind oft nicht mehr erhalten, lassen sich aber dann aus den f. I 19ra- I 43vb, -, I, 72. adu.f. 148ra vorhandenen Zeugen rekonstruieren. Diese Textarbeit ist deshalb wich- 166, f. 3 I Ovb- 322ra Exl def. tig, weil sie uns an das Exemplar und an das Apograph des Magisters 26 2 BRESCIA, B. di Lonato, (unvoUs!.) Pe!. heranfUhrt, das dieser fUr die Ver6ffent1iehung bestimmte und korri- gierte. Im vorliegenden Fall der Quaestio 31 des XII. Quodlibet kennen PADOVA, B. Capito/are, C. 43, f. 339ra-363rb, Pet. Exl par!. 27 15 wir zwar neben der Universitatstradition auch eine davon unabhangige, (imp!.), I, 134. f. 363va-367va vorgangige Ver6ffentliehung, die der urspriingliehen Textfassung naher (9) Vg!. HENR. DE GAND., Quod/. XII, qq. 1-30. Ed. J.'DECORTE, S. XXXV-XLI. CXXVI TEXTKRITISCHE EINFOHRUNG TEXTKRITISCHE ANALYSE CXXVII steht, gleichwohl muf3 die universitiire Textfassung als authentische 4. Beispiel: geIten, weil sic auf das Apograph des Magisters zuriickgeht. Ed. 30, IO: " ... variasset. .. " Mit grof3er Sicherheit liif3t sich aus den Textfamilien der Exemplare, Ex.1 und IV: " ... variat sed ... " sed corr. I in 'variasset' vor allem des I. Exemplars fUr die (verkiirzte) Quaestio 31 dessen Dieser Lesefehler diirfte iihnlich entstanden sein. Im Apograph war Vorlage wiederherstellen. Die Abhiingigkeit der einzelnen Textzeugen 'varias-set' getrennt geschrieben; die gesamte Universitiitstradition vom Exemplar der Universitiit und dariiber hinaus vom Apograph des schrieb den Fehler ab. Der Schreiber von I wurde ihn im nachhinein Magisters darf aber nicht rein linear vorgestellt werden, denn es muf3 gewahr und verbesserte ihn. Vgl. auch Ed. 28,70 mit Apparat! immer mit der M6glichkeit gerechnet werden, daf3 an der Universitiits- 5. Beispiel: bibliothek mehrere Exemplare auflagen, bzw. daf3 beim Abschreiben auch in die Exemplare Korrekturen' eingetragen wurden, die dann Ed. 2],59: " ... nisi " weiter kopiert wurden. Fehlerhafte W6rter, unlesbare Abkiirzungen Ex.1: " ... quoniam " und mehrdeutige Schreibweisen wurden von den Kopisten vielfach in IV: " ... nostra ... " Die gesamte Universitatstradition ]iest falsch. Wie kam es dazu? In I der ganze Textgeschichte traditiert. Einige Beispiele sollen die Arbeits- weise der Schreiber verdeutlichen und die Fehlerquellen der Kopien fol. 280Vb, Z. ] 1 v.u. ist die Abkiirzung von 'nostra' mit grof3em aufzeigen: halbunizialen 'N (ra)' geschrieben, das beim f1iichtigen Lesen mit dem grol3en Q zu verwechseln ist; zusammen mit den drei Senkrechtstrichen I. Beispiel: von 'ra' konnte das Exemplar 'quoniam' lesen. Alle Handschriften von Ed. ]7,79: " ... quod ab initio duplex erat ligamen " Ex.1 bezeugen das sinnst6rende 'quoniam'. Wenn IV das Apograph Ex.1: " ... quod ab initio quod dicit erat ligamen " (bzw. eine Kopie) bezeugen, erkliirt sich die Abfolge dieser Lesarten IV: " ... quod ab initio quod dicit erat ligamen ... " - dicit) duplex corr. 'nisi', 'nostra', 'quoniam'. I 6. Beispiel: Der Schreiber des Apographs wiederholte versehentIich nach den drei ersten Worten das 'quod' und Ias die folgende Abkiirzung fUr 'duplex' Ed. 3],40: " ... insiliunt..." (d x) als das geliiufige 'quod dicit' (d t). Die gesamte Textfamilie von Ex.1: " ... mali unt et insiliunt. .. " Ex.1 schrieb diesen Fehler ab, auch IV Iasen und schrieben den Fehler. IV: " ... insiliunt. .. " Der Schreiber von I k{)[rigierte das hochgesetzte 't' in ein 'x'. Der Schreiber des Exemplars1 Ias und schrieb zuniichst 'maliunt', ein Wort, das es im klassischen Latein gar nicht gibt!, und fiigte die richtige 2. Beispiel: Aufl6sung 'insiliunt' einfach an. Der Schreiber von I Ias nicht doppelt Ed. 19,33: " ... de cetero " wie alle Textzeugen von Ex. \ aber die Vorsilbe von 'insiliunt' ist in I Ex.1 und IV: " ... decreto " unregelmaf3ig geschrieben. Qffensichtlich hatte auch der Schreiber von I Schwierigkeiten bei der Lektiire. 3. Beispiel: Ed. 2],73: " ... assidue ... " 7. Beispiel: Ex.1: in vielen Textzeugen getrennt assi/due geschrieben (z.B. in S(7), Ed. 40,73: " ... sequerentur ... " 17, 16,7, D(6» Ex.1: " ... sequerendum ... " IV: " ... assumitur duae ... " In I foI. 282vb, Z. 25 v.u. steht 'sequerentur' am Ende der Zeile. Der Im Apograph stand 'assidue' am Zeilenende getrennt geschrieben. Schreiber schrieb den Wortstamm 'sequer'-enger zusammen (den Zei- Das Ex.1 schrieb richtig ab; IV schrieben (m6glicherweise von emer lenrand iiberziehend) und fiigte 't' und den Abkiirzungshacken von 'ur' Kopie des Apographs) die sinnlose Lesart 'assumitur duae'. so zusammen, daf3 der Abschreiber ein 'sequerendum' lesen konnte. Entstand auf diese Weise bereits im Apograph diese Lesart, die der Schreiber des Exemplars nicht richtig Ias? CXXVIII TEXTKRITISCHE EINFOHRUNG TEXTKRITlSCHE YSE ANAL CXXIX 8. Beispiel: jeweils 7 Kolumnen zusammen mit den Buchstaben von b-g gezahIt, die Ed. 40,57f.: " ... in sua determinatione secundo facta ... " ersten 7 werden nicht eigens mit a gezahlt: Ex.1: " ... in sua determinatione secunda facta ... " f. 279ra -280va = (a), f. 280vb_282rb = b, f. 282ra -284ra = c, IV: " ... in sua determinatione secunda ... " f. 284rb-285vb = d , f. 286ra -287va = e, f. 287vb-289rb = f, Im Apograph (= Kopie des ver6ffentlichten Traktates) stand die f. 289va-29I ra = g falsche Lesart 'secunda'; die Vorlage von IV hatte sachlich korrigiert! f. 29Irb-292vb = (a), f. 293ra -294va = b, f. 294vb-296rb =c, Die charakteristischen Lesarten der verschiedenen Traditionen weisen f. 296va-298ra = d , f. 298rb -299vb = e, f. 300ra -30 Ivb= f (8Kol.) auf Vorlagen hin, die von unterschiedlicher Qualitat sind. I und V, die f. 302ra-303Arb=g (IO Kol.) nach dem dem Zeugnis von q. 1-30 eindeutig zum 2. Exemplar geh6ren, f. 303Ava_306vb werden jeweils 2 Kolumnen gezahIt liegen (wie die Beispiele 1,2,4 zeigen) auf der FalI-Linie der Universi- f. 303 Av= (a), 304r = b, 304v= c, 305' = d, tatstradition, des ihm zu grundeliegenden Apographs des Magisters. f. 305Av= e , 306r = f, 306v= g. Mitunter verschlechtern sie ihrerseits diese Tradition (Beispiel 3); wie- 4.) Der aul3eren Einteilung entspricht in etwa auch die G1iederung derhoIt aber haben sie einen besseren Text (Beispiele 6, 7, 8). Diesen des Traktates, die von der namlichen Hand an den Rand notiert wurde: Sachverhalt hat bereits 1. Decorte fUr das ganze Quodlibet XII beo- f. 279ra: Haec sunt tres partes huius quaestionis, f. 29 I rb (Ed. 116) "Hic bachtet(l°): das 1. Exemplar entfernt sich weiter vom urspriinglichen incipit secunda pars" (Rationes 26 contra fratres), f. 303 Arb"Hic incipit Text als das 2. Wie ist diese iiberraschende TextIage zu erklaren? tertia pars" (Ed. 236) (Rationes 16 contra praelatos). Zunachst ist das Zeugnis der beiden Handschriften I und V einzubrin- 5.) Ein kodikographischer Vergleich des Traktattextes in der Vati- gen, die - wie bekannt - zum 2., nach 1304 aufgelegten Exemplar kanhandschrift I mit der Uberlieferung aus der Dokumentensammlung geh6ren und die im Unterschied zum 1. Exemplar den ganzen Traktat des Wilhelm von Macon in Hs., PARIS, Bibl. Nat., lato 3120, f. 92ra_ abgeschrieben haben. 141vb( = M) bringt uns weiter auf der Spur zur Herkunft der Schrift des Hs. BIBL.VATICANA,Vat. lato 853, f. 279r-307v Liber magistri, des Originals des Heinrich von Gent. Der Schreiber von M konnte eine ganze Anzahl von Abkiirzungen des Originals, das A. PELZER,Codices Vaticani Latini, Tom. II, pars prior, 1913,223- o/Tensichtlich in einer schwer lesbaren Kursive geschrieben war, nicht 226 hat den umfiinglichen Codex sorgfiiItig beschrieben, R. MACKEN, lesen und lieJ3jeweils eine Liicke, damit spater durch einen Korrektor Bibliotheca Manuscripta ... , II, Nr. 281, S. 781-786 hat diese Beschrei- das fehlende Wort nachgetragen werden konnte. bung erganzt. In Quodl. XII q. 31, f. 303a ist aus Versehen eine Folio Vergleicht man aber diese StelIen in I, wo die in M fehJenden W6rter doppelt gezahlt worden. geschrieben sind, so gewinnt man den Eindruck, daJ3 sie auch in I Zu Quodl. XII q. 31, f. 279ra-306vb ist anzumerken: nachgetragen wurden. Der Abstand der W6rter und der Buchstaben an I.) Wie 1. Decorte bereits festgestellt ha t, sind bislang keine explizi- den genannten StelIen ist vielfach nicht zu iibersehen, z.B. ten oder impliziten Petienangaben einer Universitatstradition festge- stelIt worden(l 1). Im Unterschied zur vorgangigen q. 30, fol. 278vb ist ed. 138,16 verisimilibus - M f. 118va lac. - I f. 293vb nachgetragen, ed. 46,18 liberum - M f. 100va lac. - f. 283va nachgetragen, die Initiale der q. 31, f. 279ra auffalIend verziert. ed. 139,49 induco - M f. 118vb lac. - I f. 293va nachgetragen, 2.) F. 290v und 302v sind am unteren, rechten Rand jeweils die ersten ed. 159,99 coniecturanda-M. f. 122vblac.-I f. 296rb nachgetragen, vier Worte der folgenden Folio angegeben, so dal3 eine aul3ere Gliede- ed. 175,40 lovinianum - M f. 129vb lac. - I f. 298ra nachgetragen, rung sichtbar wird: ed. 209,53 presbyteri - f. 132ra lac. - I f. 301 vb nachgetragen. f. 279ra-290vb=12 Folios, 29Ira-302vb=12 Folios, 303ra (+303Ara)_ Weitere kodikographische Beobachtungen verstarken den gewonne- 306vb=5 Folios, 12+ 12+5=21/2 sexterni. nen Eindruck: 3.) Zur leichteren Benutzung wurden in alphabetischer Zahlung ed. 153,22 servis, M f. 121va falsis (nachgetragen), I f. 295va servis dariiber von spaterer Hand 'vel falsis' (I0) Vg\. HENR. DE GAND., Quod/. XII, qq. 1-30. Ed. J. DECORTE, S. XXXVI!. ed. 199,80 sextam - in M f. 130ra steht das Wort am Ende der TEXTKRITISCHE ANALYSE CXXXI cxxx TEXTKRITISCHE E1NFOIIRUNG Aufl6sung von ps offen und trug im nachhinein Psalmistam ein. Die neuen niichsten Zeile, auf der vorneweg die Uberschrift des neuen Abschrift in I steht selbstredend nicht mehr auf der Texth6he der Abschnittes beginnt. Der Schreiber von I iibersah darum zuniichst 'sextam' und schrieb das Wort, als er den Fehler gewahr wurde Kopie. Sie weist die unvermeidlichen Characteristica einer Abschrift noch an die vorgiingige Zeile. Diese Anfiigung ist deutlich zu auf;, alte und ne.ue Fehler, bessere Lesarten und "Verschlimmbesserun- erkennen. gen , d.h. schembare Korrekturen. In dieser Tradition k6nnen sich In I und M stimmen die Satzabschnitte hiiufig iiberein. In M fehlen gelegentlich auch urspriinglichere Lesarten erhalten weil diese Tradi- allerdings die Initialen, die der Schreiber ausgespart hat. Ebenso tion. nicht einfach I~near in der Vertikalen sondern i~ der Streuung der wie in M schrieb auch der Schreiber von I an den Rand den Wechsel von Rede und Gegenrede zwischen Heinrich von Gent Honzontalen geschleht (vg!. ed. 153,22 servis mit Apparat). und den fratres mit den Buchstaben h und f. Im Text von I werden 7.) Der Traktat in I wurde auch von zweiter Hand korrigiert, und aber die fratres (im Unterschied zu M) in der Regel a\s contrarii zwar nach derselben Methode, dal3 otrensichtliche sinnst6rende oder angesprochen. Das f in I mu13 also aus der Vorlage iibernommen unle~erliche Stellen aus dem Sachzusammenhang bzw. auch durch sein. M verzeichnet sonst keine G1iederung . . K~nJe~turen ~orrigiert und ergiinzt wurden. Gerade bei den hiiufigen Nach dem kodikographischen Befund steht der Text der Vatikan Hs Vaterzltaten fallt auf, da13 sie sich in der zweifachen Korrektur in I oft I dem der Dokumentensammlung sehr nahe, obgleich der Text von I erheblich vom urspriinglichen Wortlaut entfernen, den M besser wahrt keine direkte Abschrift von M sein kann, weil M eine Reihe von (vg!. die drei Zitate ed. 30f. in der Uberlieferung von M und I). Das Auslassungen aufweist, die I nicht hat. Im Besitz des Heinrich von Gent Ziel jeder Korrektur war allemal der korrekte, verstehbare Text. Ein gab es demnach mehrere Kopien dieses Traktates. Dariiber haben wir kritische philologische Methode diirfen wir nicht postulieren. auch zuverliissige Nachrichten ei). 8.) Wichtiger als diese Korrekturen sind die zahlreichen Randnotizen 6.) Der Text der Vatikan Hs I wurde vom Apograph selbst oder von in I, die zeigen, da13 der Traktat die besondere Aufmerksamkeit gefun- einer Kopie des Apographs in derselben Weise abgeschrieben wie die den hat. Unter diesen Notizen finden sich auch Hinweise auf die gew6hnlichen Kopien mittelalterlicher Handschriften. Ein unleser1iches zeitgen6ssischen Theologen dieses Streites, die fiir dessen geschichtliche Wort lie13der Schreiber zuniichst offen und trug es spiiter nach. Der Darlegung von einmaliger Bedeutung sind. Korrektor konnte offensichtlich eine andere Kopie des Traktates zu ed. 48,61, f. 283 va f(rate)r St(ephanus) = Stephanus de Bisuntio Rate ziehen. Ed. 31,35 wird der Psalmist angefiihrt. M fol. 97'a schreibt ed. 86,.97, f. 287vb f(rate)r Io(annes) Aurel(ianensis) = Ioannes de S. einfach ps, Psalmum. Der Schreiber von I, f. 281 vb lie13zuniichst die Benedicto, . ed. 92,61, f. 288va M(agiste)r Bertholdus= Bertholdus de S. Dionysio ed. 97,17, f. 289rb: "ad aliud eius argumentum" iiber 'eius' steht eI) Eine Kopie des Traktates gelangte in die Kanzlei des Bischofs von Amiens und ist Ber(tholdus) = Bertholdus de S. Dionysio, in M iiberliefert. Eine weitere Kopie erwiihnt der Katalog der piipstlichen Bibliothek von ed. 118,53, f. 291 va Bert(hold)us = Bertho1dus de S. Dionysio 13\1 unter Nr. 135. Sie umfal3te 6 Quaternen (6 x 8 = 48 Folios) und halte ungefahr ed. 205,39, f. 301 rb Bert(hold)us = Bertholdus de S. Dionysio, denselben Umfang wie der Traktat in M f. 92'-141' (= 50 F.). Nach den Angaben des ed. 209,61, f. 301 vb Bert(hold)us=Bertholdus de S. Dionysio. Bibliothekskatologs begann der Text des Traktates auf f. 2 mit den Worten 'grave et quasi'. In M liest man diese Worte f. 93'" (2.Folio) 7/8. Z.v.o. Bemerkenswerterweise hat Iohannes de S. Benedicto, Dominikanertheologe in Paris und I, f. 279" vor diesen Worten eine Auslassung (vg!. Ed., S. 8, 36f. mit Apparat). Auch dies Orleans, . un~ der. weltgeistliche Magister Berthold von Saint Denys kiinnte ein Hinweis sein, dal3 der Schreiber von I eine Kopie dieses Texttyps vorliegen hatte, denn bei Foliowechsel unterlaufen mitunter diese Fehler. Die im Katalog der waren dIe elgenthchen Opponenten des Heinrich von Gent in den piipstlichen Bibliothek erwiihnte Hs. des Traktates, die nicht identisch ist mit I, sondern Auseinandersetzungen zwischen 1285 und 1289. Der Schreiber dieser eine Kopie des Magisterapographs war, ist miiglicherweise durch die piipstlichen Gesand- Notizen war offensichtlich bestens informiert iiber den Streit. Er fiihrt ten zum Konzil von 1289 nach Rom gekommen und wurde der Kurie iibergeben. Von einem weiteren Exemplar des Traktates erfahren wir aus der 2. Verteidigungsschrift des uns auch auf die Spur einer bislang unbekannten Quaestio des Magi- Johannes de Pol1iaco, der sich seit 1318 an der Kurie in A vignon aufhielt, wo in derselben sters Berthold von S. Denys, iiber die in der theologiegeschichtl Streitfrage gegen ihn Anklage erhoben wurde. Zu seiner Rechtfertigung fiihrte er die Einleitung berichtet wird (S. LXXXIV-LXXXIX) .. Lehrmeinung der bekannten und beriihmten Magister, des Heinrich von Gent und Gottfried von Fontaines an, die diese ihre Meinung in ihren Schriften hinterlassen haben und deren Schriften er hierher gebracht hat, ••huc portavi" (Hs. BASEL,Univ. Bibl., la/. B VII 9, f. 161'). cXXXII TEXTKRITISCHE EINFOHRUNG DOPPELTE TEXTOBERLlEFERUNG CXXX III Bibl. de la Catedral, lato 46, f. 240vb-259vb Hs. VALENCIA, Quaestio 31 ausmacht, den Text des Apographs, das diese beiden E. OLNOSy CANALDA,Codices de la catedral de Valencia, Valencia Handschriften aber nicht in der Vermittlung des Universitiitsexemplars 1943, S. 45, Nr. 46; R. MACKEN,Bibl. Man. H. G., II, Leuven 1979, abschrieben, sondern direkt von ihm (bzw. einer Kopie). Nun geh6ren S. 727-31, Nr. 187. aber diese beiden Handschriften nicht wie zwei Schwestern einer Text- Diese Pergamenthandschrift des beginnenden 14. lahrhunderts ent- familie zusammen (wie vergleichsweise CHS). I bietet, wie soeben hiilt alle 14 Quodlibeta des Heinrich von Gent. Uber Ursprung und eindrucksvoll gezeigt wurde, einen korrigierten Text, der von einer Uberlieferung des Codex ist nichts Niiheres bekannt. Die Petienanga- korrekturbediirftigen Vorlage abgeschrieben und zudem noch nach- ben Iassen auf eine Pariser Herkunft schlieBen. Nach den Untersuchun- gebessert wurde. Die Korrekturen erfolgten teils aus dem Sachzusam- gen von R. Macken(l3) und 1. Decorte(l4) bezeugt diese Handschrift menhang, teils aber auch mit Hilfe einer anderen Textvorlage. Die die Textiiberlieferung des 2. Exemplars, das nach 1304 an der Universi- Kopisten von I und V haben sicher nicht das ExemplarI ausgeschrie- tiit aufgelegt wurde und wahrscheinlich alle Quodlibeta I-XII enthielt ben; sie bezeugen aber den Text des Apographs. Wenn aber zum (nicht mehr XIII und XIV). Zusammen mit der eben beschriebencn .mindesten der Kopist von I eine korrekturbediirftige Textvorlage hatte, Vatikan-Handschrift I enthiilt V als Quaestio 31 des Quodlibet XII den so miissen wir mit der Moglichkeit rechnen, daB die Schreiber von I ganzen Traktat "super facto praelatorum et fratrum". und V gleichermaBen Kopien des Apographs abgeschrieben haben. Der An vielen Beispielen konnte bereits nachgewiesen werden, daB I und Kopist von I hatte aber die die Moglichkeit, seinen Text und seine V fUr den I. Teil des Traktates, der die Quaestio 31 ausmacht, das Textvorlage nach einer besseren Uberlieferung zu korrigieren. I und V Apograph (od er eine Kopie desselben) zur Vorlage hatten und nicht bezeugen die wirklichen und die vermeintlichen Verbesserungen des vom Universitiitsexemplar abgeschrieben wurden. Aus dem Text der Apographs (von Quaestio 31); in Einzelfiillen haben sie aber (zusam- Valencia Handschrift weise ich zusiitzlich auf folgende Beispiele hin. men od er einzeln) die bessere und urspriinglichere Lesart. Ed. 25,62 dixit: I, f. 281 rb hatte zuerst dicI und besserte dicunt nach, V, f. 242rb hatte dicit und verbesserte das folgende contrarii in contrarius (nicht korrekt abgekiirzt !). 3. DIE DOPPELTE TEXTUBERLIEFERUNG VONQUODLIBET XII, Q. 31 Ed. 56,91 paterfamilias: I, f. 284 va korrigierte aus por' familias, V 244rb schreibt pot' familias. Quaestio 31 des XII. Quodlibet des Heinrich von Gent ist, wie nun Ed. 56,2f. principalissime: I, f. 284 va principali = ssime (nachtriig- bekannt, in einer doppelten (nicht zweifachen) Textiiberlieferung auf lich durch das Gleichheitszeichen verbunden); V, 244rb principali uns gekommen. Der Magister hat vor der Publikation des XII. Quodli- sume (auseinander geschrieben). bet (1288/89) zur Information der kirchlichen und der akademischen Ed. 96,94f.: "Sed modo contrario quia semper maior ... et minor ... ": I, f. 289r8 " ... Sed modo contrario quia maior facta est ... Offentlichkeit den Traktat im Friihjahr oder Sommer 1288 veroffent- confessores et minor ... " licht(l5). Eine von mehreren Kopien, die Heinrich von Gent herstellen V, f. 247rb: "Sed modo contrario quia maior (corr. ex 'et minor')". lieB, oder die mit seiner Zustimmung hergestelIt wurde, ging dem Am Zeilenende glitt das Auge des Schreibers von V, der eine Vorlage Vorkiimpfer der Priilatenpartei, Wilhelm von Macon, Bischof von der Textanordnung in I hatte, von contrario eine Zeile tiefer und Amiens zu, der sie durch seinen Kapitelsdekan zusammenfassen lieB schrieb die Anfangsworte dieser iiberniichsten Zeile "et minor", merkte und in die bekannte Dokumentensammlung aufnahm, die unten genau aber das Versehen und korrigierte. beschrieben wird. Diese Kopie ist in Hs., PARIS, Bibl. Nat., lato 3120, f. 92 r8_141vberhalten. Ed. 98,49, utroque: I, f. 289rb hat eine Korrektur, V, f. 247rb kopierte die fehlerhafte Vorlage, ohne zu korrigieren. Diese Kopie wurde vom Original des Magisters abgeschrieben. Das Wie soeben an vielen Beispielen gezeigt wurde (vg!. S. CXXVI- Manuskript des Magisters war aber keine "Schreibtischarbeit", sondern CXXVIII), bezeugen auch I und V fUr den I. Teil des Traktates, der die (IS) Vg!. H. FINIŒ, Aus den Tagen Bonifaz Vl/I... V: ••... Magister autem Henricus de Gandavo, qui multa disputaverat de privilegio et de duodecim peciis librum ediderat.. .••. (13) R. MACKEN, Bib/. man. H.G. II, S. 727-731. Eine Petie umfal3tc eine halbe Quaterne: also hatte der Traktat insgesamt den Umfang (14) HENR. DE GAND., Quod/. XII, qq. 1-30. Ed. J. DECOR TE, S. XXXf. von 48 Folien. CXXXIV TEXTKRlTISCHE EINFOHRUNG DOPPELTE TEXTOBERLlEFERUNG CXXX V ~piegelt genau die Auseinandersetzung iiber "die Streitsache zwischen 7] etiam si] etsi I den Priilaten und den Briidern" wieder, wie sie sich seit lahreswende 7] ad] ab M 1286/87 entwickelte. Die einzelnen Teile der Streitschrift - Stellung- 74 liceat] libeat H nahme des Magisters und 2 Argumentenlisten - waren wohl recht 76 ad] om. M unterschiedlich niedergeschrieben; am sorgŒltigsten der I. Teil, der - per fratrem] perfectionem I sicher zuletzt (nach dem Tode Nikolaus IV. am 22. Februar 1288) 78 adhuc] ad hoc M S 5, 25 entstanden ist. 79 duplex] quod dicit Ex i - IV (sed corr. I) Der Kopist von M, ein geiibter und bezahIter Schreiber, hat in kaIligraphisch gut leserlicher Schriftseine Arbeit getan. Die Oberliingen 80 ex parte M H, S, C, 5, 3-1] ex partem D 4 8 15 25 22 ( . parte) _ V ' " , , corr. In der Buchstaben der ersten Zeilen einer Folio (a und b) hat er mit vielen ]8, 84 expositionem] iam addo Ex i - IV Schnorkeln verziert, bis zur letzten Seite. Er hat in diesen Schnorkeln oft ein menschliches Gesicht angedeutet, so wie wir dies aus vielen 87 an ante] quae ante Exi (ohne D an, S, 8 ante 3) - IV an ante Handschriften kennen. Er stand offenkundig nicht unter Zeitdruck; - habuerint]-unt S, 5, 8 aber die ausgesparten Initialen wurden nicht nachgetragen; der Text 89 oporteret] oportet Ex i (om. 4, 8) - IV wurde auch nicht mehr korrigiert, wie es an und fiir sich die Kanzleire- - reverti eos] inv. Ex i - IV eos) eo V om. I geln vorsahen. Nicht einmal die "Iacunae" wurden ausgefiiIlt(l6). Der 91 addunt fratres] contrarii addunt Ex i - IV Schreiber hat aber, wie die Fehler zeigen, mit wenig Sachkenntnis und 94 sed] scilicet M Sachverstand geschrieben. Ein Uberblick iiber die offenkundigen Fehler 94-95 sed etiam ad probandum] om. Ex i - IV des Kopisten in diesem Teil der Quaestio 3] belegen diesen Eindruck. 95 sententiam] licentiam I Ich greife aus der kritischen Edition zwei Textstiicke (des I. Teiles 96 cum effectu] om. Ex i - IV der Quaestio 3]) im Umfang von jeweils ]00 Zei]en heraus und steIle 97 eis] om. Ex i - IV die abweichenden Lesarten von M, der Kopie des Origina]s, den 2 inquiens] inquirens quod M anderen Lesarten des ]. Exemplars, das sich aus den gemeinsamen - et2] vel C om. 3 unterschiedlichen Varianten der Zeugen dieses Exemplars rekonstruie- 3 ipsis] episcopis H, I, 4 facta] om. Ex 1 ren lii/3t(l7), gegeniiber. Dabei wurden siimtliche oben genannte Hand- 4 ]icentiatis]-tos Exi (ohne 3,8) - IV (sed corr. I) schriften beriicksichtigt, also nicht nur die Fiihrungshandschriften(l8). 5 unde] ut M Da sich bereits hier die giinstige Gelegenheit bietet, die Textlage von I 6 nec] ut Exi - IV und V, die (wie bekannt) zur 2. Textfamilie gehoren, zu studieren, wird ]9, 8 generali privilegio] inv. Exi - IV jeweils auch deren Zeugnis mit beriicksichtigt. 13 fratres] contrarii Ex i - IV - eis] fratribus Ex 1 - IV ]. Textgruppe, ed., S. 17-20. ]5 data est eis] eis data est Ex i - IV ] 7, 67 licentia] littera M - aliquod] aliud I - et] etiam Exi (ohne S, 5) - IV 16 autem] ante(?) M 68 alas] alias S 20 confitendum]-do C 69 eiusdem privilegii] inv. Ex i - IV 2] vel maioris] om. C 70 potestatem] perfecte addo Ex i - IV - haec] ista Ex i - IV 22 usi] visi S, 4 23 curatorum] sacerdotum paroc h'la I' lUm Ex i - IV (J sacerdotis ('6) Vg!. il., S. cXL. parochialis) ('7) Vg!. il., Ed. S. 17,67-20,56; 37,78-40,74. ('8) Vg!. O., S. CXXIII-CXXIV. 27 quocumque modo] quomodocumque Exi (ohne 3,5) - IV (corr. M ex quomodocumque modo) DOPPEL TE TEXTOBERLIEFERUNG cXXXVII CXXX VI TEXTKRITISCHE EINFOHRUNG 87 ad tempus] ad est I - privilegiis]-io S 89 cuilibet] cuique Ex 1 - IV 28 loqui solummodo] inv. Ex 1 - IV 90 non] om. Ex 1 - IV 29 concessi s] confessis M, C 91 fratres] om. IV 29-30 ac ... Martini] om. 8 - papa] om. I 30 ipsorum] om. C 92-93 reprehendisset] reprehensisset H - istud] illud S 93 pa pa] om. IV 31 et] de addo M 94 tunc] nunc V 32 modo] meo Ex 1 (corr. S) - IV 95 differt] differtur M 33 de cetero] decreto in Ex I - IV - sint] sunt Ex I - IV 20, 34 et] etiam ExI (ohne S, 5, 22) - IV 96 causam] non addo Ex I - IV 35 enim bene] inv. Ex I (C om. enim) - est] et M 36 posse]-em H 98 tamen] om. IV 38 ipsorum] eorum Ex I - IV - nullo modo] ullo modo addo Ex I - sint] sunt H 00 incorrecta] incorrepta M _ retractata] rectracta Ex 1 (8 retenta) - IV (sed corr. I) I quem] quam M 39-40 quoad ... eis] om. C 38, 2 producenda] perducenda Ex I 42 cum tamen] secundum quod Ex 1 - IV - corrigenda]-am V 43 in scripto suo] om. S, 5 4 ventum]-ura V 45 dicit] dici Ex I (4 om., 5 corr.) - IV (corr. I) 5 est patiens] inv. Ex I - quod] in addo I II potuerunt H, S, 4, 3, 25 - I poterunt M C, D, 5 - V 47 tolerentur]-antur Ex 1 - IV 15 quomodo] quam IV 48 idonei] licet addo I (inter!.) 16 tamquam] tamen M _ suspicantur]-entur Ex 1 - IV (sed corr. M) 18 papam] quod addo M 48-49 suspicantur contrarium] inv. Ex I - IV 20 debuisset]-uit C 49 in] om. I 21 ut] om. H 50 privilegiatis] privil' diese Abkiirzung in Ex I - IV - proposuit] proponit Ex 1 (C, S, 3, 4, 15, 25) 51 eadem] numero addo Ex I - IV (sed exp. I) 22 et] om. V 52 quoad] quod ad M - haberem] haberam V 53 li] licet Ex 1 23 si] nisi V _ domini Martini] dominus Martinus S 25 scilicet] quod M om. 8 54 nec] neque Ex I - IV - insolentiae] insolertiae Ex I 56 volumus] autem addo Ex I - IV 27 iniustam] om. V 2. Textgruppe, ed., S. 37-40 28 defendit] alter addo M 39, 30 fuerit] om. S 37, 78 circa] contra M, 8, 22 30-31 fecerit mancipium] inv. Ex I - IV 80 sacerdotis] sacerdotalis ExI (ohne 8) 31 geh~nnae M H, S, 15] jehennae C, D, 3, 4, 5, 8, 22, 25 - IV 81 omnino] ideo C 32-33 sl~e culpa s~a M - IV 5, 8, 25] sine culpa sine culpa sua S,' _ per praescriptionem] per scriptionem M, IV, per om. 4, 15 15; sme culpa sme culpa sua sine culpa C (sed sua om.) 3,4, D - subtrahantur]-entur V (sed culpa om.) H, 22 (sed sine culpa sine culpa deI.) 83 nisi] in addo M CXXXVIII TEXTKRITISCHE E1NFOHRUNG DOPPEL TE TEXTOBERLIEFERUNG CXXXIX 33 insolentiae] insolertiae Ex 1 quasi] om. Ex 1 37 quid] aliquid I 73 sequerentur] sequerend' (um) Ex 1 (15 querendum) 40 intelligendo]-dum H 73-74 reprehendit M, C, H, 3, 5, 15, 25] comprehendit D, S (sed 41 supra ipsum] sequitur M corr.), 4 (sed reprehendi add.), 8 (sed reprehendit add.), 22, IV 45 illud] idem M reprehendit illud privilegium] inv. Ex 1 74 quosdam] quaedam Ex 1 (om. 25) 47 esset] erat Ex 1 - pa pa 1] om. Ex 1 - Ein sorgfaltiger und kritischer Blick auf die ursprlingliche Textliber- lieferung der Quaestio 31 des XII. Quodlibet ist au13erordentIich in- de tiendo] deticiendo C, 15 - IV struktiv und macht folgendes deutIich: 48 quod] et V a.) Der Text der Universitiitsfamilie (Ex 1) ist sehr homogen und ut videtur] noster M weist unmittelbar (liber das verlorene Exemplar der Universitiit) auf 51 quam] non sic Ex1 den kopierten Text des Traktates zurlick, den wir in der Pariser 52 maturius M, H, S, 3, 15, 25, Martinus D, 8 (sed maturius add.), Handschrift M kennen. Diese einheitIiche Textliberlieferung innerhalb con! (marUS) C, 5, 22, om. 4 - I maturius V Martinus der Familie wird gerade durch eine Anzahl von kopierten Fehlern, 54 audire] om. M Abbreviaturen und Kontraktionen bezeugt, welche in allen Textzeugen - deberet] deliberet Ex 1 (sed corr. 3, 4) - IV (sed corr. I) zu beobachten sind. Die Schreiber haben schwer oder mehrdeutig zu 55 papa] papae Ex 1 (sed corr. 22) lesende Abklirzungen einfach kopiert. Vg!. S. 17,79; 19,33; 20,45; 40, 57 Haec] Hic Ex 1 20,50; usw. Alle dieser Fehler haben ihren ursprlinglichen Ort im pro] prae S Exemplar und wurden von dort in die ganze Textfamilie hineingeschrie- 58 secundo facta] secunda facta Ex 1 (S secundum facta) - IV ben. secunda b.) Das vom "stationarius" aufgelegte Exemplar wies nach dem 60 possent] posset V einhelligen Zeugnis der Textfamilie neben den unvermeidlichen Ab- 61 eorum] om. S schreibefehlern (Lesefehlern, Lautangleichungen, Inversionen usw.) eine 63 possunt] possent IV Reihe von stilistischen und grammatikalischen Korrekturen auf, die die - verum] enim addo Ex 1 (om. 3) - IV Hand eines Korrektors verraten. (Vg!. S. 17,70; 20,42; 20,47; 48/49). 63-64 esse potest] inv. Ex1 (ohne C, D, H, 3) - IV Diese Korrekturen lassen sich im ganzen Traktat ausmachen. Durch- 65 sive conservatorem] om. Ex 1 gehend werden hiiutig die "fratres" in der Kopie als "contrarii" in der 67 qua] quae S, 8 Universitiitsfamilie genannt. In den Universitiitspublikationen vermied - est] om. M man bekanntIich eine direkte Benennung der Gegner in der Ausein- 69 auditionem] auditiones Ex 1 andersetzung. An keiner Stelle sind aber diese Korrekturen dergestalt, - confessionis eorum] inv. Ex 1 (ohne S, 3,4, 8, 15, 22), eorum] 15 da13sie die Hand des Autors forderten. om. c.) Innerhalb der Textfamilie des Universitiitsexemplars zeichnen sich - ipsi] om. IV Gruppen von Handschriften ab, die m6glicherweise auf verschiedene 70 maxime ... privilegii] om. S Kopien desselben Exemplars schlie13en lassen, oder darin ihren Grund 71 facta et dicta sua M dicta et facta sua S, 5, 8, 15, 25, dicta et haben, da13 am Text des Exemplars selber Korrekturen vorgenommen facta sua et facta C, D, H, 3, 4, 22, dicta et facta sua IV wurden, wie L.J. Bataillon, Problemes poses par l'edition eritique des - essent] quasi addo IV textes latins mMievaux, in: Revue philosophique de Louvain, 75, 1977, S. - evangelica] envangelista V 234-249 fUr die Editio Leonina gezeigt hat. 72 aut dicere] om. 5 d.) Das Apograph des Magisters fUr den "stationarius" der Universitiit - approbaret] appro bat ur Ex 1 CXL TEXTKRITlSCHE EINFOHRUNG DOPPEL TE TEXTOBERLlEFERUNG CXLI war h6chstwahrscheinlich eine korrigierte Kopie des Originals, wie wir tes aufbereiten und korrigieren. Im Vergleich des (privat) kopierten sie aus der Pariser Handschrift M kennen. Das Exemplar wurde von Textes in M und des publizierten Schultextes in EXI lassen sich ebenso dieser Kopie abgeschrieben. Im 1. Teil des Traktates, der die Quaestio die Korrekturen des Exemplars ausmachen, wie auch die unvermeidli- 31 ausmacht, ist in M der Text sorgfaItiger korrigiert als im folgenden chen Fehler der Schreiber von Ex 1 und M. Das Textzeugnis von I u. V Tei1. Er weist nur eine einzige Liicke ("Iacuna") auf, eine Stelle also, die Iiegt dazwischen. Bei der Beschreibung der Vatikan-Hs. I wurde bereits der Schreiber aussparen mul3te, weil er das Wort seiner Textvorlage hingewiesen, dal3 deren Text des Traktates vom Apograph des Magi- nicht lesen konnte. Vgl. ed., S. 28,64. Im ganzen iibrigen Text (ed., S. sters (bzw. einer Kopie desselben) abgeschrieben wurde - jedenfalls 41-268) finden sich 24 "Iacunae". aber nicht von M. I ist ein anderer Zeuge des fiir die OffentIichkeit S. 46,18; 50,22; 51,34; 138,16.28.35; 136,84; 139,49; 140,65.66.67; kopierten, fUr die Universitat aber zusatzIich korrigierten Textes. Im 150,53; 159,99; 170,94; 175,40; 184,71.77; 184,90; 185,94.5.16; 209,53; Abstand von mehr als 20 Jahren, in denen Apograph und Abschrift 218,00; 228,59. entstanden, blieb aber auch das Apograph nicht dasselbe. Beim Ab- Der Text in M weist zweifach verschiedene Korrekturen auf, die der schreiben konnten ebenso im Apograph wie in der Kopie Korrekturen Schreibar entweder wahrend des Abschreibens bereits anbrachte, bzw. vorgenommen werden. Wenngleich der Text des Traktates in I (und die (vo n ihm oder einen anderen Korrektor) spater eingetragen und damit auch in V) bildlich gesprochen auf der H6he des Apographs nachgetragen wurden. steht, so bleibt er doch unter diesem, wenn man den zeitlichen Abstand Vg1. ed., S. 3,16 defensiones ad sustinendum M, f. 92ra in Rechnung zieht. Beobachtungen an der Textgestalt des Traktates in 4,35 quaerimus M, f. 92ra M und I lassen aber auch den Zusammenhang erkennen. 8,46 reprehendantur M, f. 93ra Ed., S. 24,31 emanent, M, f. 96rb emanant. Danach zeigen zwei 9,68 privilegii aliquos M, f. 93rb senkrechte Striche in M den Folio- oder Kolumnenwechsels an. Auch 11,21 praeficiuntur M, f. 93 va perficiuntur das folgende nulla tenus ist ebenso wie emanant in M ungew6hnlich und 13,63-64 expositores - declarationis M, f. 94ra auffallig geschrieben. In der Vatikan-Handschrift I ist hier ema/nent 14,81 assertionem M, f. 94rb Kolumnenwechsels (fol. 281 ra-rb). - Ed., S. 21,62 parochiales: in M, f. 15,29 confitebuntur M, f. 94 va 95va wird das Wort getrennt geschrieben p'/roch', in I f. 280vb liest man 17,58 parochiali M, f. 94 vb mitten in der Zeile p=ro1es (in V, f. 242ra steht es am Zeilenende den 20,38 retractata M, f. 95va Rand iiberschreitend). In der gemeinsamen Vorlage der UberIieferun- - 48/49 suspicentur M, f. 95va corr. suspicantur gen war offensichtlich das Wort getrennt (am Zeilenende) geschrieben. 25,64 confitendo confessa M, f. 96va - Ed., S. 22,3 correspondentia, M, f. 96ra und I, f. 281 ra schreiben das - 63,66 arguantium M, Wort in zwei Teilen cor respondentia, (in V, f. 242ra steht es am Im I. Teil des Traktates (=q. 31) finden sich mehr Varianten als im Zeilenende, wiederum den Zeilenrand iiberschreitend. - Ed., S. 29,80 iibrigen Teil. Daraus miissen wir schliel3en, dal3 Heinrich von Gent das potuerunt, M, f. 97ra trennt po/tuerunt; I und V Iasen potuit erunt (sed Apograph von Quaestio 31, sorgfiiltiger korrigierte als die Kopien des corr. I); in ExI Iasen die Textzeugen poterunt. Stand in diesem EXI aul3eruniversitar publizierten Traktates. Es gibt aber keinen erkennba- pot'/erunt, so erklaren sich miihelos alle Falschlesungen. ren oder gar zwingenden Grund ein anderes Apograph der Quaestio 31 Uberblickt man die TextIage des Traktates in M und I (und V) so anzunehmen als das des Traktates. bestatigt sich diese Vermutung: I (und gegebenfalls auch V) bezeugen Daraus k6nnen wir schIiel3en: Der zuerst fUr die kirchliche Offent- den Text des Apographs der Quaestio 31 und des ganzen Traktates. lichkeit bestimmte Traktat wurde in der iiblichen Form eines Apo- Den Text der Quaestio 31 liel3 Heinrich von Gent auf der Grundlage graphs vom Original hergestellt. Von dieser Vorlage wurden (auf Be- der vorgangigen Publikation des ganzen Traktates fUr den "stationa- stellung) Kopien abgeschrieben. Die Pariser Handschrift M ist eine rius" herstellen. Ob Heinrich von .Gent zugleich den ganzen Traktat fUr dieser Kopien. Fiir die Ver6ffentIichung von Quaestio 31 (im Rahmen die Universitiitspublikation iiberpriifen und korrigieren liel3, k6nnen des XII. Quodlibet) Iiel3 Heinrich von Gent das Apograph des Trakta- wir nicht mehr definitiv ausmachen. Apograph des Traktates und deren OBERLIEFERUNG DES TRAKTATES eXLIII eXUI TEXTKRJTlSCHE EINFOHRUNG 3.) Selbst an den Stellen, an denen I und M unterschiedliche Lesar- Kopien waren in der Folgezeit immer einem gewif3en Wandel unterwor- ten aufweisen, liif3t die Schrift in beiden Handschriften (oder in einer fen, den wir in der Dberlieferung von I und V prufen k6nnen. Das der beiden) UnregelmiiI3igkeiten erkennen, die auf nachtriigliche Ergiin- Apograph des Traktates und der Quaestio in der doppelten Bezeugung zung od er Korrektur schlief3en lassen. von Ex 1 und IV und die zusiitzliche Kopie der vorgiingigen Ver6tfentli- Vg!. Ed., S. 56,88 corporalium: M, f. 102vb; temporalium IV chung der Streitschrift aus der Dokumentensammlung des Wilhelm von Ed., S. 61,34 filia et ego talis: M, f. 104ra, I, f. 285ra Macon bieten fur die kritische Edition die einmalige Chance, Ursprung 61,43 administrationes: M, f. 104ra; I, f. 285'b und Geschichte des Textes zu studieren. Die I. und 2. Ver6tfentlichung 90,17-18 sind die Texte in M f. 109va und in I, f. 288rb in des Traktates unterscheiden sich wie eine erste und zweite, korrigierte Unordnung. I zeigt nach "a quo langore" (ed., Auflage eines Werkes; sie sind textJich identisch, redaktionell aber S. 90,17) durch 2 senkrechte Striche Foliowech- verschieden. sel an. 4. DIE DOPPELTE UBERLlEFERUNG DES TRAKTATES IN M UNO IV 110,84 'nihilominus', id est 'in nihilo' sive 'in nullo a. Der volle Text des Traktates ist, wie gesagt, in zwei Dberlieferun- minus': M, f. Il3rb, I, f. 290vb gen bekannt: in der Dokumentensammlung des Wilhelm von Macon 71,1 aliquantulum: M, f. 106ra; I, f. 286rb (vor 1289 entstanden) und in zwei Handschriften der Quodlibeta des 203,98 faciendo: M, f. 141ra; I, f. 310ra Heinrich von Gent, die mit q. 1-30 zum 2. Exemplar geh6ren und Der Text des Traktates in I und V geht auf das Magisterapograph folglich nach 1304 geschrieben wurden. Mit Ausnahme dieser beiden (bzw. eine Kopie desselben) zuriick. Die vorgiingige Textform des Handschriften I und V enthalten die Textzeugen des 2. Exemplars Apographs kennen wir aus M; der Text dieser Handschrift ist aber Quaestio 31 nicht. Fur diese wurde im Rahmen der Quaestiones 1-30 fehlerhaft, besonders im 2. Teil, in dem sich die Auslassungen hiiufen: kein Exemplar erstellt. Der Schreiber der Vatikan-Handschrift I hat die S. 41,87-89; 42,4-5; 44,83; 46,21; 48,73; 68,13; 89,95; 130,28-29; Quaestio 31 auch im Schriftbild deutlich von den vorausgehenden 134,36; 135,60-61; 136,83; 143,61-63; 147,68-69; 158,64-65; 170,95; Quiistionen abgesetzt. Er schrieb den Traktat vom Apograph des 173,80-81; 177,78.96-97; 181,3-5; 182,34; 184,88-90; 185,99; 188,76-77; 211,94-95; 218,82-83; 223,6-7; 226,94-95; 228,58.59; Magisters (bzw. einer Kopie desselben) ab, das Heinrich von Gent fUr 231,39; 232,51-52; 233,79-80.87-88; 256,21-22; 264,31-32. den I. Teil (der Quaestio 31) sicher korrigierte bzw. korrigieren lief3und Wiederkehrende Verwechslungen: dessen 2. Teil m6glicherweise auch noch spiiter nachgebessert werden muf3te. sed, scilicet - secundum; tamen - tantum; quem - quam; tamen - cum; hoc - haec; nihilominus - nullo minus; super - sunt; id Drei kodikographische Beobachtungen stiitzen diese These, daf3 I - illud; quae - quo; si - scilicet; vos - nos; vobis - nobis; (un d gegebenenfalls auch V) vom Apograph (oder eine Kopie desselben) potius - post; non - nunc; quod - quid; igitur - ergo; enim- abgeschrieben wurde: autem. 1.) Texteinteilung und Kolumnenwechsel in der Vatikan Handschrift Diese Fluchtigkeitsfehler disqualifizieren den Text in M vor allem im weisen auf autfallende Entsprechungen zur anderen Kopie des Originals 2. Teil des Traktates. Diese Fehler k6nnen ebenso davon herruhren, des Traktates in der Pariser Handschrift M hin, obgleich I nicht von M daf3 der Schreiber von M mit der Schulterminologie nicht sehr vertraut abstammt. war, wie auch davon, dal3 die Kopie nicht mehr korrigiert wurde, bevor 2.) Die Schreiber von I und M hatten vielfach an den niimlichen sie an den Bischof von Amiens ging. Das Apograph (bzw. desen Kopie) Stellen Schwierigkeiten, die VOrlage zu lesen und widerzugeben. Die von dem I und V abgeschrieben wurden, war sorgr:iltiger korrigiert verschiedenen Kopien des Magisterapographs gaben den Schreibern worden. Fragen auf. Selbstredend hindert dies nicht, daf3 die beiden (oder Durch den Vergleich von M und Ex 1+ IV kann fUr den Text der mehreren) Kopien des Apographs unterschiedlich sorgsam korrigiert Quaestio 31 die korrigierte Fassung des Apographs rekonstruiert wer- waren. Die Kopie, die der Bischof von Amiens erhielt, ist offentlich den. Aus diesem Vergleich mussen wir auch fUr den 2. Teil des nicht besonders gut korrigiert worden. CXLIV TEXTKRlTISCHE EINFOHRUNG OBERLIEFERUNG DESTRAKTATES CXLV Traktates schliel3en, dal3 IV authentische Korrekturen bieten, selbst 285'G). Es ist h6chst unwahrscheinlich, dal3 Heinrich von Gent selber wenn wir nicht mit letzter Sicherheit sagen k6nnen, dal3 dieser 2. Teil diese formalen Korrekturen vorgenommen hat. Er hatte in den beiden noch zu Lebzeiten des Heinrich von Gent korrigiert wurde. Wenn der eben genannten Stellen seine eigene richtige Diktion "verschlimm-bes- Traktat auch in die Hande des Kardinals Benedikt Gaetani gekommen sem" miissen. Gleichwohl darf nicht iibersehen werden, dal3 diese ist, wie in der theologiegeschichtlichen Einleitung zu zeigen ist, so Korrekturen einer Abschrift durchaus im Auftrag und mit der Billigung diirfen wir annehmen, dal3 Heinrich von Gent das Interesse haben des Magisters geschehcn konnten. Die Textwerdung ist in der schola- mul3te, einen fehlerfreien Text an die Kurie in Rom zu besorgen. stischen Literaturgeschichte ein langwierige Prozel3, in dem nicht nur Im Vergleich zur Kopie der Dokumentensammlung wurde der Trak- der Autor an den Text Hand anlegen konnte. tat in der Universitatstradition sorgfiiItig korrigiert. Diese Korrekturen b. Da wir fUI' den I. Teil des Traktates (= Quaestio 31) die beiden betreffen nicht nur die offenkundigen Fehler der Vorlage, wie wir sie verschiedenen Abschriften der zweifachen Universitatstradition in Ex I aus der Pariser Handschrift M kennen, sondern sind stilistischer und und IV kennen, miissen wir am Ende auch deren Textzeugnis analysie- grammatikalisch-syntaktischer Natur. ren: Beispiele fUr stilistische Verbesserungen: Ed. S. 5,60 supererogationis 1.) Die gemeinsamen Varianten der universitaren Textfamilie EXI - praerogationis: 11,75 temere - temerarie; 31,37 appetitu - lassen im Vergleich mit der davon unabhangigen Tradition in M und appetitione; 46,25 occurrere - contingere; 82,91 repetere - revolvere; IV ohne Schwierigkeiten auf das Universitats exemplar schliel3en. Das 124,57/58 favor dupliciter - duplex favor usw. Universitatsexemplar hat als Abschrift des Apographs nur fUr dieses Wichtiger sind die Korrekturen der Consecutio temporum: Ed., S. Zeugniswert. Vergleicht man aber den Text in M mit der zweifachen 4,25; 5,47 (cum ... tenetur - teneatur); 20,47.48; 49,95.2; 86,100.1. Universitatstradition in Ex I und IV, so wird das Apograph des Magi- Gelegentlich werden (vor allem im 2. Teil) Ausdrucksweise und Satzbau sters sichtbar: I und V hangen nicht voneinander ab, da sie eine Reihe sprachlich u.nd sachlich verbessert: vg!. 124,38; 160,14-16; 161,40; von unterschiedlichen Auslassungen (homoioteleuta) haben, beide aber 172,69-173,71; 182,36; 191,64-65 usw. gehen auf das Apograph zuriick. Bei allen diesen Verbesserungen ging es dem Korrektor um den 2.) IV schrieben, wie nicht anders zu erwarten, gemeinsam und je korrckten, lesbaren und verstehbaren Text. Selbst die Zitate aus den einzeln Fehler in den Text, mitunter sehr sinnst6rende, z.B. Ed., S. 5,55 Dokumentcn der Kirche und Schriften der Vater werden nach diesem statutum - statu tamen, 29,80 potuerunt - potui erunt, 21,73 assidue Grundsatz korrigiert. Die von Heinrich von Gent wiederholt richtig - assumitur duae, 39,47 de tiendo - deticiendo usw. I und V weichen zitierte Dekretale Clemens IV "Quidam temere" vom 12. luli 1265 aber weit mehr voneinander ab, als zwei Textzeugen derselben Vorlage. wurde mit "temerarie" nachgebessert. Die Texte in CHS haben vergleichsweise weniger singulare Varianten In Quodlibet VII, q. 24, ed. 1518, f. 285vL; "Clemens papa in dicto als I und V. privilegio contra quosdam, ut dicit, qui temere sentientes ... " Quod!. X 3.) Vergleicht man die beiden Texttraditionen in ExI und IV (auf q. 2, ed. R. MACKEN,S. 42,78 steht in Hs. PARIS,Bibl. Nat., lat. 3120, f. Grund der oben S. CXXXIV-CXXXIX vorgelegten Varianten), so 29vb "Quidam temere sentientes". Im nachhinein wurde aber auch hier kann man foIgendes feststellen: I. I und V gehen in der Mehrzahl der korrigiert. Vergleichsstellen mit den Varianten des Ex I konform, so dal3 an der Ein anderes Beispiel der sehr formalen Korrekturweise betrifft die Abhangigkeit von IV vom Apograph des Magisters nicht gezweifelt Wortfolge "dictum et factum", die bekanntlich sprichw6rtlich gewor- werden kann. 2. I und V gehen aber auch - allerdings in einer weitaus den ist. Ed., S. 40,71 spricht Heinrich von Gent von "facta et dicta" geringeren Anzahl von Stellen - gegen Ex I mit M zusammen, so dal3 und Ed., S. 88,167 spricht Augustinus von "factum vel dictum". An an einer selbstandigen Benutzung des Apographs nicht gezweifelt wer- beiden Stellen wurde durch den Korrektor die Wortfolge umgestellt. den kann. 3. In bemerkenswerten Einzelfallen korrigierte der Schreiber Und wiederum mul3 man auch hier feststellen, dal3 Heinrich von Gent von I das Apograph und kommt so auf den von M bezeugten urspriing- das Augustinuszitat "peccatum est factum vel dictum ... " wiederholt in lichen Text zuriick, Z.B. S. 17,79.80; 20,38.45.50; 39,52. 4. Diese den Quodlibeta richtigt zitiert (vg!. Quodl. VII, q. 24, ed. 1518, f. Korrekturen besorgte der Korrcktor in I teils dem Sinn- und Sach- CXL VI TEXTKRITISCHE EINFOHRUNG OBERLlEFERUNG DES TRAKTATES CXLVII zusammenhang nach, z.B. S. 17,79.80; 20,45, teils brauchte er aber dazu eine Vorlage (ggfs. das Original), Z.B. S. 17,79 (kein einziger M, f. 123'": = " ... et sic beata Virgo, si modo viveret et vellet Textzeuge in EXl hat d1(dicit) in d' (duplex) korrigiert!), 20,50 (Warum communucari (et vellet communicari iter.) sacerdote (!) deberet, nisi hat der Korrektor "numero", das nicht falsch ist, korrigiert ?). peccaret, ostendere isto modo ... "; I, f. 296'b und V, f. 251 vb haben die 4.) I und V stehen je fUr sich (aber auch miteinander) an einigen k~ndizionale Wendung "nisi peccaret" anders verstanden: "si peteret". wenigen Stellen gegen die Uberlieferung in M und bezeugen so, dal3 sie Dlese Korrektur entspricht aber nicht dem Gedankengang des Heinrich einen direkten Zugang zum Apograph des Magisters hatten. Vg!. Ed., von Gent. Unabhiingig davon ob sich jemand einer Siinde bewul3t ist S. 207,10-13 in der dreifachen Bezeugung in M, I und V: einmal im Jahre vor der osterlichen Kommunion mul3 sich der Pfarran~ gehorige seinem Seelsorger stellen ('ostendere'), und zwar ohne Auffor- "Dico quod verum est quod eis terminos divisit. Non tamen verum est quod eis terminos divisit secundum quod eis utuntur secundum derung. Die Exemplifizierung dieser Forderung an der siindelosen praedicta. Dico etiam quod bene certum est...". ' Jungfrau haben die Mendikanten dem Magister aus dem Weltklerus M, f. 131va I, f. 301 va V, f. 255'b sehr iibel genommen. Dico quod verum est quod Dico quod verum est. Dico quod verum est. Ed., S. 248,14f.: "secundum quod prius exposuimus" ... wurde in I eis terminos divisit Non ta- Non ta- f. 304va und in V, f. 258'b korrigiert: " ... secundum quod alibi pleniu~ men verum est quod eis men verum est quod eis exposuimus". Der Korrektor wul3te, das Heinrich von Gent zwar auch secun- terminos divisit secun- im Traktat von den sekundiiren Wirkungen der sakramentalen Absolu- dum quod eis utuntur utuntur dum quod eis utuntur . Dico ... bene actum Dico ... bene certum Dico ... bene rectum . tion spricht,. dal3 er aber in Quod!. XII q. 22 thematisch dariiber hande1t. M hat eine sinnstorende Auslassung (homoiot.), die durch I und V korrigiert werden kann. I und V haben (in der I. Zeile) eine gemein- 6.) Wer hat das Apograph des Magisters, das 1288/89 dem "statio- same Auslassung, die auf eine einheitliche Vorlage hinweist. I hat im 2. nar~us" der .l!niversitiitsbibliothek fiir die Erstellung des Exemplars zugmg, kornglert? Wie kam dieses korrigierte Apograph auch in den Satz eine Auslassung, die durch V ergiinzt werden mul3. Das "certum" der letzten Zeile ist in V nicht klar geschrieben! M und IV weisen auf Text des Traktates, der nach 1304 als Vorlage fUr die Abschriften des verschiedenen Wegen auf das Apograph des Magisters. ganzen Traktates in I und V diente? Wie wurden diese beiden Abschrif- 5.) Im Vergleich von M und IV im 2. Teil der Traktates (Ed., S. 41- ten hergestellt, so dal3 der (korrigierte) Text in I unzweifelhaft auch 268) fiillt auf, dal3 wir in I und V wieder echte stilistische und sachliche dem in M nahesteht und der Text in V (trotz der gelegentlichen Korrekturen lesen, wenn wir einmal von den unvermeidlichen Fehlern urspriinglicheren Lesarten) im grol3en ganzen dem Text in I nachsteht? der Kopisten absehen, die in keiner Abschrift iiberraschen konnen. Antworten auf diese Fragen bewegen sich im Bereich der Theorie; aber Diese Korrekturen sind von der Art, wie sie im Apograph des Magi- fUr die Erstellung des kritischen Textes mul3 man eine konkrete Vorstel- lung seiner Entstehung haben. sters (fUr quaestio 31) gemacht wurden. Wiederum wurden auch hier an vielen Stellen die Zitate von anderen Autoren nachgebessert, wenn das Folgende Elemente lassen sich zu dieser Theorie beitragen! 1.) Der Verstiindnis dies erforderte. Selbst biblische Texte wurden dem Sprach- Traktat "Super facto praelatorum et fratrum" bildet insofern eine empfinden angeglichen (vg!. Ed., S. 88,53; 130,9). Die in der Liste literarische Ausnahme, als er vor der universitiiren Publikation bereits der Korrekturen von IV unterstrichenen Angaben vermitteln einen als Streitschrift durch Heinrich von Gent veroffentlicht wurde. 2.) Eine Eindruck, wie selbstverstiindlich auch Zitate nachgebessert wurden. Kopie dieses veroffentlichten Textes, den wir durch M kennen hat Der korrekte Text der Schule forderte hin und wi~der auch sachliche Hei~rich von Gent fUr den Teil der Quaestio 31 des XII. Quodlibet Klarstellungen. ~estlmmt und zur Veroffentlichung in diesem Quodlibet zu den Quiis- Ed., S. 161,39-41: " ... et sic beata Virgo, si modo viveret et vellet tlOnen 1-30 nachgereicht. 3.) Diese Korrekturen im Apograph konnen communicari a sacerdote, deberet se illi, si peteret, ostendere isto modo ebenso vom Magister wie von einem von ihm Beauftragten vorgenom- anequam dare ei deberet communionem". men worden sein. 4.) Der dem "stationarius" iibergegebene Text der Quaestio 31, der aus dem Traktat stammt, ging wohl nach der Ab- schrift des Exemplars wieder an Heinrich von Gent zuriick, denn der METHODE DER KRITISCHEN EDITION CXLIX CXL VIII TEXTKRITISCHE EINFOHRUNG Text feh1te in seinem Liber. 5.) Es ist nicht von der Hand zu weisen, ist, und mit Hilfe des aus der Universitatspublikation zu rekonstruieren- da13 auch einige Korrekturen des Schreibers des Exemplars in das den Exemplars (fUr quaestio 31). Das Exemplar steht dem Apograph Apograph eingetragen wurden (z.B. die Bezeichnung der "fratres" als unmitte1bar nahe. Die Textzeugen I und V bezeugen ohne Vermitt1ung des Exemplars das Apograph, allerdings im zeitliehen Abstand von ca. anonyme "contrarii"). Diese kamen so auch in den Text des Traktates. 6.) Der gesamte Text des Traktates wurde nach 1289 sicher noch 6fters 15 Jahren, die am Apograph nieht spur10s vorubergegangen sind. kopiert und dabei mehr oder weniger "korrigiert". 7.) Nach 1304 Folgende Grundsatze Iassen sich fUr die Edition aufstellen: brauchte man fUr die Abschriften des Traktates in I und V eine Kopie 1. Der kritisehe Text der Edition mul3 nach der originaren Fassung des ganzen Textes. Schwer1ich wird man annehmen k6nnen, dal3 es sich des Traktates, die in M bezei.1gt ist, vorprogrammiert werden. Die bei dieser Kopie im Abstand von mehr als 15 Jahren noch um dieselbe Erstfassung des Textes der Streitschrift bestimmte aueh die universitiire handelt, von der 1289 das Exemplar der Universitiit abgeschrieben Uberlieferung. wurde. 8.) Die gemeinsamen (fehlerhaften) Ubereinstimmungen von I 2. Die textliehen Korrekturen der Universitiitstradition Ex 1 und IV und V gegen die Uberlieferung in M und Ex 1 lassen darauf schliel3en, fallen doppe1t ins Gewieht: Sie korrigieren die zahlreiehen Fehler in M dal3 der Text dieser Kopie beim wiederholten Abschreiben Veranderun- und bringen den korrekten Text der Universitat zu Gesicht. Die gen erfahren hat, die keinen textkritischen Wert haben. Der Charakter Absieht des Autors an diesem korrekten Text der Schule und die dieser Kopie blieb aber naturgemal3 erhalten. 9.) Die Vatikan-Hand- Riicksieht auf des sen urspriingliche Fassung bestimmen die Wahl der schrift I zeigt alle Spuren einer (korrekturbedurftigen) korrigierten Lesart und die Angabe im Apparat. Fiir den Text der Quaestio 31 Handschrift: nachgetragene W6rter, Textverbesserungen und neue Feh- werden die gemeinsamen und die singulare n Varianten der drei Fiih- ler. Der Kopist von I (un d dessen Korrektor) haben den Text der rungshandschriften der Universitiitstradition im Apparat verzeiehnet, Vor1age aus sprachlich-sachlichen Uber1egungen, aber m6g1icherweise die Varianten von IV werden fiir den ganzen Traktat angezeigt. auch durch Einsichtnahme in einer andere Korrekturhandschrift ver- 3. Der Vergleieh der Lesarten in M und in IV + Ex 1 fiir den Text der bessert und (was nicht auszuschliel3en ist) diese Korrekturen gelegent- Quaestio 31 mul3 die Entseheidung fUr die authentisehe Lesart siehtbar lich auch in die Textvor1age eingetragen. Der Text in I weist jedenfalls maehen. Der zusiitzliche Vergleich von M + Ex 1 und IV liefert die einen kritischen Schreiber, bzw. Korrektor auso 10.) Unbeschadet ge1e- Gegenprobe fUr die Korrekturen im Universitatsexemplar, die nicht zur gentlicher besserer Lesarten hat V einen "schlechteren" Text. Wenn wir Auswahl fUr den kritischen Text stehen. Die beiden Listen sind ein die Streuung der Kopien bedenken, bereitet aueh dieser Befund keine wichtiger Schliissel fUr die Textkritik. Sehwierigkeit. (Die iibliehe alphabetische Reihung der beiden Hand- 4. Die gemeinsamen Korrekturen von I und V durfen auch im 2. Teil sehriften I und V darf uberhaupt nicht im zeit1iehen Sin n verstanden des Traktates nicht ungesehen als solche des Autors iibernommen werden. I und V konnen wiederum in einem erhebliehen zeitlichen werden, sie konnen aber auch nicht als mogliehe authentisehe Lesarten Abstand geschrieben worden sein. Der "terminus post quem" 1304 liil3t ausgeschlossen werden. Die Liste der unterschiedliehen Lesarten in M und IV bleibt fUr den ganzen Traktat ein Schliissel der Textkritik. Wir die Zeit ihrer Entstehung offen !). geben daher anschlie13end diese Ubersicht in 3 Tafeln wieder. 5. DIE METHODE DER KRITISCHEN EDITION Die zweifache Veroffent1iehung des Traktates durch Heinrich von Gent mul3 im Text und Apparat transparent werden, so dal3 sieh der sachkundige Leser se1ber ein Urteil bilden kann iiber die Differenzen der beiden Textformen. Im Blickfe1d der Textarbeit steht das Apograph des Magisters, das dieser fUr die beiden Veroffent1iehungen bestimmt und korrigiert hat. Auf zwei Wegen gelangen wir zu diesem urspriingli- ehen authentisehen Text, namlich mit Hilfe der Streitschrift des Trakta- tes, die in der Dokumentensammlung des Wilhelm von Macon erha1ten UBERSICHT DER VARIANTEN CLI TEXTKRITISCHE EINFUHRUNG CL 6. OBERSICHT DER VARIANTEN M IV+xi (=CHS) 1. Obersicht der Varianten van M im Vergleich zu IV + Ex 1 (Die ,82 horum eorum Varianten van IV + Ex 1 geben die Lesarten des Apagraphs wieder. Die -,82 confiteri suis addo unterstrichenen Textstellen betreffen Varianten van Zitaten, die den -,83 eum om. -,85 quo qui urspriinglichen Wart1aut des Zitates falgen!). -,89 fratres contrarii -,90 sui om. IV+xi (=CHS) -,90 suo fratrum M -,93 licet super hoc addo om. 11,4 oporteret etiam addo 3,8 fratrum licentiari et addo -,4 perlicentiari -,11 proponam superiori acri us -,7 superiore -,14 aptius om. rationes (corr. I) -,IO contra -,15 responsiones duos (corr. I) tenetur -,10 duo 4,25 teneatur enim contrarii -,Il autem -,27 fratres vel om. -,16 et2 -,27-30 uno ... inquam contrarii -,23 enim autem -,34 fratres om. tentionis 12,41 talis -,35 retentionis temerarie om. -,45 temere -,37 ego contrarii om. -,46 fratres -,42 est salutis (-I) teneatur (-I) -,53 solutis -,44 tenetur2 alienus addo (de)tentionis \3,57 sacerdos -,46 retentionis autem dicti teneatur -,70 ante dicti 5,47 tenetur affectionem praerogationis 14,81 assertionem -,60 supererogationis quaecumque -,85-6 populis ... praedicare om. -,72 quacumque om. -,90 assensu etc. 6,84 voluntarie possent -,90 etc. 2 om. -,92 possunt illius -,95 etc. om. 7,2 illis detur solvat (corr. I) -,00 datur -,6 salvat om. -,2 vel et -,11 proprIO cessat (corr. I) om. 15,7 cassat -,19 proprio est addo (corr. I) con trarii -,8 statutum -,20 fratres non (corr. I) om. -,9 nec -,25 non illum illud addo -,II eum -,25 statutum possint quod 16,30 possunt 8,31 quidem om. contrarii -,31 eti -,35 fratres et addo nostrum (istum 1)addo -,32 absolutionem -,35 modum illo fratrum -,37 eo -,36 eorum potest intrent -,39 post -,41 intrant om. confitendi (-dis V) -,47 et -,44 confitendo reprehendatur -,54 salvatur salvetur -,45 reprehenditur contrarii -,54 parochialium om. -,50 fratres fratrum 17,58 fratribus fratri -,51 suo perfecte addo irrationabili -,70 potestatem 9,57 irrationali enim -,76 aut ad addo -,61 autem quod dicit (corr. I) eisdem addo -,79 duplex -,73 iniungere om. 18,84 expositionem iam addo -,76 eos oportet ad hoc addo -,89 oporteret 10,79 licentiam UBERSICHT DER VARIANTEN CLIII TEXTKRIT!SCHE EINFUHRUNG C LII IV +x' (=CHS) M IV +x' (=CHS) M contrarii 25,62 frater contrarii (contrarius V) 18,91 fra tres dicta om. (hom.) -,63 praedicta -,94-5 sed etiam ad probandum iste contrarius om. -,65 frater -,96 cum effectu sit (corr. in scit I) om. -,65 sciat -,97 eis dicta licentiatos (corr. I) -,66 praedicta -,4 licentia tis ad addo (- V) ut 26,2 et -,6 nec contrarii contrarii -,3 fratres [9,13 fra tres om. fratribus -,IO vero -,13 eis etiam addo ista -,14 ut -,21 haec sacerdotum parochialium (I ?) contrarii -,15 fratres -,23 curatorum dicto addo (- c) quomodocumque 27,35 sciente -,27 quocumque modo om. meo (corr. S) -,36 si -,32 modo om. decreto in -,36 fratres -,33 de cetero ac etiam (- S) -,41 et 20,34 et in addo eorum -,49 et -,38 ipsorum super praemissa (sua praemissa sed in sua retracta (corr. I) 28,57 super praemissis -,38 retractata praesentia missa corr. I) secundum quod -,42 cum tamen contrarius dici (- C, corr. I) -,58 frater -,45 dicit timuerit tolerantur -,59 timuit -,47 tolerenter dicitur suspicentur -,59 dixit -,48-49 suspicantur et numero addo (corr. I) -,60 vel -,51 eadem quae neque -,71 quam -,54 nec fuit (- I) autem 29,77 fuerit -,56 volumus dicto privilegio crederem -,78 privilegio praedicto 21,67 credam ammoventes Innocenti (corr. I) -,91 admonentes -,70 Innocentio quo modo inducant (-cunt S) -,92 modo 22,79 iudicant suorum om. -,94 suam et -,84 infra sicut addo contrarii -,95 dissimulatione -,89 fratres inducitur pro fratribus omnibus praelatis -,99 fratres inducunt -,91 universis fratribus addo sic addo -,99 ipsis -,98 fratribus om. continue 30,8 et 23,12 continuo variat sed (corr. I) eorum -,10 variasset -,13 earum sicut fuerit -,13 cum -,18 fuit exaltatio nis (exsulationis I) ducuntur -,19 trahuntur -,23 excommunicationis permittant dioecesinos -,21 permittunt -,24 dioecesanos et addo (- c) extritis 31,22 ab usum -,26 exceptis om. nec novum addo -,23 et non resistunt 24,32 enim ostendistis (-disti V) infesta tionem (festationem S) -,25 ascendistis -,33 festinationem huiusmodi (- H) reducantur -,28 huius modi -,34 reducatur om. Innocentius -,30 enim -,46 Honorius omittit e -,31 omittunt -,46 ex et addo exsecutionem -,32 etiam -,48 exsecutioni animadversione contrarii -,35 animadversioni 25,51 fratres om. dicere quod se -,36 illic -,51 se dicere sua appetitione explanetur -,37 suo appetitu -,54 exprimetur contrarium etiam -,38 contra -,55 per contrarii dicunt (dicit V) -,40 fratres -,62 dixit OBERSICHT DER VARIANTEN CLV TEXTKRITlSCHE EINFOHRUNG CLIV 20 Varianten VOTI M in Vergleich zu IV IV+x1 (=CHS) IV M M fuit 43,52 cognosca/ agnoscat 33,71 fuerit e converso sic sicut -,75 e contra -,55 peccaverit pecca vit 44,69 lan/um indevo/io e/ tam indevotio quam -,75 quod addo quis aliquis -,84 dicunt -,71 aliquis 46,25 occurrere 2 contingere -,89 quis om. 47,40 suadent suaderent -,91 cum scilicet om. 49,95 teneantur tenentur 34,97 quod addo -,96 saepius a me addo -,9 quam tamen addo confessiones et absolverent addo 35,47 cui 50,16 etiam dicit fructus uberiorum addo 36,62 respondit 51,57 cuilibet non cuique 53,91 fuisse/ omo 37,89-90 sunt 54,43 obtinendum obtinendam -,95 sint non addo corporali um temporalium -,96 causam 56,88 incorrecta -,97 valet valeret -,00 incorrepta et 2 in -,99 et hoc addo 39,30 deliberet (corr. I) verba -,54 deberet 57,12 dicta enim addo -,17 ut ... ut ut tamquam ... et 40,63 verum dicta et facta producant faciant -,71 facta et dicta -,34 praesumunt existimant 58,36 nolint quod est amplius addo -,75 59,81 cons/ilu/ionis institutionis -,84 presby/erorum episcopo rum -,88 schisma/um crismatum 60,2 parochiae parochiale 61,33 sum fra tris addo -,43 administra tiones administratores -,46 gubernetur gubernare tur 62,70 vide/ur videntur -,74 enim om. 65,43 nul/us ultimo -,44 universa/em omo -,45 sibi om. -,51 re vera re vera ut videtur 66,67 fune tune -,69 ius suum addo -,71 sunI om. 67,76 sacramenti poenitentiae addo -,95 sub oboedientia sub oboedientia et reverentia 68,4 cognoscere agnoscere -,4 namque manet -,22 est continetur 69,51 und 53 corrup/ione correptione 70,66-67 confessiones audiendo confessiones audiendo et absolvendo 71,1 aliquantulum aliqualiter 73,39 vobis nobis 73,50 ae onerosa ac so//icila et onerosa UBERSICHT DER VARIANTEN CLVII TEXTKRITISCHE EINFUHRUNG CLVI M IV IV M 103,83 intentione tali taliter tenentur -,I papam ipsum 74,72 tenerentur plenitudo addo 104,22 instare stare, ut exponunt fratres -,82 committatur om. 110,85 in nullo minus sive in nullo in nihilo sive in nullo minus 77,54 concilium salvat 111,12 factam factam in Adventu 78,81 salvet remi tti t -,16 dicitur videtur - 82 remittat determinabilis -,25 privilegii om. -:81 und 82 determinabile Iesum 112,40 confessionem audiendam confessio num auditionem -,89 illum oportetne -,57 debeant debent -,90 debetne revolvem -,71 debeant ergo debent - 90 revolvam et ut dicunt -,73 idem confiteatur illud confiteatur sibi -:93 et sicut ut dicunt in privilegio addo confessa, sic etiam debet ei suadere etiam 114,6-8 confessa fratri, sic etiam debet ei sua- 80,45 clausulae om. dere ad confitendum eidem commit- ad confitendum eidem (commissa addo I) -,52 etiam om. tenda ulterius, de quibus tamen committenda ulterius, de quibus tantum -,53 totum pertinet addo -,9 caveatur caveantur -,54 quantum revolvere -,13-14 confitendis confessandis 82,91 repetere et fratris om. 117,32 generalis generalis, quod falsum est -,96-97 sed per iam commissum 118,76 deseruerint deserint con fessum primum 119,81 et hoc quod non est sub sed hoc non sub 83,32 unum talia 121,48 vero non om. 84,54 tales absurditates mutentur -,50 absolutus absolutus ab obligatione 85,89 mutantur mutetur ... amplietur 122,76 tenentur tenerentur iterato 86,00-1 mutatur ... ampliatur eis 123,30 et est consimili s est omnino consimilis -,6 ei om. 124,38 de quibus solummodo de quibus non confessis solummodo ad 87,22 consequenter om. praesens -,23 naturalis separaverunt -,57-8 favor dupliciter duplex favor 88,53 diviserunt dicentes: si dicatur quia peccatum est dicentes: quod peccatum sit 125,91 deberent debent -,60-1 habet esse 130,9 Spiritus Patris vestri Spiritus sanctus -,68 est om. -,II locutum locutum fuisse 89,79 peccatum confundatur 136,81 securus securus in hoc -,85 confundar morbus sive pronitas 137,94 iudicium iudicii -,2 pronitas ad peccandum -,1 decreto (de cetero M) iudicis om. -,2-3 ad peccatum om. 139,43 ergo ego 90,4 mihi om. -,59 confessiones audiendo confessiones audiendo et absolvendo -,7 rursus quin 144,96 pertrahuntur detrahuntur -,16-17 quoniam non est 146,38 magisque eorum casus magisque disputando 91,30 erit om. -,42 iniustitia iniuria -,34 sicut quae addo -,50 Domine Domino -,35 sive discursus 147,72-3 fabulae sunt quaecumque falsa sunt quae -,36 discurro argumentandi -,78 quousque quotiens 93,2 arguendi evangelicae 148,88 debitum illud non est eis opus illud non est debitum eis 95,62 evangelii quae quidem -,94 lenitate benignitate 97,96 quamquam quod 150,50 actus in quantum actus ut 98,26 dum quoad 151,90 sumpta accepta 99,56 secundum proprio sacerdoti 153,26 fratres fratres in suo facto esse 100,83 sacerdoti absolutum 154,50 activum activum correspondens -,91 abolitum peccatum meum ... et abolitum -,55 deberent debent -,96-97 peccatum primo meum ... et post aboli- -,66 absque sine tum TEXTKRITlSCHE EINFOHRUNG OBERSICHT DER VARIANTEN CLlX CL VIII IV M IV M diebus om. 193,12 potestas potentia 155,86 convocant 194,34 proficeretur perficeretur -,87 convocato oportet debet -,39 sit diversitas sunt diversi casus 157,26 contrariatur contradicit -,41 abstrahere su btrahere -,44 differ differt -,49 proficeretur ex perficeretur per 158,70 dictum 195,80 posset deberet 159,86 illud expletum impletum 196,5 oportet oporteat -,87 ordinariis ordinatis -,II videntes intel1igentes -,88 quod ipse solus adimplet ... contradicit quia licet ille solus implet ." contradixit operarii secundi 160,14-16 198,57 operarii vere poenitens -,70 promovendarum promotarum 161,35 vere sufficeret sufficit 199,73 promoveatur promovetur -,36 deberet, nisi peccaret, ostendere isto deberet se illi si peteret ostendere isto ostendit -,40-41 -,98 ostendat modo antequam dare ei deberet com- modo antequam ei deberet dare commu- non misit illos nisi 200,8 illos misit munionem nionem 203,98 ut Faciendum et hoc Faciendo commisit commiserat -,2 et directae inductarum -,48 teneretur tenetur 204,16 ducuntur trahuntur -,50 confiteretur confitebitur 205,38 qualiter est Frater qualis est Frater 162,72 hoc sufficienter -,61 instituit statuit 165,65 hoc nequiverint nequeunt -,62 propter hoc propter quod 171,26 consuevit iudicari et debet iudicari sive absque 172,69-71 consuevit id est debet iudicari id est 206,64 sine iudicatur a iure quia ... ibi dum illud iudicatur de iure quod ... ibi illud ver- Foris patent -,65 Foris parent verbum exponendo dicit bum exponens dicit deberent debent 207,3 dicit om. 210,90 vidit praevidit 173,72 assentiens consentiens 211,98-9 iurisdictionem ordinariam curam ordinariam -,74 usurpant usurpant sibi -,2 nec tenent locum apostolorum non tenent locum apostolorum nec disci- 174,96 confirmat confirmant quasi pulorum -,97 supra supra maxime -,3 a ratione principalis operariorum a nomine principalis operatoris -,16 sacerdoti cura to -,16 und 214,99 multa est addo -,18 papae domini papae -,18 operariorum operatorum 175,25 addunt adducunt 212,33 ego om. 176,57 personis personaliter addit -,60 personis -,41 dicit declaratum determinatum 214,96 de secundo dictorum ordinum de secundo ordine dicto rum ordinum 180,81 tenentur tenerentur aliam clausulam loco illius aliam clausnlam loco illius clausulae 181,00 216,50 non teneatur ullo modo confiteri sacer- 182,36-37 teneatur nullo modo confiteri sacerdoti, 217,63 confirmant confirment doti sed quod libere possit eligere pactum sed libere eligere -,70 patrum possint possunt 218,94 sit inter vos Fuit 183,49 auditio conFessionis auditio conFessionum vocarentur -,61 219,19 promo verentur stricte districte -,20 concedunt condederent 185,00 ei privilegio eis per privilegium ut dicunt Fratres -,3 -,25 ut dicunt arguunt adiungunt constituti instituti 186,34 -,26-27 potest possit -,32 in exemplo ad exemplum 190,41 illi quae est de orare ... illi quae est 191,59-60 illi quae est de orare ... illi de communi- 221,79 teneatur tenetur care communicare autem om. 222,93 aliquibus confitendis tamen sacerdoti pluribus confitendis sacerdoti aliquando debeat -,64-65 223,9 debet ipsi sacerdoti aliquando pro pauciori- vero pro paucioribus ad illud confitendum ad illud peccatum confitendum -,23 bus 224,42 in Favorem sacerdotis sed confitentis in Favorem sacerdotis sed in Favorem iudicatis iudicetis confitentis 192,95 CLX TEXTKRlTISCHE EINFOHRUNG OBERSICHT DER VARIANTEN OLXI M IV M IV 225,72-73 denarium quem sacerdotes solebant denarium quam sacerdos solebat recipere 263,1 de his modis de his omnibus reciperc, ita quod non tenerentur eum ita quod non teneretur eum solvere sacer- -,13 ex peccato secundum reatum ex peccato secundum actum solvere sacerdotibus doti -,22 inferret conferret -,79 remaneant remanerent -,27 aegroto cura to aegrotato curato vana vacua 264,37-8 virtute reparanda virtute perfecte reparanda 226,3 -,11-12 adhuc manet facultas confitendi eadem adhuc bene manet facultas confitendi 266,95-6 secundum superius dicta secundum superius determinata sacerdoti eadem peccata sacerdoti 228,64 audire ire ad 229,84 posset possit -,87-8 super primo verbo super illo verbo -,92 confitetur confiteatur 230,95 peccatum aut om. -,95 tunc om. 234,6 dico ego: an dico ego quod an -,20-21 quantum ad praescriptionem requiren- quoad praescriptionem acquirendam dam 236,14 currat ad confitendum fratribus currat confiteri fratribus 237,45 tenerentur teneretur 238,76 sit tibi erit cui 239,78 multas ct addo -,79 sicut velut -,82 apta aperta -,I autem vero 240,12 primo modo additi sunt primo modo a Christo additi sunt 241,49 anno secundo intelligamus anno secundo egressionis intelligamus -,55-6 signa erant et imago figura erant et imago 242,79 praeexistentibus praecendentibus 243,6 ad hoc libenter vellent adhuc libenter vellent 244,32 aliquis de licentia eorum aliquis alicui istorum vel de licentia eorum alii 245,48 et sic ex quadam exemptione et sic cum quadam exemptione 246,66 oportet debet 247,90 ad superiores sacerdotes ad sacerdotem 248,14-5 quod prius exposuimus quod alibi plenius exposuimus 249,52 non esset plena esset eis plena 251,86 singulis de dioecesi omnibus de dioecesi -,94 poterant poterunt 252,39-40 secundum modum privilegii scilicet in privilegio 257,65 vos om. 258,88 sed ain. -,96 sed si forte contingeret unde si contingeret 260,40 per eosdem exhortari ab eisdem exhortari -,42 in hoc papam approbasse nihilominus papam approbasse 261,50-51 ausus est nimium alas suas extcndere visus est alas suas extendere 262,77 iteratur iteretur -,85-86 contrahendi cum alio contrahendi cum aliquo -,98 secundum statum peccandi secundum actum peccandi OBERSICHT DER VARIANTEN CLXIII TEXTKRITISCHE EINFOHRUNG CLXII 3. Varianten van M + IV im Vergleich zu Ex 1 geben die Lesarten des M+IV x' (=CHS) Universitiitsexemplars wieder. 35,42 audiente audiendo (audiendae c) -,49 ei om. (- H) x' (=CHS) 36,60 serpitis servitutis M+IV -,64 detentos decentes commiserit -,67 elegerint elegerunt 5,63 commisit minimis nimium inquam -,72 6,88 umguam (numquam M) tamquam ab his 37,75 cuiquam -,92 ad bis sacerdotis sacerdotalis confitentas -,80 7,16 confitentis scriptionem praescriptionem om. -,81 9,57 nisi -,98 nullo modo non cuiuscumque -,70 cuiusque -,98 propositum ullo modo addo innuebat 12,52 innuebant producenda perducenda sententia 38,2 -,52 licentia -,25 insolentiae insolertiae confessori quasi c.q.n. 13,66 confessori contra nescio quos iter. S iter. bis CH quae s. d. I. f. 39,32-33 sine culpa -,74-75 qua loquens fratribus dicit sic insolertiae om. -,33 insolentiae -,78 locorum -,51 quam non sic quae (om. S) 18,57 an -,55 papa papae licet 20,53 li 40,57 haec hic posterum 21,60 possunt non -,65 sive conservatorem om. suum -,64 sanum -,69 auditionem auditiones ipsi CH ipse S -,69 tempore -,72 approbaret approbatur videamus 22,84 videamur -,72 quasi om. fini -,87 famae -,73 sequerentur sequerendum om. -,91 in -,74 quosdam quaedam om. 24,35-6 et praecepta dicens addo CH dictus addo S -,38 quibus proportionaliter (?) -,42 proponitur complete -,47 complere poterunt -,47 potuerunt quoque 25,55 quantum igitur addo -,62 cum sibi 28,68 ipsi pertulisse 29,81 protulisse non 30,6 nihil quilibet (- H) -,18 cuilibet maliunt et addo 31,40 irreverenter ut -,41 m ventum 32,49 eventum se addo -,50 peccato cuncta -,53 eune tos om. -,60 ipse om. -,68 modo om. (- S) 33,85 et om. -,93 papa usum etiam (- S) 34,98 et papae addo -,3 taciturnitas defendebant -,9 defenderent om. -,II Sed, ut dixi et CLXIV TEXTKRITISCHE EINFOHRUNG SCHEMA CLXV 4. Varianten van M + Ex 1 im Vergleich zu IV geben die Varianten 7. DIE TEXTGESCHICHTE DES TRAKTATES IN EINEM SCHEMA VORGESTELLT des Apagraphs van I und V wieder. Das varhergehende erlaubt uns, unsere Methade fUr die kritische Editian kurz in einem Schema der Textgeschichte des Traktates zusam- M+x' (=CHS) IV menzuf assen. 4,43 differunt different (corr. I) Die Textgeschichte des Traktates 5,55 statutum statu tamen (corr. I) (Schema) -,71 potest sese quicumque potuerit quicumque se (corr. I) 10,83 subditus debet addo 11,23 altera alia 1 wahrscheinlich abgeschrieben van ~ wahrscheinlich verbessert durch 14,97 scilicet secundum A.P. = mit expliziten ader impliziten Angaben van Petien 15,29 confitebuntur confitebantur 16,42 licentia licentiam (corr. I) Autograph des Magisters 21,70 Lugdunensi Lugdunenensi (sic!) (Streitschrift der Priilatenpartei 1288) -,73 assidue assumitur duae (assidue sed corr. I) -,76 morbos morbo rum (corr. I) 22,82 denique temet 26,19 plurium privilegium 29,96 intentioni intentionem (corr. I) 30,3 dicunt contrarii addo K M 31,34 districtionis districtioris (corr. I) -,42 pro2 om. (corr. I) Kopie der Gesandschaft der Priilaten 32,44 fratres om. Kopie des WilheJm V. Miicon eo 1288 fUr die Kurie -,46 eodem -,65 iure iuribus 33,75 tacuit et om. -,81 impingit impungit (corr. I) Apograph des Magisters fUr die Univ. Edition -,82 iniustam cum addo -,84 papae in facto om. als q. 31 des Quod!. XII wurde nur der 1., als Liber Magistri iiberliefert; um 1313 od er 34,97-8 ipsorum ut corda eorum eorum ut corda ipsorum allgemeine Teil korrigiert U. ausgegeben im spiiter revidiert U. kopiert in seinem vollen -,II fratrum ipsorum necessarium om . Ex" 1289 (im 2. Exemplar fehlte q. 31) Umfang -,12 -,16 omnino non -,16-17 in facto fratrum om. 35,32 -,33 36,51 -,54 sui eos factum 2 clam om. om. fratrem clara c H S • ~ Andere unmittel- I Quodl. XII, q. 31 (in beiden Hss. V 37,91 fratres om. (I 7) (24) (7) bare U. mittelbare (26) qq. 1-30 V. Ex2 kopiert) (25) -,93 pa pa om. A.P. A.P. A.P. Textzeugen: 3, 4, A.~ A.~ -,98 tamen om. 5, 8, 12, 15, 20, 38,15 quomodo quam 22,25 39,47 de fiendo (- c) deficiendo ( + c) • 40,63 possunt possen t a <- - - humo Korrekturen -,69 ipsi om. (Edition des Badius, Paris 1518) -,71 essent quasi addo I Zucc. (Edition des Zuccolitis mit seinem Kommentar, Venedig ] 608 = Edition des Servitenordens mit Kommentar von Zuccolius, Venedig 1613) TEXTKRITISCHE EINFOHRUNG TECHNIKDER EDITION CLXVII C LXVI 8. TECHNIK DER EDITION Fur die allgemeinen hier angewandten Prinzipien kann der Leser die ZEICHEN kritische Edition des HENRICI DE GANDAvo Quodlibet X konsultieren e)· Da in den Handschriften des Tractatus keine speziellen Tite\ angege- 1. Im Text selbst ben sind, haben wir selbst die Gliederung und die Titel rekonstruiert, die sich auf den Text se1bst stutzen, ahnlich wie in der kritischen * deutet den Anfang einer neuen Spalte in der Handschrift an, die am Rande verzeichnet ist. Ausgabe des Quodlibet XCZ)· ? druckt einen Zweifel auso < > Beifiigung von W6rtern, die von den Herausgebern als authentisch geIten mussen. [ ] Beifiigung von W6rtern, die von den Herausgebern selbst beige- fiigt wurden. 2. Im kritischen Apparat deutet an, dasz die nicht vermerkten Handschriften nach diesem Zeichen, den gleichen Text haben als diese Edition. ersetzt die W6rter, die in der Mitte diesen Lemmas ausgelassen sind. Exponent die W6rter, die sich mehrere Male in der gleichen Linie befinden, werden mit ihrer Ordnungszahl angegeben: z.B. per!, per2, u.s.w. ABKURZUNGEN 1. Im kritischen Apparat addo addidit ai. alius, alia, etc. a!. man. alia manu(s) c! con fer (conferas, conferatur, etc.) canc. cancellatum (cancellavit) cod. codex colo columna con! confusum cani. conicimus (conicio, etc.) corr. correxit (correctio, etc.) de! deficit (defectum loci vel anomalum finem significat) dei. delevit (deletum, etc.) des. desinit ed. edidit (editio, etc.) eras. erasit exp. expunxit ham. homoioteleuton homoioceph. homoiocephalon id. idem. (Il cr. HENR. DE GAND. Quodl. X. Ed. R. MACKEN, S. CXX-CXXII. i.m. in margine (,l Cr. op. cit., S. CXVIII. TECHNIK DER EDITION CLXIX TEXTKRITISCHE EINFOHRUNG CLXVIII sol. solutio in! inferior (inferius, etc.) sqq. sequentes inser. inserui t Zucc. hrsg. mit Kommentar von Zuccolius, Venezia, 1613. inv. invertit (ordo praeposterus, inversus, etc.) iter. iteravit (iteratum, etc.) lac. lacuna (id est spatium vacans in codice) SIGLA DER HANDSCHRIFTEN libo liber lin. linea(m) litt. littera (litterae) 1. Handschriften, mr den ganzen Text des Tractatus kollationiert man. 3 a manu tertia I=VAT., Vat.lat. 853. ms. manu scriptum M=PARIS, Bibl. Nat., lat. 1320. mss. manuscripta V = V ALENCIA, B. de la Catedral, 46. marg. margo mut. mutavit 2. Handschriften, fiir den ersten Teil kollationiert, der zu Quodlibet XII gehort n. numerus (lineae, paginae, etc.) om. omisit C=PARIS, B. de I'Arsenal, 454. ras. rasura H=VAT., Borghese 300. rescr . rescripsit (clarius scripsit) S= ERLANGEN, Univ. B., 269(2. ser. scripsit (Edition, nur fUr diesen Teil kollationiert:) seq. sequitur a = Edition Badius, Paris, 1518. sqq. sequentes N.B. Am Rande des Textes subI. sublineavit Bad.: die gleiche Edition. sup. supra (super, superior, etc.) ~ucc.: E~ition mit dem Kommentar des Vitalis Zuccolius, herausgegeben superscrips. superscripsit m Venedlg, 1613, T. II. suppl. su pp levit 2. Im Zitatenapparat Bad. hrsg. Badius, Paris, 1518. BGP(T)M Beitriige zur Geschichte der Philosophie (und Theologie) des Mitte/- alters, fonde par Clemens Baeumker, Miinster i. W. c. caput (capitulum, etc.) cap. capitulum CC lat. Corpus Christianorum, series latina, Turnholti. cf. confer (conferas, conferatur, etc.) am Anfang einer Referenz deu- tet an, dasz die Referenz nicht wortlich zitiert wird. CSEL Corpus scriptorum ecclestasticorum latinorum, Academia Vindobo- nensis, Wien, 1886ss. dist. distinctio f. folium ff. folia. inc. incipit n. numerus (lineae, paginae, etc.) p. pagina(e) pec. pecla PG Patrologiae cursus completus, series graeca, accurante J.P. Migne, Paris, 1857ss. PL Patrologiae cursus completus, series latina, accurante J.P. Migne, Paris, 1844ss. TRACTATUS SUPER FACTO PRAELATO RUM ET FRATRUM (QUODLIBET XII, quaestio 31) C 157" Circa nonum quod est tricesimum primum et ultimum arguitur H 206" multipliciter pro et contra, quia quaestio illa erat per se disputata 1279" M 92" seorsum. Illa ergo quaestio erat: utrum confessus peccata sua pri vile- S 198" V 240'b giato privilegio domini MARTINI papae quod sic incipit: «Ad uberes Bad. 518 5 fructus» etc., teneatur confiteri eadem suo proprio sacerdoti. Zucc. 28 In hac quaestione nihil intendo novum I dicere sed solum explicare Bad. 518 quaedam quae alias I circa ipsam a me determinata sunt, et motiva H 206'b quorundam fratrum praelatis in ea contrariantium quanti ponderis sunt recitare, procedendo in ea secundum hunc modum: primo enim quae- IO dam alias tacta a me et contra illa illorum responsiones measque defensiones proponam in generali et in speciali, secundo contra respon- siones eorum ad argumenta 26 inducta contra eos pro praelatis repli- cabo, tertio 16 argumentis inductis ab eis contra praelatos respondebo. Et est advertendum quod ubi aptius procedit disputatio ex quattuor 15 complexa est: primo enim ponuntur illorum responsiones ad proposita pro praelatis, secundo ponuntur meae defensiones ad sustinendum illa proposita contra illorum responsiones, tertio ponuntur illorum replica- tiones contra meas defensiones, quarto ponuntur meae triplicationes contra illorum replicationes. 20 < I. ARGUMENTATIO IN GENERALl> Circa primum igitur, primo in generali procedendo, hic accipio pro fundamento quod nullus negat et in quo omnes conveniunt, videli-lcet Zucc. 2~ CHIMSVa 1-3 Circa ... seorsum] om. M 1 quod est] om. C 3 illa ergo quaestio erat] quaestio est M 8 fratrum] om. IV CHS a 8 sunt] sint a IO alias tacta] inv. IV CHS a 11 proponam] et addo IV CHS a 12 ad] et C 14 aptius] acrius IV CHS a 15 responsiones] rationes I (sed sup. lin. in responsione s corr.) V CS a rationes rationi H 17 proposita] proprie CH 19 contra illorum replicationes] om. H 22 igitur] ergo a 3-5 MARTlNUS IV, Bul/a ((Ad fructus uberes» (ed. Chart. Univ. Paris., I, p. 592 (n. 508». 6-7 Cf. HENR. DE GAND., Quodl. X, q. 1-4 (ed. R. MACIŒN, p. 3,1-55,32; ed. 1518, f. 395vS-403vV; ed. 1613, II, f. 13Iva-140vb); Quodl. VII, q. 22-24 (ed. 1518, f. 273vZ-287vS; ed. 1613, I, f. 4I3va-428vb). 4 TRACTATUS. PARS J ARGUMENTATJO IN GENERALI 5 Bad. 518'Z quod vere poenitens et confessus rite absolutus ab eo qui absolutam I dam. Cum vero quis tenetur iterato confiteri eadem, cadere potest C 157'· habet potestatem absolvendi ipsum, non teneatur eadem peccata iam 25 obligatio solummodo super secundam I confessionem, facta prima prius I 279'· confessa iterato confiteri nisi in casibus. ex mera et libera I voluntate, ut iam pa-Itebit. I .Ad iterato autem Bad. 518 Zucc. 28: Sed dicunt fratres - uno, ut aestimo, loquente pro omnibus, quia, ut 50 confiteri eadem intelligi potest fieri obligatio dupliciter: uno modo ex intellexi, ille unus dixit in plenis scholis quod a fratribus impulsus necessitate iuris, alio modo ex libertate voluntatis. disputavit dictam quaestionem, et ceteri determinationem eius appro ba- Primo modo nullus, ut puto, hucusque aliqua lege aut statuto est verunt, dicunt, inquam, - quod casus illi tantum sunt quattuor qui 30 obligatus ad iterato eadem confiteri, nisi in dictis quattuor casibus ponuntur in quadam G/ossa, De paenitentia, dist. e P. expressi s in iure; propter quod illi soli quattuor in iure expressi sunt. Sed dico ego quod adhuc sunt plures alii quos cum dictis quattuor 55 An tamen possit esse aliquod statutum ecclesiae ad hoc I obligans H 206" alibi sufficienter exposui. quoad aliquod genus peccati, an videlicet possit ecclesia constituere Bad.518'A Sed I dicunt fratres: «Mille ponemus qui sunt in hominis voluntate. quod quicumque committeret peccatum incestus bis confiteretur idem, Nos autem quaerimus hic casum de tentionis necessitate et non videmus 35 et sic idem teneretur confiteri iterato, licet forte non posset hoc statuere casum praeter illos in quo istud invenitur». de quolibet genere peccati universaliter, quia regulariter loquendo ite- M 92'· Sed dico ego quod, ut I puto, in scripto meo de hac materia alium 60 rato confiteri eadem peccata est opus supererogationis et potius consilii casum, immo alios viderunt quos se vidisse dissimulant. Sunt enim alii. quam praecepti, de hoc alibi quid mihi visum est declaravi. Quin autem Iste tamen quem ad praesens quaerimus et dicimus contineri in fratrum in casu et sub conditione bene aliquando aliquis obligatus ex statuto S 198'· privilegio super quo mota est I quaestio, principali ter consistit in 40 ecclesiastico ad bis confitendum idem, puta, si quis commisit peccatum hominis voluntate. Ad quorum distinctionem et notitiam et ampliorem pertinens ad superioris absolutionem, in articulo mortis tenetur illud Bad.518'· intellectum sciendum est quod ista duo, scilicet teneri I iterato confiteri 65 confiteri suo sacerdoti parochiali et etiam suo superiori, si convalescat, eadem et teneri eadem bis confiteri multum differunt inter se. Qui- neminem puto dubitare. cumque enim tenetur bis confiteri eadem, tenetur iterato confiteri Secundo modo, scilicet ex libertate voluntatis, potest aliquis obligari eadem, sed non e converso, quia cum quis tenetur bis confiteri eadem, 45 ut teneatur eadem confiteri dupliciter: uno modo absque I alia causa M 92" obligatio tentionis cadit directe super utramque confessionem facien- praecedente et inducente necessitatem obligationis, alio modo antece- 70 dente causa alia inducente necessitatem obligationis. Primo modo potest sese quicumque obligare ad bis aut iterato CHlMSVa confitendum quacumque voluerit quemadmodum potest pluries eadem 25 teneatur] tenetur IV CHS a 27 fratres] contrarii IV CHS a 27-30 uno ... CHlMSVa inquam] om. IV CHS a 30 tantum sunt] inv. IV CHS a 34 fratres] contrarii IV CHS a 35 quaerimus] quaeramus M 35 tentionis] retentionis M Cr. HENR. DE 47 tenetur] teneatur IV CHS bis addo sed deI. M 47 iterato confiteri] inv. IV CH a GAND., Quod/. X, q. I (ed. R. MACKEN, p. 6,56; ed. 1518, f. 396rS; ed. 1613, II, r. 132rb) 47 iterato confiteri eadem] confiteri eadem iterato S 48 solummodo] om. S 37 ego] om. IV CH a 41 dlstmcl10nem et notitiam] notitiam et distinctionem IV CHS 48 super] dictam addo a 48 secundam] dictam C 50 modo] in eo M 52 nullus] a 42 est] om. IV CHS a 43 differunt] different I (sed in differunt corr.) V om. V 52 ut puto hucusque] hucusque ut puto C 52 statuto] statuta V 53 ad] 44 ten.etu~2] teneatu.r ': CHS 44-45 tenetur iterato confiteri eadem] addo i. m. I om. a 55 an] aut sed in an corr. I 55 statutum] statu tamen I (sed in statutum 46 obhgal1o] confessIOnis addo sed delo M 46 tentionis] retentionis M detentionis CH corr.) V .. 59 peccati] om. M 60 confiteri] om. M 60 supererogationis] praerogatlOnls IV CHS a 60 potius] post sed in potius corr. I 61 autem] ante M 62 ~Iiquando aliquis] inv. I H 62 aliquis] quis sed i.m. ali- addo V 62 obligatus] 30-1 Cr. GRATlANUS,Decre/um, una cum Glossis, II, C. XXXllI,q. 3 (De poeni/en/ia), dis!. I, obhgetur a 63 commisit] commiserit CHS a 69-70 antecedente] antecedentem I c. 87 (ed. 1584, co!. 2245); etiam RAYMUNDUS PENNAFORTE, DE Summa de poeni/en/ia, 1lI, 71 potest sese quicumque] potuerit quicumque se IV 71 sese] sed in se corr. I § 56 (ed. X. OCHOA-A. D1EZ, 1976, 858-859), cr. Einfiihrung, p. xx, adno!. 24. 71 sese quicumque] inv. CHS a 72 quacumque] quaecumque IV CHS a 28-30 «Ille unus» erat magister Ioannes de Sancto Benedicto OP, cf. Einfiihrung, p. LXXXII- LXXXIII. 32-33 Cf. HENR. DE GAND., Quod/. VII, q. 23 (ed. 1518, r. 275rF-277vT; ed. 60-1 Cr. HENR.. DE GAND., Quod/. VII, q. 24 (ed. 1518, f. 282vA; ed. 1613, I, 1613, I, r. 415vb-418rb). 46 obligatio tentionis] cf. HUGO DE FUQUERIIS(DECANUS f. 424). 71-74 Cr. GRATlANUS,Decre/um, II, c. XXXlll, q. 3 (De poeniten/ia), dis!. I, AM~IA~EN~IS), a/iones abbrevia/ae (PARIS,Bib/. na/., /0/.3120, r. 142r), ubi legitur «tentio R c. 88 (ed. A. FRIEDBERG,I, 1188); etiam PS.-AUGUST., De vera e/ falsa poeni/en/ia, c. IO obhgal1onls». (PL 40, 1(22). 6 TRACTATUS, I PARS ARGUMENTATIO INGENERA LI 7 confiteri absque omni obligatione, ad quod hortatur AUGUSTINUS, De sacerdotum aut confessione illis prius facta tenentur ratione statuti paenitentia, dist." 1", cap: «Quem paenitet». generalis «Omnis utriusque sexus» etc. iterato confiteri suo proprio V 241" Secundo autem I modo, scilicet antecendente causa alia inducente 75 sacerdoti confessa fratribus, et hoc praecipue propter expressionem necessitatem obligationis, potest aliquis obligari ad iterato confitendum 5 illius clausulae in dicto privilegio «Volumus autem» etc., quod perfecte eadem dupliciter: uno modo quia illa causa alia potest inducere necessi- salvat dictum statutum quoad confessionem faciendam suo proprio tatem obligationis ut causa propter quam sic, alio modo quia potest sacerdoti, sine qua claus4!a secundum aliquorum opinionem etiam inducere illam necessitatem ut causa sine qua non. fratres non possunt absolvere subditos sacerdotum sine licentia eorun- Primo modo impossibile est fieri dictam obligationem, quia causa 80 dem, ut iam infra patebit exponendo li «Volumus autem». Tenetur propter quam sic omnino contraria est libertati voluntatis. IO autem ratione talis statuti sic salvati in privilegio confessus fratri eadem C 158" Secundo autem modo possibile est e'am fieri quemadmodum post- confi-Iteri suo proprio sacerdoti nullo modo ut ex I causa propter quam I 279 la quam statutum est quod quicumque facit se promoveri in ordinem sic, neque per se neque per accidens, neque directe neque indirecte, subdiaconatus, debet esse continens; si quis voluntarie se facit promo- neque absolute neque sub conditione, sed solummodo ut ex causa sine veri ad ordinem subdiaconatus, de cetero necessitate statuti debet esse 85 qua non, quia si statutum non fuisset, omnino nulla maneret obligatio Bad. 518'C continens. Et similiter, prout dicitur, in qui-Ibusdam religionibus esse 15 ad eadem iterato confitendum; cuius causa per se et propter quam sic constitutum quod omnes intrantes illam teneantur facere generalem est confitentis propria et mera atque libera voluntas, qua eligit confiteri confessionem omnium peccatorum suorum quae umquam commiserunt; fratri, sciens aut debens scire quod per illam confessionem factam fratri intrantes ergo voluntarie huiusmodi religionem, statim per ingressum non absolvitur ab obligatione, qua illa quae confitetur fratri tenetur Zucc. 283,b obligati sunt ad iterato confitendum eadem, scilicet illa I quae prius 90 confiteri suooproprio sacerdoti. confessi sunt ante religionis illius ingressum. Per hunc etiam modum 20 Sed dicunt fratres quod non est simile de continentia respectu ordi- S 199" intrantes huiusmodi religiones obligari I possunt ad bis confitendum num et de confessione facienda sacerdoti respectu confessionis factae eadem, si videlicet in eis esset constitutum, quod quicumque pro fessus fratri, quia continentia necessario sequitur ordinem, non tamen confes- in eisdem post confessionem primo factam in eadem committeret sio facienda sacerdoti necessario sequitur confessionem factam fratri. quodcumque mortale peccatum, de illo confiteretur bis. Ad quod tamen 95 Dico ad hoc quod continentia non sequitur ordinem necessario nisi nullus obligatur, nisi voluntate mera qua voluntarie huiusmodi religio- 25 propter statutum ecclesiae, et consimili modo non nisi propter statutum nem intravit et se ad statutorum illius observationem adstrinxit, et nullo ecclesiae «Omnis utriusque sexus» confessionem factam fratri modo ex statuto nisi sicut ex causa sine qua non, quia scilicet non esset Bad. 518,D talis obligatio, si statutum non praecessisset. I Sic dico quod in proposito quaestionis nostrae confessi fratribus 00 CHIMSVa M 92,b H 206,b virtute I solius privilegii domini I Martini papae absque licentia suorum 2 illis] illius IV CHS 5 etc.] om. H 5-6 quod ... statutum] om. S 6 salvat] solvat I (sed corr.) V CH 6 statutum] etc. addo IV CH Omnis etc. addo a 7 aliquorum opinio nem] inv. CHS a 9 li] le IV CH IO talis] om. IV CHS a II proprio] om. IV CHS a 12-13 neque1-"] nec a 12 per2] om. M 13 ut] est CHIMSVa addo C 14 statutum] statum V 15 iterato] iterum S 16 confitentis] confitentas 74 quem] quam I 78-79 propter ... causa] om. (hom.) H 78 quia] quod C CHS 16 et mera atque] atque mera et S 16 qua] quae H 18 quae] non C (sed 79 inducere] necessitate obligationis addo sed exp. C 84 voluntarie] om. IV CHS a dei.) H 19 proprio] om. IV CHS a 20 fratres] contrarii IV CHS a 21 de] om. 84 se facit] inv. IV CHS a 85 nec~ssitate] necessitatem V 87 omnes] mittentes addo M 20 respectu] om. V 25 non] om. IV CHS a 25 nisi] si CS 25 statutum] M 87 illam] illas a 88 umquam] inquam CHS numquam M 89 voluntarie illud addo IV CHS a 26 fratri] non addo a huiusmodi religionem] huiusmodi religionem voluntarie S 89 huiusmodi] huius M H 90 scilicet illa quae prius] illa quae prius scilicet CHS a 91 illius] om. S 92 religiones] religionis M 92 possunt] possent IV CHS a 92 ad bis] ab his CHS 4-5 Cr. GREGOR. IX, Decre/ales, v, tit. 38, C. 12 (ed. A. FRIEDBERG, II, 887-888). 5 Cf. 93 eis] ea a 93 esset constitutum] inv. CHS a 94 eisdem] eadem a 95 pec- MARTlNUS IV, Bul/a «Ad fructus uberes!> (ed. Char/. Univ. Paris., I, p. 592 (n. 508)). catum] peccato V 96 qua] quam I 96 voluntarie] voluntate a 97 adstrinxit] 4-9 Cf. infra, p. 75,14-104,10. 26-28 Cr. GREGOR. IX, Decre/ales, V, tit. 38, C. 12 (ed. obligavit S 98 sicut] om. a A. FRIEDBERG, 11, 887-888). 8 TRACTATUS. PARS I ARGUMENTATIO IN GENERALI 9 necessario sequitur confessio facienda sacerdoti. Ex quo patet quod nec Dico quod e contra numquam concedimus eis quod confessa fratri per statutum «Omnis utriusque sexus», nec per illam cIausulam in non sunt confitenda sacerdoti, nisi papa hoc dicat, quia hoc potius est privilegio «Volumus autem» etc., est imposit~m per domi~um papam novum et inconsuetum, quia contrarium antiquo statuto, scilicet quod illis qui fratribus confitentur onus grave, Immo nec alIquod onus 30 55 subditus aliqua non confessa suo sacerdoti non teneatur illi confiteri, eo M 93" omnino per illa est eis impositum, sed I si quidem eis restat onus I post quod illud primum sequitur ex rationali intellectu privilegii fratrum et Zucc. 284" confessionem factam fratri, hoc assumptum est ab eis solummodo per consono iuribus. Istud autem haberi non potest nisi ex irrationali propriam voluntatem eorum, ut semper dictum et scriptum est a nobis intellectu privilegii et dissono iuribus, quantum apparet, et ut inferius Bad. 518,E circa hanc materiam. I amplius patebit. Mirabile est ergo dicere, sicut fratres dicunt, quod secundum modum 35 60 Sic ergo revertendo ad propositum dico quod confessi fratribus nostrum intelligendi privilegium eorum populo imponitur onus grave et virtute solius privilegii dicti domini Martini - de aliis autem, si qua quasi importabile, scilicet eadem bis aut iterato confiteri, cum appa~eat habent, numquam locutus sum I nec similiter intendo loqui ad praesens, M 93'b ex iam dictis et ex alias dictis et scriptis a nobis semper, et etIam - eadem quae confessi sunt fratribus teneantur iterato confiteri suis apparebit infra exponendo li «Volumus aute,:,» q~od hoc .o~mino propriis sacerdotibus parochialibus, dico et intelligo, si prius ab eisdem falsum est, sicut falsum est dicere quod volentIbus mtrare relIgIOnem 40 65 ad confitendum fratribus non fuerint licentiati neque confessi eis. Ex onus grave impositum est priusquam intrant eam, eo scili~et quod privilegio enim suo fratres habent plenam potestatem libere confessio- multa gravia statuta sunt in religionibus quae oportet servare mtrantes nes audiendi et absolvendi sibi voluntarie confitentes, nec fratres cogunt illas et ad quae obligantur, cum tamen non nisi voluntarie eas intren.t. nec cogere possunt virtute sui privilegii aliquos ut sibi confiteantur, Unde si propter tale onus, scilicet de iterato confitendo eadem, SIC sicut nec ipsi fratres ex eodem privilegio obligantur ad audiendum S 199'b voluntarie assumptum reprehenditur nostra expositio I circa dictum 45 70 cuiusque confessionem. Sed si fideles veniunt ad ipsos fratres possunt, si privilegium fratrum, reprehendantur ergo suadent.es ingressum r~ligio- velint, eos audire et absolvere virtute sui privilegii. I Attamen, licet I 279 ,b Zucc. 284 H 207" nis propter grave onus religionis et statuto rum eIUS, a? quae I mgre- fratres sint privilegiati, quod I libere I sibi I confitentes absolvere C 158'b diens voluntarie obligatur, nulla praecedente necessItate sed mera possunt et poenitentias ini ungere salutares, tamen ipsi subditi non sunt V 241'b Bad. 518'P voluntate, et rogo lectorem quod intente iudicet apud se an ita sit. .1 . sic privilegiati per illud privilegium, quod sint omnino abstracti a Sed dicunt fratres quod numquam concedent talem casum contmen 50 75 vinculo statuti generalis quo sunt obligati presbytero parochiali ad illi in privilegio suo, nisi pa pa hoc dixerit, quia novus et inconsuetus est. confitendum, sicut ipse est obligatus ad eos audiendum, et ideo subditi sacerdotibus volentes fratribus rite confiteri, ut scilicet non teneantur CHIMSVa 27 necessario sequilur] inv. CHS a 28 sexus] confessionem factam fratri addo sed de/o M 29 privilegio] privilegiis M 31 quidem eis restat onus] quod onus restat ~is IV CHIMSVa CHS a 33 semper] saepe S 35 est ergo] inv. IV CHS a 35 .fratr~s dIcunt] 52 contra] contrario a 53 sunt] sint a 53 potius] post sed in potius corr. I dicunt contrarii IV CHS a 36 nostrum] om. M istum I 36 mtelhgendl ... 53 confitenda] fratri addo sed exp. H 54 contrarium] est addo CS a est infra (intra, imponitur] om. I 36 eorum] fratrum V CHS a 36 onus] sic addo sup. lin. I prima? (.i.)) addo IV 57 nisi] om. CHS 57 ex] om. M 57 irrationali] 38 et ex alias dictis] om. S 40 est ] et V CH et addo I S .41 intrant] intrent IV .CHS ' irrationabili IV CHS a 61 privilegii dicti] inv. IV CHS a 61 Martini] papae addo S a 43 nonnisi] nisi S 44 confitendo] confitendl I CHS confitendls V 61 autem] enim IV CHS a 62 similiter] om. S 63 eadem quae] eademque C 45 reprehenditurl reprehendatur IV CHS a 46 reprehendantur] reprehendentur M 64 dico] quod addo sed exp. I 65 neque] nec a 65 ex] et CH 70 cuiusque] 47 propter grave onus religionis] om. (hom.) H 49 lectorem] reclorem M H cuiuscumque CHS 73 iniungere] eisdem addo IV CHS a 75 illi] illud I 76 eos] 50 fratres] contrarii IV CHS a 51 suo] fratrum IV CHS a om. IV CHS a 77-79 volentes ... sacerdotibus] om. (hom.) S 77 teneantur] teneatur H 28-29 Cf. MARTINUSIV, Bulla «Ad fructus uberes» (ed. Chart. Univ. Paris., I, p. 592 (n. 508)). 38-39 Cf. HENR. DE GAND., Quod/. X, q. I (ed. R. MACKEN, p. 3-38; ed. 1518, r. 395vS-40IrZ; ed. 1613, II, f. 131va-137rb); Quodl. VII, q. 24 (ed. 1518, r. 277vT- 57-59 cr. infra, p. 76,33-77,58. 65 licentia ti] (cr. Du CANGE, Glossarium mediae et 287vS; ed. 1613, I, f. 418vb-428vb); et infra, p. 75,14-104,10. infimae latinitatis, 111, 98C: ( impensioris consi- 50 His VISIS, licet post longum disgressum, miror multum quomodo derationis reducantur examen, ut rectiora et elimatiora per attentionem 30 fratres possunt se dicere numquam vidisse rationem moventem eos 1281 ,b plenioris discussionis ema-Inent», nullatenus est referendum, ut videtur, quod occasione dicti privilegii poni debeat casus in quo debeat iterar; H 209'b ad primum praedictorum: illud enim I «nec insolitum nec per occupatio- confessio super eisdem, et quod non credent ipsum esse donec per nem vel festinationem» est prolatum, nec «congruam deUberationis papam exprimetur, cum tamen ipsa littera domini Martini de plano, S 201 'b Umam praeterivit», ut I «impensioris considerationis reducatur examini.» 55 quantum est de communi usu verborum per solam grammaticam Nec similiter referendum est illud ad secundum quoad mandata et 35 intelligentibus, ipsum praetendat. Aliter enim cIausula illa «Volumus praecepta propter iam dicta, sed solummodo referendum est illud ad autem» non expresse salvaret ius commune sacerdotum, sed omnino secundum quo scilicet ad poenas, quia forte nimis graves erant, super superflueret, et secundum sententiam dictorum glossatorum littera quibus dominus Alexander studiosius deliberare proposuit. Sicut autem domini Martini non I contineret nisi generale privilegium, ut nec fratres M 96" tunc domino Innocentio super factis fratrum secundum dictum modum 60 virtute ipsius possent absolvere nisi licentiatos a sacerdotibus, ut patet C 159'b gravis fuit facta I querimonia, sic etiam nostro tempore querimonia 40 ex praedictis. consimilis et super consimili facto proposita fuit domino Martino et Sed dixit adhuc frater: «Cum ego sciam dissolvere omnia quae similiter domino Honorio, et adhuc proponitur domino Nicolao. Uti- contra me arguuntur, etiam per praedicta contra arguentium, quali-Iter Zucc. 286 nam ergo ipse dominus Nicolaus «animarum affectans profectus» etc., compellar accipere novum casum de iterum confitendo confessa?» Bad. 521,R ut scribitur in principio litterae domini I INNOCENTTI,ac «pacis commo- 65 An ita sit ut dicit frater, scilicet quod «sciat omnia dissolvere quae dum» etc., ut scribitur in fine litterae domini ALEXANDRI, ea quae 45 contra eum arguuntur, etiam per praedicta contra arguentium», super V 242'b dominus I Martinus primo et dominus Honorius secundo, ex vita hoc committo iudicium legentibus scriptum hoc, in quo sunt argumen- praesente subtracti, complere non potuerunt ad «pacis commodum et tationes nostrae et eius dissolutiones super hac materia. quietis ecclesiarum et personarum ecclesiasticarum», exsecutioni studeat salubri consilio demandare. CHIMSVa 29 < in >] om. M IV CHS a 29 impensioris] impensionis M I 30 examen] examine a 31 emanent] emanant M 32 enim] nec novum addo IV CHS a CHIMSVa 32 nec]ut M 32-33 occupationem] per addo M 33 festinationem] infestationem IV CH festationem S 33 est prolatum] inv. IV CHS a 34 impensioris] impensionis S 51 fratres] contrarii IV CHS a 51 se dicere] dicere quod se IV CHS inv. a 34 reducatur] reducantur IV CHS 34 examini] examine a 35 nec] neque IV 5] vidisse] om. S 54 exprimetur] explanetur IV CHS a 55 quantum] quoque CHS 35-36 et praecepta] om. CHS a 37 nimis] minus C 37 erant] om. S 38 quibus] 55 quantum est] quoque et a 55 usu] sensu V 55 per) etiam IV CHS 56 prae- quo S dicens addo CH dictus addo S a 38 studiosius] studiosus V 38 proposuit] tendat] praetendas M 57 salvaret) salvares M 58 superflueret] semper flueret M proponit I 39 tunc] nunc V 39 dictum modum] inv. I 40 fuit facta] inv. IV 59 domini] pap~e addo V 59 ut) om. V 60 licentiatos) muneratos M CHS a 40-41 sic ... consimilis] om. C 40 querimonia consimilis] inv. IV HS a 61 praedlcl1s]dIctIs C 62 dixit] dicit V dicunt I CHS a 62 frater] contrarius V 41 super] similiter IV C 42 proponitur] proportionaliter (?) CHS 43 affectans] contrarii. I C~S a 62 Cum] igitur addo CHS a 62 dissolvere] solvere H alTectus M 44 principio .Iitterae] littera S 44-45 ac ... scribitur] om. H 63 praedIcta]dIcta IV CHS a 63 contra arguentium]contra arguantium M 64 com- 45 etc. ut] nunc ut IV nunc ita CS 46 Honorius] Innocentius IV CHS a 46 ex] e pellar] compellat M 65 frater] iste contrarius IV CHS a 65 sciat] sit I (sed in scit IV CHS a 47 praesente] praesenti S a 47 complere] complete CHS 47 po- corr.) V CHS sciam a 66 eum] me a 66 arguuntur] quod addo M om. H tuerunt] poterunt CHS 48 exsecutioni] exsecutionem IV CHS 66 per] om. M. 66 praedicta] dicta IV CHS 66 contra arguentium] ser. sed in contra arguantlUm corr. M 68 eius] earum a 68 dissolutiones] solutiones S 68 hac) huc sed in hac corr. I 68 hac materia] hanc materiam V 32-34 Ibid. 42 Honorius IV: 2 Apr. 1285-3 Apr. 1287; Nicolaus IV: 22 Febr. 1288-4 Apr. 1292. Adhuc vivente et regnante domino Nicolao anno 1288 conscripsit et publicavit magister Henricus de Gandavo hunc tractatum. 43 INNOCENTIUS Bulla «Etsi IV, animarum» (ed. K. SCHLEYER, 1937, p. 131, lin. 5). 44-45 ALEXANDER Bulla «Nec IV, inso/itum est» (ed. L. WADDING,Anna/es Minorum, III,p. 592; ed. 1732, III,p. 523). 47- 56-57 Cf. MARTINUSV, Bulla I «Ad fructus ub{?res» (ed. Charl. Univ. Paris., I, p. 592 48 Ibid. (n. 508». 26 TRACTATUS. PARS I ARGUMENTATIO IN SPECIALI 27 consulere illis, et illos audire in propria persona, cessante etiam ex parte < 2. ARGUMENTA TIO IN SPECIALI > subdito rum omni causa rationabili eundi ad alios et dimittendi suos proprios I sacerdotes; quod etiam dicunt se habere potestatem absol- I 281 va Ad evidentiam autem dicto rum in generali et ampliorem intelligen- 30 vendi ab omnibus peccatis communibus et etiam pertinentibus speciali- tiam dicti privilegii domini Martini, ad modum processus quem fratres ter ad episcopos. Quare, ut dicunt, cum papa talem eorum usum novit sibi in sua determinatione praefigunt, tria adhuc sunt in speciali, et tacuit, quod tamen solo verbo impedire potuit, nec est verisimile priusquam ad ratio num dissolutiones descendamus, consideranda, non 5 quod papa vellet damnationem suam et fratrum ac populi, quam tamen intentione interpretandi privilegium ipsum, sed exercitandi ingenia procurasset et se I «mancipium gehennae» fecisset non refrenando Zucc. 287' scholarium et investigandi veritatem super praedictis secundum planum 35 fratres, si, ipso sic sciente, privilegio dicto modo utendo abusi fuissent, verborum, prout alias protestatus sum. Primum trium illorum est ut dist. e XLa, cap.o «Si papa». Et sic, ut dicunt fratres, taciturnitate et intenti o dantis privilegium, secundum est motivum eius ad dandum permissione ac dissimulatione dominus papa Martinus acquievit inten- Bad. 52l'T illud, tertium vero est forma verborum ipsius privilegii. I IO tioni fratrum et visus est eis concedere quod intendunt; et quod plus est, dominus Honorius, successor eius, audiens similiter huiusmodi < DE INTENTIONE DANTIS PRIVILEGIUM> 40 clamorem dissimulavit similiter fratres sic uti dicto privilegio, nec etiam C 160" est verisimile quod suam voluerit damnationem, fratrum I et populi. I De intentione dantis privilegium ut hominis, an scilicet intendebat Bad. 521 'v Hic primo advertendum est quod fratres dicunt «se nolle inniti verbis quod fratres uterentur suo privilegio I sicut modo eo uti volunt, an non, H 209va domini Martini, sed potius eius taciturnitati.» Quod multum caute sed potius sicut praelati volunt quod eo utantur. Bene verum est, ut dicunt, quia re vera verbis eius inniti non possunt, quia ut a fide dignis dicunt fratres, quod occulta est, nisi quatenus manifestari potest vel ex 15 45 intellexi, dominus Martinus saepius plane dixit coram pluribus cardina- S 20 I va scripto, vel ex verbo, vel ex aliquo alio signo. Sed, ut dicunt fratres, I libus et aliis, etiam semel in pleno consistorio, quod intentionis suae ipsi nolunt inniti verbis eius, sed signo quodam, quod erat taciturnitas non fuit quod fratres per suum privilegium haberent potestatem absol- eius. Bene enim verum est, ut dicunt, quod dominus Martinus audivit vendi in casibus reservatis episcopis, sive de iure, sive de consuetudine, plurium relationem fratrum et praelato rum clamorem. Audivit etiam et sive de retentione, et quod intentionis suae fuit quod in casibus et scivit quod fratres utebantur potestate sibi concessa in dicto privilegio 20 50 peccatis communibus confitentes fratribus tenerentur eadem confiteri hoc modo quo dicunt se posse eo uti, videlicet quod possent uti dicto iterato suis sacerdotibus parochialibus, secundum quod super his ego privilegio mittendo fratres sub numero indeterminato et in perpetuum vidi litteras duorum cardinalium cum sigillis ipsorum appensis. Haec ad audiendum confessiones ubique locorum omnium subditorum quo- rumcumque sacerdotum saecularium scilicet et religiosorum, et hoc M 96'" absque eorum licentia et absque proposito confitendi eadem I suis 25 CHIMSVa sacerdotibus, etiam si essent scientes, potentes et volentes et idonei 28 ad] illas addo sed dei. M 29 sacerdotes] sacerdotos I 31 eorum usum] illv. IV CHS a 32 est] etiam I 32 verisimile] iter. I 33 tamen] om. CH 35 sciente] CHIMSVa dicto addo IV HS a 35 privilegio] om. C 35 abusi] abuso sed iII abusi corr. I 36 Si]om. IV CHS a 36 fratres] om. IV CHS a 37 ac] et IV CHS a 37- 2 etl ad addo I CHS a 3 fratres] contrarii IV CHS a 4 adhuc sunt] illv. IV CHS a 38 intentioni] intentionem M IV CH 39 est] om. H 39 huiusmodi] huius M 4 speciali] spirituali sed iII speciali corr. I 5 dissolutiones] dissolutionem S 40 sic] om. C 40-41 etiam est] illv. IV CHS a 41 suam] sui a 41 et] ac IV CHS 6 interpretandi privilegium ipsum] privilegium ipsum interpretandi S 6 privilegium] a 42 inniti] immitti M 45 plane] plene S 49 et] in addo IV CHS a 50- om. M 6 exercitandi] excitandi I 7 investigandi] investiganda M 8 tnum I eadem confiteri iterato] iterato eadem confiteri IV CH a 51 parochialibus] parochiis illorum] illv. IV CHS a IO tertium] tertio M IO vero] om. IV CHS a IO est] V paroch' IH 51 secundum] sed M 52 appensis] apparefi V appendentibus a addo i.m. ai. mali. M 13 quod] quia V 13 eo uti volunt] uti volunt eo IV CHS a 14 utantur] utuntur I 14 ut] etiam addo IV CHS a 15 fratres] contrarii IV CHS a 17 verbis] verbum sed sup. iiII. iII verbo corr. I 17 quodam] cuidam a 19 plurium] 34-36 Cr. GRATIANUS, Decretum, I, dis!. 40, C. 6 (ed. A. FRIEDBERG, I, 146). 43-52 Cr. privilegium IV 19 relationem] relatione I revelatione S a 19 et] iter. H 20 in Propositio decani Pontissariensis, cr. EillfiihrulIg, p. L111, adnot. 73 et 75. 52 appensis] dicto] iudicio V 21 quo] quod M 22 uti] ubi sed iII uti corr. I 25 eorum] om. (cr. Mitte/lateillisches Worterbuch (bis zum ausgehelldell 13. Jh.), I, co!. 788: «appensus: V 25 eadem] om. S affixus, hiingend befestigt»). ARGUMENTA TIO IN SPECIALI 29 28 TRACTATUS. PARS I omnia etiam quidam vir probus et famosus mihi recitavit, qui dixit se praeterito, scilicet super concessis fratribus in suo privilegio. Nunc ea audivisse ab ore domini Martini, et proposuisse ea ex parte praelato- 75 autem, licet super facto futuro bene et discrete potest quandoque rum in pleno consistorio in praesentia cardinalium et domini Honorii 55 mutari intentio proponentis, non tamen super facto praeterito, sicut nec M 97" papae infra quindenam ante obitum eius, et invocasse I ipsum dominum ipsum potest mutari quin factum fuerit, et ita postquam semel verbis H 209'b I Honorium et cardinales in testes super praemissis. declaravit intentionem suam super contentis in privilegio praedicto, non Et in alia determinatione concedit frater haec se dixisse, sed hoc non fuisset discretionis aut constantiae postmodum verbis contrariis decla- quia timuit succumbere, quia, ut dixit, contrarium a multis valentibus 80 rasse intentionem suam fuisse contrariam, nec potuerunt ambo dicta audivit, sed quia noluit comparare personas personis, vel sicut dixit, 60 fuisse vera, qualia nefas est putare dominum papam protulisse. Quia S 201 ,b non velle inniti verbis non fuit diffiden-Itia sed personarum reverentia. ergo, ut credo, bene notum est fratribus dominum Martinum dixisse An ita sit, Deus novit; quod tamen illud dictum erat diffidentiae, satis verba priora, caute ergo dicunt quod nolunt inniti verbis eiusdem sed declarat per hoc quod subiunxit, sic inquiens: «Item dixit quod propter taciturnitati, qui, si verba aliqua pro se habuissent, libenter ea propo- diversa s causas papae intentio bene potuit mutari, et per consequens 85 suissent postquam I tot caviIlationes et frivolas defensiones pro se 1281 ,b diversa dicere, et ideo standum esset ultimo dicto eius qui sciret illud.» 65 inducunt. Ecce quam plane insinuat quod papa Martinus primo dixit iam dicta, Quae taciturnitas re vera aeque bene est pro praelatis contra fratres I M 97'b etiam etsi dixit contrarium postmodum mutando suam intentionem, quam e contra. Sicut enim papa Martinus audivit quomodo fratres Bad. 521 ,y quod, licet potuit contigisse ipsi sicut homi-Ini, nullo tamen modo utuntur dicto privilegio, sic similiter audivit quomodo praelati in usu praesumendum est quod in ore tanti patris tam aperte fuerint 'est' et 90 eius praedicto fratribus resistunt et eos impediunt, populum retrahentes 'non'. Unde hoc dicere multum est impingere in constantiam et 70 et admonentes ne eis confiteantur nisi licentiati aut cum proposito Zucc. 287'b maturitatem quam debet habere in I dictis suis dominus papa. confitendi eadem suis curatis, alioque modo quam fratres eo utuntur, Praeterea, dicta verba domini Martini a me proposita declarabant esse utendum dicto privilegio asserentes; et tamen similiter tacuit papa. V 242" suam intentionem, non super aliquo I facto futuro, sed solum super Nec etiam verisimile est quod papa tacens vellet suam < et > episcopo- 95 rum damnationem, et populi; et sic taciturnitate et dissimulatione prius CHIMSVa acquievit intentioni praelato rum et videtur eis concedere quod inten- dunt; et idem fecit dominus Honorius, eius successor. Et ad istam 53 quidam vir] inv. sed corr. M 55 pleno] plene S 56 eius] suum S 57 super praemissi s] sua praemissa sed in sua praesentia missa corr. I 57 praemlssls] prae mIssa V intentionem pro praelatis potius facit Decretum quod fratres indu- CHS a 58 frater] contrarius IV CHS a 58 haec] hoc a 58 hoc] om. H cunt, quam pro ipsis, quia ipsum specialiter loquitur de taciturnitate 59 timuit] timuerit IV CHS a 59 dixit] dicitur IV CHS a 6.0noluit] personas addo M 60 vel] et IV CHS a 61 verbis] verbum V 61 dIffidentIa] diffidentIae a 00 circa excessus et delicta episcoporum. Dicit enim sic: «Si papa suae et 61 reverentia] reverentiae a 63 dixit] dixi a 63 propter] papa V 69 bene CHIMSVa potuit] inv. CHS a 64 potuit] potuerit I 64 mutari] immutari V 64 et per consequens] lac. M 65 standum] est addo sed dei. H 65. esset ultimo] i~v.. B 74 scilicet] id est V 75 quandoque] quando V 77 fuerit] fuit V CHS 66 primo dixit iam dicta] iam dicta primo dixit IV CHS a 67 etsI] SI a 68 IpSI] Sibi 77 postquam] simul addo sed exp. I 77 verbis] om. I 77-78 verbis declaravit] inv. S CHS 68 tamen modo] inv. V CHS a 69 est2] om. V 70 multum est] InV. IV 78 privilegio praedicto] dicto privilegio IV CHS a 79 fuisse] fecisse sed in fuisse corr. I CHS a 70 impingere] inconveniens pingere S 70 in] om. V 71 quam] quae IV 80 potuerunt] potuit erunt I (sed in potuerunt corr.) V poterunt CHS 81 protulisse] CHS quas a 72 dicta] tamen sed dei. I 73 suam] eius a 73 solum] om. I pertulisse HS tulisse (?) C 84-85 proposuissent] posuissent I 91 admonentes] ammoventes IV CHS 91 cum] om. M 92 modo] quo modo IV CHS quoque modo a 93 asse rentes] at addo sed exp. S 94 suam ] suorum IV CHS a (cr. 53-57 Cr. Propositio magistri Petri de Ruthenac, cf. Einfiihrung, p. LIIl, adnat. 74. Illud supra, p. 27,33 et infra, 1.00-1) 95 dissimulatione] sicut addo IV CHS a 96 in- idem referebat dominus Petrus de Mornario praelatis Bituris anno 1286 in synodo tentioni] intentionem I (sed in intentioni corr.) V 97 eius] est sed in eius corr. I congregatis, cr. Einfiihrung, p. L. De littera (litteris?) domini Cardinalis (sive Cardina- 98 potius] post sed in potius corr. I 98-99 fratres inducunt] inducitur pro fratribus IV lium) mentionem facit Ioannes de S. Benedicto in sermone Aurelianis facto (PARIS, Bibl. CHS a 99 ipsis] fratribus addo IV CHS a 99 specialiter loquitur] inv. IV CHS a nat., lot. 3120, r. 37va): «Item dicunt quod est littera in qua dicitur quod quidam 00 delicta] de licentia M Cardinalis adivit super hoc dominum Martinum qui respondit quod hoc intendebat decidere». In responsione praeterivit dominus Ambianensis hanc relationem (ibid., r. 4Iva). 00-1 GRATIANUS,Decretum, I, dist. 40, C. 6 (ed. A. FRIEDBERG,I, 146). 30 TRACTATUS. PARS I ARGUMENTATIO IN SPECIALI 31 fraternae salutis negligens deprehenditur» etc. Constat autem quod pa pa usum et non potius abusum, an in hoc boni sint, dum tamen noverint H 210" solos episcopos fratres suos solet I appellare et ceteros omnes filios. abusum et advertant imminens periculum et non resistunt, ipsi viderint. Bad. 521 ,x Dicunt fratres quod «non omnes praelati clamaverunt, sed aliqui I Timeo enim ne eis poterit improperari illud Ezechielis XIIIo: «Non eorum tantum, quia, ut dicunt, habemus multos bonos, qui permittunt 25 ascendistis ex adverso, nec opposuistis vos murum pro domo Israel, ut nos pacifice uti privilegiis nostris.» 5 staretis in proelio in die Domini.» Quod exponens GREGORIUS in libro I" C 160'b Quod nihil I valet ad propositum. Si enim omnes c1amassent et Pastoralis, dicit sic: «Ex adverso quippe ascendere, est pro defensione taciturnitas papae fecisset eum mancipium gehennae, consimili ter et si gregis voce libera huius mundi potestatibus contraire. Et in die Domini in S 202" solum illi de regno uno aut de magna provincia I una c1amassent, et proelio stare, est pravis decertantibus ex amore iustitiae resistere.;) Qui taciturnitas etiam eius fecisset eum mancipium gehennae. Maior enim et 30 enim sic ex adverso non ascendunt veritatem proponendo, re vera, ut Zucc. 287'" minor multitudo clamantium non variasset I genus peccati circa papae IO aestimo, haec propter aliquem timorem mundanum omittunt. Unde taciturnitatem, quod nefas est dicere. etiam timeo ne illis poterit dici illud Iob VIo: «Qui timet pruinam, cadet Quod dicunt, quod «habent multos bonos, qui dimittunt eos uti super eum nix.» Quod exponens beatus GREGORIUS libro VIIo Mora- privi1egiis suis sicut volunt», dico quod non est aliquis praelato rum qui Ii u m, dicit sic: «Nonnulli dum temporalia pertimescunt, districtionis non permittit eos in pace uti privilegiis suis quemadmodum secundum 35 aeternae adnimadversioni se subiiciunt. De quibus per Psalmistam dicitur: iura eis utendum est, sed illi qui resistunt eis, intendunt solum resistere 15 'Illic trepidaverunt timore, ubi non erat timor.' Iste namque veritatem iam abusui ipsorum circa privilegia, et in hoc sic resistentes fratribus merito libere defendere appetit, sed in ipso suo appetitu trepidus indignationem M 97'" credunt firmiter «se offerre obsequium Deo», et populum I a praecipitio potestatis humanae pertimescit, cumque ,in terra hominem contra verita- trahere implendo illud quod dictum est cuilibet eorum, Proverbio- tem pavet, eiusdem veritatis iram caelitus sustinet.» rum XIVo: «Erue eos qui ducuntur ad mortem et qui trahuntur ad 40 Praeterea, in dicto modo ~rguendi fratres valde irreverenter insiliunt interitum liberare non cesses.» Unde, si illi episcopi qui permittunt eos 20 et impingunt in utrumque papam praedictum. Ex illo enim modo uti privilegio suo domini Martini tali modo ut volunt eo uti, permittunt arguendi, modo pro fratribus modo pro praelatis, concluditur inevitabi- CHIMSVa CHIMSVa 22-23 an ... ab usum] om. (hom.) C 22 abusum] et addo IV HS a 22 noverint] I fraternae] dilectionis addo sed exp. S I deprehenditur] aprehenditur C 3 Dicunt] volUl:rint I ~3 .et non resistunt] om. IV CHS a 24 poterit] possit a 25 as- contrarii addo IV 3 clamaverunt] vocaverunt V 6 nihil] non CHS a 8 magna cendl~tls] oste~dlstl.S I CHS ostendisti V 27 pro defensione] per defensionem M provincia una] una magna provincia IV una provincia magna CHS a 8 c1amassent] 28 huIUS mundI] hUIUsmodI IV CS a 28 potestatibus] potantibus M 30 enim] om. clamasset V 8 et] om. IV CHS a 9 fecisset] fecissent CH IO variasset] variat IV CHS a. 30 as~endunt] ascenderit a 31 aestimo] existimo a 31 haec] hoc V sed I (sed in variasset corr.) V CHS a IO papae] om. H 13 sicut] cum M a 31 ahque~]ahquam M IV 31 omittunt] omittit IV CHS a 32 etiam] et IV 14 permittit] permittant V permittat I (sed in permittit corr.) H permitteret CS a CHS a .. 32 diCI] om. M 34 dum] om. V 34 districtionis] districtioris I (sed in 14 uti priviJegiis suis] privilegiis suis uti V CHS a in privilegiis suis uti I dl~tnctlOms. corr.) V 35 aeternae] quod addo sed deI. I 35 animadversioni] 15 utendum] utandum M C 16 privilegia] privilegium V S 17 obsequium Deo] am~adv.erslOne IV CHS 35 Psalmistam] Psalmum M 36 illic] om. IV CHS a inv., sed Deo sup. lin. addo I 17 praecipitio] principio M I (sed exp. eI i.m. peccato ~7 IpSO]I.psa.a 37 suo appetitu] sua appetitione IV CHS inv. S 37 indignationem] add.) 18 cuilibet] quilibet C S 19 ducuntur] deducuntur S 19 trahuntur] mdlgnatlOm M 38 humanae] habere M 38 contra] contrarium IV CHS ducuntur IV CHS a 19-20 ad interitum] om. M 20 cesses] cesset sed in cesses corr. 40 Praetere~] Prima sed in Praeterea corr. M 40 fratres] contrarii IV CHS a 40 ir- I 21 privilegio suo] inv. IV CHS a 21 domini] om. M 21 permittunt] reverenter] Irreverent.ur M I maliunt et addo CHS mali et addo a 41 et] sup. lin. addo M permittant IV CHS a non addo I 41 m] ut CHS 41 praedictum] om. V 41 enim] omnium M 42 pro2] om. I (sed sup. lin. add.) V 12-13 Cr. Sermo lectoris Minorum Aurelianis factus (PARIS, Bibl. nal., lal. 3120, f.43vb): 24-26 Ez., XIl1, 5. 27-29 GREGOR., Regula pastoralis, II, c. 4 (PL 77, 30B). 32- « ... debent ergo praelati habere summam benevolentiam ad omnes subditos, et hoc 33 Iob, Vl, I? 32-33 .cadet super eum nix] cf. HUGO DE FUQUERIIS(DECANUSAMRIA- exemplum videmus in multis praelatis veluti inter reverendo episcopo Aurelianensi». N~NSIS), RatIOnes ~bbreVlalae (PARIS, Bibl. nal., lal. 3120, r. l42v), ubi rectius legitur Cr. etiam Berichl liber das Pariser Nalionalkonzil von J 290, H. FINKE, Aus den Tagen ... , (~lrruet sup~r eos nIX». 34-39 GREGOR., Moralia, VII, C. 26, n. 32 (CC lat. 143, p. 355, p. IV. 17 loann., XVI,2. 19-20 Prov. XXIV, I I. Im. 3-356, Im. IO; PL 75, 783). 36 Ps., XIl1,5. 32 TRACTATUS. PARS I ARGUMENTATlO IN SPECIALI 33 1282'" liter utrumque illorum aliquando occasione suae I taciturnitatis fuisse 70 etiam ipsis contra c1amentibus, - quare -, si taciturnitate sua ipse H 2IO'b obnoxium gra-Ivi peccato. Nam, ut arguunt fratres, si ipsi sustinerent papa fuerit in culpa, vel ex parte fratrum, vel ex parte praelatorum, in falsitatem, et illam uterque papa sua taciturnitate dissimulasset, se 45 non coercendo alteros eorum, quod necessario sequitur ex modo M 97'b ipsum damnasset; et ex eodom modo arguendi, ut I iam dixi, potest arguendi fratrum, ut dictum est, taciturnitas ergo illa potius erat concludi quod si praelati sustinerent falsitatem et uterque papa sua signum quod fratres defendunt iniustam causam contra praelato s quam Zuce.287'b taciturnitate dissimulasset, similiter se ipsum damnasset; I et sic sequi- 75 e contra, et quod papa potius tacuit I et peccavit, si tamen peccaverit, M 98'" tur quod in omnem eventum uterque papa se ipsum damnasset et favendo fratribus quam praelatis. mortali peccato obligasset, et sic sua taciturnitate se ipsum mancipium 50 Ad hoc fratres non respondent, sed primo invehuntur in me dicentes: gehennae fecisset. Quod tam humiles filii de patribus tam propitiis eis «Ecce una manu ungit et altera pungit; ungit quidem in eo quod dicit nequaquam deberent suspicari, maxime quia in dicto Decre to quod nos esse favorabiles papae, pungit autem in eo quod dicit nos habere fratres pro se allegaverunt, dicitur quod papa «cunctos iudicaturus a 80 causam iniustam.» S 202'b nemine est iudicandus, nisi depre-Ihendatur afide devius.» Et vos lectores, Item secundo invehuntur in me dicentes: «Ecce quomodo impingit in Bad. 522'Y si istud sequatur ex modo arguendi eorum iudHcetis, nec audivi quod 55 papam, cum dicit eum fovere causam iniustam, et scribatur in Prover- fratres ad istud aliquid responderunt. biis: «Accipere personam in iudicio non est bonum».» Praeterea, dicta argumentatio multo magis est contra fratres quam Item tertio dicunt: «Non est simile de taciturnitate papae in facto pro ipsis. Quando enim partes litigant coram iudice et contrariantur, 85 fratrum et praelatorum, quia fratres I bene utuntur privilegio suo, in H 210'" altera defendente malam causam, si dissimulatio et taciturnitas iudicis quo praelati eos impediunt, et ideo bene egit papa, quod tacuit et noluit est in culpa eo quod ipse non obviat parti quae iniustam causam 60 contra eos exaudire praelatos et permisit usum fratrum.» I Zucc.28: defendit, illa taciturnitas potius signum est quod pars illa cui magis Item quarto dicunt quod «taciturnitas papae potest esse pro eis, non favet iudex, defendat iniustam causam quam altera, quia quilibet iudex autem pro praelatis, quia si quis ex zelo in aliqua parochia audiret magis solet deferre parti cui magis favet. Quare cum, ut saepius visum 90 confessionem nullam habens iurisdictionem, et querimonia contra illum est de facto, fratres consueverunt habere maiorem favorem apud plures de eo veniret ad episcopum, et ipse taceret nec illum prohiberet, cum summos pontifices in impetrandis illis quae sunt de iure praelato rum, 65 sola taciturnitas episcopi esset facti illius confirmatio et daret ei C 160'" quam praelati in resistendo in hoc fratribus et iura sua I defendendo, potestatem, et sic taciturnitate uterque papa usum fratrum approbavit quod patet ex hoc quod sepulturas, immunitates quasdam et plurima et multum meruit.» I Bad. 522 alia, quae modo multum vergunt in praeiudicium et damnum praela- 95 Ad ista dico per ordinem. v 242'b Itorum, frequenter impetraverunt in damnum illorum et gravamen, CHIMSVa CHIMSVa 70 quare] om. a 71 fuerit] fuit IV CHS a 71 in] et S 73 fratrum] facto a 73 erat] om. M 75 e contra] e converso IV CHS econtrario a 75 tacuit et] om. IV 44 fratres] om. IV 45 illam] illum M CHS 45 taciturnitatel taciturnitatem M 75 peccaverit] peccavit IV CHS a plus addo a 78 eccel quomodo impingit in 45-46 se ipsum damnasset] om. C 46 eodem] eo IV 49 eventum] ventum CHS populum cum dicit eum fovere in causam addo sed de/o M 79 nos 2] esse favorabiles ... 49 uterque papa se ipsum] se ipsum uterque papa IV 50 mortali peccato] inv. CHS nos iter. V 81 dicentesl om. C 81 impingit]impungit I (sed in impingit corr.) V a se addo CHS a 51 propitiis] propicitiis V 52 maxime] magis sed i.m. vel 82 causam iniustam] inv. CHS cum addo IV 84 dicunt] quod addo IV CHS a maxime addo I 53 cunctos] cuncta CHS a 54 devius] scilicet quod papa 84 papae in facto] om. IV 85 et] om. CH 87 permisit] promisit M 88 quarto] succedendusaddo i.m. I 55 istud] illud S 55 iudicetis]iudicens V 56 istud] esse addo M 88 essel om. M 89 quisl aliquis IV CHS a 91 cumI om. IV CHS a illud S 56 aliquid] quod M 57 Praeterea dicta] Praedicta M 60 ipse] om. 93 uterque papa] om. a 93 papa usum] om. CHS CHS a 64 favorem] om. V 65 in] addo sup. lin. I et H om. S 65 iure] iuribus IV 68 modo] om. CHS a 68-9 praelatorum] om. I 78 Cf. H. WALTHER, Proverbia sententiaeque Latinitatis medii aevi, 1967,p. 472: «Ungen- 53-54 GRATIANUS, Decretum, I, dist. 40, c. 6 (ed. A. FRIEDBERG, I, 146). tem pungit ... » 83 Prov., XVIII, 5. 34 TRACTATUS. PARS I ARGUMENTATlO IN SPECIALI 35 Ad primum enim dico quod numquam fuit intentionis meae ungere altera partium defendisset, festinasse debuisset suam declaratio nem, eos oleo scilicet peccatoris, impinguando scilicet capita ipsorum, ut quod potius festinasse debuisset eam propter iustam causam ex parte corda eorum tamquam innocentium subverterem per benedictiones et fratrum quam ex parte praelatorum; et sic in eo quod taciturnitate sua dulces sermones. Nec etiam umquam fuit intentionis meae pungere eos 25 uterque papa distulit privilegii declarationem, omnino ex hoc praesu- ad reprehendendum, sed solummodo ad corripiendum in misericordia 00 mendum est potius quia iustam causam defendebant praelati quam quia et interpellandum, ut per verba veritatis commoniti custodirent viam ipsam defendebant fratres, ut videtur, probabili ter in hoc potius defe- aequitatis. Non est etiam verum quod dixerim «fratres habere iniustam Irendo fratribus quam praelatis. Zucc. 281 causam», immo solummodo dixi quod taciturnitas potius est signum Quod autem assumunt ad ostendendum quomodo non est simile, quod ipsi iniustam causam defendantquam praelati; quod etiam ego 30 scilicet «quod fratres bene utuntur privilegio suo» etc., dico quod Bad. 522'A firmiter opinor. I 5 eadem ratione potest I dici quod praelati bene et rationabiliter resiste- H 21O'b S 202" Ad secundum, I quod dixerim «papam fovere iniustam causam et bant fratribus in usu privilegii sui, et ideo bene egit papa quod tacuit et M 98'b quod sic impingo in eum», dico quod non est verum. Non enim I dixi noluit eos repri-Imere et permisit eos fratribus resistere in hoc, defe- C 160'b 1 282'b «papam fovere iniustam I causam», immo dixi quod taciturnitas papae rendo fratribus quod non statim pro praelatis sententia vit, et sic in tali potius esset signum quod fratres defenderent iniustam causam quam 35 dicto fratrum est petitio eius quod debent probare, et quod eis negatur. praelati, si ipse sua tacturnitate esset in culpa, quod necessario sequitur IO Et praeterea, licet bene egisset uterque papa, quod tacuit et noluit ex modo arguendi fratrum secundum praedicta. Sed, ut dixi et ut etiam exaudire praelatos et permisit usum fratrum si bonus fuit, nihilominus iam dicam, nullo modo necessarium fuit ponere papam fuisse in culpa tamen secundum dictum modum arguendi fratrum peccasset uterque pro taciturnitate sua, per hoc declarando quod modus arguendi fratrum eorum in non reprehendendo et cohi-Ibendo praelatos, quia bonum M 98" praedictus non valuit, et hoc ad ostendendum quod papae taciturnitas 40 usum fratrum impedissent. I Bad. 522 Bad. 522'· in nullo usum ipsorum circa privilegium approbaret. I 15 Ad quartum quo arguunt, quod «papae taciturnitas erat pro eis», per Ad tertium dico quod omni mo «est simile de taciturnitate papae in simile de audiente confessiones in parochia alicuius absque omni iuris- facto fratrum et praelatorum», praeter hoc quod, si praesumendum dictione, dico quod iste qui sic confessiones audiret, praesumptuose esset quod propter iniustam causam alterius partis papa tacuisset, ageret et multum peccaret talem actum attentando, maxime per actus potius praesumendum esset quod propter iniustam causam ex parte 45 .. continuationem sibi ius praescribere intendendo, et omnino esset cohi- fratrum quam ex parte praeIatorum tacuisset, ut dictum est, et per hoc 20 bendus, nisi totum esset quod ad hoc a Deo missus esset, quemadmo- etiam e contra praesumendum est quod si propter iustam causam quam dum Equitius abbas missus erat a Deo ad praedicandum, cui Damasus pa pa praecepit defendere actum praedicationis, sicut et debuit, quous- CHIMSVa que in somno ei reve-Ilatum fuit quod ille ad praedicandum a Deo Bad. 522 97 scilicet]om. IV CHS a 97-98 ipsorum ut corda eorum] eorum ut corda ipsorum IV 98 ut corda eorum] om. S 98 innocentium] innocentum M innocenti quae H 98 per] et V 98 et] etiam CH I custodirent] custodiuntur V 2 verum] om. M CHIMSVa 2-3 causam iniustam] inv. CHS a 3 taciturnitas] papae addo CHS 5 firmiter] frequenter M credo addo S 6 iniustam causam] inv. IV 7 dixi] dici V 26-27 praelati ... defendebant] om. (hom.) H 27-28 deferendo fratribus] inv. IV 9 defenderent] defendebant CHS a 9 quam] quod addo IV CHS II fratrum] 32 sui] om. IV eorum a 33 eos] om. IV 33-34 deferendo] defendendo M ipsorum IV Il Sed ... etI om. CHS a 12 necessarium] om. IV 13 pro] per V 35 quod 1] quidem I 36 papa] propter H 37 nihilominus] notandum M 14 papae taciturnitas] papa I 16 omnino] non IV 16-17in facto fratrum] om. IV 38 dictum] praedictum S 39 praelatos] om. C 41 quo] quod S 42 audiente] 17 praeter] propter I 18 causam] iler. V 21 etiam e contra] inv. CHS econtrario audiendae C audiendo HS 44 per actus] paratus V 47 cui] tamen addo IV CHS a etiam a 48 praecepit defendere] inv. IV CHS a 48 et] scilicet M 49 in somno ei] ei in somno IV 49 ei] om. CS 49 a Deo] ideo sed delo eI sup. lin. a Deo addo I 96 Cr. supra, p. 33,78-80. 2-3 lbid. 6-8 Cf. supra, p. 33,81-83. 16-17 Cf. 30 Cf. supra, p. 33,85-87. 41 Cf. supra, p. 33,88-94. 46-50 Cr. GREGOR., Dia/ogi, supra, p. 33,84-85. I, C. 4 (PL 77, 169B). 36 TRACTATUS. PARS I ARGUMENTATIO IN SPECIALI 37 missus fuit, sicut recitat beatus GREGORIUS in I° libro Dialogorum. 50 75 tempus posset cuiquam ex suo facto ius tribuere, quia ex causa rationa- Quare, si tale factum tamquam simile fratres ad factum suum velint bili fieri posset usque ad tempus congruum corrigendi talem praesump- applicare, confitentur se praesumptuose agere et mala fide ius sacerdo- tionem, et maxime personis in quibus de iure communi tale ius cadere tum velle praescribere, propter quod in talibus multum caute cavendi non potest, quales forte sunt fratres, et maxime ex tali facto circa sunt ne clam ius sacerdotum subripiant. Et sic ab initio a talibus communitatem parochianorum, super quos non acquiritur praescripti o cohibendi sunt, ne paulatim intrando contingat illud quod legitur Causa 55 80 quin pertineant ad sacerdotis parochialis subiectionem et oboedientiam, S 202" XII!", q. e I a. His ita respondetur I in versu «La bo ran tem agrico- nisi omnino eis per praescriptionem subtrahantur ne sint eorum paro- Bad.522'D Iam», ubi dicitur sic, quasi praelati loquantur fratribus: I «Nos sumus chiani. Et sic, quantumcumque alteri confiteantur absque licentia eius, agricolae laborantes, vos vultis primum percipere de fructibus nostris, semper tenentur reverti ad ipsum ad eadem confitendum ei, nisi contra- immo non primum, quia nec ultimum nobis relinquere vultis. A priori- rium in privilegio specialiter caveatur, ut dictum est secundum praedic- bus enim incipientes paulatim serpitis et totum usurpare contenditis, ut 60 85 tos glossatores. I Bad. 522 pro vobis videatur dictum: 'Frustratim comedit lupus agnum'.» De Sic ergo revertendo ad propositum dico quod uterque papa, tam V 243" quo respondit INNOCENTIUS IVu" loquens quibusdam religio-Isis in Martinus quam Honorius, bene dissimulare potuit ad tempus sua littera supra dicta: «Illud satis notabile videtur et indecens, quod nonnulli taciturnitate discordiam quam novit inter praelatos et fratres, licet vestrum mox ut aliquo aegritudinis languore detentos intelligunt, ad altera partium foveret iniustam causam, et hoc ex causa, licet cuilibet 90 non manifesta, et absque omni culpa sua et negligentia. ipsos undique festini concurrunt, et eos illectivis verborum blanditiis 65 demulcentes eis praecipuum salutis remedium pollicentes, si apud eos Decretum autem quod inducunt fratres ad probandum quod papa Zucc. 288" eccle-Isiasticam elegerint sepulturam. Ac tandem eos ad suum propositum peccasset si scivisset fratres fovere iniustam causam et non eos repre- talibus assuasionibus pertrahentes ad testamenta eorum ordinanda se hendisset, loquitur in casu quando papa negligit corrigere I corrigenda, C 161" M 98" ingerunt et laetantur, I cum canonica iustitia defraudant ecclesias, de ut patet ex verbis eius praetactis. Tunc autem negligit, quando sine 1282" quarum I parochiis assumuntur corpora mortuorum. Et qui, ut nudi nudum 70 95 causa differt corrigere quae pro temporis necessitate statim sint corri- H 211" Christum libere sequi possent, I religionis se vinculo astringentes pretiosa genda, quam causam debemus supponere defuisse in casu nostro. Est et magna contempsisse noscuntur, se in alienis minimis contra Deum et ergo intelligendum quod, licet ita dissimulatum esset factum fratrum ut iustitiam usurpando, exhibent pertinaces.» dicunt, per hoc tamen nullo modo possunt ostendere suum propositum, Nec credo quod talis taciturnitas praedicta superioris praelati ad sed potius cautum faciunt dominum papam, ne de cetero nec diutius 00 dissimulando talia permittat incorrecta et ex negligentia inculpetur. I M 99" Quem tamen frequenter ex causa oportet multa per patientiam tolerare CHIMSVa CHIMSVa 51 factum2J fratrem IV 52 confitentur] confidenter M 54 clam] clara I(?)V 56 ita] itaque a 58 percipere] recipere I 58 percipere de fructibus nostris] de 75 cuiquam] tamquam CHS a 78 maxime] personis in quibus de iure communis addo fructibus nostris percipere CHS a 60 enim] autem H 60 serpitis] servitutis CHS sed dei. S 78 circa] contra M 80 sacerdotis] sacerdotalis CHS 81 omnino] sumitis a 60 et ... contenditis] om. C 61 videatur] videntur M 61 comedit ideo C 81 praescriptionem] scriptio nem M IV 81 subtrahantur] subtrahentur V lu~us] inv. IV CHS a 62 respondit] etiam dicit IV CHS a 63 littera] Etsi 83 nisi] in addo M 87 ad tempus] ad est I 89-90 cuilibet non] cuique IV CHS non ammarum addo i.m. I 63 indecens] indocens V 64 aliquo < s > ] aliquo M IV CHS cuique a 91 fratres] om. IV iter. sed dei. H 91 papa] om. I 92 non eos] inv. a 64 detentosJ decentes CHS 66 eis] et a 67 elegerint] om. M elegerunt CHS 92-93 reprehendisset] reprehensisset H 93 pa pa] om. IV 93 corrigenda] corrigendi 67 suum] usum I 68 testamenta] testamentum M 70 quarum] quarundum V sed in corrigenda COrr. I 94 Tunc] Nunc V 95 differt] differtur M 95 sint] 72 minimis] nimium CHS a sunt IV CHS a 96 causam] non addo IV CHS a 96 Est] Et M 98 tamen] om. IV 98 nullo modo] non CHS 98 propositum] ullo modo addo CHS a 53-56 Cr. GRATIA NUS, Decretum, II, C. XIlI, q. I, C. I (ed. A. FRlEOBERG, I, 717- 00 incorrecta] incorrepta M I Quem] Quam M 718). 56-61 ID., ibid., II' pars (ed. A. FRIEOBERG, , 719). I 61 «Frustratim comedit lupus agnum», er. Einfiihrung, p. XCII, adnot. 15. 63-73 INNOCENTIUS Bulla II Elsi IV, animarum» (ed. K. SCHLEYER,1937, p. 133, lin. 13-26). 68 assuasionibus] (Cr. Millel- 82-85 Cf. supra, p. 11,12-12,39. 91-94 Cf. GRATlANUS,Decretum, I, dist. 40, C. 6 (ed. lal. W6rterbuch, I, co!. 1086: «assuasus: suggestio, das Zureden»). A. FRIEDBERG, , 146); cf. etiam supra, p. 29,97-1. I 38 TRACTATUS. PARS I ARGUMENTATIO IN SPECIALI 39 alias producenda in iudicium et corrigenda, et sic, ut aestimo, actum est sequitur ergo necessario ex dicto fratrum quod papa, sciens causas Zucc 288 '0 C' . una emm Romana non plumeos sed I plum-Ibeos pedes fratrum et praelatorum et omnem eventum, negligens fuerit et se fecerit •• S 203" In proposlto.« 30 habet, nec ad quemcumque ventum cuiuscumque clamoris statim move- mancipium gehennae, et sic perseveranter impingunt in papam secun- tur nec moveri debet, sed est patiens iustitiae redditor et exspectat 5 dum modum praedictum. Sed dico adhuc sicut dixi, quod papa sine instructionem, maxime quando causa est ardua et inter magnas perso- culpa sua po-Ituit non statim obviare insolentiae multitudinis fratrum et M 99'° Bad. 523'F nas. » praelatorum, sed ex causa I ex-Ispectare usque ad congruum tempus, et 1282'° Quamquam ergo tam dominus Martinus quam dominus Honorius 35 interim super modo obviandi deliberare. Non ergo, ut dicunt, tantum firmum habebant propositum pacificandi in brevi dictam discordiam, et de bono faciendo deliberandum est, sed etiam de obviando malo, quod super modo pacificandi eam ad honorem Dei et animarum salutem IO etiam est bonum quid facere. deliberaverunt, tamen ambo morte pnieventi implere non potuerunt Quod autem dicunt, quod «de dando suum privilegium dominus quod conceperunt. Martinus diu deliberavit tamquam de bono», dico quod re vera valde Sed hic insurgunt fratres et dicunt sic: «Multum differt deliberare de 40 bonum est et utile eorum privilegium, intelligendo ipsum secundum H 173'° bono faciendo et de malo impediendo. De bono faciendo I verum est modum quo supra ipsum dicitur intellexisse; lintelligendo autem ipsum Zucc. 289" quod diu debet deliberare homo quomodo melius fiat, et ideo in dando 15 secundum modum exponendi fratrum potius videtur mihi esse periculo- istud privilegium tamquam de magno bono diu debuit deliberare papa sum quam bonum et utile, secundum quod infra decIarabitur. I Bad. 523,0 Martinus, sicut ipse deliberavit. Ipse enim, ut dicunt fratres, antequam Quod addunt, quod «dominus Martinus antequam esset papa delibe- esset papa deliberavit quod, si contingeret ipsum esse papam, tale 45 ravit se daturum fratribus illud privilegium», an hoc verum sit, nescio, privilegium fratribus concederet. Ipsi autem malo quam cito videtur sed potius credo quod non, quia per tale dictum quasi insinuat quod occurrendum est, et ideo si vidisset fratrum abusum, statim debuisset 20 ipse ad papatum aspirasset et antequam factus esset papa, de fiendo occurrere. Si enim, ut dicit ille qui proposuit, prior videret me audire papa deliberasset, quod ambitiosum valde fuisset; in quo, ut videtur, confessionem alicuius et non haberem auctoritatem, non reputaret multum a fratribus inculpatur. Bad.522,F bonum si taceret usque cras.» I 50 Quod subiungit ille de se et suo priore, dicendum quod non est Ecce quomodo omnibus modis inculpant papam de negligentia erga simile, quia facto unius personae facilius potest obviari quam facto alteram partium, quia scilicet non statim obviavit insolentiae vel contra 25 duarum communitatum, quia maturius est agendum cum communitati- unam partem vel contra aliam: si enim omnino debuit statim obviare bus quam cum personis singularibus, et ideo, licet prior sciens fratrem parti defendenti iniustam causam, et in proposito indubitanter altera audire confessionem sine auctoritate statim deberet ei obviare, non pars defendit iniustam causam, quia partes defendunt contradictoria, 55 tamen papa I sciens communitatem iniuste agere, semper statim debet S 203'° obviare. CHIMSVa CHIMSVa 2 producenda] perducenda CHS a 2 corrigenda] corrigendam V 4 ventum] ventura V 5 est patiens] inv. CHS a 6 quando] i.m. I I I potuerunt] poterunt 30 et2] in IV CHS a 30 fuerit] om. S 30-31 fecerit mancipium] inv. IV CHS a M VC 14 bono] enim addo a 15 quomodo] quam IV 16 tamquam] tamen M 31 gehennae] iehennae IV C 32-33 sine culpa] iter. S iter. bis C sine culpa sua sine 16 magno bono] inv. I 18 papam] quod addo M 19 cito] primum a 20 de- culpa addo H 33 insolentiae] insolertiae CHS 37 quid] aliquid I 40 intelli- buisset] debuit C 21 ut] om. H 21 proposuit] proponit CS a 22 et] om. V gendo] intelligendum H 41 supra ipsum] sequitur M 44 quod'] autem addo a 22 haberem] haberam V 23 si] nisi V 25 scilicet] quod M 25 insolentiae] 45 illud] idem M 45 illud privilegium] inv. CHS a 46 insinuat] insinuant a insolertiae CHS 27 iniustam] om. V 28 defendit] alter addo M 47 esset] erat CHS 47 papa] om. CHS 47 de fiendo] deficiendo IV C 48 quod] et V 48 ut videtur] noster M 51 quam] non sic CHS a 52 maturius] Martinus V 54 audire] om. M 54 deberet] deliberet I (sed in deberet corr.) V CHS 3-4 Cf. H. FINKE, Aus den Tagen ... , p. v. 8-12 Cr. supra, p. 27,42-57 cr. etiam a 55 pa pa] papae CHS 55 communitatem] om. M Re/alio ... (Charl. Univ. Paris., II, p. 10 (n. 593)): « •.. dominus papa (Honori us) nobis promisit dicta privilegia vel penitus revocare, vel interpretatione lucidius explanare, quas speramus sub bulla pa pali brevi habituros». 21 Exemplum de priore demonstrat, 38-39 Cf. supra, p. 38, I 5- I6. 44-45 Cf. supra, p. 38,17-18. quod ille proponens erat frater Praedicatorum. Cr. Einfiihrung, p. LXXXIlI. 40 TRACTATUS. PARSI ARGUMENTATIO SPECIALI IN 41 Haec advertens frater qui determinavit pro ceteris, in sua determina- < DE MOTIVODANTIS PRIVILEGIUM> C 161'b tione secundo I facta addidit dicens: «Recolo de taciturnitate; nos non Zucc. 289rb habemus I solam taciturnitatem, immo vidi litteram bullatam domini I Sequitur de motivo papae ad dandum fratribus privilegium suum. V 243rb H 173" Martini papae, in qua fratribus I dabatur iudex coram quo possent 60 Secundum enim HILARIUM «Intelligentia dictorum ex causis assumenda convenire impedientes praedicationem eorum et audientiam confessio- 80 est dicendi». Ut autem dicunt fratres, aliquorum sententia est, quod non Bad. 523,H num.» I vacabat sacerdotibus audire confessionem eiusdem super eisdem pecca- Dico quod nec talibus verbis inniti possunt fratres. Bene verum esse tis, nec poterant subditi sine licentia confiteri aliis et licentiam non potest quod dominus Martinus dabat fratribus iudicem exsecutorem poterunt de facili impetrare, et ideo, ut plures possent liberius confiteri M 99" sive conservatorem sui privilegii quod eis dederat, quo I possent conve- 65 pluries eadem fratribus, fuit concessum privilegium, et, ut etiam fratres nire impedientes praedicationem et auditionem confessio num eorum 85 dicunt, pluries eadem confiteri est valde grave et paucorum bonorum. quoad formam qua data est eis in privilegio secundum superius dicta; Effrenata autem est multitudo peccantium et paucitas medicorum spiri- non tamen ex hoc habent quod datus est eis iudex contra impedientes tualium, ideoque probabilius est quod multitudo peccantium, quae non auditionem confessionis eorum secundum modum quo ipsi intelligunt vult pluries confiteri eadem, fuit motivum papae ad providendum per privilegium, maxime cum sit inconveniens verbis privilegii. Unde 70 suum privilegium de multitudine medicorum spiritualium, ut sic reduce- loquuntur fratres ac si omnia facta et dicta sua essent evangelica, et 90 rent oves errantes ad pastores et fierent fructus uberiores. papa cuncta quae contingeret eos facere aut dicere approbaret, quasi Sed dico ego, quod quando materiam istam alibi pluries tractaverim, res ipsae sequerentur opiniones eorum, super quo PHILOSOPHUS repre- etiam in pluribus aliis quaestionibus, secundum quod materia et forma hendit quosdam in IVo Metaphysicae; et mirum est unde talia cuiusque quaestionis exigebat ad veritatem, quam intelligebam expli- praesumunt secundum quod super hoc fundatur 12" ratio inferius 75 candam, in illis posui diversas causas quae poterunt esse motivae papae inducta contra praelatos. 95 ad dandum fratribus praedictum privilegium, et principaliores ubi principalius tractabam quaestionem quam habemus prae manibus, secundum formam qua eam modo tractamus. In aliquibus autem quaestionibus, in quibus non tractabatur I principali ter materia huius I 283'" quaestionis, posui aliquas causas non principales, prout congruebant CHIMSVa 00 materiae de qua erat sermo, quae tamen concurrunt in unam causam 57 Haecl Hic CHS Hoc a 57 advertens] advertendum est sed in advertens corr. H totalem cum illis causis principalibus. Unde causam dictam propter I M 99'b 57 pro] prae S 58 secundo facta] secunda IV secunda facta CH a secundum facta S 60 possent] posset V 61 eorum] om. S 63 possunt] possent IV 63 verum] enim addo IV CHS a 63-64esse potest] inv. IV CHS a 65 sive conservatorem] om. IMV CHS a 67 qua] quae S a 67 est] om. M 69 auditionem] auditiones CHS a 69 confessionis eorum] inv. CHS a 69 ipsil om. IV ipsum sed in ipsi corr. H 78 papae] papa M 79 intelligentia] intelligentiam M 80 autem] quod M 70 maxime ... privilegii] om. (ham.) S 71 facta et dicta] dicta et facta IV HS a 85 valde] eadem addo sed exp. I 87-89 ideoque ... spiritualium] om. (ham.) M dicta vel facta C 71 sua] et facta addo CH 71 essent] quasi addo IV 87 quod] quam I 88 pluries] om. IV 91 tractaverim] ser. sed in tractavi eorr. I 71 evangelica] evangelista V 72 aut dicere] om. S 72 approbaret] approbatur 93 ad veritatem quam] veritatem ad quod M 94 posui] posuit M 94-95 papae ad CHS 72 quasi] om. CHS 73 sequerentur] sequerendum CHS 72-74 quasI ... dandum fratribus praedictum privilegium] ad dandum papae privilegium fratribus prae- Methaphysicae] om. a 73-74 reprehendit] comprehendit sed in reprehendit corr. S dictum M 97 qua] quam I 97 aliquibus] aliquibusdam IV 98 huius] 74 quosdam] quaedam CHS 75 praesumunt] existimant IV CHS 75 inferius] om. huiusmodi I I causisl om. IV 1 Unde] et addo IV I propter] papa M IV 76 praelato s] Des. CHS a 79-80 HILARIUS, Trin., IV, C. 14 (CC lat. 62, p. 116, lin. 26-27; PL IO, 107C). De 91- 57-58 De secunda disputatione fratris (Ioannis de S. Benedicto) cr. Einfiihrung, 97 Cr. HENR.DEGAND.,Quodl. X, q. I (ed. R. MACKEN, 4-38; ed. 1518, f. 395vS- p. p. LXXXIII. 72-74 ARIST.Melaph., IV, C. 3 (Iunt., VIII,r. 88rD; 1009b 16-(7). 74- 401rZ; ed. 1613,II, f. 13lva-137rb); Quodl. VII, q. 24 (ed. 1518, r. 277vT-287vS;ed. 1613, 76 cr. infra, p. 260,27-261,63. I, r. 418vb-428vb). 97-1 Cf. ibid. 1-6 Cr. ibid. I I: 42 TRACTATUS. PARS I ARGUMENTATJO IN SPECIALI 43 quam impingit mihi insufficientiam, tetigi incidenter et corrolarie in ficium surgeret de tam debili fundamento.» Si enim alias causas in- quaestione illa «an scilicet aliquis posset teneri ad bis confitendum 30 spexisset, credo quod non dixisset me debile fundamentum habuisse. eadem peccata», in qua bene locum habuit dictae causae assignatio, et Quod autem dicunt fratres, «quod papa Martinus cupiens oves bene congruebat proposito illi pro quo fuit assignata, et forte melius 5 errantes reducere ad pastores providit de multitudine medicorum», dico quam alia principalior. Et ideo, si vere, non solum apparenter, me quod in hoc bene dicunt. Sed tunc solummodo ipsi sunt tales, si reprehendere voluisset, illa quae de hac materia scripsi alibi, diligentius intendant I oves errantes tamquam boni coadiutores reducere ad praela- M 100" inspexisse debuisset. Quod si fecisset, puto quod non imposuisset mihi 35 tos tamquam ad veros pastores, cuiusmodi sunt soli curati et episcopi. quod hanc causam tamquam principalem aut tamquam solam posuis- Hoc autem modo ipsi pastores summo desiderio cupiunt habere fratres sem. Patet enim ex illis quae alias. scripsi circa hoc, quod dictum 10 sibi in officiis praedicationis et confessionis coniunctos, prout statuit privilegium non tantum est datum in favorem paucorum bonorum, qui concilium Lateranense, ut infra patebit in dissolutione 53< rationis non refugiunt confiteri eadem pluries, nec tantum in favorem multitudi- inductae contra fratres, in fine. Et tunc solum oves errantes veraciter ad nis peccantium, qui hoc refugi unt, sed communiter in favorem horum et 40 tales pastores reducunt, quando ipsas ducunt ad eorum notitiam et illorum, licet principaliter in favorem multitudinis peccantium, ut scili- oboedientiam et hoc, vel per confessionem eis prius factam, vel per cet possunt habere quibus possint confiteri et absolvi ab eisdem absque 15 iteratam confessionem eis faciendam, vel per licentiam ab eis ante licentia suorum sacerdotum, ut, etsi refugiant eadem confiteri pluries, confessionem petitam et obtentam, aut etiam per ratihabitionem post nec possunt de facili obtinere licentiam ad confitendum alii, et possunt confessionem fratri factam, dum tamen confitens fratri confitetur ei tamen satisfacere obtinendo postmodum sui sacerdotis ratificationem 45 cum proposito confitendi eadem iterato suo sacerdoti et postquam est sive ratihabitionem super confessione facta fratri. illi confessus, paratus sit eadem iterato sacerdoti confiteri, si velit. Ad Unde in alia determinatione sua super huiusmodi reprehensione ille 20 quod papa MARTINUSpraecipit fratribus exhortari sibi confitentes per se excusavit sic dicens: «Concedo quod non male fecissem, si alias c1ausulam «Quodque iidem fratres» etc., ut videbitur infra. Talis autem causas motivas quam dictam inspexissem, sed multum fuit mihi poe- reductionis ovis errantis ad pastorem duplicem rationem assignat nale. Sed cum istam vidi, o Deus!, quam debile aedificium potest 50 OSTIENSISin Apparatu super illo verbo «A proprio sacerdote»: surgere de tam debili fundamento, et ideo plures causas non quaesivi.» «Prima, ut dicit, est quia valde aequum est et rationabile quod sacerdos Sed re vera per haec fatetur se multum incurialiter egisse mecum et 25 parochialis cognoscat vultum pecoris sui, non tantum exterius sed interius, praecipitanter secum, per hoc scilicet quod «alias causas motivas inspi- cum enim habeat ei Eucharistiam ministrare et valde periculosum est cere neglexit, et quod viso tam debili fundamento, ut dicit, alias causas contrarium. Secunda est quia sub tali praetextu omnes possent sibi non quaesivit et tamen sententiam protulit, scilicet quod debile aedi- 55 subrahi, quod non I debet velle superior sic, nec quod idem sibi fieri», V 243" IMV IMV 2 impingit mihi] inv. IV 4-5 et bene ... assignata] om. (homoioceph.) M 7 ma- teria] mihi M Il tantum] tamen M 15 possunt] possint IV 16 ut, etsi] et 30 non] om. M 32 providit] providat sed in providit corr. M 33 in hoc bene] ut si IV 16 refugiant] refugiunt IV 17 possunt] possint IV 17 et] om. IV bene in hoc IV 34 reducere] praelatos addo sed exp. M 37 coniunctos] 17 possunt] possint IV 18 tamen] et non I 18 satisfacere obtinendo] satis coniunctas M 38 concilium] consilium IV 38 concilium Lateranense] inv. IV facile obtinere IV 20 reprehensione] responsione IV 23 vidi] cogitavi addo IV 40 ipsas] ipsos IV 44 tamen] cum M 46 sacerdoti confiteri] inv. IV 47 per] 24 tam] causa V 25 haec] hoc IV 26 praecipitanter] praecipitantur M illam addo IV 48 Quodque] Quod quia I 52 cognoscat] agnoscat IV 52 tan- 27 tam] causa V tum] tamen M 55 sic] sicut IV 31-32 Cr. supra, p. 41,88-90. 36-39 Cr. infra, p. 170,13-172,49. 46-48 Cr. infra, 10-19 ID., Quodl. Vl!, q. 24 (ed. 1518, f. 287vS; ed. 1613, I, r. 428rb-vb). 19 ratihabi- p. 112,53-115,30. 48-50 GREGOR. IX, Decre/ales, v, tit. 38, c. 12 (ed. A. FRIEOBERG,II, tionem] (cr. Du CANGE, Glossarium, VlI, 24A: «ratihabitio: confirmatio»). 20 Cr. 887). 51-55 HENR. DE SEGUSIO(HOSTIENSIS),n V"m Decre/alium librum Comm., tit. 38, I supra, p. 40, 57-58. c. 12 (ed. 1581, f. 102va). ARGUMENTATIO SPECIALI IN 45 44 TRACTATUS. PARSI confessionem factam fratri, puta in fine anni, nimis partialis est; et ideo [ 283'b quod re vera I nequaquam vult. Unde contra fratres, qui, ut dicitur in 85 neutra sufficit, ut alibi latius declaravimus. Sed illa sola ostensio sufficit praedicta littera «Etsi animarum», per praedicationes suas populum quae fit per omnium peccatorum confessionem, ut infra declarabimus in abstrahebant «et sacerdos in domo Dei quasi passer unicus in aedificio pertractatione 13·e rationis inductae contra fratres et in expositione derelictus suorum parochianorum solatio fraudabatur.» Idem INNOCEN- illius clausulae «Quodque iidem» etc. TIUS IVus haec fieri districte prohibet, sed de hoc amplius habebitur 60 Fratres se excusant super omnium evagatione dicentes, quod «subditi infra exponendo «Ad uberes fructus», in fine. 90 se possunt damnare si velint, sed hoc nihil ad fratres! Nullus enim Dico ergo quod, si modo contrario se habeant fratres erga veros potest omnibus inconvenientibus occurrere, quia malitia hominum est pastores, potius sunt abducto res et dissipatores quam adductores et multa, et homo potest se immiscere multis malis, si velit, et tamen mille M 100'b coadiutores, I quantum mihi apparet, quia per hoc oves potius evaga- modo oboedientes sunt praelatis, qui non essent nisi esset praedicatio rent, modo unum peccatum confitendo uni fratri, modo aliud alteri, 65 fratrum». dividendo confessionem cum tamen melius esset uni confiteri omnia, 95 «Homo ergo potest se damnare, si velit, sed nihil ad fratres!» Unde si coram quo magis verecundarentur et qui minus voluntati eorum iste infideliter agit, quid ad fratres? Suppono enim quod fideliter condescenderet. Ut enim dicitur in praedicta littera «Etsi animarum», confiteatur I fratri et concedo melius esse omnia fideliter confiteri curato M 100" «Ex usurpatione huiusmodi non tantum indevotio et contemptus in populo quam fratribus infideliter. Ecce quam plane insinuant se percipere quod prodeunt contra proprios sacerdotes, verum erubescentia quae est magna 70 ex usu privilegii, prout fratres intelligunt, oves occasionem habent pars poenitentiae tollitur, dum quis non proprio sacerdoti, quem habet 00 evagandi, si velint, et sic procurandi suam damnationem. Ex quo continuum et praesentem, sed alieno et aliquando transeunti, ad quem conci udo quod secundum ipsorum intellectum nullo modo esset privile- difficilis et aliquando impossibilis est recursus, sua crimina confitetur, gium ad uberes fructus multitudinis, in cuius tamen favorem principali- cumque etiam damnabilis oblationum detentio et periculosa detractio ter datum est, ut iam dicetur. Quod si de hoc «nihil ad fratres», nihil decimarum.» 75 ergo ad fratres de salute populi, ut de eorum pastoratu quem sibi His aliis concessis vel saltem nec contradictis, fratres unum negant et 5 ascribunt potest exponi illud Ieremiae L": «Grex perditus factus est super alio se excusant. Negant enim quod reducti o ad notitiam pastoris populus meus, pastores eorum seduxerunt eos feceruntque vagari in fit per iteratam confessionem eorum quae sunt confessa fratri, sed montibus, de colle transierunt, obliti sunt cubilis dicunt quod fit per aliorum peccatorum confessionem, quae non sunt sui!» Vagarentur certe illis adhaerendo, qui se montes dicunt per confessa fratri, et per mundationis ostensionem. 80 potestatem quam se habere profitentur super parochiales et super Sed dico quod haec per mundationis ostensionem dicendo «Ego sum 10 episcopos, et de monte in collem transirent, modo eligentes confiteri confessus fratri», etiam si de hoc fides fiat, nimis generalis est; illa maiori ex illis, modo minori; et sic, si non oporteret se aliter ostendere autem quae est per aliorum confessionem, scilicet commissorum post IMV IMV 59 Idem] Ibidem IV 60 haec] hoc IV 61 Ad] om. IV 63 abductores] 89 excusant] scilicet addo IV 91 occurrere]obviare IV 92 mille]nullo sed i.m. in adducto res M 63 adducto res] abductores M 65 confitendo] confitendi M multo corr. I 93 oboedientes sunt] inv. IV 93 esset] addo i.m. I 96 infideliter] 65 alteri] om. M 67 quo] eo M 68 condescenderet] cum descenderet M infeliciterIV 98 se]quam fratribus infideliteraddo sed exp. I 1intellectum]in addo 69 tantum] tam IV 69 et] quam IV 70 prodeunt] prodemit M 71 quis] aliquis sed exp. M 2 tamen] cum V 3-4 nihil2 •.• fratres] om. (ham.) M 4 quem] IV 74 etiam] et M 74 detentio] de necessaria V 76 His] Hic IV 76 nec] quam M 5 ascribunt] ascriberent quod absit IV 5 potest] possit I posset V non IV 81 haec] notitia addo IV 83 scilicet ... confessionem]om. (ham.) M 7 de colle (cf. infra, lin. 10) 8 adhaerendo] inhaerendo I in habendo V 9 se habere profitentur]profitenturse habere IV 10confiteri]conferriM 58-59 INNOCENTlUS Bul/a «Etsi animarum» (ed. K. SCHLEYER, p. 133, lin. 3- IV, 1937, 6). 59-61 Cr. infra, p. 112,53-115,30. 68-75 INNOCENTlUS Bul/a «Etsi anima- IV, 85-88 cr. infra, p. 199,81-203,85;112,53-115,30. 95 Cr. supra, lin. 89-90. 4 pasto- rum» (ed. K. SCHLEYER, 1937,p. 134,lin. 2-9). 81-85 Cf. HENR. EGAND.,Quodl. X, D ratu] (cf. A. BLAISE, Lexicon latinitatis medii aevi, p. 660B: «pastoratus: charge de q. I (ed. R. MACKEN, 34,82-36,35;ed. 1518,f. 400vT; ed. 1613,Il, r. 136va-vb);Quodl. p. pasteur»). 5-8 Ier., L, 6. VII, q. 24 (ed. 1518,r. '279vZ-280rC;ed. 1613,r. 420va-42Ira). 46 TRACTATUS. ARSI P ARGUMENTATIO SPECIALI IN 47 suis curatis, secundum quod de hoc amplius sermo erit inferius, oblivi- utriusque sexus» etc., et similiter dominus Martinus per illam clau- scerentur cubilis sui, id est oboedientiae praelati et curati, in qua per 35 sulam in privilegio fratrum «Volumus autem» etc. conscientiam pacati deberent requiescere; et sic per huiusmodi licentiam Quantum est enim de communitate populi, potius supponendum est et libertatem exemptionis plures essent multo deteriores quam sine ipsa, 15 quod dicto modo divideret confessionam quam quod non; quare melius dicente BERNARDOlibro III" ad Eugenium, contra exemptiones subdi- est quod per statutum constringatur omnia confiteri curato quam quod I 283" torum: «Nolo prae tendas I mihi fructum emancipationis. Quidni peccet non. Quare multum ad fratres de damnatione populi in eo quod licentius vagum vulgus et male liberum.» 40 suadent contrarium, quamvis homo voluntarie multis malis se immiscet Quod addunt fratres, quod «nullus potest omnibus inconvenientibus et infideliter agit. occurrere» etc., dico ad hoc, quod quaedam sunt inconvenientia quae 20 Quod addunt, quod «multi sunt oboedientes per praedicationes fra- saepe, ut in pluribus, nata sunt contingere, alia vero sunt inconvenientia trum» etc., dico quod bene potest esse verum, sed tamen per praedica- quae nata sunt contingere raro et in paucioribus. De inconvenientibus tiones alias quam sint illae quae pertinent ad eorum privilegium, isto secundo modo verum est quod nullus omnibus posset occurrere aut 45 praecipue circa sacramentum poenitentiae, quas temporibus modernis aliquo statuto remedium adhibere; potest tamen legislator statuto suo proponunt, quibus potius abducuntur ab oboedientia quam reducuntur, occurrere inconvenientibus quae nota sunt occurrere primo modo, quia 25 ut patet ex dictis, et iam amplius patebit ex dicendis. I V 243'b M 100'b statuta legislatoris sunt circa illa quae regulariter et saepe et I ut in pluribus nata sunt contingere, licet deficiant in paucioribus quae habet considerare 'epieikes' sive legis director, secundum PHILOSOPHUM in Vo < DE FORMAVERBORUMPRIVILEGIJ> Ethicorum. Unde quia plures sunt qui quaererent dividere confessio- nem dicto modo, hoc inconveniens pertinet ad primum modum, propter 30 Sequitur de forma verborum ex qua debet sumi iudicium de privilegio, hoc quod legislator debuit ei occurrere; et sic occurrebant ei apostoli 50 Extravaganti de decimis «Ad audientiam». quando in primitiva ecclesia instituebant determinatos curatos, ut iam dicetur; similiter Lateranense concilium per illud statutum «Omnis Primum autem in forma verborum est finis propter quem collatum est, cum dicitur: «Ad uberes fructus» etc. In quo re vera consistit principale motivum papae ad dandum IMV privilegium, et ad illud omnia alia sunt reducenda. Unde illa est melior 12amplius] om. IV 12sermo erit] inv. IV 13cubilis] cubili M 13id est] quod 55 expositio circa privilegium, per cuius observantiam uberiores fructus est I quasi V 13 et] om. IV 14 pacati] peccati M 19 multo] om. IV producuntur, maxime circa populi multitudinem; et in huiusmodi in- 16 dicente] docente IV 17 fructum] enim addo I 18 liberum] lac. M 20 hoc] vestigatione patet tota vis nostrae controversiae. haec IV 21 saepe ... pluribus] (cf. infra, lin. 26-27) 21 saepe] et addo V 21 ut] et I 22 sunt] om. M 25 occurrere2] contingere IV 27 deficiant] om. M 28 epieikes]epyekeies M 28 legis director (cf. Quodl. VII, q. 23 (ed. 1518, r. 275vG; IMV ed. 1613, r. 416ra: <>, cf. Einfiihrung, p. LII, adnot. 70 et p. LXXIII,adnot. 20. 63-64 Ad fructum copus Bituricensis, in curia Nicolai papae IV anno 1288 (PARIS, Bib/. na/., la/o 3120, r. 74r- centesimum, cf. G/ossa"ord. in Mallh., XIII, 23 (ed. 1634, v, co!. 240). 89r). 50 TRACTATUS. PARS I ARGUMENTATlO IN SPECIALl 51 plurima alia inconvenientia quibus multum impeditur fructuum ubertas ubertas in substantia fructus et ubertas in pretio eius, principalissime circa populum, quae alias sparsim exposuimus, quae non sequuntur 35 intendit ubertatem in pretio collectam ex granis paucis et puris et secundum nostram expositionem sive intellectum, per quem plena similiter ex granis pluribus non puris; - puta si habeat duos agros libertas conservatur in confitendo tam fratribus quam sacerdotibus quorum unus producit grana pauciora et pretiosiora, I alter vero plura 1284" omnibus volentibus salutifere confiteri, ut in eis ubertas fructuum IO et minus pura, - et ex granis utriusque agri colligat uno anno pretium producatur et qualitativa et quantitativa, quae, ut aestimo, utroque viginti Iibrarum per aliquos certos famulos, si per ministerium aliorum modo deficeret secundum intellectum fratrum. Intendit enim, ut puto, 40 famulorum posset ex illis colligere alio anno pretium vinginti quinque papa per ubertatem fructuum producendorum, ex hoc quod fratres Iibrarum illos alios famulos magis I diligeret, et sic universaliter magis V 244" habent potestatem et confessiones audiendi et absolvendi, crementum diligeret illos qui singulis annis fructus magis valentes in pretio produ- aliquod in fructibus super his quod sacerdotes producturi essent circa 15 cerent, nec multum curaret de quo agro modo plus, modo minus populum, si soli audirent confessiones et absolverent, et fratres non perciperet in substantia granorum et valore eorum, dum tamen summa possent audire et absolvere nisI licentiatos prius, et hoc virtute privilegii 45 pretii ex ambobus supercresceret, sic et pater familias aeternus circa generalis, ut sic fructus producturi per sacerdotes et per fratres; si fructus spirituales in quibus non differunt substantia fructus et pretium solummodo fratres possent absolvere Iicentiatos, intelligantur indudi in eius, et similiter nec ubertas in substantia fructus et ubertas in pretio fructibus producturis circa populum per eosdem, si fratres possent 20 eius, principalissime intendit ubertatem fructuum ex granis spiritualibus absolvere non licentiatos. utriusque generis, ut scilicet fructus sint plures et pretiosiores in Lucae enim XII·, «Hominis cuiusdam divitis uberes fructus ager at- 50 summa; licet comparando ubertatem fructus in granis pluribus et in M 101" I tulit», unde, ut aestimo, verba praedicta sunt assumpta. Super illo granis paucioribus inter se. Bene verum est quod uterque pater familias verbo «uberes» dicit Glossa «plus solito», qui re vera non provenirent, magis intendit ubertatem quantitativam in pluralita-Ite granorum, M 101'b nisi populus maneat strictus oboedientiae sacerdotum secundum dictum 25 quam qualitativam in puritate granorum, aliis eisdem retentis. Et sic modum. privilegium fratrum datum est principalissime ad uberes fructus utroque Dico ergo quod ad uberes fructus producendos et qualitative et 55 modo; comparative tamen datum est principali us ad uberes fructus quantitative datum est privilegium, scilicet ut singuli qui voluerint et quantitative, non autem qualitative. Nec umquam posuit aliquis nec meliores et fructus plures producere possint. Cum enim verba illa «Ad intendebat ponere, ut puto, quod solus fructus qualitative, qui scilicet uberes fructus quos in agro dominico» etc., per allegoriam assumpta sunt 30 consistit in sola iterata confessione, sit finis principali s privilegii ad de parabola patris familias cuius «ager attulit uberes fructus», quemad- quem datum est, licet fratres hoc dixisse imponunt aliquibus. Pertinet modum pater familias ergo temporalis circa fructus corporales in 60 ergo prima ubertas fructuum qualitativa ad fructuum ubertatem quam quibus differunt substantia fructus et eius pretium, et similiter differunt principalissime intendit privilegium, sicut dictum est. Propter hoc enim IMV IMV 34 in] scilicet I 34 fructusl om. M 34 pretiol lac., sed addo 01. mim. M 8 quem] quam V 13 ubertatem] libertatem M 14 et] om. IV 15 hisl illud I id 35 collectam] et addo IV 35·6 paucis ... granisl om. (ham.) M 36 similiter] simul V 16 et absolverent] om. M 17 licentiatos] muneratos M 19 licentiatos] addo V 39 si] scilicet M 39 ministeriuml misterium V 43 nec] sup. lin. 0/. m. muneratos M 20 possent] possint I 21 licentiatos] muneratos M 22 Lucael M 44 granorum] graniorum V 46 fructus i] om. M 46 substantia] et addo IV lac. et- cianos M 24 solitol solitos M 24 provenirent] provenient I pervenient V 47 ubertas] nec addo M 51 paucioribus] purioribus M 53 aliis] alii M 25 strictus] adstrictus IV 27 et quantitative] om. IV 29 fructus plures] inv. I plurie 53 retentisl recentis V 56 aliquis] aliquid M 57 fructusl uberiorum addo IV fructus V 29 Cum] Tamen M 29 enim] ut V 32 pater] pater I (sed delo et sup. 57 qui] quod M 58 sit] sic V 59 queml quam M 60 prima] om. IV 61 est] lin. pater add.) V 32 pater familias ergo] ergo pater familias IV om. V 22-23 Luc., XII, 16. 24 G/ossa interlin. in Luc., XII, 16 (ed. 1634, v, co!. 857- 61-63 Cf. GRATIANUS, Decretum, II, C. XXXIIl, 3 (De paenitentia), dist. I, C. 88 (ed. A. q. 858). 29-30 MARTINUS Bul/a «Adfruetus uberes» (ed. Chart. Univ. Paris., I, p. 592 IV, FRIEDBERG,1188; PL 187, 1560A-156IA); etiam PS.-AUGUST., vera et fa/sa paeniten- I, De (n. 508». 31 Lue., ~II, 16. tia, c. IO(PL 40, 1122). 52 TRACTATUS. I PARS ARGUMENTATIO INSPECIALI 53 AUGUSTINUS consulit eadem pluries confiteri et pluribus, in illo cap. o prio sacerdoti, non prius frustra confessus fuisset fratri, quia quanto «Quem poenitet», dist. e I" Decretorum. Quae quidem confessio pluribus confitetur» etc. eorundem, licet non per se ordinatur ad primos et principales effectus Quartus est nullo modo teneri iterato confiteri, ut in proposito poenitentiae, extenditur tamen ad secundarios, in quibus bene percipi- 65 secundum intellectum fratrum, scilicet non teneri confiteri eadem sacer- tur fructus augmentum. 95 doti quae aliquis confessus est fratri ex virtute sui privilegii, et est Ad huius ampliorem intellectum sciendum quod quattuor sunt modi regulariter malum, licet enim alicui posset esse bonum, ut dictum est. confitendi iterato eadem. Tertio modo esset tamen malum regulariter et hoc praecipue eadem Primus est quo aliquis confitetur eadem iterato omnino libere, absque causa, inter alias causas, quia retraheret communem populum ab omni tentione, de quo loquitur AUGUSTINUS illo cap.o «Quem poeni- 70 in obedientia curatorum. Nihil enim est quod tenet populum II).agis sub tet», et sic confiteri eadem iterato est universaliter bonum et pertinet ad 00 oboedientia quam teneri eis omnia sua peccata confiteri, et nihil I e I 284'· uberes fructus. contra magis retrahit ipsum ab oboedientia quam ad hoc non teneri Secundus est iterato confiteri eadem ex tentione, qua quis simpliciter confitendum omnia peccata sua. Similiter nihil attrahet magis ipsum ad et directe obligatus est ad eadem confitendum iterato, est regulariter committendum peccata quam confidentia de non verecundando III malum. Pluribus enim malum esset, licet in casu alicui posset esse 75 confitendo extraneo, et libertas mutandi confessorem ad placitum post bonum, ut volenti sic confiteri ex voto secundum dictum modum, et 5 quodlibet peccatum de novo commissum. ideo non pertinet ad uberes fructus privilegii, propter quod nullum est Et cum hoc etiam rationabile est ad observandum decentiam distinc- edictum generale ecclesiae de confitendo eadem pluries vel iterato, nisi tionis graduum praelatorum, quod est similiter expediens populo ad in quattuor casibus in quibus non sufficit praecedens confessio ad maiorem caute Iam cavendi peccata et ad profectum uberiorum fruc- absolutionem legitimam, ut alibi exposui. 80 tuum, ut sicut domino papae conservantur casus peccatorum maiorum, Tertius est teneri ad eadem iterato confiteri per accidens et indirecte, IO sic et episcopis conservantur casus peccatorum mediorum, et curatis ut in nostro proposito secundum nostrum intellectum, quod est univer- casus peccatorum minorum, nec scilicet aliquibus committant ur sic M 102'· saliter et regulariter bonum, licet forte alicui I malum esset, qui scilicet quin oporteat, si voluerint illi ad quos pertinent, pro eis ad ipsos reverti. melius fructificaret confitendo soli fratri quam soli sacerdoti et retrahit Sed tamen valde necessarium est quod casus praedicti aliis committan- se a fratre, quia timet teneri ad confitendum iterato sacerdoti. Unde, ut 85 tur, Ilicet non passim et generaliter ex privilegio; tum propter populi M 102'· alias scripsi, frater THOMAS,Super IV um Sententiarum, dist. e 17a IS multitudinem, tum propter variam praelatorum occupationem, aut dicit sic: «Quanto pluribus sacerdotibus quis confitetur, tanto ei plus de forte, quod absit, propter eorum insuffic!entiam, aut aliam aliquam poena remittitur, tam ex erubescentia confessionis quam ex vi davium, causam, scilicet quia non expedit subdito de aliquo peccato suo sacer- nec iteratio facit iniuriam sacramento.» Item dicit ibidem quod: «Si doti confiteri, aut quia propter devotionem specialem appetunt aliqui- confessus habenti potestatem delegatam, teneretur iterum confiteri pro- 90 bus aliis confiteri, dum tamen quantum est de se parati sint suis propriis 20 sacerdotibus confiteri, prout de iure tenentur, scilicet ut priusquam IMV confiteantur fratribus confiteantur suis sacerdotibus, vel postquam fue- 65 extenditur] ostenditur IV percipitur] percipit V 66 augmentum] argumentum I 67 huius] cuius IV 68 confitendi iterato] inv. IV 70 quem] qui MV 73 quis] quid M 74 iterato] et addo IV 78 nisi] ubi M 85 se] om. M 85 ut] et V IMV 86 scripsi] scripsit M 87 quanto] quinto V 87 ei plus] inv. IV 90 delegatam] delegata V 91 fuisset] om. IV 94 eadem] eidem M 94-95 sacerdoti] confiteri IV 95 est] om. V 98 ab] ad V 99 tenet populum magis] magis tenet populum IV 00 quam teneri eis] eis quam teneri M 00 sua peccata] inv. IV I hoc] om. IV 70-71 Ibid. 75-80 Cr. HENR. DE GAND., Quod/. VII, q. 23 (ed. 1518, r. 275rF; ed. 1613, I, 2 confitendum] confiteri eadem I confiteri eidem V 2 attrahet magis] magis attraheret f.415vb). 86-92 THOMAS DE AQ., Comm. in Seni., IV, dist. 17, q. 3, arI. 3 (ed. Parma IV 2 ipsum] populum IV 3 committendum] confitendum IV 3 peccata] 1858, VII, 2, p. 800b). Cr. HENR. DE GAND., Quod/. VII, q. 24 (ed. 1518, f. 283vC; ed. 1613, peccatum IV 7 quod est similiter expediens populo] et similiter est populo expediens I, f. 424rb). IV 8 profectum] perfectum M II nec] ne IV 16 aliam aliquam] inv. IV ARGUMENTATIO IN SPECIALI 55 54 TRACTATUS. PARS I dum, quia circa tales in audiendo eorum confessiones virtute talis rint fratribus confessi, vel licentia sacerdotum praeveni ente, vel eorum privilegii, nullo modo fratres facerent uberes fructus sed potius exiles, ratihabitione sub sequente, ut dictum est. 55 eo quod, secundum iam dicta, tale pri viiegium daret talibus occasionem Et ideo, ut dixi alias et iam repetitum est, quia volentes confiteri respuendi suos sacerdotes et non oboediendi eisdem. fratribus non de facili poterant licentiam a sacerdotibus obtinere, 25 Tunc ergo fratres in agro dominico potissime circa communitatem dominus Martinus privilegium concessit fratribus, ut non petita licentia populi producunt fructus I uberes, quando sic habent libertatem I 284va possent absolvere, quia scilicet non vacabat sacerdotibus audire eosdem confitendi illis, ut semper sub debito confitendi suis sacerdotibus secun- super eisdem, licet haec non fuit tota causa. Et sic secundum praedic- 60 dum praedictum modum teneantur astricti. Propter bonum enim oboe- tum modum utendi suo privilegio, ut videtur, maxime possunt produ- dientiae magis meritorium est sacerdotibus minus idoneis confiteri cere fratres uberes fructus circa populi communitatem. Quicumque 30 quam fratribus magis idonei s, quemadmodum et bona quae fiu~i ex enim prius confessi sunt suis sacerdotibus vellicentiati prius ab eis, vel voto magis sunt meritoria quam quae fiunt sine voto. Et sic, licet reversuri sunt ad ipsos ad illis confitendum vel ratihabitionem obtinen- secundum nostrum intellectum multo pauciores confiterentur fratribus dum, fratres fructus uberes facere possunt circa eos. De aliis autem qui 65 quam secundum intellectum eorum, non tamen tam uberes fructus confitentur fratribus et habent causam rationabilem non confitendi suis producerent circa communitatem populi secundum intellectum ipsorum sacerdotibus pro tempore, nec possunt ab eis obtinere licentiam 35 quam secundum intellectum nostrum. Nam secundum intellectum no- confitendi alteri, dum tamen cessante huiusmodi causa, proponunt eis strum unicuique ius suum servatur, et gratia fit fratribus et subditis et confiteri aut ratihabitionem petere et obtinere eam ab eisdem aut a praelatis: fratribus quidem, quia secundum rationem status, quem V 244'b superio-Iribus eorum, circa istos etiam patet quod possunt facere uberes 70 tenent in ecclesia, non competit eis actuum poenitentialium exsecutio fructus. Si qui autem volunt confiteri fratribus, non confessi prius suis 40 quam habent ex suo privilegio secundum dictum modum. Unde inde- sacerdotibus, neque licentia prius obtenta ab eis, non habentes causam cens est eis pro illo obtinendo litigare, ut infra patebit ex dictis Innocentii IVI, in disso-Jlutione 4ae rationis inductae contra fratres. M 102vb rationabilem dimittendi suos sacerdotes nec proponentes ullo modo reverti ad eos ad iterato confitendum eadem vel ad obtinendum eorum I Subditis autem fit gratia, quia licentiati a suis sacerdotibus aut eis prius M 102va 75 confessi, aut etiam nec licentiati nec confessi, dum tamen reverti ad ratificationem circa tales, nullo modo, ut visum est mihi, possunt fratres suos sacerdotes ad eadem confitendum aut ratihabitionem obtinendum facere uberes fructus. 45 Unde dico quod propter uberes fructus producendos circa illos, qui habeant propositum, possunt fratribus confiteri, et ab eis absolvi quo- absque rationabili causa fugiendi sacerdotes solis fratribus volunt tiens voluerint, hoc praecipue propter melius consilium accipiendum a confiteri, et etiam propter illos qui non volunt nisi semel confiteri sive fratribus, vel propter aliquid aliud. Praelatis autem fit gratia, quia 80 confessiones quas non per se ipsos possunt audire, aut non ita frequen- fratribus sive sacerdotibus, qui etiam libentius confiterentur fratribus, si confessi eis ex hoc essent absoluti a debito confitendi suis sacerdotibus, 50 ter ut vellent subditi, possunt audire per alios, id est per fratres. quales sunt plures in populo, nullo modo, ut videtur, dandum est IMV privilegium quale fratres petunt, immo potius propter illos denegan- 54 nullo modo fratres] fratres nullo modo IV 60 praedictum modum] inv. IV 62 quam ... idonei s] om. IV 62 et] etiam I 68 unicuique] unicui I 68 fit] sit M IMV 69 quia] qua M. 77 h.a?eant propositum] om. M 77-78 quotiens] quotienscumque IV 78 voluermt] audmnt et I et addo V 78 consilium accipiendum] consiliendum I 26 concessit fratribus] inv. IV 28 fuit] fuerit I 28 sic] praedictum addo sed dei. M (sed in consilium habendum corr.) V 81 id est] scilicet IV 31 sunt] si vis I 32-33 obtinendum] obtinendam I 33 fructus uberes] inv. IV 34 confitendi] confitendum M 35 eis] ei IV 42 ullo] nullo M 43 eos] ipsos IV 43 obtinendum] obtinendam IV 48 qui] om. M 50 debito] delicto M 51 po- 67-71 Cf. SIMON DE BELLOLOCO, aiores rationes (PARIS, Bibl. nat., lato 3120, f. 75v): M pulo] populis IV 52 illos] est addo IV «Sed secundum mtellectum praelatorum maxima ubertas spiritualis fructus evidentissime se ostendit. Tres enim favores magni : primus quantum ad fratres ... secundus quantum ~d praelato s et sacerdotes curata s tertius quantum ad poenitentes ... » 71-73 Cr. 24-28 Cr. HENR. DE GAND., Quodl. X, q. 4 (ed. R. MACIŒN, p. 50,1-55,32; ed. 1518, f. mfra, p. 144,90-145,11. 402vO-403vV; ed. 1613, II, r. I 39va-140vb). 56 TRACTATUS. PARS I ARGUMENTATlO IN SPECIALI 57 Sed dicunt fratres quod id exemplum de grano et duplici agro IO clavum clavo recondere non potest, sed potius defectum suum prodit et materiali non valet, quia quanto maior est ubertas in granis, tanto se ipsum derisorium ostendit esse. Sed eum deridere nolo, sed rogo minus accipitur de pretio in pecunia, et e contra minus pretium in lectores ut ponderent dicta mea et illius, et tunc derideant quae viderint pecunia et valore sequitur maiorem ubertatem; non sic autem est de 85 deridenda. ubertate granorum in agro spirituali. Item dicunt fratres: «Quidam subtiliter nitens impedire privilegium Sed dico, ut patet ex praedictis, quod non adduxi exemplum grano- 15 dicit quod medicus ille melius medetur, qui scit omnes infirmitates rum corporali um, in quibus aliud est valor sive pretium, aliud vero quam qui scit aliquas, aliquas non.» substantia rei, nisi ratione pretii, et hoc ad declarandum quod uberta- Ergo curati ut spirituales medici melius possint mederi, ut faciant tem utroque modo principalissime intendit dominus papa per pri vile- 90 fructus uberes, debent scire omnes infirmitates subditorum suorum, et gium, sicut ille pater familias prindpalissime intendit ubertatem in non solum partem; et sic debent scire fratribus confessa, ut sint similiter pretio, et sic bene valet exemplum ad propositum, ut patet, etsi non sit 20 iterum confitenda I proprio sacerdoti, et ad hoc debent fratres hortari I 284'b omnino simile. Fratres autem accipiunt exemplum ac si non distinxis- sibi confessos, ut iam dicetur. sem inter ubertatem in substantia rei corporalis et in pretio sive valore Et respondent fratres dicentes quod «fratribus scribitur, quod faciant eius, et quod ad ubertatem in substantia sequeretur semper in corpora- 95 fructus uberes, non curatis. Propter quod ita bene possunt dicere fratres libus ubertas in pretio, sicut accidit in spiritualibus, et hoc modo non quod confessi curatis iterum confiteantur fratribus eadem, ut ipsi est simile nec valet exemplum. Per dicta patet quod argumentum de 25 faciant uberes fructus, sicut possunt dicere curati quod confessi fratri- fructu centesimo virginum non potest probare quod privilegium est bus iterum confiteantur sacerdotibus, ut ipsi fructus uberes faciant.» Et datum ad fructus uberes qualitative, et propter fallaciam aequivocatio- adiunxit frater: «Ecce subtilis argumentatio, videte quanti ponderis sit. nis in ubertate, vel propter fallaciam consequentis, licet enim pri vile- 00 Trufa est dicere quod confessus fratri debet eadem confiteri sacerdoti, M 103" gium principali ter sit ad ubertatem fructuum, non tamen ad talem, I ut ille sciat omnes infirmitates spirituales, quia si ita esset, expediret scilicet qualitativam, quae tantum pertinet ad ubertatem principalis- 30 sacerdoti scribere omnia peccata subditorum suorum, ut melius sciret sime, intentum, ut dictum est. eis consulere.» Sed dixit ille qui loquitur pro fratribus, quod illud induxit non Dico quod quicumque erat qui illa dixit, bene dixit, quia etsi fratribus intendens formare argumentum aut dictum suum confirmare, sed potius 5 indultum I sit ex privilegio audire confessiones et absolvere, ut circa M lO]'b ut dictum aliorum derideret et clavum clavo reconderet. populum producant, si velint, I uberes fructus; hoc tamen ex iure V 244" Et dico ego quod per hoc, quod aliquis dicta sua irrationabilia non 35 ordinario iniunctum est sacerdotibus, ut teneantur ad haec, etiam si potest rationabiliter sustinere nec respondere dictis in contrarium, nec ea improbare, sed dicit se ea quae dixit non seriose sed derisorie dixisse, IMV IMV IO recondere] retondere IV IO non potest] om. M II ostendit esse] inv. IV 82 id] illud IV 84 minus2] maius IV 87 praedictis] dictis IV 88 corporalium] 12 dicta] verba IV 14 fratres] quod addo IV 16 aliquas ] et addo IV 17 ut'] ' temporalium IV 88 aliud (bis]] alius M 91 pater] poter I (sed in pater corr.) V tamquam addo IV 17 possint] possit M ]7 ut2] et IV 18 fructus] addo in marg. 93-94 distinxissem] distrinxissem M 97 valet] valeret IV 98 non] om. M I 19 et sic] etsi V 19 sint] om. I 20 iterum confitenda] inv. IV 20 proprio] 98 privilegium] principali ter addo IV 98-99 est datum] inv. IV 99 fructus] usus M om. IV 22 Et] Ecce V 22 quod '] fratres addo sed exp. I fratres addo V 99 et] hoc addo IV 1 sit] om. IV 2 scilicet] vel M 2 tantum] cum M 2- 22 quod 2] ut IV 23 fructus uberes] inv. IV 23 non] autem addo IV 23 pos- 3 principalissime] principali summe I (sed in principalissime corr.) V 6 reconderetJ sunt] possent IV 25 dicere] om. IV 26 fructus uberes] inv. IV 34 producant] faciant IV reconderet sed sup. lin. in retonderet corr. I retonderet V 8 sustinere] om. MV 9 derisoric] se addo IV 6 Cr. M. TULLIUS CICERO, Tuscu/anae Dispulaliones, IV, C. 35,75 (ed. M. POHLENZ, 28 trufa] (cf. Du CANGE, Glossarium, VIII, 198A: «trufa: fraus, nequitia, iocus»). In Stuttgart 1967, p. 399, lin. 5): «etiam novo quidem amore veterem amorem tamquam quaestione Anonymi De privilegio domini Martini papae IV (PARIS, Bibl. nal., lal. 15371) clavo clavum eiciendum putant». bis legitur 'trufatorium' (f. 74ra, 76rb) (= triigerisch). 58 TRACTATUS. PARSI ARGUMENTATlO SPECIALI IN 59 nolint. Propter quod principales sunt sacerdotes et debent esse in 65 quod confessi aliis teneantur sacerdoti confiteri omnia peccata sua faciendo uberes fructus, fratres autem non, nisi ut eorum coadiutores secundum nostrum intellectum, et contrarium pro tempore moderno et secundum quod dicit concilium Lateranense, ut infra patebit; et ubertas pro futuro omnino esset inexpediens. fructuum producendorum per sacerdotes absque adiutorio fratrum Unde, licet in primitiva ecclesia, in qua magna vigebat devotio populi debet includi in ubertate fructuum producendorum cum adiutorio 40 et cautela contra peccata, non erant determinati sacerdotes ad sacra- fratrum. Et est illa ubertas ad quam datum est privilegium, ut dictum 70 mentorum administrationem, quia tunc nihil quaerebatur a sacerdote in est, quam tunc producere possunt fratres sine sacerdotibus circa subdi- subdito aut e converso, nisi Christus. Postquam cum studia fiebant in tos eorum, cum non habent subditi idoneos sacerdotes aut minus populo et diversi diversos sacerdotes, qui eis sacramenta administra- occupatos, aut quando habent causasrationabiles fugiendi ipsos, quia rent, sibi appropriabant, et e converso, dicendo «Ego sum Pauli», et e alias sacerdotes fructus uberiores facerent circa subditos suos propter 45 converso, et non tam Christum quam semetipsos quaerebant ad invi- bonum oboedientiae quam fratres; circa alios autem subditos a iam 75 cem, tunc oportebat populis proprios sacerdotes ad sacramentorum dictis non possent facere fratres fructus uberi ores, nisi quoad granorum ministrationem assignare, et alios ab illa cessare, nisi forte quatenus puritatem, quia illi alii pauci sunt qui non refugi unt pluries eadem vocati essent ad hoc in assignatorum adiutorium, dicente HIERONYMOin confiteri. Propter quod sacerdotes potius possunt dicere, quod confessi originali super illo verbo, < Ad> Titum IO: «Constituas per civitates fratribus tenentur eadem confiteri ipsis quam e converso, et ideo non 50 presbyteros», sic inquiens: «Audiant episcopi qui habent substituendi I I 285" est simile. Sed in omnibus praerogativa tribuenda est sacerdotibus 80 presbyteros per orbem singulam potestatem, sub qua lege ecclesiasticae respectu fratrum quoad sacramento rum administrationem faciendam constitutionis ordo teneatur», et infra: «antequam diaboli instinctu studia populo, secundum quod declaravimus in nostro XI" Quodlibet, in religione fierent», hoc est zelus et contentio, «et diceretur in populis: quaestione de patre, et amplius declarabitur infra in solutione 4ac 'Ego sum Apollo, ego sum Pauli, ego sum Cephae'», ut recitat PAULUS, rationis inductae contra fratres, et similiter 12 . ae 55 ra < Ad> Corinthios, III", quasi «presbyterorum consilio ecclesiae Et sic, ut videtur, privilegium factum est ad uberes fructus producen- 85 gubernantur. Postquam vero unusquisque eos quos baptizaverat suos esse dos, cooperatione fratrum super uberes fructus producendos per solos putabat, non solum Christi, in toto orbe decretum est, ut unus de operarios sacerdotes, inclusis in massa una fructibus productis per presbyteris electis praeponatur ceteris, ad quem omnis cura ecclesiae utrosque. Et sic dico quod omnino expediens est, quod curatus sciat pertineret, et schisma tum semina tollerentur.» omnes morbos spirituales subditorum, si possibile sit ei confessionem 60 Et nota quod isti electi presbyteri erant episcopi, dicente HIERONYMO omnium parochianorum suorum et omnium peccatorum suorum inten- 90 ibidem: «Idem est presbyter qui episcopus» sub quibus erant alii, scilicet dere, propter quod et de difficili quemquem ad confitendum alteri li- parochiarum curati et ordinati ab ipsis, de quibus praemisit «Audiant M 103" lcentiare debet, maxime quando praesumit quod non subest causa episcopi», etc. Et sic singulis civitatibus et dioecesibus praepositi sunt rationabilis; si autem indiget ad hoc adiutorio, omnino expediens est, IMV IMV 66 ct 2] etiam addo IV 68 ecclesia] om. V 73 et 2] non addo IV 76 ab] ad I 36 nolint] quod est amplius addo I quod amplius addo V 41 est illa] inv. IV 46 subditos] subdictos V 50 ipsis]illis IV 52 administrationem] autem ministra- 76 forte] om. IV 77 assignatorum] signatorum I V (sed as- addo i.m.) 81 con- stitutionis] institutionis IV 82 hoc] hic M 82 est] om. IV 84 presbyterorum] tionem I (sed in administrationem corr.) V 54 infra] scilicetI 56-57producendos] producendum IV 61 omnium'] praedictorum addo I 61 suorum'] eorum IV episcoporum IV 85 gubernantur] gubernabantur I 86 putabat] putabant I 87 cura] causa M 88 schismatum] crismatum IV 90 scilicet]om. V 62 et] etiam (?) Iam. V 62 quemquem] quemquam I quamquam V 64 si] sint I (sed. in si corr.) V 73 I Cor., I, 12. 78-79 Ti/., I, 5. 79-81 HIERON., omm. in Epis/. ad Ti/um I 5 C (PL 26, 596B). 81-88 lbid. (PL 26, 597A-597B). 83 I Cor., I, 12. 87 eie~tis 36-38 Cf. infra. p. 171,20-30. 51-54 Cr. HENR.DEGAND.,Quodl. XI, q. 27 (ed. 1518, praeponatur] ef. HUGODE FUQUERlIS (DECANUS MB1ANENSIS), A Ra/iones abbrevia/ae r. 479rN; ed. 1613, II, f. 229va-229vb). 54-55 Cr. infra, p. 134,16-136,73et 195,65- (PARIS, Bibl. na/., la/., 3120, f. 143r)ubi rectius legitur «electus praeponeretur». 199,80. 90 HIERON. Comm. in Epis/. ad Ti/um, I, 5 (PL 26, 597A). 60 TRACTATUS. I PARS ARGUMENTATlO INSPECIALI 61 singuli episcopi, qui tenebant locum apostolorum et singulis parochiis quod post praedictum inconveniens divisae sunt dioeceses et parochiae M 103'· singuli curati, qui tenebant I locum discipulorum, ceteris exclusis ab episcopis et curatis, non quin semper erant et fuissent aliqui I superiores M 104" officio ordinario administrandi sacramenta, nisi de istorum mandato; et 95 in regimine ecclesiae, tenentes locum apostolorum et discipulorum, I sed V 244'. hunc ritum acceptum ab apostolis ecclesia in posterum custodivit. Ut 25 quia illi sacramentorum administrationem non appropriabant sibi, sed enim dicitur XIIIa, q. e 1a, in principio: «Constat unamquamque baptis- permittebant ea ministrari a quocumque sacerdote indifferenter, sic ut malem ecclesiam habere dioecesim sibi legitime assignatam, sicut paro- ad ipsos non oporteret recursum aliquem in hoc fieri. Qualiter modo chiales ecclesiae habent parochias distributas. Unde DIONYSIUS episcopus volunt fratres sibi permitti administrationem sacramenti poenitentiae et Severo episcopo. Ecclesias singulas singulis presbyteris dedimus, paro- 00 quoad hoc ordinem ecclesiasticae constitutionis reduci ad pristinum chias et cimiteria divisimus eis, et unicuique ius proprium habere statui- 30 statum. Quod si fieri permittatur, videat qui videre poterit, quantum mus, ita videlicet, ut nullus alterius parochiae terminos aut ius invadat, timendum sit ne,,· ut prius, studia fiant in populo, et diversi diversos sed unusquisque terminis suis sit contentus.» confessores sibi appropriant, et e converso, quaerentes invicem, non Unde istam salubrem institutionem secutus, pa pa INNOCENTIUS IVuS tam Christum quam semetipsos et dicentes: «Ego talis sum fratris filius in dicta littera« Etsi animarum» sic ait: «Verum cum ad hoc ecclesia- vel filia, et ego talis»; et e converso dicat iste frater: «Iste est meus rum limitatae sunt parochiae, ut nullus alterius parochiae fines invadat, 35 filius», et alter: «Ista est mea filia», et tunc demum eadem necessitate, propriis contentus existens, parochianum non iudicet alienum, idemque qua prius, oportebit populum reducere ad proprios sacerdotes, aliis parochianus sui sacerdotis iudicio stet aut cadat, missas audiat et praedi- repulsis, etiam si expresse contineret privilegium formam verborum cationis verbum recipiat ab eodem.» Et infra ubi loquens fratribus dicit secundum quam ipsum exponunt fratres, I ut infra amplius declarabitur 1285'. sic: «In virtute sanctae oboedientiae districte praecipiendo mandamus, 10 in dissolutione 17ae rationis inductae contra fratres; et ideo tunc quatenus parochianos alienos non recipiatis de cetero in oratoriis vestris 40 revocandum esset privilegium eis taliter concessum, cuius exemplum seu ecclesiis ad divina, nec ipsos sine sacerdotis sui licentia ad poeniten- expressum habemus de chorepiscopis, ut ibi dicetur. tiam ullatenus admittatis; tamen si quis alieno iusta de causa voluerit Quod si in primitiva ecclesia contingit in populo quod dictum est confiteri peccata, secundum statuta generalis concilii postulare ac obtinere propter indifferentes et communes administratores sacramento rum licentiam debeat a proprio sacerdote, vel saltem sibi confiteri et recipere 15 multo fortius timendum est, si communi consilio fratrum utriusqu~ beneficium absolutionis ab eodem; aliter enim ab ipso solvi non poterit 45 ordinis et aliorum ordinum impetentium tale privilegium ecclesia quoad nec ligari.» sacramenti poenitentiae administrationem gubernetur, ut affectant fra- Unde quia talibus iuribus communibus in nullo derogatur per privile- tres, ne modo fiat consi mile studium in populo, quando non viget modo gium fratrum, nisi quod forte possunt absolvere non licentiatos propter in ecclesia tanta devotio et cautela, sed «refrigescit caritas multorum et additionem illius c1ausulae «Volumus autem», ut patet ex dictis; patet 20 abundat iniquitas», secundum quod Christus futurum praedixit in novis- ergo quod adhuc stat dicta ordinatio. Circa quam advertendum est IMV IMV 93 singulis] praepositis addo sed exp. I 99 Dionysius] Dyocesus M 2 parochiae] 22 quodl licet addo IV 25 illi] ipsi IV 27 oporteret] ad ipsos addo M parochiale IV 6 sunt] super V 7 idemque] ideoque M itemque I 13 ullatenus] 29 constitutionis] institutionis IV 32 appropriant] approriabant sed in approriant nullatenus I 13 iusta] iuxta M 14 generalis concilii] inv. IV 15 et] ac M corr. M 33 talis sum] inv. IV 33 fratris] om. M 34 iste] ipse I 41 ex- 16 solvi] solvit V 20 clausulae] clausae M 20 dictis] praedictis IV 21 ad- pressum] expresse IV 41 ibi dicetur] ibidem dicitur IV 43 communes] autem addo vertendum est] inv. IV I (sed exp.) V 43 administratores] administrationes M 45 aliorum] fratrum addo M 45 impetentium] scr. sed in impetrantium corr. I 46 administrationem] autem ministrationem I (sed in administrationem corr.) V 46 gubernetur] gubernaretur IV 97-99 GRATIANUS, Decretum, II, C. XIII, q. I, la pars (ed. A. FRIEDBERG, I, 717). 99- 47 ne modo] nemo V 49 iniquitas] multorum addo IV 3 ID., Decretum, II, C. XIII, q. I, C. I (ed. A. FRIEDBERG, I, 717). 5-9 INNOCENTIUS IV, Bulla «Etsi animarum» (ed. K. SCHLEYER, 1937, p. 134, n. I). 9-17 ID., op. cit., (ed. K. SCHLEYER, 1937, p. 134, I. 16-135, I. 2). 20 Cf. MARTINUS IV, Bulla «Ad fructus 30-39 Cf. infra, p. 208.28-219,12. 48-49 Mallh., XXIV, 12. uberes» (ed. Chart. Univ. Paris., I, p. 592 (n. 508)). 62 TRACTATUS. PARS I ARGUMENTATIO IN SPECIALI 63 simis temporibus Matthaei XXIV·. Et hoc eo magis timendum est 50 Deo magis humilitas in malis factis, quam superbia in bonis», et loquitur modo, quia oculis vidimus et videmus temporibus nostris talia studia ibi de pharisaeo et publica no. crebrescere in populo circa confessores non habentes curam neque 80 His visis, videte quam subtilis fuit dicta argumentatio et an erat trufa. determinatum populum in tantum, quod multos adhaerentes illis stu- Re vera materia haec nGn est talis, ut de ipsa sit trufandum sed potius diose vidimus se cum illis opponere curatis et episcopis. Et quod plorandum, quando videlicet operatores subinducti, cuiusmodi sunt amplius est, vidimus adhaerentes illis qui sunt unius professionis fre- 55 fratres, nituntur excludere ab ubertate fructum operarios principales, quenter eis se cum eis opponere illis qui sunt alterius professionis et cuiusmodi sunt praelati. Propter quod non est trufa dicere quod adhaerentibus illis, et e converso. 85 confessus fratri eadem tenetur confiteri sacerdoti, licet non e converso. M 104,b Ut ergo subditi se sub debita reveren-Itia et dilectione praelatorum Sed convenientius est quod fratres confessos sibi remittant ad confiten- conservent et non possint se passim divertere ad confessores extraneos, dum eadem praelatis, quam e contra. Ad quod admonentur fratres per coram quibus minus verecundarentur et qui magis eis condescenderent, 60 illam clausulam «Quodque iidem» etc., ut infra viqebitur. Videtur etiam fugiendo suos sacerdotes irrationabiliter, optimum est et securum valde ille trufatorium reputare ex suis dictis quod eidem medico spirituali ad tollendum semina schismatum in populo et studiorum et ad custo- 90 sunt omnia vulnera peccatorum detegenda, ut melius possit eis reme- diendum oboedientiam subditorum ad praelatos ecclesiae, quod quilibet dium exhiberi. Per hoc etiam quod dicit «quod I tunc sacerdos deberet M 104va teneatur saltem semel in anno omnia peccata sua confiteri suo curato scribere peccata sibi confitentium», insinuat quod sacerdos non debeat secundum modum praedictum. Tali enim oboedientia custodita in agro 65 laborare, ut memoriter peccata subditorum possit retinere ut confe- dominico possunt uberes fructus produci, et aliter non, quantum mihi renda confessa in praesenti confessis in praeterito. Sed quod dicitur in videtur, quia quantumcumque de genere bonorum sint quae fiunt, nisi 95 illa littera «Omnis utriusque sexus», «more periti medici prudenter sub ecclesiastica oboedientia fiant, vera bona non sunt. Bona enim intelliga t sacerdos, quale confitenti debeat praebere consilium», quod opera extra ecclesiasticam oboedientiam facta, ut utar verbis AUGUSTINI nequaquam deberet reputare trufam habens zelum animarum. in prologo Psa I m i 311: «Ita mihi videtur esse, ut magnae vires et cursus 70 Sed dicunt fratres: «Non dicimus quin subditi teneantur confiteri celerrimus praeter viam.» Nihil enim tantum expedit, quantum oboe- curatis semel in anno I omnia peccata sua, non tamen confessa fratri, I 285va dire, dicente AUGUSTINO in sermone De oboedientia: «Melior est 00 licet privilegium remitteret ad totum statutum, et hoc dixerunt nobis una oboedientia quam omnes virtutes», supple sine oboedientia. Propter iuris periti qui privilegium diligenter inspexerunt.» Item dicunt quod quod dixit Samuel primo responso: «Melior est enim oboedientia quam per ipsos non deducitur populus ab oboedientia ecclesiae, quia per victimae.» Unde enim humilitas oboedientiae plus placet in malis factis 75 quam superbia in bonis, dicente beato AUGUSTINO in illa Psalmi 931: IMV «'Beatus homo quem tu erudieris Domine.' Videte, inquit, fratres, placuit 79 ibi] ubi M 80 visis] quod addo sed exp. I quod addo V 82 subinducti] subinducticii IV 83 nituntur excludere] inv. IV 87 quam] propter M 87 e contra] e converso IV 87 admonentur] admoventur IV 89 suis dictis] inv. IV IMV 90 sunt] super IV 90-91possit eis remedium]eis remedium possit IV 91 exhiberi], adhibiberi I adhiberi V 92 confitentium]si addo M 93-94conferenda]confendi M • 5I oculis] ecclesiis M 52 crebrescere] crebescere M 52 circa] contra M 95 more] mori M 97 deberet] debet IV 98 dicimus] dominis M 98- 58 subditi] subditae M 58 debita] debito I 60 condescendercnt]concederent I 99 confiteri curatis semel in anno] semel in anno confiteri curatis IV 99 fratri] 65 modum praedictum] inv. I 69 opera] om. IV 70 videtur] videntur IV fratribus IV I iuris] viris M 71 quantum] quam IV 74 enim] om. IV 76 beato] om. IV 76 in] super V 76 illa]illo IV 77 erudieris] erudiens V 80 Cf. supra, p. 57,28. 87-88 Cf. infra, p. 112,53-115,30. 89 trufatorium] (er. Du CANGE, Glossarium, VIII,198B:«trufatorius: dolosus, fraudulentus»). 91-92 Cr. supra, 70-71 AUGUST., Enarr. in Ps., Ps. 31, Enarr. II, c. 4 (CC lat. 38, p. 227, lin. 4-5; PL 36, p. 57,29-31. 95-96 GREGOR. Decretales, v, tit. 38, c. 12(ed. A. FRIEDBERG,887- IX, II, 259). 72-73 HIERON., e oboedientia (CC lat. 78, p. 552, lin. 20-21); etiam Ps.- D 888). 00-1 Cr. IOANNES DES. BENEDICTO, factus Aurelianis (PARIS, ibl. nat., Sermo B AUGUST. 40, 1223). 74-75 I Reg., xv, 22. (PL 77 Ps., 93, 12. 77-78 AUGUST., lato 3120, f. 37rb): «Unde dictum est mihi quod magistri in theologia et in decretis Enarr. in Ps., Ps. 93, c. 15(CC lat. 39, p. 1316,lin. 42-44; PL 37, 1203). requisiti fuerunt... ». 64 TRACTATUS. PARS I ARGUMENTATlO IN SPECIALI 65 principem ecclesiae faciunt quod faciunt, et potius populum sub oboe- 30 Ad secundum dico quod non concedimus ullo modo fratribus, quod dientia custodiunt. eis concessum sit a papa privilegium ad sic utendum, sicut ipso uti Sed dico ad primum quod si non tenetur aliquis confiteri sacerdoti 5 volunt. Sed si ita eis esset concessum, tunc re vera, ut suspicor, populus confessa fratri, et cum hoc supponendum est quod confessus fratri vere deduceretur ab oboedientia omnium aliorum praelatorum ecclesiae a confessus est ei omnia peccata commissa, nihil ergo remanet illi summo pontifice quoad sacramentum poenitentiae, et esset quoad confitendum nisi committendum et sic nondum confitendum. Si ergo 35 ipsum sub sola oboedientia papae, quia nulli alii, etiam si vellet eum non tenetur confiteri confessa, non tenetur omnino confiteri cum effectu audire, teneretur ei confiteri simpliciter et absolute, sed soli papae, si pro hora, antequam novum peccatum committat. 10 ipse vellet eum audire. Et esset solus papa, quoad hoc ordinariam Dicunt quod hoc non habet veritatem, nisi pro ultima hora anni in iurisdictionem habens in universali ecclesia, et episcopus universalis, qua immediate debet ire ad suum sacerdotem, ne fit transgressor statuti. quod beatus GREGORIUS pro maximo habet inconvenienti, XCIX' Sed dico quod idem est secundum fratres, si quis de aliquo confitea- 40 dist.e, cap.o: «Ecce honorem meum non reputa in quo fratres meos tur fratri in principio, et de cetero infra annum nihil aliud confitendum honore privari cognosco. Meus honor est meorum fratrum solidus vigor. committat. Quaero enim de sic confessato aut in principio anni, aut in 15 Tunc ego honoratus sum, cum singulis quibusque honor debitus non fine, qui tamen postea nullum aliud confitendum committit, quid negatur.» Ibidem, cap.o «Nullus»: «Quapropter caritas vestra neminem tenetur sacerdoti confiteri? Et constat quod nihil, prout sequitur ex umquam in suis epistolis universalem patriarcham vel pontificem nomi- dictis fratrum, quod tamen non ponunt fratres, aut iam con fessum. 45 net, ne sibi honorem debitum sub trahat, cum alteri honorem < of> fert Et dicunt fratres; quod volentem in fine anni confiteri frater non indebitum»; dicente eodem IX", q.e I", cap.o «Pervenit»: «Si sua debet audire. 20 unicuique episcopo iurisdictio non servetur, quid aliud agitur, nisi ut per V 245" Sed de hoc erit sermo inferius, I in pertractando argumenta in nos ordo ecclesiasticus qui illaesus conservari debuit, confundatur»; et solutione scilicet articuli 5i inducti contra fratres; de eo autem qui XXV", q.e 2", cap.o «Quod vos dicitis)): «Absit hoc a me, ut statuta confitetur in principio anni similiter erit sermo ibidem. 50 maiorum cum meis sacerdotibus confringam in qualibet ecclesia, quia Quod addunt quod «intellexerunt a iuris peritis quod, etsi pri vile- mihi iniuriam facio, si fratrum meorum iura perturbo.)) Quod re vera gium remittat ad totum statutum, non tamen tenetur quis confiteri 25 confessa. » M 104'b Si illud dixerunt eis iuris periti, non credo; I scio tamen quod IMV contrarium a pluribus iuris peritis audivi. Sed de hoc erit etiam sermo 31 sic] sit M fit V 32 sed] et V 35 eum] ecclesia M 36 teneretur] cogeretur inferius. IV 37 ordinariam] ordinam M 39 XCIX'] XXCIX' V 40 honorem] me addo IV 41 fratrum] om. M 42 quibusque] quibuscumque V 43 nullus] ultimo IV 43 vestra] coram M 44 universalem] om. IV 44 patriarcham] patriarchum V IMV 45 sibi] om. IV 45 subtrahat] subtrahit I 45 < of> fert] aufert M IV 47 quid] aliquid V 48 nos] vos MV 50 meis sacerdotibus] inv. IV 50 confringam in 3 potius populuml inv. IV 7 peccata] om. IV 7 illi] ei IV 8 nisi] non addo sed qualibet ecclesia] in qualibet ecclesia confringam IV 51 vera] ut videtur addo IV deI. I non addo V 8 sic nondum] sit nundum M 9 cum elfectu] om. IV Il anni] quem (?) M 12 fit] sit IV 14 aliud] om. IV 15 de sic] desit V 18 aut iam con fessum] om. IV 22 solutionel Salomone sed i. m. aI. man. solutione M 22 autem] ante M 23 confitetur] fratri addo IV 24 a] om. V 24 iuris] viris M 30-37 Cf. supra, p. 63,1-64,4. 40-43 GRATIANUS, Decre/um, I, dis!. 99, c. 5 (ed. 27 si illud] sed aliud M 27 eis iuris periti] iuris periti eis IV 27 iuris] viri M A. FRIEDBERG, I, 351); GREGOR., Regis/rum epis/olarum, vn, ep. 30 (ed. P. EWALD- 28 pluribus] om. IV 28 iuris] viris M 28 erit etiam] inv. V 28 etiam] om. I L. HARTMANN,Epis/olae, n, 1899, p. 31, lin. 27-30; PL 77, 933C). 43-46 GRATIA NUS, Decre/um, I, dis!. 99, c. 4 (ed. A. FRIEDBERG, , 351). I 46-48 ID., op. ei/., II, c. XI, q. I, c. 39 (ed. A. FRIEDBERG, , 638); GREGOR.,Regis/rum epis/olarum, IX, ep. 32 (ed. P. EWALD- I 15 confessa to] (cr. Du CANGE, Glossarium, II, 495A: «confessare: peccata sua sacerdoti L. HARTMANN, Epis/olae, 11,1899, p. 285, lin. 6-8; PL 77, 1150A). 49-51 GRATIA- declarare»). 21-22 Cf. infra, p. 166,94-168,37. 22-23 Cf. infra, p. 170,6-12. 24- NUS, Decre/um, n, c. xxv, q. 2, c. 10 (ed. A. FRIEDBERG,I, 1014); GREGOR., Regis/rum 26 Cf. supra, p. 63,00-1. 27-28 cr. HENR. DE GAND., Quodl. VII, q. 24 (ed. 1518, epis/olarum, n, ep. 37 (ed. P. EWALD-L. HARTMANN,Epis/olae, I, 1891, p. 154, lin. 8-10; f. 279rV-279vY; ed. 1613, I, r. 420ra-420va). 28-29 Cf. infra, p. 83,31-87,49. PL 77, 598A). ARGUMENTATIO IN SPECIALI 67 66 TRACTATUS. PARS I 75 bus. Numquam ergo religiosi quicumque eis sunt per aequalem potesta- contingeret, si fratres haberent circa confessiones audiendas tale pri vile- tem et auctoritatem comparandi, maxime in sacramenti poenitentiae gium, quale dicunt se habere aut habere affectant, quia per hoc subditi administratione, per quam maxime populus sub oboedientia praelato- subtraherent se a suis praelatis secundum dictum modum. Propter quod rum conservatur, ut dictum est, licet fratres in hoc non solum aequalem bene dicit OSTIENSIS, quod cum genera li licentia data, semper intelligitur 55 potestatem sibi ex suis privilegiis arrogant cum episcopis sed etiam quod subditi tenentur confiteri sacerdoti semel in anno, alioquin: 80 maiorem, dicentes se maiores esse episcopis in regimine animarum, licet «omnes subditi, ut dicit, sic possent a praelatis suis sub trahi, quod non episcopi maiores sint dignitate, secundum quod haec et talia scripserunt debet velle superior sicut nec quod idem fieret sibi», ut iam habitum est in libello quodam qui sic incipit: «Manus quae contra omnipotentem M 105" supra. I Ut enim dicitur LXXIV· disce, cap.o «Quorundam»: «Tales erigitur»; quod etiam satis exprimunt in responsione ad primum argu- erga subiectos nostros debemus existere, quales nos, si subiecti essemus, 60 mentum contra eos inductum. Unde quemadmodum non iudicarent nostros vellemus habere praepositos.» Per hoc enim maxime conservatur 85 fratres praedicatores bonum et conveniens, si Magister generalis ordinis I 285'b reverentia et oboedientia aliorum praela-Itorum ad papam, quod ipse ipsorum ordinaret, aut ipse papa, quod fratres alterius ordinis possent iura omnium nititur conservare illaesa, ut dicitur De consecratione, absolvere fratres sui ordinis absque licentia priorum, nec reversuros ad dist. e 1" «Basilicas ergo», et a contrario; si secus fieret, ut puto, ipsos, sic nec debet iudicari bonum aut conveniens quod fratribus talis timendum esset de maximo scandalo aut schismate futuro subditorum 65 potestas concedatur super totam ecclesiam, qualem obtinere se affec- ad praelatos suos, et inferiorum praelatorum ad superiorem. Hinc dicit tanI. BERNARDUS libro nr Ad Eugenium 90 papam: «Tunc licitum censes Quod etsi concedunt fratres quod solum aliqua commissa post suis ecclesias mutilare membris, confundere ordinem, perturbare terminos, confessionem factam fratri in fine anni teneatur subditus confiteri suo quos posuerunt patres tui? Si iustum ius cuique servare, auferre cUIlibet sacerdoti, super quibus, I ut iam dictum est, non debet eum frater audire, M 105'b sua, iusto quomodo poterit convenire? Quomodo quos Deus coniunxit, non 70 dico quod hoc rare continget, et modicum valde est ad tenendum sunt separandi, sic nec quos Deus subiunxit, non sunt comparandi. 95 subditum sub oboedientia et reverentia et timore curati quoad sacra- Monstrum facis si in corpore Christi aliter membra locas quam ipse mentum poenitentiae, et sic subtrahendo populum a tali oboedientia disposuit.» Quare cum duobus ordinibus sacerdotum, quos Christus impossibile est fratres producere fructus uberes circa populum, non constituit, totum residuum subiunxit, tam in religiosi s quam saeculari- faciendo aliis ut sacerdotibus, quod sibi non vellent nec deberent velle fieri, si essent in eorum statu, dicente GREGORIO, VIa Moralium IMV 00 super illud Iob: «Speciem tuam visitabis»: «Species», inquit, «hominis est alter homo. Hinc quidam sapiens dicit: 'Quod tibi non vis fieri, alii ne 53 hoc] quia addo sed dei. M 57 subditi] semel in anno alioquin omnes subditi addo (ham.) V 57 dicit] om. I 58 fieret sibi] inv. IV 59 dicitur] dicetur M 61 habere] esse IV 62 papam] scilicet addo IV 63 iura] vera V 64 secus] IMV caecus V 65 esset] esse V 66 hinc] huic M 67 tunc] tune IV 68 membris] ecommembris addo M 69 ius] suum addo IV 69 cuilibet] cuique IV 71 sunt] 75 quicumque] quemque M 76 comparandi] comparendi M 76 poenitentiae] om. om. IV 71 Deus] om. IV 71 comparandi] comparendi M 72 si] aliter addo M M 78 hoc] solum addo sed dei. M 79 etiam] om. M 80 maiorem] maiorum M 72 aliter membra] inv. IV 74 constituit] instituit IV 74 residuum] residium I 83 exprimunt] ita addo IV 84 inductum] indultum M 87 nec] aut M 94 con- 74 subiunxit] subvixit M 74 quam] in addo IV tinget] contingeret IV 95 et reverentia] om. M 97 fructus uberes] inv. IV I quidam] quidem M I alii] aliis M 57-59 HENR. DE SEGUSIO (HOSTIENSIS), In V""' Decretalium librum Comm., tit. 38, C. 12 (ed. 75-83 THOMAS EBORACENSIS, Tractatus «Manus quae contra omnipotentem tenditur» (ed. 1581, f. 102va); cr. supra, p. 43,50-55. 59-61 GRATIANUS, Decretum, I, dist. 74, C. 6 (ed. M. BIERBAUM, Bettelorden und Weltgeistlichkeit an der Universitiit Paris, 1920, p. 37 et A. FRIEDBERG, I, 263); GREGOR., Registrum epistolarum, XIII, ep. 32 (ed. P. EWALD- 155-167). 83-84 cr. infra, p. 120,36-122,77. 00 Iob, v, 24. 00-6 GREGOR., L. HARTMANN, Epistolae, II, 1899, p. 396, lin. 4-5; PL 77, 1280A). 61-64 Cr. GRATIA- Moralia, VI, C. 35, n. 54 (CC lat. 143, p. 322, lin. 2; p. 323, lin. 16-21; p. 324, lin. 41-43; PL NUS, Decretum, III (De consecratione), dist. I, c. 6 (ed. A. FRIEDBERG, 1,1295-1296). 67- 75, 758C-759C (cen to)). 1-2 LAMPRIDIUS, Vita Severi Alexandri, 51, 8 (ed. Scriptores 73 BERNARDUS CLARAEVALLENSIS,De consideratione, III, C. 4, n. 17 (ed. J. LECLERCQ-H.M. Historiae Augustae, II, 1980, p. 282); cf. etiam Tob., IV, 16. ROCHAIS, III, p. 444, lin. 13-16,23-26; PL 182, 768B-C). 68 TRACTATUS. PARS I ARGUMENTATIO IN SPECIALI 69 feceris', et Dominus in Evangelio: 'Quae vultis ut faciant vobis homines, pertinens ad illos de quorum ordine dicitur Matthaei XXIVo et et vos eadem facite illis.' Speciem quippe in alterutrum visitare est, ex Lucae XVIIo: «Duo in lecto», et tunc ipsi vere «humi/es sunt ipsius vobismetipsis cognoscere quid erga alios vos oporteat agere. Ille namque 30 ordinis eorum professores», si iura illorum de quorum ordine dicitur uberes fructus praedicationis colligit, qui semina bonae operationis prae- 5 ibidem «duo in agro», non usurpant, et illos de quorum ordine dicitur mittit.» Si ergo semina perversae operationis praemittunt secundum ibidem «duo in mola», sub oboedientia illorum qui sunt in agro praedictum modum, impossibile est quod uberes fructus praedicationis custodiunt; in istis autem tribus ordinibus et personis ecclesiasticis tota colligant, et sicut non praedicationis, sic nec audiendae confessionis. ecclesia continetur. Unde super illud in Matthaeo: «duo in agro, duo Unde subdit: «Post 'visitationem speciei', recte subiungitur: 'et scies 35 in mola, duo in lecto», dicit GREGORIUS: «Non sunt alia genera hominum quod multiplex est semen tuum et progenies tua sicut herba terrae.'» Et IO in ecclesia quam haec tria, id est rectores, coniuga ti et continentes.» Si loquitur de progenie spirituali quae in fructibus consistit. autem ordo fratrum existentium in lecto praedicta circa duos alios Quod ergo dicunt fratres, quod «populum sub oboedientia praelato- ordines non observat, non puto quod ordo ipsorum sit sacer quoad rum custodiunt», dico secundum quod supra dixi, quod non est verum, hoc, ut cum in quolibet dictorum ordinum sint duo, quorum «unus quantum est de usu privilegii eorum circa sacramentum poenitentiae et 40 assumetur, alter vero relinquetur», fratres qui in dicto ordine praedicta quantum est de praedicatione eorum, quae ad illum usum pertinent, et 15 circa alios ordines non observant, sed iurisdictionem illorum de primo quoad alios praelatos a summo pontifice, quia secundum intellectum ordine debitam circa illos de tertio ordine sibi usurpant indebite, non privilegii quem habent, suo usu et sua praedicatione populum ab sunt de parte illorum qui assumentur in die iudicii «obviam Christo in V 245'b oboedientia omnium I aliorum praelatorum trahunt, etsi tenent ipsum aera», ut dicitur I" < ad> Thessalonicenses, IVo, sed potius de I 286" sub oboedientia domini papae solius, ut dictum est. I 45 numero illorum qui relinquuntur. Ut enim dicit GREGORIUS super dicto 20 verbo in Matthaeo: «Duo in lecto sunt qui otium eligunt et quietem, Sequitur in privilegio: «Sacer ordo vester» etc. qui lecti nomine significantur, nec saecularibus, nec ecclesiasticis negotiis Ubi dicunt fratres quod aliqui, detrahentes fratribus et privilegio occupati; quorum 'unus assumetur', scilicet qui continere propter Deum ipsorum, dixerunt quod non est in privilegio 'sacer ordo' sed 'satis studet, ut sine sollicitudine vivens, 'cogitet ea quae Dei sunt', ut dicitur I" ordo', ut li 'satis' adverbium determinet illud verbum quod sequitur 50 < ad> Corinthios, VII". Qui autem humana laude vel aliqua vitiorum 'produxerunt', sub tali ordine verborum: «quos in agro dominico etc. 25 corruptione monasticam vitam duxerit, relinquatur a Domino.» Et ut dicit satis produxerunt.» GREGORIUS super eodem verbo in Luca: «Qui humana laude vel M 105" Quibus detrahentibus in hoc I non consentio, immo credo quod re vera sit 'sacer ordo'. Sed tunc vere sacer est fratrum illorum ordo, IMV 29 ipsi vere] inv. IV 31 usurpant] usurpent IV 35 non sunt] nos autem V IMV 36 id est] scilicet I 37 ordo fratrum] inv. IV 38 ipsorum] illorum IV 40 praedicta] praedita M 44 IV·] om. I 45 numero] istorum addo sed exp. 2 in] om. V 2 Quae] Quod M 2 faciant] facient M 4 cognoscere] agnoscere 47 significant ur] signantur M 48 scilicet] si V 51 corruptione) correptione IV IV 4 namque] manet IV 5 operationis] opera addo M 6 ergo] igitur IV 6 perversae] pravae IV 7 praedictum] dictum IV 8 audiendae] audiente MV 10 et] om. V 13 secundum ." dixi] om. (homoioceph.) M 14 quantum est] quam cum M 16 alios] aliquos I 18 etsi] et sic M 19 solius] om. IV 22 est] 29 Luc., XVII, 34. 29-30 MARTINUS IV, Bu/la «Ad fructus uberes» (ed. Chart. Univ. continetur IV 23 sequitur] sequuntur V 26-27 re vera] vera littera IV Paris., I, p. 592 (n. 508)). 31-32 Matth., XXIV, 40-41; Luc., XVII, 35-36. 34- 35 contractum ex locis citatis Matth., XXIV, 40-41 et Luc., XVII, 35-36. 35-36. G/ossa ordo in Matth., XXIV, 42 (ed. 1634, v, co!. 404; PL 114, 163B); cf. F. CHATILLON, Tria genera hominum. Noe. Danie/ et Iob, in Revue du moyen-iJge latin, IO, 1954, p. 169-180; er. 2-3 Matth., VII, 12. 9-10 Iob, V, 24-25; GREGOR., Moralia, VI, C. 35, n. 54 (CC lat. 143, etiam infra, p. 211,10-12. 39-40 Luc., XVII, 34. 43-44 I Thess., IV, 17. 46- p. 324, lin. 44-45; PL 75, 759C). 12-13 cr. supra, p. 64,3-4. 20-25 MARTINUS IV, 51 Glossa ordo in Matth., XXIV, 42 (ed. 1634, v, co!. 404; PL 114, 163B). 49 I Cor., VII, Bu/la «Adfruclus uberes» (ed. Charl. Univ. Paris., I, p. 592 (n. 508)). 34. 52-54 Glossa ordo in Luc., XVIl, 35 (ed. 1634, V, co!. 924; PL 114, 32ID). 70 TRACTATUS. PARSI ARGUMENTATIO SPECIALI IN 71 qualibet corruptione statum vitae qua imbutus est deserit, relinquetur a 80 confessiones audiendi, I quo ius episcopo rum et sacerdotum manet I 286'b Domino. » integrum et populus sub perfecta oboedientia eorum custodiatur. Varia- An autem fratres statum vitae monasticae deserant, et statum ecc1e- 55 tio enim in modo praedicandi et audiendi confessiones pro futuro bene siasticae negotiationis quoad officia praedicationis et confessionis quae- potest sic reformare pactum, quod, licet uberes fructus praedicando et rant aliqua occasione appetitus, laudis humanae aut temporalis confessiones audiendo produxerunt hactenus, non tamen tales produc- M 105'b commodi,' «ut qui nudum Christum libere» etc., ut dicit INNOCENTIUS 85 turi sunt ulterius; quod omnino est contra intentionem dantis privile- IVUS et habetur supra de intentione dantis privilegium, ipsi fratres gmm. viderint; et an ipsi quasi Maria dicant Marthae: «Non te solam 60 ministrare permittem», quando importune secundum dictum modum Sequitur in privilegio: «ut fratres eiusdem ordinis praedicationis et officium usurpant. Ego autem videre non possum, quin statum vitae audiendi confessiones officia.» quem assumpserunt non compulsi deserant. Propter quod etiam videre Hic ponderant fratres quod papa dicit 'officia', non 'actus', quasi non possum, qualiter talem usum privilegii observando de cetero uberes 90 aliquid plus eis committatur 'officii' quam nomine 'actus'. fructus circa communitatem populi facere poterunt, qualiter hactenus 65 Dico quod I bene est verum quod quandoque aliud est 'committere M 106" fecerunt, quando scilicet a fratribus confessiones audiendo et absol- officium' ad exercendum actum, et aliud 'committere actum' purum. vendo sacerdotum ius integrum conservabatur, et populi oboedientia Cum enim instituitur aliquis cantor in ecclesia, ei committitur can tan di observabatur. Quod dominus MARTINUS in intentione habuisse videtur, officium, et potest cantare quando voluerit, et hoc de iure suo secun- quando privilegium contulit ad uberes fructus, quos ex hoc speravit 95 dum quod pertinet ad officium illud. Alteri vero ab ipso bene committi- producturos de futuro per fratres quia eos hactenus produxerunt, ex 70 tur actus cantandi vice ipsius qui ius cantandi non habet. Sed intelligen- praeteritis praesumendo et coniecturando de futuris, dicens: «Ad uberes dum est quod alicui officium aliquod committitur iure ordinario, ut iam fructus quos» etc. «produxerunt hactenus et in futurum sperantur, Deo dictum est de cantore, quandoque autem iure privilegii, sicut dicta auspice, produc turi, attentae considerantionis faciem convertentes.» Quia officia commissa sunt fratribus; et sic aliquid plus est eis commissum, cum fratres hactenus uberes fructus circa populum produxerunt, prae- 00 quam si nudus actus eis committeretur absque privilegio, ut· iam dicando et confessiones audiendo tali modo, quo ius episcoporum et 75 aliquantulum declarabitur, sed per hoc nihil iuris ordinarii possent sibi sacerdotum intemeratum, et populus sub eorum oboedientia custodie- arrogare, nec dicere quod quoad dictos actus exercendos eis conceditur batur, videtur quod, si ex praeteritis dicta praesumptio debeat rationa- ius ex privilegio, quo in aliquo derogatur iuri ordinariorum et curato- biliter haberi pro futuris, quod intentio domini Martini fuit, quod sub rum. tali modo ex privilegio suo fratres habent potestatem praedicandi et 5 Sequitur: «eo liberius et efficacius exsequi valeant, libere exercere plenam damus et concedimus, auctoritate praesentium, facultatem.» IMV 53 corruptione] correptione IV 58 nuduml nundum V 59 supra] etiam IV 61 permittem]permittam IV 62 quin] in hunc addo M 63 deserant]desiderant IV IMV 65 poterunt] potuerunt I 66 fecerunt] fecerint M 66-67 et absolvendo] om. M 67 conservabatur] conservatur M 67 populi] propter I pro V 72 quos] om. I 81eoruml eorundem IV 81 custodiaturl om. IV 83 quodl quia V 850mninol 73 quial quare IV 74 uberes fructus circa populum] circa populum uberes fructus IV non addo sed deI. M 89 Hicl Hinc I 89 ponderantl poderant I poterant V 74 produxeruntl om. IV 90 eisl et addo M 91 est verum] inv. IV 98 quandoque auteml quando aut V 99 est eis] inv. IV 00 iam] declara addo sed exp. M dictum est addo V I ali- quantulum] aliqualiter IV 3 quo] om. IV 58-59 INNOCENTIUS IV,Bu/la « E/si animarum» (ed. K. SCHLEYER,1937,p. 133,lin. 23); cr. supra, p. 36,70-71. 60-61 Cf. Luc., x, 40. 71-73 MARTINUS Bu/la II Ad fructus IV, uberes» (ed. Char/. Univ. Paris., I, p. 592 (n. 508». 87-88 lbid. 5-6 lbid. 72 TRACTATUS. I PARS ARGUMENTATIO INSPECIALI 73 Hic dicunt fratres sic: «istis verbis non multum innituntur illi qUI pere potuit, et dum declaratio CLEMENTIS hoc expnmlt indifferenter privilegio calumniantur.» circa omnes, tam religiosos quam saeculares, sic dicens: «Delibera-Itione 1286" Sed nescio quos appellant 'calumniatores', quod est 'falsi criminis provida declaramus, si vobis detur licentia» etc., ut supra, ubi dicitur: impositores.' De me autem scio quod eis aut eorum privilegio calum- IO 40 «inferiorum praelalorum et rectorum ecclesiarum ac sacerdotum paro- niari numquam volui, sed rectum intellectum privilegii investigare sem- chialium assensu nul/atenus requisito.» Sub praelatis autem inferioribus V 245" per nisus fui, et fratres sine I excessu eo uti optavi, ne utendo clavi bus et recto ribus ecclesiarum continentur decani, praepositi, abba tes et ultra quam eis concessum est, in hoc palam rapere aut furari eas clam priores ceterique alii sub episcopis curam animarum habentes, qui videantur. omnes quodammodo sunt sacerdotes parochiales suorum subditorum, Dico igitur quod fratres ex privilegio domini Martini habent potesta- 15 45 in hoc scilicet quod curam animarum illorum habent. Unde super illo tem exsequendi dicta officia libere, ne scilicet quis eos in eorum exsecu- verbo 'proprio sacerdoti' in illa constitutione «Omnis utriusque tione impediat, dum tamen se infra metas et limites sibi concessos sex us», dicit OSTlENSIS quod «proprius sacerdos. dicitur ille cui cura teneant; excessum autem debent praelati prout pertinet ad eos, cohi- parochialis ecclesiae est commissa, sive sit persona, sive vicarius qui bere, ut iam tactum est aliquantulum et iam infra amplius tangetur. tenetur residentiam facere.» Ubi continuo quaerit: «Quid est cura ?», et Attamen per li 'libere' nihil additur quod non sufficienter intelligeretur 20 50 describendo curam dicit quod «cura est vigil ac onerosa ac sollicita si non esset additum, quia semper princeps intendit liberam exsecutio- custodia animarum commissa alicui, ut curet ne pereant sed salventur, nem concedere eius quod concedit, aliter enim non multum valeret eius quae competit vel ex lege vel commissione canonica, vel consuetudine sive concessio; id etiam quod videtur addere li 'libere' sufficientissime expri- praescriptione ex lege scripta, sive iure communi, ut patet in episcopis» mitur per illam clausulam: «districtius inhibentes ne quis fratres» etc. etc. Illud autem quod dicitur 'plenam', ponderant fratres dicentes se posse 25 55 Unde miror quomodo quidam potuit dicere quod subditi abba tum M 106'b absolvere omnes et omni I loco et de omnibus peccatis, etiam in casibus non possunt nec debent fratribus confiteri nisi de licentia superioris, ita episcopalibus, sic ut confessos fratribus non oportet eadem confiteri suo quod, si interdictum sit a superiore ne confiteantur fratribus, tenentur sacerdoti. in hoc oboedire superiori, et si contra praeceptum eius confiteantur Sed dico quod duplex est plenitudo, quantitativa et qualitativa, et fratribus, unde deberent portare mundationem, inde contrahunt sordem quantitativa duplex, una quae respicit personas absolvendas, alia quae 30 60 et peccatum propter inoboedientiam; nec propter hoc minor est pote- respicit peccata a quibus habent absolvi. stas fratris, cum tamen ille dixit quod subditos sacerdotum saecularium Loquendo de plenitudine quantitativa quoad personas absolvendas, fratres non licentiat < i > et contra voluntatem suorum superiorum I M 106" bene puto quod habeant plenam potestatem absolvendi personas subdi- possent audire et absolvere. In quo, secundum praedicta, non video tas omnium curatorum sive praelatorum, et ubique tam religiosorum differentiam, nisi superiores religiosi in hoc haberent aliquam exemptio- quam saecularium, nisi super hoc aliqua speciali exemptione sint 35 muniti, cum papa Martinus neminem in hoc excipit, cum tamen exci- IMV 39 vobis] nobis IV 46 constitutione] confessione M 47 proprius] prius V IMV 47 cui] qui sed in cui eorr. I 47 cura] circa I (sed in cura eorr.) V 50 describendo] 7 sic] super M 7 non] iter. sed deI. M 9 quod] hoc IV 13 ultra] amplius IV distribuendo sed in describendo eorr. I 50 ac '] et IV 50 ac sollicita] om. IV 13 eas clam] inv. IV 16 quis] aliquis IV 16-17 eorum exsecutione] inv. IV 51 curet] cura I 51 salventur] salvantur M 52 sive] sine MI 53 sive] sine MI 20 li] le I se V 20 intelligeretur] intelligatur I intelligitur V 25 fratres] etiam addo 55 quidam] quidem M 60 nec] tamen addo IV 62 licentiat < i > ] licentiatos M IV IV 26 etiam] et I 29 quantitativaj scilicet addo IV 30 alia] vero addo IV 64 haberent] habeant IV 36 neminem in hoc] in hoc neminem IV 38-41 CLEMENSIV, Constitutio «Quidam temere sentientes» (ed. L. WADDING, Annales Minorum, IV, p. 591; ed. 1732, IV, p. 523; etiam Bul/arium Franciscanum, III, p. 14); cr. 19-20 Cf. supra, p. 54,24-68,19 et infra, p. 141,4-146,43. 24 MARTINUS IV, Bul/a supra, p. 13,75-14,90. 45-54 HENR. DE SEGUSIO (HOSTlENSIS), In V·m Deaetalium «Adfruetus uberes» (ed. Chart. Univ. Paris., I, p. 592 (n. 508)). librum Comm., tit. 38, C. 12 (ed. 158/, r. 102ra). ARGUMENTATIO IN SPECIALI 75 74 TRACTATUS. PARS I nem specialem, quae, si non existat, puto quod aequaliter fratres 65 ri um effectum sacramenti poenitentiae, circa quam in quolibet sacra- possent audire subditos religiosos praelato rum religiosorum sicut et mento aut nulla aut plena habetur potestas. Et sic li 'plenam' nihil subditos saeculare s praelatorum saecularium; et quod amplius est, puto 95 apponit quod non intelligeretur, et si non esset appositum. Ab obliga- quod fratres praedicatores possent audire confessiones fratrum mino- tione autem ad confitendum eadem suo sacerdoti, dico quod nequa- rum, et e converso contra voluntatem suorum superiorum, sicut possent quam ex suo privilegio possunt absolvere. I Etiam in casibus communi- I 286'b audire confessiones subdito rum curatorum parochialium et illos absol- 70 bus, ut patet ex praedeterminatis, nec ad hoc potest se extendere nomen vere contra eorum voluntatem, semper tamen sic quod confessi fratribus plenitudinis contentum I in privilegio fratrum, quia plenitudo illa M 106'b sine licentia suorum superiorum tenerentur eadem confiteri illis, si non 00 nullam specialitatem importat, eo quod I est nomen genera le ad quam- V 245'b prius fuerint eadem confessi illis,' aut obtinere ratificationem. Nec cumque plenitudinem determinatam secundum exi genti am recipientis, tamen per hoc re vera, ut dicit ille, in aliquo minor est potestas fratris, secundum quod alia et alia plenitudine dicuntur «pleni gratia» seu sed solummodo minor est exemptio subditi, ut patet ex praedictis. 75 «Spiritu sancto» Christus, beata Virgo et beatus Stephanus. A]iter enim Loquendo autem de plenitudine potestatis absolvendi quantitativa, sub ista plenitudine contenta in privilegio fratrum, etiam potestas in quae respicit peccata a quibus debet absolvi, puto quod fratres non 5 casibus papalibus et intelligeretur concessa fratribus. Unde plenitudo habent potestatem plenarium absolvendi de peccatis contentis sub potestatis episcopo rum non solum excedit plenitudinem potestatis fra- casibus papalibus et episcopalibus, immo in illis nullam habent omnino, trum in eis quae pertinent ad iurisdictionem in terminando iurgia et in quia in hoc iuri communi et praelatis maioribus multum praeiudicare- 80 eis quae pertinent ad dignitatem episcopalem, ut sunt celebrare ordines, tur, quia, ut dicit dedaratio domini CLEMENTIS, «non licet fratres ad dedicare ecclesias, altaria et coemeteria, et reconciliare, ac abbates et IO virgines benedicere et huiusmodi, ut fratres solent dicere, sed etiam illos manus extendere, nisi eis specialiter commUtatur.» Loquendo autem de plenitudine potestatis absolvendi quali tati vae, excedit potestas episcoporum et etiam sacerdotum parochialium pote- quae respicit modum absolvendi et consistit in perfecte absolvendo ab statem fratrum in administratione sacramenti poenitentiae secundum eis quae circumstant peccatum, illa duplex est secundum duo circa 85 praedictum modum. peccatum absolvenda, quae sunt peccati macula et obligati o de confitendo illud suo sacerdoti. Et neutro modo absolvere possunt in Sequitur in privilegio: «Volumus autem» etc. casibus episcopalibus ex virtute sui privilegii, secundum quod haec satis 15 Ubi iuxta iam dicta dicunt fratres quod hic videtur esse color, quod alibi declaravi. In casibus autem communibus, qui pertinent ad sacerdo- haec 'eadem' numero teneantur iterato confiteri, tamen non tenentur, tes parochiales, dico quod a macula peccati fratres ex suo privilegio 90 sed aliqui li 'eadem' inseruerunt in privilegio. habent plenam potestatem absolvendi, etiam non licentiatos, quantam habet papa, quia absolutio maculae pertinet ad principalem et prima- IMV 94 li] si M 94 nihil] nec M 95 et si] si IV 97 possunt] potest M 9 plenitudinis] plenitudine M 99 plenitudo] om. IV 00 specialitatem] spiritualita- IMV tem I 00-1 quamcumque] quemcumque M 2 alia 2] qua M 3 enim] non addo 72 tenerentur] tenentur IV 73 confessi] si addo sed dei. M M 5 et] om. IV 5 intelligeretur] intelligetur M 5 concessa] confessa M 68 possent] possunt IV 74 in aliquo] om. IV 78 potestatem plenariam] plenam 9 ecclesias]ecclesia V 9 reconciliare] reconsiliare M 12 sacramenti] sacramentali 74 dicit] dixit IV 79 et episcopalibus] om. IV 82 committatur] plenitudo addo IV V 15 dicunt] sunt sed exp. et sup. lin. dicunt addo I 15 dicunt fratres] om. M potestatem IV quantitativae IV 84 respicit] respit (sic) I 86 absolvenda] 15 ubi] iam addo sed dei. M 16 haec] om. M 16 teneantur] tenetur M 83 qualitativae] 86 obligatio] obligando M 87 absolvere] absolvi IV 88-89satis 16 tamen non] inv. IV 17 sed] licet M absolvendi M alibi] inv. IV 91 absolvendi] licet addo I 2-3 Cr. Luc., I, 28; IV, 1; Act., VI,5; VI,8; VII,55; XI,24. 14 MARTI NUSIV,Bulla« Ad 81-82 CLEMENS Constitutio «Quidam temere sentientes» (ed. L. WADDlNG, IV, Annales fructus uberes» (ed. Chart. Univ. Paris., I, p. 592 (n. 508). 15 color] (er. Mittellat. Minorum, IV,p. 591; ed. 1732,IV,p. 523; etiam Bullarium Franciscanum, lII,p. 14). 87- Worterbuch, II, co!. 889: «color: praetextus, simulatio, Vorspiegelung»). SIMON DE 89 Cr. HENR.DEGAND.,Quodl. X, q. 2 (ed. R. MACKEN, 39-45; ed. 1518, r. 401rZ- p. BELLOLOCO, Maiores rationes (PARIS, ibl. nat.,lat. 3120, f. 76r, 76v et 80v) saepius utitur B termino 'color' (rhetorischer Scheingrund). 402rH; ed. 1613,II, r. \37va-138vb). TRACTATUS. PARS I ARGUMENTATIO IN SPECIALI 77 76 Quid de hoc factum fuerit, nescio; unum tamen me scire aestimo, 45 confitentis propria voluntas, qua confitens elegit confiteri fratri, non quod si attendantur verba et virtus verborum expressorum in hac licentiatus a sacerdote, postquam scivit vel scire debuit obligationem ad clausula, et si privilegium debeat esse ad uberes fructus, perinde est ac si 20 confitendum sacerdoti semper manere. Voluntas autem papae non est ab initio illud insertum fuisset, ut inferius amplius patebit et satis patet huiusmodi causa, nec per se nec per accidens, nec directe nec indirecte, ex praedictis. Quod si factum fuisset, credo quod expedisset, quia tota nisi negative ut causa sine qua non, scilicet quia per fratrum privilegium lis quae modo habetur, cessasset. 50 noluit revocare obligationem statuti. Propter quod signanter dixit in Dicunt fratres quod «iterato confiteri tam gravis actus est, quod papa privilegio: «Volumus autem quod hi qui fratribus confitebuntur eisdem», non voluit obligari quemquam ad iterum confitendum eadem per se vel 25 utendo verbo de priori futuro circa confessionem faciendam fratribus, per accidens, directe vel indirecte, sed tamen adiunxit «Volumus autem» et subiunxit: «suis parochialibus presbyteris confiteri, saltem semel in etc., quia visus est nimis late locutus fuisse cum dixit: «plenam damus anno, prout generale concilium statuit, nihilominus teneantur», utendo potestatem»; unde ad excludendum clamorem dicentium: «Vultisne 55 verbo de posteriori futuro circa tentionem de confessione facienda eximere omnes omnino a suis praelatis?», apposuit «Volumus autem» sacerdoti, quasi dicat: «Provideat sibi volens confiteri fratri, quia nihil etc. Dicunt etiam fratres quod nec dicentes contrarium explicant cir- 30 minus manet obligatus ad confitendum sacerdoti, quam si non fuisset cumstantiam per quam confessi fratri tenentur eadem confiteri sacer- confessus I fratri.» I 287" Quod addunt fratres: «Quia papa visus est nimis late» etc., dico doti.» Dico ad primum istorum, secundum quod iam dixi supra in principio 60 secundum praedicta quod, si pa pa non apposuisset «Volumus autem» quaestionis, quod bene verum est quod papa neminem ad eadem etc. magis stricte secundum praedicta locutus fuisset ex parte fratrum, confitendum iterato, sive directe sive indirecte, sive per se sive per 35 quia tunc non fuisset eis concessum nisi omnino generale privilegium, accidens, nec sic ex statuto vel privilegio quemquam I ad hoc obligavit virtute cuius non habuissent potestatem absolvendi nisi licentiatos a M 107" ut ex causa propter quam sic, voluit tamen quod, non obstante privile- sacerdotibus, ut secundum praedicta in principio quaestionis diximus. gio fratrum et confessione facta, ipsis semper maneret subditus obliga- 65 Per illam ergo clausulam non solum conservatur ius integrum sacerdo- tus ad confitendum sacerdoti, «prout statuit concilium generale.» Quod tum, sed etiam conceditur fratribus potestas absolvendi non licentiatos; etiam expressi t in privilegio per illam clausulam «Volumus autem», in 40 et sic dominus MARTINUS, cum dixit: «plenam damus potestatem» etc., hoc salvando ius commune sacerdotum. Et sic confitens fratri, non non nimis late visus est locutus fuisse intelligentibus iura, cum opus licentia tus a sacerdote, manet obligatus ad eadem confitendum iterum esset apponere li «Volumus» etc. ne videretur omnes subditos eximere a sacerdoti virtute illius clausulae «Volumus autem» etc., et hoc indirecte 70 suis praelatis, sed tunc solummodo hoc potuisset I visum fuisse, si M 107'b et ex causa sine qua non, cuius causa per se et propter quam sic est dixisset «plenam damus potestatem» absolvendi non licentiatos. Sed adhuc dicunt fratres quod bene volunt salvare ius commune prout salvatur in privilegio, prout privilegium remittit ad ipsum; nunc IMV IMV 20 uberes fructus] inv. IV 21 in sertum] incertum V 22 quod] quia M 22 tota] 45 qua] quam M 45 elegit] eligit M 46 vel] aut I 48 huiusmodi] huius IV tunc IV 25 quemquam] quemquem M quamquam V 26 vel indirecte] om. V 49 negative] et addo I 52 utendo] scilicet addo IV 52 faciendam fratribus] inv. 26 tamen] tantum IV 27 late] lacte M 29 eximere] eximen M 33 supra] et IV 53 saltem] iter. I 54 concilium] om. IV 56-57 nihil minus] nihil urinis (?) addo IV 36 vel] ex V 36 quemquam] quemquem M 36 ad hoc] adhuc IV sed primo sup. lin. in nihilominus et postea in nihil minus corr. I 59 addunt] adducunt 38 maneret] permanet I 41 sic] om. IV 43 etc.] om. IV 44 propter] papa IV I 59 quia] quod IV 59 papa] quia addo IV 61 locutus fuisset] inv. IV 64 diximus] om. IV 65 ergo] om. IV 65-66 sacerdotum] sacerdotium I 66 fratribus potestas] inv. IV 68 late] lacte M 69 omnes] omnis I 72 prout2] nec M 27-28 Cr. MARTlNUS IV, Bul/a «Ad fructus uberes» (ed. Chart. Univ. Paris., I, p. 592 (n. 508)). 33-39 Cf., supra, p. 6,00-7,19. 39 MARTlNUS IV, Bul/a «Ad fructus 51 Ibid. 53-54 Ibid. 59 Cr. supra, p. 76,27. 59-64 Cf. supra, p. 6,00-25,61. 67 MARTINUS IV, Bul/a «Adfmctus uberes» (ed. Chart. Univ. Paris., I, p. 592 (n. 508)). uberes» (ed. Chart. Univ. Paris., I, p. 592 (n. 508)). 78 TRACTATUS. PARS I ARGUMENTATlO IN SPEClALl 79 autem non totum ius commune salvatur in privilegio, neque privilegium Dico quod hoc falsum est, ut patet ex dictis supra et amplius patebit remittit ad totum, sed tantum pars eius quae exprimitur in statuto, 75 ex infra dicendi s, maxime in dissolutione sae rationis inducendae contra videlicet ipse actus confitendi et temporis determinatio, cum dicitur: 00 fratres. «confiteri saltem semel in anno»; non autem obiecta, sive peccata, Et similiter quod addunt, scilicet «quod contrariantes eis non expli- confitendi quae exprimuntur in statuto, cum dicitur: «omnia peccata cant circumstantiam per quam confessa fratri tenentur confiteri sacer- sua», quia li 'prout' per quod privilegium remittit ad ius commune et doti.» salvat ipsum, non est determinativum huius verbi 'confiteri', ut est 80 Dico enim quod falsum est, immo semper dixi quod hoc explicatur determinabile per li 'omnia peccata sua', et sic non ut salvet totum 5 per illud adverbium similitudinis 'prout', quia procul dubio li 'prout' statutum nec ut ad ipsum remittat, sed solummodo ut est determinabile, circa illud verbum 'confiteri' importat illam determinationem, quae est et ut iam determinatum in illa determinatione «semel in anno», ita quod «omnia peccata sua», ut iam decIarabitur. Unde dico quod si esset ita ratione illius determinationis est determinativum illius, et sic ut salvet quod privilegium non remittat nisi ad illud quod exprimitur de statuto, statutum et non remittat nisi ad ipsum quoad actum confitendi, in 85 tunc li 'prout' non esset ibi adverbium I similitudinis significans idem M 107" quantum faciendum est «semel in anno», et sic ut remittit solum ad IO quod 'sicut', sed potius esset nomen habens decIinationem pronominis partem statuti quae in privilegio exprimitur. significans idem quod hoc nomen, quod sub hoc sensu 'prout statuit', id Et ponunt exemplum de Lucae II', ubi dicitur de Iesu: «Tulerunt est 'quod statuit', et omnino superflue poneretur ibi li 'prout', quia idem illum in Ierusalem, ut sisterent eum Domino, sicut scriptum est in lege esset sensus cum ipso et sine ipso, et sic non esset differentia omnino Domini.» Debetne quod propter li 'sicut' revolvam totam legem Moysi, 90 sive li 'prout' determinaret actum confitendi absolute, sive mediante illa quod oporteret si ad totam remitteret. Item cum dicitur in Evangelio: 15 determinatione 'semel in anno', quia neutro modo remitteret ad li V 246" «Parate viam Domino, sicut dixit Isaias», oportetne totum Isaiam I 'omnia peccata', eo quod non est in privilegio expressum. Quare, cum li repetere? Et sicut, ut dicunt, bene verum est quod «semel in anno, prout 'prout' et in privilegio et in sermone communi non solet esse nisi statuit concilium », tenetur subditus confiteri sacerdoti, non tamen adverbium similitudinis, et idem est quod 'sicut', non est conveniens «omnia peccata sua», quia non peccata quae commisit quae iam est 95 dictum fratrum quod, si li 'prout' est adverbium similitudinis et non confessus fratri, sed aliquid committendum post confessionem factam 20 superflui t, et non esset proprie adverbium similitudinis nisi importaret fratri. aliquem alium modum circa actum confitendi quam sit ille, scilicet 'semel in anno', qui exprimitur. Importat ergo alium modum circa actum confitendi quam sit ille qui est 'semel in anno', qui non est nisi IMV contentus I in statuto et ad illum remittit, et sic remittit ad omnem I 287'b 75 tantum] tamen M 76 confitendi] confitentis sed in confitendi co,.,. M 77 con- 25 modum alium in statuto expressum circa actum confitendi, quia qua fiteri saltem] inv. M 77 obiecta sive] oblicta sunt M 78 confitendi] confitenda IV ratione remittit ad unum, et ad omnem alium, si sint plures. Quare cum 79 quod] quae M 79 privilegium remittit] inv. IV 80 huius] huiusmodi V 81 determinabile] determinabilis IV cum addo M 81 sic] om. IV 81 salvet] salvat IV 82 remittat] remittit IV 82 determinabile] determinabilis IV 83 determi- natum in] determinatus IV 84 determinativum] determinatum V 84 ut] et sed in IMV ut co,.,. I 84 salvet] salvatur I 89 illum] Iesum IV 90 debetne] oportetne IV 90 revolvam] revolvem M 93 sicut] om. IV 94 tenetur] proditus addo sed exp. I 98 Dico] Dic M 99 dicendis] dederis(?) V 5 illud] tale M Il sub hoc sensu] om. IV 12 et] ita addo IV 12 omnino superllue] inv. IV 12 poneretur] ponetur M 15 ad] a V 18 est"] om. IV 19 si] om. IV 77 lbid. 78-79 GREGOR. IX. Decretales. v. tit. 38. C. 12 (ed. A. FRIEDBERG, II, 887). 81 lbid. 84 determinativum] (cr. A. BLAISE.Lexicon latinitatis ...• p. 299B: «Determinativum: qui determine»). 88-90 Luc., II, 22. 92 Luc., III. 4. 88- 00 Cr. infra. p. 156.97-172.49. 1-3 Cf. supra, p. 76.30-32. 4-7 Cf. HENR. DE 93 Cf. SIMONDE BELWLOCO.Maiores rationes (PARIS, Bibl. nat.,lat. 3120, f. 76v). 93- GAND.• Quodl. Vl/, q. 24 (ed. 1518. f. 280vG; ed. 1613, I, r. 421va; cf. etiam infra. 94 MARTlNUS IV, Bul(a «Ad fructus uberes» (ed. Chart. Univ. Paris .• I. p. 592 p. 79,26-80,54. 26-54 Cf. MARTINUS IV, Bul/a «Ad fructus uberes» (ed. Chart. Ulliv. (n. 508». 95 GREGOR.IX, Decretales. V, tit. 38, c. 12 (ed. A. FRIEDBERG,II. 887). Paris .• I. p. 592 (n. 508». 80 TRACTATUS. PARS I ARGUMENTATIO IN SPECIALI 81 li 'omnia peccata' expressum in statuto sit quaedam determinatio, ut semel in anno peccata totius anni simul colligere, et eadem suo curato obiectum actus confitendi, ad illud ergo remittit et notat ipsum repli- confiteri, sed privilegium supervenit; ergo confessus privilegiato non candum esse in privilegio, ac si in eo scriptum esset: «teneantur confiteri tenetur eadem quae illi confessa sunt confiteri cura to. » Immo propter le semel in anno omnia peccata sua.» Ex quo patet vanitas eius quod dicunt 30 60 'prout' ad idem obligat privilegium ad quod obligavit statutum, ut fratres, quod scilicet in statuto habetur 'omnia peccata sua', non autem dictum est. in privilegio; licet enim hoc non habetur in privilegio sub verbis Quod autem arguunt fratres in contrarium per exemplum in Luca, propriis, tamen ibi habetur intellectum sub verbo altero quod est li . dicendum quod exemplum illud magis est pro nobis quam pro eis. 'prout'; et ideo sicut virtute statuti subditus tenetur confiteri sacerdoti Etenim, licet propter li 'sicut' scriptum in Luca non oportet revolvere omnia peccata sua totius anni, sic etiam virtute privilegii ratione huius 35 65 totam legem quae continetur in quinque libris Moysi, qui proprie lex clausulae «Volumus autem» etc., et cum hoc li 'prout' positum in appellantur, oportet tamen propter illud 'sicut' revolvere totam legem privilegio aliquid plus importat quam si loco eius poneretur li 'omnia Levitici quantum pertinet ad illam oblationem faciendam, ad quam peccata sua', quia si esset ibi 'omnia peccata sua' sive li 'prout', posset partem legis totalem remittit Evangelium propter li 'sicut', sic in credi quod non tenerentur confiteri confesa fratribus, quia in nullo proposito propter li 'prout' oportet revolvere totum statutum quantum remitteret ad statutum in quo non fit mentio de peccatis alteri confessis, 40 70 pertinet ad confessionem faciendam, ad quam partem statuti totalem sicut in privilegio fit mentio de confessis fratribus, per quod distributio remittit privilegium propter li 'prout'. Illa enim lex oblationis «quam M 107'· illa in privilegio posset videri fore acco-Imoda, scilicet pro aliis non fecerunt parentes Iesu secundum consuetudinem legis pro eo», I secun- M 108' confessis fratribus. Non sic autem potest videri de distributione illa dum quod dicitur ibidem, habetur Levitici XII", ubi sic dicitur: «Si posita in statuto, 'sed per le 'prout' notatur quod aequaliter quisque non potuerit pariens ferre agnum, sumet duos turtures vel duos pullos tenetur confiteri omnia peccata sua virtute illius cla usuIae «Volumus 45 75 columbae, unum in holocaustum et alterum pro peccato, orabitque pro eo autem» etc., et virtute illius statuti quod ante privilegium edictum fuit. sacerdos, et sic mundabitur.» Et hoc totum circa Christum factum est, De quo statuto nullum dubium est quin omnia peccata totius anni, dicente Glossa super Lucam: «Non quia filius aut mater hostiis etiam confessa alteri sine sacerdotis licentia, tenentur ipsi confiteri. Et indigebat purgari, sed ut salvarentur a timore legis.» Li 'sicut' ergo sic, licet omnem modum determinantem actum confitendi, qui exprimi- remittit ad totam legem huius oblationis et eam totam oportet revolvi, tur in statuto, exprimeret privilegium, tamen adhuc li 'prout' aliquem 50 80 et sic per le 'sicut' oportet intelligere in Luca aliquid quod non est ibi alium modum denotaret ad quem remittit, qui est ille quem intendit expressum, sed in Levitico potius expressum est, et sic per le 'prout' statutum, videlicet quod etiam confessa alteri sine licentia sacerdotis, expressum in privilegio oportet intelligere aliquid non expressum in illo, ipsi sunt confitenda, et sic omnino ad totum statutum, quantum sed in statuto. Sicut enim illud quod exprimitur in Levitico, scilicet pertinet ad actum confitendi, remittit privilegium per le 'prout'. «unum in holocaustum et alterum pro peccato», I intelligitur per le 'sicut' 1287" Ex quo etiam patet quam vanum sit quod dicunt fratres, videlicet 55 85 factum circa oblationem Christi, licet in Luca non sit expressum, «quod plena veritas est quod ratione statuti homo quilibet debet saltem IMV 59 quae illi] inv. I 59 le] li IV 60 ut] sicut IV 62 arguunt fratres] inv. IV 64 revolvere] revovere V 68 propter li] per le M 68 sic] sicut I 69 li] sicut sit IMV in proposito addo V 70 statuti] statum M 72 pro eo] prout I 72- 73 secundum 2] scilicet M 75 orabitque] orabit quod I 75 eo] ea V 78 sal- 31 quod2] om. I 32 non habetur] addo i.m. Iam. V 37 li] om. IV 39 te- varentur] solverentur M 79 totam] tota tam I 79 revolvi] revolveri sed corr. I nerentur] teneretur V 40 fit] sit M 41 de] om. M 42 accomoda] accomodam 80 le] li IV 81 le] li IV 83 scilicet] sed IV 84 le] li IV 85 factum] fratrum V 42 non] a IV 43 autem] aut M 44 le] li I 44 notatur] vocatur V V 45 cla usuI ae] in privilegio addo IV 46 etc.] om. IV 46 illius] ipsius IV 46 edictum] editum IV 47 statuto] statutum M 47 dubium est] inv. IV 48 sine] non V 50 aliquem] aliquam M 51 quem] quam M 52 etiam] om. IV 62 Cf. supra, p. 78,88-90. 72 Luc., II, 27. 73-76 Lev., XII, 8. 77-78 G/ossa ordo 53 totum] om, IV 54 pertinet] om. M 55 Ex] Et I 56 plena] plana IV in Luc., II, 22 (ed. 1634, v, col. 716). 83-84 Lev., XII, 8. 82 TRACTATUS. I PARS ARGUMENTATIO INSPECIALI 83 V 246'b consimiliter quod exprimitur I in statuto, scilicet 'omnia peccata sua', committenda post confessionem factam, et hoc eadem ratione qua intelligitur per le 'prout' faciendum circa confessionem faciendam sacer- modo conscriptum est «Volumus autem» etc. doti, licet in privilegio non sit expressum. Fratres autem dicunt illud, aut si scriptum esset «Nolumus autem», Sic etiam respondendum est ad illud quod dicit de Isaia, quia licet 15 et fratres dicerent nulla peccata omnino esse confitenda sacerdoti, nisi propter illud aliud «sicut scriptum est» in Matthaeo, non oportet 90 vellet subditus, nullam scilicet circa peccata distinctionem admittendo. totum repetere Isaiam; oportet tamen totum repetere quod pertinet ad Ergo et nobis modo conscriptum est «Volumus autem» etc., concedant illius viae praeparationem; consimili ter et in proposito, ut dictum est.' omnia indifferenter esse sacerdoti confitenda, sive confessa fratri sive Non ergo subditus per li 'Volumus' etc. obligatus manet post confessio- non confessa, nullam distinctionem circa peccata nobis fingendo, quae nem factam fratri, ad confitendum sacerdoti solum aliquid committen- 20 re vera nullatenus est admittenda, quia peccata committenda possunt dum, et maxime circa finem anni, ut fratres intendunt, sicut in solutione 95 non committi, et ideo possunt esse omnino non confitenda, et sic posset 5ae rationis inductae contra eos amplius patebit, sed per iam commis- contingere quod confessus fratri in aliqua parte anni per totum resi- sum et fratri confessum. Si enim ita esset, ut dicunt fratres, tam modica duum anni nihil omnino haberet confitendum, nisi iam confessum, et sint illa committenda post confessionem factam fratri ante communio- sic aut nihil omnino teneretur confiteri sacerdoti, aut iam confessum; et nem in fine anni et fratri non confitenda, ut ipsi dicunt, potiori ergo 25 sic, sicut fratres non ponunt subditum teneri confiteri sacerdoti confessa ratione quam sit illa propter quam ipse dominus MARTINUSdixit: 00 fratri, sic debent ponere subditum in casu non teneri omnino per totum «Volumus autem» etc., scilicet propter committenda et confitenda sacer- annum confiteri sacerdoti, quod tamen non ponunt. Quomodo autem doti, dixisset: «Nolumus autem» etc., scilicet propter iam commissa et nec possunt ponere subditum teneri ad confitendum sacerdoti commis- fratri confessa, quod idem esset ac si loco illius clausulae «Volumus sum versus finem anni post confessionem factam sacerdoti, videbitur autem» etc. esset adiecta illa clausula: «non obstante quod confessi 30 inferius in solutione dicti argumenti 5i. fratribus non licentia ti a suis propriis sacerdotibus teneantur eisdem 5 Duobus iam tactis in praemissi s adhuc fratres se opponunt, quorum semel in anno confiteri omnia peccata sua, prout statuit concilium primum pertinet ad statutum, scilicet quod virtute statuti quilibet generale»; nisi quod si scriptum esset in privilegio 'non obstante', tenetur confiteri suo sacerdoti omnia peccata totius anni, secundum M 108rb certum I esset quod solis fratribus sufficeret confiteri omnia peccata pertinet ad privilegium, scilicet quod li 'omnia' replicatum in privilegio totius anni. Si autem scriptum esset «Nolumus autem», dicere posse- 35 < per> li 'prout' distribuit et pro confessis fratri et pro non confessis. mus quod verum est, quod confessus fratri non teneretur confiteri 10 Contra primum dicunt quod «quaesierunt in Goffrido, Raymundo, sacerdoti commissa et fratri confessa, teneretur tamen confiteri ei aliqua Ostiensi, Innocentio, Bernardo, nec invenire potuerunt quod li 'omnia' IMV 13 conscriptum] cum scriptum I tamen scriptum V 13 etc.] om. IV 14 autem 1] IMV om. IV 14 nolumus] volumus V 17 conscriptum] cum scriptum IV 21 ideo] non I 23-24 et sic] iter. V 25 sicut fratres] inv. IV 25 subditum] om. M 87 le] li IV 89 est] om. IV 91 repetere] revolvere IV 92 praeparationem] 28 nec] non V 28 ponere] om. V 32 primum] unum M 33 confiteri suo] inv. praeparatione V 93 manet] maneret I 96 eos] ipsos IV 96-97 sed ... IV 34 rep1icatum] est addo sed exp. I 34 in] est V 35 < per>] et M IV (cf. confessum] om. IV 97 ita] tota I 97 tam modica] commodica M 98 illa] sint infra, p. 86,98) 37 potuerunt] poterant I poterunt V addo M I scilicet] sed M 3 confessa] concessa V 3 ac si loco] iter. V 5 propriis] om. IV 8 solis] semel V IO-I confiteri sacerdoti] inv. IV 27-30 Cf. infra, p. 156,97-172,49, inprimis p. 161,32-38. 36-37 Cf. GOFFREDO DA TRANI, Summa super rubricas decretalium, De poenitentiis et remissionibus (ed. 1519, f. 237ra-240vb); RAYMUNDUS PENNAFORTE, umma de paenitentia, III, § 56 (ed. X. DE S OCHOA-A. DIEz, 1976, p. 858-859); HENR. DE SEGUSIO(HOSTIENSIS),In V·m Decretalium 89 Cf. supra, p. 78,92. 90 Cf. Luc., III, 4. 93-97 Cf. infra, p. 156,97-172,49, librum Comm., tit. 38, C. 12 (ed. 158l, f. 102ra); INNOCENTIUSIV, Apparatus super in primis p. 164,37-166,78. 3-8 Cf. MARTINUSIV, Bulla «Adfructus uberes» (ed. Chart. Decretalium libros, V, tit. 38, C. 12 (ed. 1514, f. 139va); BERNARDUS COMPOSTELLANUS, Univ. Paris., I, p. 592 (n. 508)). Commentum in Decretales, v, tit. 38, c. 12 (ed. 1519, f.403va). , r 84 TRACTATUS. PARS I ARGUMENTATIO IN SPECIALI 85 in statuto distribuit pro peccatis totius anni, et probatio, dicunt, quod Dicit enim OSTIENSIS exponendo illud 'semel in anno': «Cum saepius non est vera expositio.» Ponunt enim casum in quo non oportet semel cadit homo, saepius confitendum est, sed ad minus semel in anno hoc confiteri in anno omnia peccata totius anni praecise, immo quandoque 40 debet facere quilibet christianus.» Et sic patet quod illos, qui singulis tenetur confiteri confitens plura quam ea quae sunt totius anni, et vicibus non confitentur postquam peccata commiserunt, astringit statu- quandoque pauciora. 70 tum ad semel et simul saltem et ad minus confitendum omnia; qui si De primo casus est iste: aliquis confitetur suo proprio sacerdoti in fuissent satis devoti, confessi fuissent singula singulis vicibus. Per quod Pascha te, sed ex verecundia retinet aliquod peccatum quod non confite;. patet plane et ex circumstantiis in littera statuti et ex dictis Ostiensis, I 287vb tur I tunc; in alio autem anno vult integre confiteri. In isto casu iste 45 quod li 'omnia peccata' stat ibi pro peccatis totius anni. M 108va tenetur confiteri non solum peccata huius I anni secundi, sed etiam Per dicta patet responsio ad casus fratrum. De primo enim dico quod peccata omissa praecedentis anni. 75 peccata totius anni non solum intelliguntur peccata commissa infra De secundo casus est iste: aliquis confessus perfecte in Adventu suo unum annum, sed etiam habita prius et retenta ex annis praecedentibus, proprio sacerdoti mutat locum et fit post Natale subditus alterius sic quod poenitens non est ea confessus sacerdoti sicut tenetur; sacerdotis, cui tamen confitetur in Quadragesima, non tenetur ei 50 in quocumque enim anno praecedente fuissent commissa, confiteri omnia peccata sua totius anni. quia ipse secum defert illa, ipse tenetur ea confiteri sacerdoti. Hic dixit ille qui locutus est pro fratribus: «Ideo non approbo dictam 80 Sed I dicunt fratres: «Ergo a contrario, cum peccata confessa fratri V 246 v expositionem», et alloquens audientes subiunxit: «Et vos ipsi iudicate.» non defert secum, quia per absolutionem fratris deleta sunt, illa non Miror ego quomodo talia ausus fuit suadere viris intelligentibus, et tenetur confiteri sacerdoti.» quod amplius, stupeo quomodo communit as fratrum potuit talia tole- 55 Et dico quod, licet illa non defert secum secundum actum aut rare. Verum est enim quod li 'omnia' in statuto distribuit pro peccatis secundum maculam, I defert tamen ea secum secundum obligationem, M 108' totius anni, quae curato non sunt confessa, quod sufficienter intelligitur 85 propter quam tenetur ea confiteri iterum, ut saepe dictum est et iam ex intentione statuentis et circumstantiis litterae. Statuens enim voluit amplius dicetur. quod quolibet anno quilibet saltem semel in anno confiteretur suo De secundo dico quod, quotquot subditus habuerit sacerdotes infra sacerdoti; et constat quod non de aliquo vel de aliquibus, ita quod non 60 unum annum, vel per hoc quod mutat domicilium vel per hoc quod de omnibus in singulis annis, quia talis confessio non valeret, eo quod sacerdotes mutantur, illi plures sacerdotes unus sacerdos respectu non esset integra. 90 confitentis reputantur, et sufficit semel in anno uni eorum omnia sua Quod ergo dicunt fratres, «quod quaesierunt in Goffrido» etc., bene peccata confiteri vel singulis singula commissa tempore suo. Nemo credo quod ita fecerunt, sed invenire non potuerunt, non quia in illis enim artatur per statutum ad semel in anno et simul confitendum aut aliquo eorum illud non erat, sed quia non diligenter quaesierunt. 65 omnia, si velit singula commissa statim confiteri quando commissa sunt. Si enim non liceret singula singulis vicibus confiteri, hoc esset 95 artare viam perfectionis, et si non liceret in uno anno confiteri IMV commissa in annis praecedentibus, hoc esset artare viam salutis. 39PonuntlPono M 39non2] om. M 39-40semelconfiteri]nv. IV i 41plura] plurimaM 48casus]causussed i.m. in casuscorr. I casuM 50confitetur]enetur t IMV IV 51sua]omniaaddo M 53vos]nos V 53iudicate]iudicareV 54ego] ergoI 54talia]talesabsurditatesM 55stupeo]stuproV 55potuittalia]inv. 70 et '1 ad addo IV 72 patet plane] inv. V 74 responsio] respondeo M IV 57-58intelligiturx intentione]X intentioneintelligitur e e M 58litterae]habere 79defert]differtV 79 ipse2] om. I 82 tenetur]tenereturI 83 aut] autemV M 60 non'] i.m. addo I 60 de] in V 60 de2] om. IV 64 potuerunt] 84 secundum2] secundoV 85 est] om. IV 87 quod] om. M 89 mutantur] poteruntIV 65 illud]om. M mutentur IV 90 reputantur] reputur (sic) M 90-1 sua peccata] inv. IV 92 artatur] accusaturM 92 et simul]similiterM 94 singulasingulisvicibus] singulisvicibussingulaIV 52 Ad illum «qui locutus est pro fratribus», cr. supra, p. 4,27-30. 63 Cr. supra, p.83,36-37. 63-68HENR. DE SEGUSIO (HOSTIENSIS), In vum Deaetalium librum Comm., tit. 38,c. 12(ed. 1581,r. IOlvb). 83-86cr. infra, p. 99,74-102,44. 86 TRACTATUS. PARS I ARGUMENTATIO IN SPECIALI 87 Contra secundum praemisso rum dicunt fratres sic: «Dicitur ab ali- omnia peccata mea», explicando consequenter singula in speciali, li quibus quod li 'omnia' replicatum in privilegio per li 'prout' distribuit 'omnia' distribuit secundum exigentiam suae distributionis naturalis pro tam pro confessis quam non confessis». peccatis non confessis quae necesse est confiteri, et etiam pro confessis Sed nescio si per privilegium mutatur virtus terminorum et distributio 00 25 de quibus non est opus sive necessitas iterato confiteri. In proposito huius signi 'omnis' ampliatur. Credo quod non, sed est ibi distributio autem statuto aut privilegio Ii 'omnia' non distribuit nisi pro confiten- accomoda, sicut cum dicitur: «Coelum tegit omnia», id est omnia quae dis, et quae necessarium est confiteri, sed tamen haec distributio teguntur, secundum illud Ioannis I°: «Omnia per Ipsum facta sunt», accomoda amplior est quam fratres intelligunt, quia illa distributio non I 288" id est factibilia, I et 1"e Thessalonicenses Vo: «Omnia distribuit respectu illius praedicati quod est 'confiteri', ut est simpliciter probate», Glossa: «id est omnia probanda». Sic in proposito, si 5 30 et absque determinatione consideratum, sed ut est determinatum illa ponamus et demus ei quod privilegium remittit ad totum statutum, determinatione quae est 'proprio sacerdoti', et sic distribuit non solum concedo ei quod Ii 'omnia' distribuit in statuto et stet sub eodem sensu pro confitendis quae scilicet necesse est confiteri ratione legis evange- sub quo natum est stare in statuto sub illo, scilicet qui est sibi essentialis Iicae, cuiusmodi sunt nulli omnino confessa, sed etiam pro confitendis et a se inseparabilis, ut pro confitendis et pro illis quae opus est suo sacerdoti quae sunt non solum illa quae nulli sunt confessata, sicut confiteri, non autem accidentalis et separabilis ab eo, ut pro pluribus vel IO 35 fratres intelligunt, sed etiam illa quae sunt confessata fratri virtute sui paucioribus; ut cum dicitur: «Sacerdos orat pro omnibus parochianis privilegii absque sacerdotis licentia, ut saepius expositum est; et perti- suis», distribuit tam pro mortuis quam pro vivis. Cum autem dicitur: nent tam confessata fratri quam non confessata omnino ad essentialem «Sacerdos communicat omnes parochianos suos», distribuit tantum distributionem in exemplo praedicto de volente facere generalem pro VIVIS. confessionem, et similiter in proposito ad distributionem accomodam in Dico quod bene verum est quod per privilegium non mutatur virtus 15 40 confessione ex debito facienda sacerdoti. Licet enim accidentalis sit terminorum, nec distributio essentialis huius signi 'omnis' ampliatur, et distributio qua aliquando stat terminus pro pluribus, aliquando pro ·quod est ibi distributio accomoda et contracta ad pauciora quam paucioribus, sed quod non confessa sacerdoti aliquando sunt plura, sustinere potest distributio essentialis termini. Si quis enim velit facere aliquando pauciora, ut patet in duobus casibus praedictis inductis a M 109" generalem confessionem secundum consilium AUGUSTINI I in illo cap. ° fratribus, numquam tamen supponit pro aliis quam pro suis suppositis «Quem paenitet», etiam de omnibus hactenus confessis proprio sacer- 20 45 essentialibus, nec pro aliis verificatur locutio quam pro illis quae doti, quae nullo modo tenetur iterato confiteri, et dicat sic: «Confiteor praedicatum sibi determinat in subiecto. Et semper quaecumque pec- cata respectu actus confitendi cadunt sub distributione, sive fuerit naturalis, sive accidentalis aut accomoda, aliquo modo sunt et dicuntur IMV ipsius confitentis esse. 50 Sed e converso fratres dicunt quod «peccatum non dicitur esse nec 98 perl pro I 99 taml om. M 00 mutatur] mutetur IV I ampliatur] amplietur IV 1 sed] et addo sed exp. M 3 teguntur] reguntur I 6 ei] eis IV 6 re- IMV mittit] remittitur V 7 concedo] credo M 8 subI] super M 9 ut] et M 13 tantum] tamen M 18 sustinere] substinere M 20 quem] quam M 22 consequenter] om. IV 23 naturalis] om. IV 24 quae necesse est confiteri et etiam pro confessis] et etiam pro confessis quae necesse est confiteri et M 32 scilicet] est V 33 etiam] om. I 37 tam] eam V 37 confessa ta] quam addo M 97-99 Cr. supra, p. 83,34-35. 97-14 Cr. Sermo LECTORISMINORUMfactus Aurelianis 41 pro I] addo sup. lin. I 41 pluribus] plurimis M 47 respectu actus confitendi] om. (PARIS, Bibl. nat., lato 3120, r. 46ra): «Sed peccata absoluta non sunt confessabilia. IV 48 naturalis] et addo M 48 accomoda] om. M 48 dicuntur] dicunt M Probatur hoc ad Thessalonicenses, ultimo, ubi dicit Apostolus: 'Omnia temptate, quod 50 e converso] e contra IV bonum est tenete', dicit Glossa: 'omnia probanda'". 97-98 <> id est Ioannes de S. 44 suppositis] (cr. A. BLAISE,Lexicon latinitatis ... , p. 894B: «suppositum: ce que signifie Benedicto. 3 Ioann., I, 3. 4-5 I Thess., v, 21. 5 Glossa interlin. in I Thess., V, un mot»). 50-62 Henricus de Gandavo adduxit reportatum de disputatione fratrum, 21 (ed. 1634, VI, co!. 661-662). 19-20 Cr. GRATIANUS,Decretum, Il, c. XXXIII, q. 3 (De er. IOANNES S. BENEDICTO, ermo factus Aurelianis (PARIS, Bibl. nat., lato 3120, r. 36va- DE S paenitentia), dis t. I, c. 88 (ed. A. FRIEDBERG,I, 1188); Ps.-AUGUST., De vera et falsa 37ra): « ... de peccato quod quis non habet non tenetur confiteri; sed peccata semel poenitentia, c. IO, n. 25 (PL 40, (122). integre confessa ta, de quibus est poeni tens ... non ergo habet». 88 TRACTATUS. PARSI ARGUMENTATIO SPECIALI IN 89 est hominis vel suum, nisi quamdiu inficit animam et homo per ipsum 75 tuam absque macula.» Glossa: «'Iniquitas in manu' culpa est in opere» M 109" incurrit Dei offensam et obligatur ad I gehennam. Dicitur enim Isaiae - ecce primus - «'iniustitia in tabernaculo' iniquitas est in mente, LIX·: «Iniquitates vestrae diviserunt inter vos et Deum vestrum.» Et 'levare faciem' est in Deo animum per studia orationis attollere, quam certum est quod ideo debeo peccatum confiteri, quia est meum, et non faciem macula inquinat, si conscientia accusat», - ecce secundus -. De possum dicere quod e converso ideo est meum quia teneor illud 55 quo I arguunt fratres quasi non possit dici peccatum meum, ut ipsum V 246' confiteri, ex quo includunt quod non teneor peccatum confiteri nisi 80 possim aut teneor confiteri alio modo; quod non est verum, quia cum inficiat me, et ideo solum teneor confiteri ipsum, quia sic est meum peccati macula et divina offensa atque obligatio ad gehennam sunt quod me inficiat, ita quod si non sit sic meum, nullo modo teneor abolita per confessionem iuxta illud, quod petit DAVID in Psalmo ipsum confiteri, et quod nihil sit dictum quod peccatum sit meum quia 118·, «Fiat cor meum immaculatum, ut non confundar», supef'quo dicit teneor ipsum confiteri.» Addunt autem dicentes: «Si dicatur quod 60 AUGUSTINUS in originali: «Confessione fit cor meum immaculatum, ut peccatum sit meum quia teneo ipsum in memoria, aeque ergo dicam 85 non confundar», adhuc manet secundum reatum et obligationem, qua quod sit meum de peccato originali et de peccato deleto in baptismo.» scilicet obligatur homo ad solutionem poenae debitae temporalis. Ad primum istorum dico quod quinque modis peccatum dicitur esse Et est tertius modus, de quo dicit AUGUSTINUS, loquendo de David hominis sive meum aut suum, quod alias exposui satis. Sed quantum propheta sic super illud Psalmi 501 «Cor mundum I crea in me Deus»: M 109 sufficit ad praesens, dico quod uno modo dicitur peccatum hominis 65 «Cui dictum fuerat per prophetam», scilicet Nathan, II· Regum, XII·: secundum actionem, quo secundum AUGUSTINUM, Contra Fau- 90 «'Dimissum est tibi peccatum', evenerunt quaedam quae ibidem minatus I 288" Istum: «Peccatum est factum vel dictum vel cogitatum contra legem erat Deus propter peccatum. Habebat iam rectum cor et, ut habetur II· Dei», quod non est hominis secundum quod huiusmodi, nisi quamdiu Regum, XVI", iniuriosum quemdam maledicta inferentem patienter homo agit ipsum secundum actum, puta dum actu adu1teratur et audivit, unus autem militum volens percutere eum prohibetur a David, ut fornicatur, sed statim' cum transit secundum actum, adhuc manet 70 diceret: 'Deus misit illum ut mihi malediceret.' Agnoscens culpam suam secundum maculam et ut Dei offensa. 95 amplexus est poenam suam.» Ecce quia adhuc culpam suam cuius macula Et est secundus modus secundum quod de istis duobus modis dicitur caruit, rectum cor habens agnovit quando poenam reatus pro ea solvit, < Iob>, XI": «Si iniquitatem quae est in manu tua, abstuleris a te, et secundum quod de eodem dicit GREGORIUS, libro IX· Moralium: non permanserit in tabernaculo tuo iniustitia, tunc levare poteris faciem «David audire post confessionem meruit: 'Dominus abstulit peccatum tuum' et, tamen multis post cruciatibus afflictus et fugiens reatum culpae 00 quam patraverat, exsolvit», - ecce tertius modus -. IMV Cumque culpa transierit et ut actus et ut macula et ut reatus, adhuc 52 enim]in M 53 diviserunt] separaverunt IV 54 ideo] omnino V 55 quod] et tamen bene manet hominis sive suum ut pronitas derelicta in animo ad M 55 teneor] teneorum V 56 ex quo ... confiteri] om. (ham.) IV 57 et] quod addo IV 57 confiteri ipsum] inv. IV 58 meum] inficiat addo sed exp. I 58 sic] peccatum, dicente GREGORIO libro eodem, exponendo illud Iob, X·: om. V 60 autem] fratres addo IV 60 si dicatur] om. M 60 quod] quia IV 61 sit] est IV 61 memoria] memoriam M 61 dicam] dicant M 62 deleto] IMV deIecto V 63 peccatum dicitur] inv. IV 61 peccatum] dicitur addo I (sed deI.) V 76 iniustitia] iniustitiam M 77 faciem]faciam V 79 peccatum] om. IV 80 pos- 64 quod] quos IV 67 factum vel dictum] dictum vel factum IV 68 est] habet esse sim] om. M 80 alio] quo M 84 meum] om. IV 85 confundar] confundatur IV IV 68 huiusmodi] huius I 69 et] aut IV 72 est] sacerdos addo V 73 Iob] 86 scilicet]om. IV 90 evenerunt] evenerit M 91 habebat] habebant M 91 iam Ioel M IV 74 permanserit] permansit I 74 iniustitia] iniustitiam M rectum cor] cor iam rectum] IV 95 ecce ... suam] om. (ham.) M 99 tamen] cum M I macula] reatus addo sed exp. M 2 tamen] cum M 2 sive] manet M 2 ut] morbus sive addo IV 3 peccatum] peccandum IV 3 libro] om. IV 53 Is., LIX,2. 63-64 Cr. HENR.DEGAND.,Quodl. VII, q. 24 (ed. 1518, r. 284vG- 75-78 Glossa ordo in Iob, XI, 14 (ed. 1634, III, col. 161; PL 1I3, 7880); etiam GREGOR., 285rG; ed. 1613, I, r. 425va-426ra); cr. etiam SIMON BELLOLOCO, DE Maiores ra/iones Moralia X, C. 15, n. 26 (CC la!. 143,p. 555, lin. 1-4; 556, lin. 6-7; 557, lin. 44-46; PL 75, (PARIS,Bibl. na/., la/. 3120, r. 80v). 66-68 AUGUST., ontra Faustum, XXII,C. 27 C (CSEL 25,1, p. 621, lin. 12-13; PL 42, 418). 67 cogitatum] cr. HUGODEFUQUERIIS 935B et 936B). 83 Ps., 98,80. 84-85 AUGUST., Enarr. in Ps., Ps. 118, S. 19, C. 7 (OECANUS AMBIANENSIS),Ra/iones abbrevia/ae (PARIS, ibl. na/., la/. 3120, r. 143v), ubi B (CC la!. 40, p. 1729, lin. 23-24; PL 38, 1556). 88 Ps., 50, 12. 88-95 AUGUST., Enarr. in Ps., Ps. 50, C. 15 (CC la!. 38, p. 611, lin. 13-16, 20-27 (cento); PL 37, recte legitur «concupitum». 73-75 Iob, XI, 14. 595). 90 II Reg., XII,13. 91-94 Cr. II Reg., XVI,IO-Il. 98-00 GREGOR., Mora- lia, IX, C. 34, n. 54 (CC la!. 143, p. 495, lin. 86-89; PL 75, 889C-0); etiam GRATlANUS, Decretum, Il, c. XXXIIl, 3 (De paenitentia), dis!. I, C. 82 (ed. A. FRIEDBERG,1182). q. I, 90 TRACTATUS. PARS I ARGUMENTATIO IN SPECIALl 91 «Si peccavi et ad horam pepercisti mihi»: «Ad horam Deus parcit, cum dicente AUGUSTINO, XIV o De Trinitate: «Fides quae nunc est in animo reatum culpae concessis fletibus di/uit, sed non numquam hoc quod in 5 nostro animo credentis affixa est sicut corpus in loco, sed quando in animo conspectu iam iudicis fletu interveniente deletum est, ad animam redit et 30 non erit eam recordabimur rei praeteritae recordatione in recordantis devicta culpa ad delectationem rursus inserpere nititur, atque in antiquo animo derelicta», et hoc per quandam annotationem. Tripliciter enim certamine rediviva pulsatione reparatur. Quod caute noverat qui dicebat: habet aliquid esse in memoria, dicente AUGUSTINO X libro Confes- O 'Putruerunt et corruptae sunt cicatrices meae.' 'Cicatrices' ~anationes s io n um: «Ecce in memoriae meae campis plenis innumerabilium rerum vulnerum sunt, 'cicatrices computrescere' est sanata iam peccatorum 10 generibus, sive per imagines, sicut omnium corporum; sive per praesen- vulnera rursus in tentatione serpere.» De quo etiam dicit AUGUSTINUS 35 tiam, sicut quae sunt artium; sive per nescio quasdam annotationes, sicut Psalmo 118 super illud: «Non enim qui operantur iniquitatem», expo- 0 affectionum, discurro», - et est quintus modus quo peccatum dicitur nendo illud Romanos, VIII": «Non enim ego operor illud, sed esse suum -. quod habitat in me peccatum», sic inquiens: «Quid operatur in nobis Quod ergo dicunt fratres, «quod peccatum non dicitur hominis nisi peccatum nisi sola illicita desideria? Quibus si non adhibeatur assensus, IS quamdiu inficit animam», dico quod verum est secundo modo; bene movetur quidem nonnullus affectus, sed nullus relaxatur effectus. Quoniam 40 tamen est et manet eius secundum reatum et alios modos u1teriores; qui non naturae vigor alienae, sed languor est nostrae, a quo languore, quem quidem reatus est obligatio ad solvendam poenam temporalem debitam peccatum appellat Apostolus, omnino salvi erimus, cum et animo et peccato dimisso, qualem solvit David quando cognovit culpam suam corpore immortales facti fuerimus, et universus reatus sacramento baptis- amplexando poenam suam; ad quem modum reducitur peccatum matis est solutus», - et est quartus modus -. 20 manens obligatione ad confitendum proprio sacerdoti, quando deletum Cumque peccatum pertransierit est ut languor naturae, adhuc manet 45 est sola contritione aut cum hoc confessione facta fratri; et in hoc casu, I 288" hominis sive I suum in memoriae recordatione, et hoc non per peccati quia peccatum est meum obligatione, teneor ipsum confiteri, et non e secundum rem inhaerentiam nec per eius speciem receptam ab ipso, converso quia teneor ipsum confiteri, ideo est meum obligatione, sicut quemadmodum manet in memoria unius peccatum quod ipso vidente peccatum meum est reatu, ideo teneor solvere poenam, et non e M 109'b alter per-Ipetravit, sed per quandam annotatiouem peccati, quod ipse- 25 converso quia teneor solvere pro eo poenam, ideo est meum. met perpetravit. Quemadmodum etiam quadam annotatione in memo- 50 Quod arguunt: «Si peccatum ideo est dicendum meum quia teneo id ria bonorum fides eorum manebit, quam quis habuerat in vita ista, in memoria, ergo peccatum originale meum est et similiter deletum per baptismum», dico quod verum est; hoc enim quaecumque peccata commisit homo, sua sunt et erunt per species suas manentes in memoria IMV 4 mihi] om. IV 5 diluit] deluit V 5 quod] iam addo sed exp. M 6 fletu] flectu V IMV 7 rursus] om. IV 7 inserpere] om. M 8 reparatur] repreatur M 8 quod] quia V 10 vulnerum sunt] inv. IV 10 com putrescere] putrescere M Il rursus] rursum 29 animo] nostro addo M 30 erit] est IV 30 rei] ei I 30 recordantis] M 16 quidem] quidam I 16-17 quoniam non] quin IV 17 nostrae] quo recordationis sed in recordantis corr. M 31 derelicta] delicta M 31 tripliciter] sic languore appellat Apostolus omnino addo sed exp. M 17 languore] est nostrae a quo IV 32 habet] om. I 32 XO libro] inv. IV 32-33 Confessionum] Confessus M languore addo (ham.) I 18 et '] om. M 19-20 sacramento baptismatis] inv. IV 33 rerum] te cum V 34 sicut] om. IV 35 sive] quae addo IV 36 discurro] 20 est2] om. M 21 cumque] modum addo sed exp. I 21 est ut] inv. IV discursus IV 36 quo] quod M 38 quod] quid M 38 hominis] om. M 22 hominis] honus M 22 per] propter I 27 habuerat] habuerit M in addo sed exp. 38 nisi] ubi V 44-45 quando ... cum hoc] om. I 45 est] om. V 47 teneor] M melior V 47 meum] mecum V 48 meum est] inv. IV est addo I 48 teneor] pro ep addo IV 49 pro eo] om. IV 50 dicendum] om. IV 50 id] illud IV 28-31 AUGUST., De Trin., XIV, C. 3, n. 5 (CC lat. 50A, p. 427, lin. 62-60 (cento); PL 42, 4 Iob, x, 14. 4-11 GREGOR.,Moralia, IX, C. 55, n. 83 (CC lat. 143, p. 513, lin. 1-4; 514, 1039-1040). 32-36 ID., Con!, x, C. 17, n. 26 (CC lat. 27, p. 168, lin. 4-10; CSEL 331, lin. 6-10, 12-18; PL 75, 903D-904B). 9 Ps., 37, 6. 12 Ps., 118,3. 13-14 Ram., p. 246, lin. 2-7; PL 32, 790). 38-39 Cf. supra, p. 87,50-88,51. 50-52 Cr. supra, VII, 17,20. 14-20 AUGUST., Enarr. in Ps., Ps. 118, S. 3, C. 1-2 (CC lat. 40, p. 1671, lin. p. 88,60-62. 21-24; 1672, lin. 35-37; 1672, lin. 7-8; PL 38, 1507). 92 TRACTAT US. PARS I ARGUMENTATIO IN SPECIALI 93 in vita praesente, et per quasdam annotationes manentes in memoria in ante confessionem deletum est per contritionem aut quod est absolu- vita aeterna; sic manebit et fides, sicut dictum est. Sed propter sic esse 55 tum. Quia hoc quoad divinam offensam et maculam non est omnino meum non est peccatum meum ad confitendum, nisi libertate voluntatis isto modo et per hoc non est alicuius nec est peccatum nisi aequi voce, et fuerit peccatum actuale contractum post baptismum, et hoc pro statu quare et aequaliter non est confitendum, sicut nec peccatum absolutum vitae praesentis, et secundum hoc peccatum originale et similiter dele- 85 a fratre. Sed constat quod peccatum absolutum a Deo in contritione sic tum per baptismum bene aliquo modo est meum, licet nullo modo sit confitendum est, quod necesse est ipsum homini confiteri et quod confitendum. 60 semper potest libere iterato confiteri. Propter quod clarum est quod Contra praedicta arguit quidam pro fratribus, cuius argutias fratres talis modus I arguendi non valet circa peccatum absolutum a Deo in I 288vl M I IO" commendabant, I primo per tres consequentias sic: «Quod omnino non contritione, quare similiter clarum est quod nec valet circa peccatum est, non est peccatum, quia peccatum aliquo modo habet esse sicut aliae 90 absolutum a fratre, de quo etiam constat quod semper potest libere privationes; sed peccatum ablatum per confessionem factam fratri iterato ipsum confiteri secundum AUGUSTINUM in saepe dicto cap.o omnino non est. Ergo etc. Quod autem non est peccatum, non est 5 «Quem paenitet», et hoc absque omni iniuria sacramenti, ut alibi peccatum alicuius; sed peccatum quod non est alicuius, non est declara vimus. confitendum; quare peccatum absolutum per confessionem factam Similiter etiam nec fratres negarent quin, si dominus MARTINUS in ilIa fratri nullatenus est confitendum.» 95 clausula« Volumus autem» etc. expressisset sic: «confiteri semel in anno Secundo, idem arguit sic: «Peccatum deletum sive absolutum non est ilIa eadem quae confessa sunt fratri teneantur», confessus fratri tenere- peccatum nisi aequivoce et secundum quid peccatum, respectu non 70 tur eadem confiteri iterato suo sacerdoti. deleti et non absoluti quod est vere peccatum, quemadmodum homo Sed tamen contra hoc potest induci praecedens argumentatio. Omnia mortuus non est nisi aequi voce et secundum quid homo, respectu veri; igitur huiusmodi peccata, licet non sint omnino secundum maculam nec peccatum ergo absolutum non est verum peccatum; nihil autem est 00 alicuius nisi aequi voce, secundum alium tamen modum sic sunt, et sic confitendum nisi vere peccatum. Ergo etc.» sunt peccata et peccata alicuius, quod potest iterato confiteri sive libere V 247" Hic est advertendum primo quod tales I modi arguendi nil valent; 75 sive ex obligatione, non obstante I illo modo arguendi quo ilIe arguebat M I IO' secundo in quod deficiunt. Primum istorum advertendum est in simili peccata absoluta per confessionem factam fratri sic non esse confitenda modo argumentandi ad probandum conclusionem quam omnes con- quod nullo modo possunt confiteri iterato libere non solum quod no~ fitentur esse falsam, nam sicut peccatum absolutum a fratre non est 5 ex obligatione. Quare ulterius cum propria materia sive obiecta confes- omnino nec est alicuius et non est peccatum nisi aequivoce, sic etiam sionis et absolutionis non sunt nisi peccata propria confitentis, quia omnino non est nec est peccatum nisi aequi voce, peccatum illud quod 80 nullus potest aut debet sacramentaliter confiteri nisi peccata quae IMV IMV 54 memoria] in addo sed exp. I 55 sic] sicut M 58 originale] actuale IV 58 similiter] secundum I 59 aliquo modo est] est aliquo modo IV 59 sit] om. IV 61 quidam] quidem M 63 esse] esset V 65 peccatum] om. I 65 non est3] addo 83 isto modo et per hoc] et hoc isto modo IV 84 peccatum] exp. I 89 nec] non IV i.m. I 70 respectu] veri peccatum vero ergo addo sed dei. I 7! homo] om. IV 90 a fratre] om. IV 90 libere] om. IV 96-97 teneretur] tenetur V 98 Sed] Et IV 72 respectu] hominis addo IV 73 peccatum1] vero addo M 73 verum] vere IV 98 hoc] casum illum addo sup. /in. I 99 igitur] ergo IV 00-1 et sic sunt] om. V 74 nisi vere peccatum] om. I (sed i.m. nisi peccatum add.) V 75 nil] nihil IV I potest] sunt M 2 arguendi] argumentandi IV 3 absoluta] obsoluta I soluta V 4 possunt] possent IV 4 non 2] interl. M est addo sed exp. V 5 materia] modo M 77 conclusionem] conditionem M 78 sicut] om. IV 80 illud] id V 61 «quidam pro fratribus» i. m. addo (VAT., Vat. lat., 853, f. 288va): «m(agister) Bert(holdus)>>, id est Bertholdus de S. Dionysio, cuius tres consequentias quibus arguit 90-92 Cf. GRATIANUS,Decretum, II, C. XXXIII,q. 3 (De paenitentia), dis!. I, C. 88 (ed. A. pro fratribus inveni in quaestione (REIMS, Bibl. mun., 470, f. 190ra-197va et TOULOUSE, FRIEDBERG, I, 1188); etiam PS.-AUGUST., De vera et falsa poeniten/ia, c. IO (PL 40, Bibl. mun., 738, f. 279ra-292va) anonyme tradita; cr. L. HODL, Berthold von Saint-Denys 1122). 92-93 Cf. HENR. DE GAND., Quodl. X, q. ! (ed. R. MACKEN, p. 28, 15-21; ed. (t 1307), ein weltgeistlicher Anwalt der Mendikanten in der Auseinandersetzung mit 1518, r. 399vR; ed. 1613, II, f. 135va). 95-96 MARTINUSIV, Bulla «Adfructus uberes» Heinrich von Gent, in Ecclesia et regnum. Beitriige zur Geschichte von Kirche, Recht und (ed. Chart. Univ. Paris., I, p. 592 (n. 508)). Staat im Mittelalter. Festschrift fiir F.-J. Schmale. Hrsg. v. D. BERG U. H.-W. GOETZ, Bochum 1989, p. 241-260. ARGUMENTATIO IN SPECIALI 95 94 TRACTATUS. PARS I habeat ut sua, constat ergo quod confessus fratri et absolutus a fratre dum quem modum etiam bene tenet ulterior processus argumenti, quod adhuc potest habere peccata ut sua et iterum confitenda, vel libere et ex scilicet si peccatum absolutum secundum maculam non est peccatum, voluntate, vel opportune et ex obligatione secundum praedictum IO nec est alicuius peccatum nec confitendum, tamen propter I reatum vel M 1!( modum. 40 obligationem solvendam, bene est confessio peccatorum quae confessa Deficit autem ille modus arguendi in consequentiis primi argumenti. sunt fratri iteranda, quia scilicet peccatum quod non est omnino Cum enim dicitur in prima consequentia: «Quod omnino non est, non secundum maculam, bene est secundum reatum et obligationem, secun- est peccatum», dicendum est quod verum est de illo quod sic omnino dum quam etiam bene est alicuius, et ideo confitendum ut solvantur non est, quod nihil sit in rerum existentia nec natum est esse; de illo 15 reatus et obligatio. autem quod omnino non est in existentia, quod tamen natum est esse in 45 Ad cuius ampliorem intellectum sciendum quod obligatio ad con- existentia, cuiusmodi est omne illud quod nominat rem alicuius praedi- fitendum de qua loquimur hic, triplex est. camenti aut privationem aliquam circa illam, non est verum quod non Quaedam de iure naturae, qua scilicet peccator obligatus est ad sit peccatum: etenim si nullum homicidium esset omnino in rerum faciendum confessionem Deo, quae confessio necessaria est ad maculae existentia, haec tamen esset vera: «Homicidium est peccatum», licet ex 20 absolutionem, et sine qua macula absolvi non potest, et semper fuit et hoc non sequatur ulterius quod sit alicuius, nisi aliquis prius ipsum 50 erit necessaria ad hoc; de qua dicitur in Psalmo <31°>: «Dixi commisisset, quemadmodum si nullus ternarius esset in existentia, haec confitebor adversum me» etc. tamen esset vera: «Ternarius est numerus impar». Alia vero de iure divino in lege Evangelii, qua scilicet peccator Sed quia haec subtilitas circa praedicationes pertinet ad aliam facul- obligatus est ad confessionem faciendam homini sacerdoti simpliciter, tatem; ipsa omissa, dico aliter quod etiam si pro pace fratrum conceda- 25 qua potest absolvi macula peccati sacramentaliter, si prius a Deo I per 1289" mus hanc esse veram: «Quod omnino non est, non est peccatum», 55 sufficientem contritionem non fuerit soluta, quae tamen non sic necessa- tamen respondere possumus ad illam consequentiam secundam, scilicet: ria est ad huiusmodi absolutionem, quin sine ipsa secundum actum «Peccatum quod est absolutum a fratre, non est», dicendo quod verum adhibita possit absolvi prius a Deo per sufficientem contritionem, si est secundum illum dictum modum essendi secundum quem est absolu- tamen adsit propositum confitendi homini, ita quod confessio facienda tum. Nunc autem quia absolutio per se et principaliter respicit pecca- 30 homini aut secundum actum aut secundum propositum necessaria est tum secundum quod habet esse in maculatione et divina offensa, qua 60 ad maculae absolutio nem, de qua dicitur I aco bi, Vo: «Confitemini abolita per absolutionem non necessario aboletur secundum modum alterutrum peccata vestra», quae solummodo erat necessaria ab initio essendi quo habet esse in reatu et obligatione quadam aut alio modo legis Evangelii. aliquo ex praedictis, idcirco ergo peccatum absolutum a fratre, licet Tertia autem est ex iure humano In statutis ecclesiae, qu < a > omnino non sit secundum maculam et offensam, nec propter hoc illa 35 peccator obligatus est ad faciendum confessionem proprio sacerdoti, omnino iteranda est confessio illorum quae confessa sunt fratri, secun- 65 qua potest absolvi macula peccati sacramentaliter et omnis obligatio, si IMV IMV 37 quem modum] quemadmodum V 43 quam] quem M 45 obligatio] obligo V 8 habeat] habeant sed in habeat corr. V 9 vel] ut I 13 prima] consequenti a addo 50 hoc] haec M 52 vero] est addo IV 54 absolvi] peccata addo sed exp. I sed exp. I 13 non'] om. V 18 non2] om. I 21 prius] peccatum sed exp. I 55 sic] sit V 56 actum] habita I 57 adhibita] exp. I 57 a Deo] om. IV 22 nullus] peccatum addo sed exp. I 24 quia] om. IV 25 etiam si] etsi IV 58 adsit] ad hic M 59 necessaria est] inv. IV 62 evangelii] evangelicae IV 27 secundam] factam I subiectam V 28 est'] peccatum addo IV 29 illum dictum 63 autem] quae est determinativum secundam addo I 63 ex] de IV 63 in statutis] modum] modum illum IV 35 hoc] om. IV instantis I 63 qu < a > ] quo M IV (Cr. supra, lin. 47 et 52). 13-14 Cr. supra, p. 92,62-63. 28 Cr. supra, p. 92,64-65. 50-51 Ps., 31,5. 60-61 lac., v, 16. 96 TRACTATUS. I PARS ARGUMENTATIO INSPECIALI 97 prius a Deo per sufficientem contritionem aut ab alio sacerdote per 95 est determinatio quoad sacerdotes et confessores et minor quoad tem- sacramentalem absolutionem non fuerit absoluta. pus confitendi, ut iam dicetur, quamquam determinatio temporis con- Et sic ista confessio quae debet fieri sacerdoti proprio post confessio- fitendi rationabiliter praesumitur facta fuisse secundum determinatio- nem factam fratri, quoad actum confitendi non est necessaria et oppor- nem temporis communicandi, quia communionem faciendam populo tuna ad maculae ablutionem, sed solummodo ad solutionem illius 70 debet praecedere eiusdem confessio. Etenim licet ab initio ecclesiae obligationis. Quae obligatio sufficiens est causa iterandi ex debito 00 omnes erant artati ad communi can dum quotidie, quando sacerdotes confessionem eorundem, etiam si non esset alia quae etiam ad maculae sacrificabant, secundum quod dicitur De consecratione, disce Ira: ablutionem in confessione facta fratri necessaria est quoad propositum. «Peracta consecratione omnes communicent, qui noluerint ecclesiasticis Si enim confitens fratri, non licentia tus a sacerdote, non proponeret carere liminibus. Sic etenim apostoli statuerunt», ubi dicit Glossa super eadem peccata quae fratri est confessus, confiteri sacerdoti, si ipse vellet 75 illud: «Communicent»: «Qui corpus et sanguinem ministrant, sed hoc est 5 antiquum», per hoc illud edictum videtur coartari ad illos qui sacerdoti M I IO'" nec alia rationabilis causa relinquendi I illum subesset, non credo quod confitens esset vere poeni-Itens ut posset a fratre absolvi. Unde et ista ministrant. Postmodum tamen istud erat relaxatum dicente AUGUSTINO V 247'" confessio iteranda necessaria est in proposito confitentis fratri, vel ibidem: «Quotidie eucharistiam accipere nec laudo, nec vitupero, omnibus necessarium est saltem ut non sit propositum contrarium ad hoc, tamen dominicis diebus communicandum hortor.» De laicorum autem scilicet ut sit idoneus ad recipiendum absolutio nem a fratre. 80 communione primum quod vidi institutum habetur ibidem in cap.o: IO «Etsi non frequentius, saltem ter in anno homines I communicent, in Mll Et fuit ista tertia obligatio primo instituta quoad personarum, scilicet quibus confitendum esset, determinationem, postquam dictum est: Pascha videlicet et Pentecoste et Natali Domini.» Et similiter in cap.o «Ego sum Pauli» etc., ut supra habitum est ex dictis Hieronymi. Sed illa «Saeculares», et cap.o «Omnis homo», in quibus dicitur: «Qui his determinatione tunc facta quoad personas quibus confitendum est, diebus non communicaverint, inter catholicos non habeantur.» Demum nondum erat facta determinatio aliqua quoad tempus confitendi, quae 85 autem in multis deficiente devotione, ordinavit ecclesia quod: «Omnis I 1289' 15 utriusque sexus saltem semel in anno deberet communicare et confiteri, facta est tempore procedente et devotione populi deficiente; propter cuius defectionem etiam ab initio facta est determinatio iam dicta et hoc suo proprio sacerdoti parochiali», ut amplius infra declarabitur. sacerdotum. Unde et secundum diversum statum devotionis populi Ad secundum, quo dicit ille qui arguit pro fratribus: «Peccatum maior et minor facta est coartatio quoad temporis determinationem deletum sive abolitum non est nisi aequi voce peccatum» etc., dico quo est confitendum, et similiter quoad sacerdotum determinationem 90 quod, licet sub nomine peccati simpliciter respectu peccati non aboliti quibus est confitendum, sic quod, sicut quando vigebat magna populi IMV devotio, erat omnino indeterminatio et quoad sacerdotes confessores et quoad tempus confitendi, ita et deficiente populi devotione facta est 96 quamquam] quae quidem IV 2 noluerint] voluerint M 3 ubi] ut V 4-5 est determinatio quoad ambo, sed modo contrario quia semper maior facta antiquum] inv. IV 5 edictum] editum addo M 5 coartari] coartati V 6 tamen] autem IV 8 hortor] horror V 9 communione] communicatione IV Il Pascha] Pachate M II et'] in addo I II Natali] Natale sed in Natali corr. I 12 qui] IMV quem sed i.m. qui addo I 19 licet] om. M 67 fuerit] fuit I 68 proprio] sacerdoti proprio addo sed deI. I 70 ablutionem] 1-3 GRATIANUS, Decretum, III,dis!. 2, C. IO (ed. A. FRlEDBERG, 1,1317). 4-5 ID., Decretum. absolutionem IV 70 sed ... solutionem] om. V 70 ad solutionem] absolutionem una cum Glossis, III, dis!. 2, C. IO (ed. 1584, co!. 2511). 7-8 ID., Decretum, III, dis!. 2, C. M 73 facta] confacta I 73 est] necessaria est addo I 75 fratri est confessus] 13 (ed. A. FRIEDBERG, , 1318); etiam GENNADIUSMASSILlENSIS, ecc/esiasticis dogma ti- I De confessus est fratri IV 75 confiteri] fratri si ipse vellet addo sed dei. M 78 pro- bus, C. 22 (ed. C. TURNER, 1906, p. 94, lin. 1-2) et Ps.-AUGUST. (PL 42, 1217). 10- positum] sit addo sed exp. I 83 ego] ergo M 85 confitendi] confitenda V II GRATIANUS,Decretum, III, dis!. 2, C. 16 (ed. A. FRIEDBERG,I, 1319); cr. Concilium 88 Unde ... statum] om. V 94 quoad] sacerdotes et con fesso res addo sed dei. M Turonense III anno 813·, C. 50 (ed. J.D. MANSI, XIV,91). 11-13 GRATIA NUS,Decretum, 94 quia] addo sup. lin. V 94 semper] om. IV III, dist. 2, C. 19 (ed. A. FRIEDBERG,I, 1320); cf. ID., Decretum, III, dist. 2, C. 21 (ed. A. FRIEDBERG,I, 1320); cr. ID., Decretum, III, dist. 2, C. 21 (ed. A. FRIEDBERG,I, 1320- 1321). 14-16 GREGOR. IX, Decretales, V, tit. 38, C. 12 (ed. A. FRIEDBERG, II, 70 ablutionem] (cr. J.F. NIERMEYER,Mediae latinitatis lexicon minus, p. 5B: «ablutio: 887). 16 cr. infra, p. 112,53-115,30. 17 «ille qui arguit pro fratribus» i.m. addo ablution des peches»). 83 I Cor., I, 12; cr. supra, p. 59,79-88. (VAT., Vat.lat., 853, r. 289rb): «Ad aliud eius Ber(tholdi) argumentum» id est Bertholdus de S. Dionysio. ARGUMENTATlO IN SPECIALI 99 98 TRACTATUS. PARS I secundum maculam, peccatum abolitum secundum maculam non sit 20 positionem quoad maculam est abolitum et aliud non, verumtamen peccatum nisi secundum quid et aequivoce, quemadmodum homo quantum ad obligationem et debitum confitendi ea suo sacerdoti, mortuus non dicitur homo nisi secundum quid et aequivoce respectu omnino sunt eiusdem rationis. Sic est in proposito de peccato confesso hominis vivi, et hoc quia a ratione deordinationis, quae est macula fratri et abolito quoad maculam per ipsum et non de abolito, quod quaedam, imponitur nomen peccati simpliciter, quemadmodum a 55 scilicet sunt eiusdem rationis quoad debitum confitendi ea suo sacer- ratione animae rationabilis, quae est vita quaedam, imponitur nomen 25 doti, et sic, licet peccatum sit abolitum et mortuum secundum macu- hominis simpliciter, tamen sub nomine peccati dum est secundum lam, non tamen secundum obligationem iterato confitendi, ut dictum reatum aut obligationem aut aliquem aliorum modo rum sequentium, est. aeque simpliciter et univoce peccatum abolitum secundum maculam et Et est simile. Nam si dominus papa committat capitulo alicuius non abolitum est peccatum: aeque enim simpliciter et uni voce est 60 ecclesiae cathedralis electionem de episcopo faciendam, et obligat illud peccatum reatu peccatum abolitum et non abolitum, licet non aequali 30 ad eligendum de consilio alicuius abbatis petito et obtento, et si voluerit reatu poenae solvendae obligatur homo pro abolito et non abolito. etiam consilio aliorum uti, possit, si velit, si tale capitulum super dicta Et similiter in proposito aeque et simpliciter et univoce et peccatum electione facienda petat consilium aliorum et per illos recipiat optimum ad iterato confitendum proprio sacerdoti peccatum abolitum secundum consilium et sufficientissimum, ut ulteriori non indigeat consilio, tamen maculam per confessionem factam fratri, et non abolitum omnino, 65 propter dictam obligationem cum hoc quod recipit consilium bonum et quemadmodum homo mortuus et homo vivus aeque simpliciter et 35 sufficiens ab aliis super praemissis, debet etiam petere et obtinere uni voce sunt sub nomine hominis existentis in opinione et cognitione; consilium super eisdem dicti abbatis, aut nihil valebit quod factum ut secundum hoc dicamus quod, licet peccatum abolitum et non fuerit. Consimiliter in proposito, licet fratres optimum consilium dent abolitum non sunt eiusdem rationis simpliciter quoad hoc quod unum confitentibus sibi et eos perfecte absolvunt, quia tamen hoc voluntarie illorum inficit animam, alterum vero non, tamen quantum ad debitum 70 faciunt et prius obligati fuerint illa obligatione non soluta per confessio- confitendi proprio sacerdoti bene sunt eiusdem rationis, quia secundum 40 nem factam fratribus ad confitendum sacerdoti illa quae voluntarie praedicta aequaliter unum illorum debet confiteri sacerdoti et alterum, confessi sunt fratribus, nihilominus tenentur illa confiteri sacerdoti quemadmodum unum illorum non plus est confessum suo proprio ratione statuti, ad quod mittit privilegium secundum praedicta. sacerdoti quam alterum. Et similiter quemadmodum aliquis de aliquo Sed I adhuc dicit defendens fratres: «Falsum est quod peccatum V 247" peccato mortali sic est perfecte contritus cum proposito confitendi illud 75 confessum sit meum obligatione, et multum miror quomodo statutum suo sacerdoti tempore congruo, ut absolutus ab eo sit a Deo, et 45 facit esse meum, I quod non est meum». 1289" antequam confiteatur illud sacerdoti committat aliud peccatum mortale Dico quod ecclesiae statutum ex prima institutione sua fecit quod M III'b de quo non perfecte conteritur priusquam de illo ple-Ine confessus est peccatum, quod non erat meum obligatione ad confitendum sacerdoti sacerdoti, certum est quod pro illo tempore quo iste accedit ad determinato, sed erat meum secundum maculam, esset meum secundum confitendum de utroque dictorum peccatorum, non sunt illa duo pec- cata eiusdem rationis quoad maculam, quia unum illorum secundum 50 IMV 51positionem] ompositionem c V 52et]in M 53estlet addo IV 54quod]quo IMV M 55sunt]de addo sed exp. I 56secundum] uoad IV q 62aliorum]quorum V 62 sP] om. M 63 recipiat optimum] inv. IV 65 recipit]recepit IV 24 imponitur]importatur I (sed in imponitur corr. ) V 25 est] addo sup. lin. I 67eisdem]eiusdemI 67 abbatis]electione addo i.m. I 72 sacerdoti]sacerdotibus 26 peccati]om. IV 26 dum]quod IV 29 non]est addo I 29 enim]et addo sed IV 73ad quod mittit]admittitM 76 quod]addo i.m. M exp. M 31solvendae] olvendoM s 32similiter] impliciter s M 32et'] om. IV 33sacerdoti] ropteraddo sed exp. I p 36et]seu IV 42unum]eorumaddo sed exp. I 42 plus est] inv. IV 43 quemadmodum] i addo M s 44 peccatomortali] inv. I 44 sic] non M 45 eo] illo IV 46 peccatum]om. M 47 non] ita addo IV 74 «defendens fratres»,id est BERTHOLDUS DE S. DIONYSIO, Quaestio (REIMS, Bibl. mun., 47 de illo plene confessusest] plene confessusest de illo IV 48 quo] quod M 470,f. 192rb):«Fortedicesquodobligati statutiestcausaquarepeccataconfessaa fratri o t 48 iste]om. IV 49 utroque]utrorum I (sed in utroque corr.) V adhuchabet...». 100 TRACTATUS. PARS I ARGUMENTATIO IN SPECIALI 101 obligationem talem: ipsum etiam manens adhuc et non amo tum per 80 vim in eo quod est 'sua', et concedant fratres quod possibile sit confiteri privilegium facit quod peccatum, quod aliquando fuit meum secundum sacramentaliter peccata quae non sunt sua, quae tamen aliquando actum et secundum maculam, sit adhuc et maneat meum obligatione fuerunt sua, confitendo quod aliquando ea commisit, ut sic quemadmo- secundum dictum modum, quousque confessatum fuerit sacerdoti. Hoc 15 dum potest quicumque libere confiteri peccata eadem pluries,lut saepius enim modo generale statutum Evangelii de confitendo homini sacerdoti dictum est, sic etiam ex obligatione debeat et possit iam confessa fratri simpliciter fecit a principio Evangelii quod peccatum, quod non erat 85 iterum confiteri suo sacerdoti. Quod si non concedant fratres, apertum M II I" meum obligatione ad confitendum sacerdoti simpliciter, sed I macula est eos protervire, et sic patet nullo modo valere ad propositum rationes fieret meum tali obligatione, et adhuc facit quod peccatum deletum per quas pro se fratres adducunt nunc, et alias adduxerunt de 'sua' et 'non contritionem ante confessionem factam sacerdoti, sit adhuc meum 20 sua'. obligatione ad ipsum confitendum sacerdoti, et super hoc nullo modo Sed adhuc arguunt fratres contra dicta dicendo quod non manet in est mirandum, sicut etiam nec est mirandum quomodo peccatum semel 90 suo privilegio dicta obligatio, scilicet ad confitendum sacerdoti confessa confessum et abolitum est meum et maneat meum ad libere confiten- fratri, quia si maneret, tunc non minus confessus fratri esset obligatus dum quotiescumque voluero, ut patet ex dictis. ad eadem confitendum proprio sacerdoti, quam ille qui confessus est Secundum hunc ergo modum esset mirandum si poneretur quod 25 habenti claves omnino ligatas et non potenti absolvere, et essent tunc in statutum faceret quod peccatum aliquod, quod non est meum secun- eodem gradu potens absoI-lvere et non potens absolvere. M III vl dum maculam, de novo fiat meum secundum maculam, quia hoc est 95 Dico quod verum est quoad debitum confitendi sacerdoti iam impossibile, sed ecclesiae statutum facit quod peccatum primo meum confessa, sive uni sive alteri. Non autem est verum quoad effectum circa secundum maculam et post abolitum per confessionem factam fratri confitentem quoad peccati maculam, quia frater absolvit illum, si tamen maneat et sit adhuc meum secundum obligationem ad illud confiten- 30 confiteatur ei sub proposito iterum confitendi eadem suo sacerdoti, aut dum sacerdoti; et hoc ideo quia statutum irrevocatum manet cum absque proposito de contrario, alter enim non absolvit omnino. Et sic privilegio; sed si ego numquam committerem peccatum nec facerem 00 eadem aut consimili de causa, qua ab solutus a Deo in contritione quod peccatum esset meum maculatione, statutum numquam faceret tenetur confiteri sacerdoti simpliciter ex statuto legis evangelicae pecca- quod peccatum esset meum obligatione. tum illud a Deo absolutum, etiam tenetur absolutus a fratre I peccatum I 289vb Et quod amplius est ad omnem materiam cavillandi excludendam, 35 absolutum a fratre confiteri sacerdoti proprio ex statuto ecclesiae, nec dato etiam quod peccatum con fessum fratri nullo modo poterit dici esse est poeni tens perfecte reconciliatus ecclesiae ante confessionem factam meum, cum tamen adhuc verum est dicere quod fuit meum, dico quod 5 suo sacerdoti. hoc sufficit ad solvendum debitum confessionis faciendae sacerdoti. Et est cum praedictis intelligendum quod est alius modus obligationis Cum enim veniatur ad confessionem, non oportet quod dicat poenitens: ad iterato confitendum eadem suo sacerdoti, quando quis confessus est «Ego pecco tali peccato secundum actum, aut ego habeo peccatum tale 40 non habenti potestatem absolvendi, et quando confessus est fratri, quia secundum maculam aut secundum aliquem aliorum modorum», quibus diximus peccatum esse meum, sed sufficit quod dicat: «Ego peccavi tali IO IMV peccato», sive: «Ego commisi tale peccatum.» Et sic nullam faciamus 14 confitendo] habendo M 14 aliquando ea] inv. IV 14 aliquando] commisit addo sed dei. M 14 sic] si M 17 suo] om. IV 19-20 sua (bis)] sua sed in suo eorr. I IMV 21 arguunt fratres] inv. I 28 quoad] circa IV 31 enim] autem IV 31 absolvit) absolvat sed sup. lin. in absolvit eorr. I 31 sic] evangelicae addo sed dei. M 80 manens adhuc) inv. IV 80 amotum] autem motum I (sed in amotum eorr.) V 32 consimili] confiteri V 32 causa) de addo V 34 fratre] confiteri sacerdoti addo V 82 sit) fit M 83 fuerit] proprio addo IV 88 sit] sic M 91 abolitumJ absolutum 34-35 peccatum ". fratre) om. (hom.) I 36 factam] fratri addo sed dei. M IV 93 mirandum] admirandum IV 96 impossibile sed] implere et sic IV 39 confitendum] confitendo V 39 est] addo sup. lin. I om. V 96 primo] om. IV 97 post] om. IV 98 sit) sic M 98 illud] illum I 00 committerem] committeret sed in committerem eorr. I 7 veniatur] ser. sed in venitur eorr. I 7 quod] etiam addo sed dei. I 7 dicat poeni tens) confitens dicat I dicat confitens V 8 eg02] om. IV 8 peccatum tale] inv. IV 38-44 Cf. supra, p. 52,67-53,5. 102 TRACTATUS. PARS I ARGUMENTATlO IN SPECIALl 103 obligatio in primo casu continetur sub uno casu dicto rum quattuor, ei privilegium quod illud, si velit, possit solvere Platoni, sic quod quibus homo de communi iure tenetur per se et directe eadem iterato 75 nihilominus teneatur illud solvere Sorti; aut si alicui detur ex privilegio confiteri, obligatio vero in secundo casu nequaquam, sed est alius quod debitum alteri reddatur sibi, si velit debitor, et quod nihilominus praeter dictos casus, ut patet ex praedictis. ipsum reddat alteri. Verbi gratia, si monachis cisterciensibus detur Sed addunt fratres dicentes quod frater in absolvendo virtute sui 45 privilegium quod non solvant decimam de laboribus suis sacerdotibus privilegii repraesentat personam papae; ergo absolvit sicut pa pa absol- curatis, sed quod solvant eas monachis nigris. veret vel eius poenitentiarius. 80 Dico quod re vera privilegium illud potius debet intelligi datum in Dico quod frater in absolvendo repraesentat personam papae ratione favorem fidelium quam fratrum, et dico quod fratribus debet esse in auctoritatis absolvendi quam habet ab ipso, et hoc quoad hoc quod onus temporale sed in magnum alleviamentum spirituale, si eo legitime concessit ei in suo privilegio et non ultra, secundum modum iam 50 utantur, et non intentione tali ut scilicet ex auditione confessionum et declaratum, non autem repraesentat personam papae quoad omnem exerciti o praedicatio num eis maior reverentia exhibeatur et plura subsi- plenitudinem potestatis eius, qualem sibi nituntur arrogare fratres 85 dia temporalia conferantur, quod nulla tenus debent intendere. Si enim profitentes sese esse maioris potestatis in absolvendo quam sint epi- aliter vitae sustentationem habere non possent, et ideo ad eam conse- scopi, ut dictum est, et esse poenitentiarios domini papae. Et sic frater quendam dicto modo privilegium suum exponant, multo melius esset non absolvit sicut papa absolveret aut eius poenitentiarius quoad hoc, 55 quod eis per ecclesiam quoquo modo de bonis communibus ecclesiae videlicet quod sicut confessus papae vel eius poenitentiario non tenetur provideretur, quam quod sic occasione provisionis eorum tota ecclesia regulariter eadem confiteri alteri, sic nec confessus fratri; immo quod 90 turbaretur. Ex parte autem fidelium dico quod ex usu privilegii bono amplius est, dico quod si papa vellet audire alicuius confessionem et aequaliter non manent obligati Deo post confessionem factam fratri, ut absolvere eum sub tali forma qualis continetur in illa clausula «Volu- prius, licet aequaliter manent obligati suo sacerdoti, et sic multum valet mus autem» etc., ipse confessus papae eadem teneretur confiteri suo 60 eis privilegium secundum modum supra expositum. sacerdoti. Non est ergo verum quod frater repraesentat personam Et non valent similia adducta ad confirmationem I argumenti, quia I 290" papae in absolvendo aut poenitentiarii eius, aut vice papae absolvat 95 ista solutio rei spiritualis voluntarie confessionis facta fratri ex obliga- sicut eius poenitentiarius, immo absolvit vice curati sicut eius coadiutor, tione erga Deum absolvit confitentem et sic multum alleviat eum, et hoc sub certa forma, ut dictum est, licet auctoritatem suam habet a solutiones autem illae rei temporalis voluntarie factae in nullo absol- papa. 65 vunt solventem, immo gravant omnino. Est tamen simile quoad hoc M 112" Sed adhuc contra hoc arguunt fratres sic: «Nihil conceditur I alicui in quod iterata alibi solutio non procedit, per se et directe et ut causa suum favorem, ex cuius concessione manet aeque obligatus ut prius; 00 propter quam sic, ex statuto aut privilegio papae aut mandato sive privilegium fratribus concessum est in favorem fidelium plus quam obligatione aliqua facta per ipsum solummodo ex propria voluntate fratrum; fratribus enim est in onus; ergo fideles ex eius concessione non solventis debitum illi cui non tenetur I illud solvere, sicut patet ex M 112'b v 247,b debent manere aeque obli-Igati ut prius. Sed manerent aeque obligati ut 70 praedictis. Et sic, licet nihil conferret privilegium de solvendo aliquod prius, si oporteret eos confessata fratri confiteri suo sacerdoti.» Ergo etc. Et sic nihil omnino valeret eis privilegium, quod absurdum est dicere, quemadmodum si aliquis teneatur aliquid solvere Sorti et detur IMV 75 nihilominus] nihil minus IV 83 intentione tali] taliter IV 85 conferantur] conferuntur I conferentur V 85 si] sed M 88 quoquo] quo M 90 autem] aut IMV M 91 aequaliter non manent] non manent aequaliter M 95 ex] ab IV 99 quod] addo sup. lin. I 99 alibi] om. IV 00 sic] sit IV 1 obligatione] facta addo M 43 alius] alios sed in alius corr. I 47 poenitentiarius] Ergoetc. addo IV 53 pro- I ipsum] papam M sed addo 2 debitum] indebitum M 2 patet] addo sup. lin. I fitentes] poenitentes I 53 absolvendo] absolvendi sed in absolvendo corr. M 3 conferret] confert IV 3 aliquod] aliquid V 56 sicut] om. IV 56 vel] aut IV 57 sic] sicut V 61-62 personam papae] papam personae V 62 poenitentiarii] poeni tentiam V 62 aut] ut IV 63 absolvit] absolvat I 68 fratribus] fratrum IV 69 fideles] fides V 73 aliquis] quis V 90-93 Cf. supra, p. 92,69-93,93. 104 TRACTATUS. I PARS ARGUMENTATIO INSPECIALI 105 corporale uni sub debito solvendi illud alteri, multum tamen confert coniunctio enclitica, quae est 'quia'. Quod non potest stare in propo- 5 privilegium de solvendo aliquod spirituale uni sub debito solvendi illud sito, quia cum coniunctio copulativa ponitur in oratione inter duo alteri. Ex quo patet non esse verum quod dicunt fratres, scilicet verba, ipsa remota, oratio est defectiva. Et si cum illa coniunctio alia privilegium secundum expositionem nostram nihil esse et non valere, 35 interponitur, illa est superflua, ut patet in singulis. In dicto autem sed esse derisorium et quod papa id quod verbis concederet intellectu Apostoli, remoto li 'nihilominus', oratio non plus defectiva est quam negaret, immo re et verbis multa tam fratribus quam fidelibus concedit, prius, et alia coniunctione cum eo quod est 'nihilominus' apposita, illa \0 ut patet ex praedictis. non est superflua, ut similiter patet inspicienti; ergo li 'nihilominus' non est ibi coniuncti o copulativa. Sequitur de illo quod est 'nihilominus', de quo dicunt fratres quod est 40 Item nulla coniunctio importat comparationem. Comparatio enim coniuncti o coniungens duas orationes, secundum illud < ad> He- coniunctioni non accedit, 'nihilominus' autem in illo dicto Apostoli braeos, VID: «Et participes facti sunt Spiritus sancti, gustaverunt nihi- importat comparationem, quia exponitur per illud adverbium I compa- M \\2" lominus bonum Dei verbum.» Quod re vera videntur dicere, ut ostendant randi quod est 'quam', secundum Glossam ibidem, quare 'nihilominus' 15 quod li 'nihilominus' non sit idem quod 'nihil minus' sive adverbium non est coniunctio, sed potius ad verbi um comparandi. Unde in exposi- comparandi, sed quod sit idem quod li 'et' sive coniunctio copulativa, 45 tione dictae auctoritatis MAGISTERin Glossa supplet coniunctionem ut secundum hoc quod oporteat concedere quod confessus fratri nihil copulativam quae ibi deficit in textu, et exponit le 'nihilominus' per le minus teneatur confiteri sacerdoti, et sic quod non oporteat concedere 'quam', dicens sic: «Et gustaverunt bonum verbum Dei nihilominus quam quod confitenda sunt sacerdoti prius confessa fratri, sed quod sufficiat nos, vel nihilominus quam sunt participes Spiritus sancti»; et sic in dicta 20 quod confessus fratri etiam confiteatur aliqu < i > d, quodcumque sit auctoritate 'nihilominus' idem est quod 'nihil minus' subintellecto le illud sacerdoti, aliud tamen quam fratri confessum. 50 'quam', et est compositum divisibile in duas partes intelligibiles prioris Et re vera videtur ibi instare li 'nihilominus' ut coniunctio copulativa, sensus capaces. Quare et sub tali significatione intelligitur bene positum quia ibi participium illud 'participes', quod habet vim verbi, et illud in proposito privilegio, et hoc modo cadit in communi usu, etsi forte verbum 'gustaverunt' ponuntur sic, quod coniuncti o una copulativa alicubi possit inveniri positum coniunctionaliter. 25 praecedit li 'participes', et secundum regulam artis grammaticae, Hic coacti fratres per litteram communem et Glossam ordinariam quando una coniunctio praecedit verbum praecedens, coniunctio alia 55 concedunt quod Glossa exponit le 'nihilominus' ac si esset adverbium debet praecedere verbum subsequens. Nihil enim est dictum «Sortes et comparandi, sed intendendo infringere dicta nostra et confirmare dic- currit disputat», sed bene dicitur «et currit et disputat.» Ergo li tum suum, quod I scilicet 'nihilominus' sit ibi coniunctio copulativa, non I 290rb 'participes' quod habet coniunctionem copulativam praecedentem ad verbi um comparandi, fingunt factum quoddam quod non est verisi- 30 ipsum, debet habere similiter aliam coniunctionem praeeuntem le 'gu- mile et quod non possent probare de facili, dicentes videlicet quod staverunt', non est nisi le 'nihilominus', ut 'nihilominus' sit ibi idem quod 60 Magister in glossando habuit alium textum quam illum quo communi- IMV 5 illud] idem M 8 verbis] verbum V 8 intellectu] intellectum M \3 participes] particeps sed in participes corr. I \5 idem] id MV \6 comparandi] iter. M \7- IMV \8 nihil minus] nihilominus addo i.m. I 20 aliqu < i > d] aliquod M id \V 22 in- stare] stare IV ut exponunt fratres addo IV 23 participes] particeps IV 25 li] le V 32 Quod] tamen addo IV 36 remo to] remota M 36 defecttva est] inv. IV 25 participes] particeps I 26 una coniuncti o] inv. IV 27 Sortes et] inv. IV 37 nihilominus] nihil M 4\ con iuncti oni] coniunctionem I (sed in coniunctioni ·corr.) 28 currit'] et addo I (sed exp.) V 28 disputat2] cum addo IV 29 participes] V 44 non] om. I 44 potius] post I 48 nos] vos I 49 subintellecto] sub intellectu I 56 intendendo] intendo M 57 scilicet] li addo IV 58-59 verisimile] particeps I 29 quod] om. IV 29 coniunctionem] praecedentem addo IV 30 si- visibi le M 59 probare de facili] de facili probare IV militer aliam] om. IV 30 praeeuntem] praecedentem IV 30-3\ gustaverunt] quae addo IV 3\ ut] li addo IV 31 idem quod] om. IV II MARTINUS IV, Bu/la «Ad fructus uberes» (ed. Chart. Univ. Paris., I, p. 592 43 G/ossa interlin. in Hebr., VI, 4-5 (ed. \634, VI, co!. 85\-852). 45-48 PETRUS LOMBAR- (n. 508». 12-14 Hebr., VI, 4-5. DUS,Co/lectanea in Epist. b. Pauli, Ad Hebr., VI, 5 (PL 192, 442C). 55-56 Cr. ibid. I 106 TRACTATUS. I PARS ARGUMENTATIO INSPECIALI 107 ter utimur, quia in textu quo communiter utimur, non est li 'et' Sic ergo habeo et adduco omnes textus communes et Glossam pro praepositum illi verbo 'gustaverunt', textus vero quem Magister glossa- me, non autem illum textum quem, ut puto, fratres falso imponunt vit habuit li 'et' cum eo quod est 'nihilominus', et ideo in glossando Magistro ad suam fugam palliandam. Nec oportet hic comparare V 248" expressit li 'et' I tamquam esset de textu, non autem supplevit tamquam 95 secundum praeponderationem Glossam textui, aut e converso, nec deficiens in textu, et ideo coactus fuit Magister exponere le 'nihilominus' 65 imponere rabiem Magistro in glossando, ut faciunt fratres, sed potius ac si esset ibi adverbium comparandi, cum tamen sit ibi coniuncti o textum communem et Glossam ordinariam textui quem ipsi confingunt. copulativa. Unde textus veriores, ut dicunt fratres, sunt qui non habent Unde applicando dicta ad propositum, dico quod cum subditi sacerdo- li 'et'. Et addidit ille qui hoc dixit: «Habeo omnes textus pro me, tum sint obligati ad aliquid certum, scilicet ad confitendum illis omnino habeat ipse unum textum et Glossam Magistri pro se, omnes textus 00 omnia peccata sua saltem semel in anno, si cum hoc concedatur eis praeponderant uni Glossae; non reprobo Glossam sed praefero textum 70 quod, si velint, possint confiteri peccata sua fratri, non absolvuntur per Glossae.» hoc ab aliquo debito, sed nihilominus tenentur illud implere sicut prius, Dico quod super hoc fundatur intenti o mea, quod scilicet in textu et sic simpliciter li 'nihilominus' est ibi adverbium comparandi. communi non est li 'et', sed in Glossa invenitur. Ex hoc enim efficaciter Adhuc fratres ad probandum quod 'nihilominus' non est ibi adver- arguo quod, habendo aspectum ad textum communem, li 'et' suppletur 5 bium comparandi exponendum per li 'minus', arguunt sic: «Iste devo- in Glossa et deficit in textu. Ex quo habeo procul dubio quod appli- 75 tus confitetur in Adventu suo sacerdoti, quia vult communicari in cando Glossam textui communi, li 'nihilominus' est adverbium compa- Natali, et nihilominus tenetur eidem confiteri in Quadragesima, quia randi, unde et ille dixit quod Magister bene voluit quod esset adver- vult communicari in Paschate, et tamen forte tenetur minus confiteri bium comparandi. Quod assumit, quod textus quem glossavit Magister, sive pauci ora peccata in Quadragesima quam confessus est ei in habuit le 'et' cum eo quod est 'nihilominus' etc., hoc non credo, sed IO Adventu, quia non tenetur ei iterum in Quadragesima confiteri prius figmentum esse puto, cuius signum est quod in Glossis sub textu solet 80 confessa ei in Adventu. Sic in proposito confessus fratri nihilominus M 112vb trahi linea, non autem sub illo quod est de Glossa et perti-Inens ad tenetur confiteri suo sacerdoti, non tamen eadem aut tot ut li 'nihilomi- supplementum textus. Nunc autem sub li 'et' in Glossis communibus nus' intelligeretur determinare li 'tenetur' cui immediate adiungitur, non nulla est subtractio, sed est sub illo quod immediate sequitur sic: autem li 'confiteri'. Licet ergo, ut dicunt, si li 'nihilominus' intelligatur «Gustaverunt bonum verbum Dei, nihilominus.» Et sic figmentum est 15 determinare li 'confiteri', possit intelligi quod non ad pauciora tenetur etiam dicere quod Magister coactus fuit exponere li 'nihilominus' ac si 85 confiteri quam prius, hoc tamen non oportet intelligere cum determinat esset ad verbi um comparandi, quia tunc multum abutendo significatione li 'tenetur'. Verum est enim quod 'nihilominus tenetur', sed tamen multo huius dictionis 'nihilominus' glossasset, et fatue se intromisisset de I pauciora tenetur I confiteri sacerdoti confessus fratri quam non M290" I 113" glossando textum quem non intellexit, et mirum fuisset si omnes alii confessus. » doctores et scholares habuissent textus veros, quod ipse solus, qui 20 Dico ut prius, quod 'nihilominus' hic significat idem quod 'nihil tantus erat doctor et qui per multa tempora rexit in theologi a, textum 90 minus', et hoc secundum quod confitentur fratres, etiam dicit PAPIAS. habuisset falsum. IMV IMV 92 ergo] ego addo IV 93 ut] om. IV 95 nec] aut M 96 rabiem] rabiam V 97 quem] quam V 99 aliquid] om. IV 99 omnino] om. IV 2 aliquo] illo IV 61 textu] suo addo sed dei. M 62 praepositum] propositum M 65 le] li IV 4 est] sit IV 5 per] quod I 5 arguunt] arguit M 7 eidem] om. IV 66 tamen] om. M 67 habent] ibi addo V 68 omnes] iter. V 73 non] vero M 9 peccata] sua fratri addo sed dei. M II sic] et addo IV 12 suo sacerdoti] inv. IV 73 efficaciter] om. IV 79 le] li IV 84-85 est etiam] inv. IV 85 coactus] coacta s 13 intelligeretur] intelligatur IV 12 li] le V 20 significat] signat sed in significat M 87 intromisisset] intromississet sed in intromisisset corr. M corr. I 20-21 nihil minus] nihilominus V 6 communica ri] (cr. l.F. NIERMEYER, Mediae latinitatis ... , p. 222B: «communicare: communier»). 20-21 Cr. PAPIAS GRAMMATICUS, Vocabularista (ed. s.l.n.a.; reimpr. 84 Hebr., VI, 5. anast. Torino 1966, p. 220b). 108 TRACTATUS. PARS I ARGUMENTATlO IN SPECIALI 109 Constat autem quod li 'minus' semper est adverbium comparandi, tantum, aut profiteri se non habere peccatum, dicente fratre THOMA quare et li 'nihilominus' secundum praedicta nec valet de confessione quod «propter statutum ecclesiae de confessione facienda proprio sacer- illius devoti facta in Adventu, modo sacerdoti modo fratri, respectu doti semel in anno debet confiteri venialia solum vel projiteri se immunem confessionis faciendae sacerdoti in Quadragesima, quia per confessio- 25 a peccato» esse, intendunt quod confessi fratri modicum tenentur nem factam sacerdoti in Adventu in parte satisfactum est ei de confiten- 55 confiteri sacerdoti respectu eorum quae I voluntarie confessi sunt vel M 113'" dis in illo anno; propter quod non oportet eidem eadem iterato confiteri poterunt fuisse confessi fratri. Igitur multo magis quam possit dici in Quadragesima, nec tot quot, si non fuisset ei tunc confessus. Sed per «Volumus autem quod nihilominus», id est 'in nullo minus' etc., et hoc confessionem factam fratri in- Adventu, in nullo satisfactum est de sibi propter confitenda sacerdoti, possit etiam dici «Volumus autem quod confitendis sacerdoti, propter quod eadem et tot oportet eum confiteri 30 nihilominus», id est 'minime' sive 'nequaquam' etc., et hoc propter in Quadragesima, quot tunc oportuisset eum eidem confessum fuisse, si 60 confessa vel quae poterunt fuisse confessa I fratri, et sic iuxta id quod V 248'" non fuisset omnino fratri confessus, et hoc sive li 'nihilominus' determi- iam supra dictum est, melius quam modo dicitur «Volumus autem» etc. nat li 'tenetur' sive li 'confiteri', et hoc etiam ac si li 'nihilominus' staret posset dici «Nolumus autem» etc., sive «Volumus autem etc. quod qui ibi pro 'non obstante', scilicet quod fratri fuit confessus. fratribus confitebuntur, suis sacerdotibus conjiteri non teneantur», et Sed arguunt fratres contra primum dictum de Papia, dicentes quod, 35 tunc idem esset ista c1ausula «Nolumus autem» sive «Volumus quod sicut dicit quod 'nihilominus' idem est quod 'nihil minus', sic dicit quod 65 non», et illa «non obstante quod hi» etc., quod procul dubio est idem est quod 'minime', et sicut, ut dicunt fratres, possumus dicere intentum suum. Unde secundum suam expositionem idem intendunt quod in proposito 'nihilominus' idem est quod 'minime', sicut ego dico obtinere per hanc c1ausulam «Volumus autem quod hi» etc., quod quod est idem quod 'nihil minus', eo quod sic Papias tantum facit pro obtinerent per illam c1ausulam «Nolumus autem quod hi» etc., sive per ipsis quantum pro me. 40 illam «non obstante quod hi» etc., quod est apertum inconveniens, cum Contra secundum quod dixi, quod non est simile de illo devoto, 70 illae c1ausulae de «Volumus» et «Nolumus» sint contrariae, et contra- modo sacerdoti, modo fratri confesso, dicunt: «In illo dicto meo ad riarum c1ausularum contrarii debent esse intellectus. minus eis concedo quod 'nihilominus' non necessario dicit 'in nullo Ad secundum quod ex dicto meo habent fratres quod 'nihilominus' minus'; non ergo ex illo quod est 'nihilominus', coartamur ad conceden- non semper dicit 'in nullo minus', dico quod li 'minus' quandoque dum quod confessus fratri tenetur confiteri sacerdoti tot quot teneretur 45 ponitur extensive, et est nomen neutri generis et est comparativum illius ei confiteri, si non fuisset ei confessus.» 75 positivi 'parvus', et opponitur huic quod est 'plus' in quantitate dis- Dico ad primum quod, licet derisorie dicant quod in proposito idem creta, et illi quod est 'maius' in quantitate continua, quandoque vero esse potest 'nihilominus' quod 'minime', hoc tamen intendere videntur ponitur intensive, et est ad verbi um comparandi et opponitur ei quod est ex dictis suis. Cum enim dicunt quod confessus fratri per totum annum 'magis', et utroque modo potest cadere in compositione eius quod est non tenetur confiteri sacerdoti, nisi in fine anni aliqua, etsi venialia 50 IMV 52-53 sacerdoti] simul addo sed exp. 53 solum] semel I 53-54 immunem a IMV peccato] a peccato immunem IV 54 confessi] confessa I (sed in confessi corr.) V 24 sacerdoti] et addo IV 31 quot] ergo IV 32 omnino] eadem IV 33 tenetur] 54 tenentur] teneretur I 55 quae] qui M 56 poterunt] potuerant I 57 autem] teneri V 33 ac] hac sed in ac corr. I 33 li 3] addo sup. lin. Iam. V 36 dicit] quia addo V 57 minus] om. IV 58 Volumus autem] om. IV 60 poterunt] Papias addo IV 37 sicut] sic IV 38 nihilominus] om. IV 39 est idem] inv. IV potuerunt I 60 id] illud IV 61 iam] dictum est addo sed exp. I 62 autem etc. 2]. 39 eo] et IV 39 sic] quod addo I 42 confesso] addo sup. lin. post sacerdoti Iam. V om. IV 66 suum] fratrum IV 67 autem] etc. addo sed dei. M 68-69 sive per ... 42 illo] quod addo M 42 meo] modo M 44 minus] modo M 45 quot] quod M hi etc.] om. (ham.) IV 70 sint] sunt IV 72 meo] modo IV 73 non] om. IV 47 licet] sileant quod addo M 47 quod] et V 76 quandoque] quando M 76 vero] non V 76 est] om. I 78 modo] non M 51-54 THOMAS DE AQ., Comm. in Sent., IV, dis!. 17, q. 3, ar!. 3 (ed. Parma, Vl!, 2, p. 800b). 56-66 MARTINUSIV, Bul/a « Ad fructus uberes» (ed. Charl. Univ. Paris., t, 35-40 Cr. F.M. DELORME, Fr. Richardi de Mediavil/a Quaestio disputata ... , p. 40-45. p. 592 (n. 508)); cf. supra, p. 82,97-83,13. ARGUMENTATIO IN SPECIALI 111 110 TRACTATUS. PARS I 'nihilominus' cum hoc quod est 'nihilo minus', ut in dicto privilegio sit semper idem est 'nihilominus' quod 'nihil minus' intensive, quod non totum compositum unum adverbium comparandi, vel secundum exten- 80 negaverunt adhuc fratres. Sed huic significationi innituntur dicentes sionem vel secundum intensionem, et hoc in tali comparatione habendo quod confessus fratri tenetur adhuc confiteri sacerdoti, sed non de tot 1290'· aspectum ad li «prout statuit generale concilium.» I quam si non fuisset fratri confessus. Sed quod 'nihilominus' non neces- IO sario sit idem quod 'nihil minus' extensive hoc accidit cum quis Ut enim tenetur extensive confessus fratri in Natali, propter hoc sive praeter hoc sive cum hoc quod est confessus fratri, 'nihilominus', id est confessus est sacerdoti in Adventu, quia, ut dictum est, per illam 'in nihilo' sive 'in nullo minus' neque in minori neque in pauci ori, 85 confessionem factam sacerdoti in parte solutum est ei debitum tenetur confiteri suo sacerdoti in Quadragesima, quam concilium sta- confitendi eidem; propter quod e contra, quia per confessionem factam tuit, vel quam si non fuisset fratri confessus, videlicet quod de omnibus fratri in nullo solutum est sacerdoti, idcirco 'in nullo minus' extensive peccatis suis quae habuerit vel commiserit in toto anno, confiteatur 15 ille tenetur confiteri sacerdoti, et sic non est simile, ut dictum est, et sacerdoti. Sed secundum hunc modum confessus sacerdoti in Natali ideo coartantur fratres, ut dicitur, ad concedendum quod confessus multo minus tenetur eidem confiteri in Quadragesima quam statuit 90 fratri tenetur confiteri sacerdoti tot quot teneretur ei confiteri, si non concilium. Non sic autem est de confesso fratri in Natali, et hoc fuisset confessus illi. secundum dicta, quia confessus fratri ex hoc quod confessus est fratri I Et est re vera vanus noster labor ad praesens circa li 'nihilominus', 20 quia alias sufficiens sermo habitus est de ipso, et etiam idcirco maxime, M 113" nondum aliquid solvit de debito confitendi sacerdoti, sicut solvit confes- sus sacerdoti. quia, etsi omnino esset amo tum a privilegio nec umquam fuisset Ut vero tenetur intensive confessus fratri in Natali, propter hoc quod 95 appositum, per residuum illius clausulae «Volumus autem» etc., est confessus fratri, sive praeter hoc sive cum hoc, 'nihilominus', id est sufficienter haberemus nostrum propositum, ut alibi plane declaravi. Si 'nihil minus' tenetur confiteri suo sacerdoti in Quadragesima, quod etiam fratres sentiunt quod illa clausula «Volumus autem» etc. usque in statuit concilium generale, vel quam si non fuisset fratri confessus, 25 finem privilegii sit contra illos, quod non est ita, immo potius est pro videlicet quod aequaliter manet obligatus ad confitendum ei quam si ipsis, sed solummodo est contra subditorum exemptionem secundum non fuisset confessus fratri. Non sic autem aequaliter manet obligatus 00 superius determinata, adhuc magis vanus est labor noster, quia si illa post confessionem factam sacerdoti in Adventu ad confitendum ei in clausula «Volumus I autem» etc. omnino amota esset a dicto privilegio M II3'b Quadragesima, quia in nullo manet ad ei confitendum tunc obligatus, et numquam fuisset apposita, cum totum praecedens non esset per se 30 nisi privilegium generale, quod in nullo derogat iuri communi in nisi sub conditione si contingat ipsum postea peccare, ut infra videbitur. Sic ergo bene concessi et adhuc concedo quod 'nihilominus' non praeiudicium aliorum, ita etiam quod virtute ipsius fratres non possent necessario semper idem est quod 'in nullo minus', scilicet extensive, licet 5 absolvere subditos sacerdotum sine ipsorum licentia, secundum senten- tias dictorum glossatorum; et hoc quoad confessionum auditionem IMV IMV 6 nihilominus] nullo minus M 8 tenetur adhuc] inv. IV 9 fratri confessus] inv. IV 79 cum ... minus] om. (ham.) V 79 nihilo minus] nihilo I 79 sit] si I 81 se- 12 factam] fratri addo sed dei. M in Adventu addo IV 15 tenetur] teneretur M cundum] om. IV 81 comparatione] com positione (?) V 84 sive] tamen addo I 16 ideo] omnino IV 16 dicitur] videtur IV 19 noster labor] inv. IV 21 quia] 84 confessus fratri] inv. IV 85 nihilo] nullo minus M 85 minus] om. M 87 vi- om. M 21 etsi] ut si I 21 amotum] amotus IV 23 plane] plene IV delicet] videt M 90 eidem confiteri] inv. IV 92 dicta] dictum M 92 quod] quia 25 privilegii] om. IV 25 illos] ipsos IV 26 solummodo] non addo M 27 deter- V 95 vero] non M 95-96 in Natali ... fratri] om. (ham.) V 96 id est] eis sed in minata] determinatam M 27 noster] om. V 28 amo ta] autem mota V 28 dic- id est corr. M 96-97 id ... minus] om. V 97 tenetur] iter. sed. dei. M 97 quod] to privilegio] inv. IV 30 in 2] privilegium addo sed exp. I 32 subditos] subditorum quam IV 98 quam] om. I 00 autem] aut V I factam] fratri addo sed dei. M M 33 dictorum] praedictorum IV I ad] om. V 4 concessi] confessi V 4 nihilominus] nullo minus M 5 nullo] modo addo M 5 minus] iter. M IV 19-20 Cr. HENR. DE GAND., Quodl. VII, q. 24 (ed. 1518, r. 280rD-28IrL; ed. 1613, I, f. 42Irb-42Ivb). 20-23 Cr. ibid. 33-37 INNOCENTIUS IV, Bulla «Etsi animarum» (ed. K. SCHLEYER, 1937, p. 131-136). 00-3 cr. infra, p. 116,7-117,49. 112 TRACTATUS. I PARS ARGUMENTATIO INSPECIALI 113 specialiter, sed generaliter tam quoad confessionum auditionem quam confitenda. Quare cum utilior sit confessio quando omnia confitentur quoad proponendum praedicationem non haberent in exercitio talium 35 uni et sic sit confessio integra, quam si sit divisa confitendo aliqua uni actuum maiorem potestatem, ut videtur, quam secundum iura antiqua 65 et alia alteri, tum propter maiorem verecundiam confitentis, tum prop- eis concedit INNOCENTIUS IVu' in illa littera «Etsi animarum» per totum. terea quod certius consilium potest adhibere confessor cognoscendo Quia tamen domino Martino visum est illud nimis modicum fuisse totum statum confitentis, et dictum privilegium datum sit principaliter quoad sacramentum poenitentiae specialiter, ideo volens fratribus ad favorem fidelium, et ideo verba eius intelligenda sunt secundum ampliorem gratiam facere circa confessionem audiendam, in nullo 40 sensum qui magis vergit ad utilitatem eorum, potius ergo cIausula haec tamen derogare iuri communi et sacerdotum in genera li statuto 70 exponenda est ut integra confessio facienda sit uni de omnibus peccatis, « Omnis utriusque sexus» contento, apposuit cIausulam illam quam ut dicto modo dividatur. Aut fratres debeant exhortari quod, si « Volumus autem» etc., per quam concessit fratribus potestatem absol- contingat confessum sibi relabi in aliud peccatum confitendum, quod 1291 " vendi non licentia-Itos a suis sacerdotibus, manente tamen debito de redeat ad se ipsum ut illud confiteatur sibi, aut quod sibi confessa confitendo sacerdoti semel in anno omnia peccata ei non confessa, 45 iterato confiteatur sacerdoti? Hic autem papa illud primum non praece- secundum modum supra determinatum. 75 pit fieri; debet ergo ex hoc praecepto papae exhortari hoc secundum. Circa exerciti um autem actus praedicandi nihil determinans aut Sed dicunt fratres quod contentum in hac cIausula non est praecep- specificans supra contentum in cIausula praecedente illam cIausulam tum sed consilium. Et bene verum est quod consulendum est confessis « Volumus autem», et sic, ut videtur, privilegium domini Martini quoad fratribus quod confiteantur suo sacerdoti confessa fratri et similiter de exercitium actus praedic an di nihil amplius fratribus confert quam 50 cetero commitenda, quia hoc perfectionis est et maioris meriti, unde si natum est conferre privilegium generale, iuxta determinationem sive 80 frater hoc dissuaderet, peccaret, sed non est necessitatis aut praecepti, decIarationem domini lnnocentii in littera praenotata. immo si frater suaderet quod teneretur eadem confiteri, peccaret simili- ter. Sequitur in privilegio: «quodque iidem fratres» etc., ex quo etiam Dico ergo ego ex hoc concesso quod ad minus consilium est papae, videntur decIarari praedicta, quia respondet ei quod immediate praece- quod frater suadeat confessa fratri iterum confiteri sacerdoti, sed non V 248 vo dit, scilicet «suis sacerdotibus parochialibus confiteri I etc. nihilominus 55 85 suadet per hanc cIausulam «Quodque iidem» etc., nisi quod praecipit teneantur. » per illam « Volumus autem» etc. Praecipit ergo papa ibidem quod Ista enim cIausula aperte insinuat quod fratres exhortari debeant confessa fratri sunt confitenda sacerdoti per illam cIausulam « Volumus confitentes sibi, quod peccata confessa eis iterato sacerdoti confiteantur. autem» etc., licet non per clausulam sequentem «Quodque iidem» etc. Si enim fratres exhortarentur ad confitendum sacerdoti tantummodo Sed ulterius dico quod in hac cIausula «Quodque iidem» etc. est aliquid alia ab illis quae sunt iam confessa fratri, quae pro illa hora non sunt 60 90 quod consideratur in ordine domini papae ad fratres, et aliquid quod nisi committenda, tunc hortarentur sibi confitentes ad dividendum consideratur in ordine fratrum ad confitentes eis. M 114" suam confessionem, I et diversis sacerdotibus diversa peccata esse IMV IMV 34 sed] et M 34 specialiter ... auditionem] iler. V 40 confessionem audiendam] 63 quando] cum M 64 divisa] divsa sed in divisa corr. I 65 tum2] addo i.m. confessionum auditionem IV 40 nullo] est addo sed exp. I 41 tamen] addo i.m. I M 66 certius] certus sed in certius corr. I 66 adhibere] ahibere M 66 cog- 41 generali] om. IV 45 ei non] om. 1 eis V 48 supra] circa M 48 c1ausula] noscendo] lac. ei nescendo sed i.m. cog- addo M 69 vergit] ungit V 69 utilitatem causa M 48 praecedente] praeter addo V 50 quam] quantum M 53 quodque] eorum] inv. IV 71 dividatur] dividitur M 71 Aut] ergo addo I ergo debent addo V quod M quia quia V 53 iidem] lac. M 57 aperte] aperta sed in aperte corr. I 71 debeant] debent IV 7 i exhortari] hortari IV 72 aliud] aliquod IV 73 illud] 57 debeant] debent IV 57 quod] om. M 58 iterato] iterata M 60 alia ab illis] idem M 73 sibi] om. M 74 sacerdoti] addo i.m. M 74 Hic] Nunc IV alii ab aliis M 61 hortarentur] exhortarentur I 74 pa pa] propter I 74 illud] id M 74-75 praecepit] praecipit IV 76 sed] si V 79 perfectionis] per confessionis I 83 ego] quod addo M 84 frater] papa I 38-46 Cr. supra, p. 74,14-76,58. 53-56 MARTINUS IV, Bul/a «Ad fruclus uberes» (ed. 86 praecipit] praecepit M 86 ibidem] idem M 87 sunt] sint IV 88 per] illam Charl. Univ. Paris., I, p. 592 (n. 508». addo IV 88 iidem] om. M 89 hac] om. I 90 et] ad addo V 114 TRACTATUS. PARS I ARGUMENTATIO IN SPECIALI 115 Primum procul dubio est praecepti, quia sub illo verbo «Volumus continuo subdit: «Quia quanto pluribus» etc. Idem etiam sentit dominus autem» etc. duplex quid coniungitur, unum scilicet «quod hi, qui BONA VENTURA, ut habitum est supra. Ex quo manifestum est quod dicti fratribus confitebuntur eisdem» etc., aliud vero «Quodque iidem fratres» doctores intelligebant hanc exhortationem esse faciendam de peccatis etc. Cum igitur li «Volumus» etc. praeceptum importat, quia voluntas 95 confessis fratri, et quod illi cum fratribus suis faciendum suaserunt principis, cum scribit sibi subditis, praeceptum esse intelligitur, sicut 25 tamquam bonum et utile etiam confitentibus, hoc dominus papa in hoc M li4'b ergo con-lfitentibus praeceptum est quod dicitur in illa c1ausula « Volu- privilegio eisdem praecepit tamquam necessarium et debitum fieri ab mus autem» etc., sic praeceptum est fratribus quia dicitur in illa eisdem. Unde videtur quod multum desipit qui hoc facere debere fratres c1ausula «Quodque iidem» etc. trufam reputat, tamquam vanum et inutile, cum doctores praecipui Secundum vero, etsi sit consilii, quia est de exhortatione facienda, 00 inter fratres hoc fieri in tantum consuluerunt. tamen est de eo ad quod tenentur ex' praecedente c1ausula illis quibus 30 Haec sufficient de pertinentibus ad corpus quaestionis. debet fieri talis exhortatio, ut dictum est, et sic tenentur implere id ad quod exhortantur, scilicet ad confitendum iterato sacerdoti iam confessa fratri; et sic frater non peccat haec suadendo, immo peccat si non suaderet, et magis peccaret si dissuaderet; et sicut suadere debet illi 5 1291 ,b quod confiteatur sacerdoti com-Imissa et confessa fratri, sic etiam debet ei suadere ad confitendum eidem committenda ulterius, de quibus tamen proprie loquendo non debet fieri exhortatio, ut confiteantur si committantur, sed potius admonitio, ut caveatur ne committantur. Debet enim confitens habere firmum propositum quod per divinum IO adiutorium de cetero non committat confitenda. Et si sic haec c1ausula loquitur de exhortatione proprie dicta, potius debet intelligi facienda de peccatis commissis et confessis fratri, quam de committendis et con- fitendis, tamen etiam quia certum est de iam commissis, non autem de committendis, tum quia huiusmodi exhortatio de committendis quan- 15 dam fiduciam et animationem daret, ad non commissa committenda. Huic sententiae etiam concordat frater THOMAS, ubi supra, dicens sic: «Bonum est quod ille qui auctoritate superioris praelati audit confessio- nes alicuius subditi inferioris praelati inducat confitentem sibi, quod confiteatur proprio sacerdoti», quod re vera intendit de eisdem, unde 20 IMV 93 duplex quid] dupliciter quod M 95 etc.2] om. IV 98 fratribus] addo i.m. V 98 quia] quod IV 00 est] cum M 3 iam] om. IV 3 confitendum iterato] inv. IMV IV 5 dissuaderet] suaderet sed i.m. dis- addo M 5 sicut] sic M 6 fratri] om. IV 7 suadere] etiam addo IV 7 eidem] commissa addo I 8 tamen] tantum IV 21 sentit] sicut ser. man. la, sed i.m. man. 2" sentit addo M 23 esse] i.m. ai. man. addo 9 caveatur] caveantur IV II si sic] inv. IV 13-14 confitendis] confessandis IV M 23 peccatis] iam addo IV 24 et] sic addo IV 24 illi cum] illius M IS committendis] confitendis IV 16 et] in M 19 confitentem] confitendum V 24 suaserunt] suaserint M 25 etiam] om. IV 25 papa] Martinus sup. lin. ai. man. 20 confiteatur] confitendum M confiteantur I addo I 25 hoc] om. I 27 desipit] desapit sed in desipit corr. I 28 tamquam] om. V 30 sufficient] sufficiant IV 92-94 lbid. 18-20 THOMAS DE AQ., Comm. in Sen/., IV, dist. 17, q. 3, art. 3 (ed. Parma, vn, 2, p. 800b). 21-22 Cf. supra, p. 21,62-68. TRACTATUS. PARS II 117 Et sic per illud voluntarium quo vadit ad fratrem, absolvitur a necessa- rio statuti quantum ad illa quae confitetur fratri, non tamen simpliciter 25 ab illo absolvitur sic, quin semper ad confitendum sacerdoti teneatur, si peccaverit postea. Mirum est hoc dictum fratrum. Si enim aliquis sacerdos habeat mille < RATIONES 26 CONTRA FRA TRES, RESPONSIONES animas sub cura sua, et omnes vellent confiteri fratribus usque ad illam FRATRUM ET REPLICATIONES MAGISTRI HENRICI> ultimam horam, impossibile esset quod in illa omnes ante tempus 30 communionis audiret, et sic nimium se artando sibi horam confitendi M 114" Sequuntur responsiones fratrum ad rationes contra ipsos in-Iductas et debito modo suo sacerdoti praec1uderent, et omnes fierent transgresso- meae replicationes contra illorum responsiones. Erant autem rationes res statuti generalis, quod falsum est. Non ergo poterunt illam horam illae 26. 5 exspectare et in aliis omnibus confiteri fratri sine licentia sacerdotis aut sine reditu ad eadem reconfitendum illi, sed debent singuli captare sibi 35 horas competentes in quibus rite possint confiteri suo sacerdoti, ut tenentur. Et sic non est verum quod dicunt fratres, scilicet quod papa in Quarum 1a erat talis: «Nullus absolvitur a necessario per volunta- privilegio dat fratribus liberam potestatem I pro aliis horis audiendi 1291 ,. rium; per statutum necessarium est quemlibet omnia peccata sua confessiones et quod pro illis eximit confitentes a statuto, immo debent confiteri suo sacerdoti; per privilegium autem confiteri fratri est mere sibi providere ut captent horam in qua plene poterunt confiteri suo voluntarium. Ergo etc.» IO 40 sacerdoti etiam confessa fratri, maxime quia nihil exprimitur in privile- Dicunt fratres quod confiteri sacerdoti non est necessarium volenti gio per quod possint I fratres docere de huiusmodi exemptione. Non M I W· confiteri fratri, nisi in casu scilicet quando quis in Paschate proximo enim per hoc quod praecedit illam c1ausulam «Volumus autem» etc., intendit communicari, vel quando probabiliter imminet periculum mor- quia illud non continet nisi vim privilegii generalis de quo, ut videtur ex tis. In istis enim casibus, ut dicunt, exponeret se homo discrimini, nisi praedictis, dicti glossatores sentiunt quod virtute illius non possunt a confiteretur suo sacerdoti quae habuit confitenda. Extra istos autem 15 45 fratribus absolvi subditi sacerdotum, nisi prius obtenta ad hoc licentia a casus habet libertatem in qualibet hora anni ad confitendum et ad non propriis sacerdotibus, non obstante dec1aratione domini Clementis, nec confitendum sacerdoti, dum tamen confiteatur ei semel in anno, et in similiter per illam c1ausulam «Volumus autem» etc. usque in finem, qualibet horarum istarum potest frater illum recipere ad audiendam quia, ut patet ex praedictis, illa c1ausula potius est contra populi eius confessionem, sic quod non oportet confessum reverti ad confiten- exemptionem quam pro ipsa. dum eadem sacerdoti, etsi confessus fuerit fratri sine licentia sacerdotis. 20 50 Quod dicunt quod «pro illa hora ultima frater neminem debet V 248'· Sed in ultima hora anni ante communionem, vel I qua instat periculum admittere ad confessionem utendo suo privilegio», de hoc erit sermo mortis, non debet eum frater recipere nec uti circa eum suo privilegio. inferius in solutione 5i argumenti. IMV IMV 6 Ratio I contra fratres] l' ratio contra fratres addo i.m. MI om. V 8 per] propter IV 8 quemlibet] quamlibet M 9 mere] tuere sed in mere corr. II sacerdoti] 23-24 a necessario] auctoritate M 27 dictum fratrum] inv. I 27 aliquis sacerdos] sacerdotum sed in sacerdoti corr. I II volenti] fratri addo sed exp. I 12 quis] om. I inv. IV 30 nimium] est addo sed exp. M 32 quod falsum est] om. M 33 aliis 12 quis in] om. V 16 ad'I om. IV 18 horarum istarum] illarum. horarum IV omnibus] inv. IV 34 sine] om. IV 37 liberam potestatem] inv. I 37 pro] quod 18 audiendam] audiendum IV 20 eadem] om. IV 20 confessus] om. M 22 fra- M 41 possint] possunt IV 41 huiusmodi] huius I 44 sentiunt] om. IV ter recipere] inv. IV 44 quod] quia I 48 populi] ipsam IV 50 hora ultima] inv. IV 3-5 Henricus de Gandavo collegit istas rationes ex diversis disputationibus, quae partim leguntur etiam in Quodl. Vfl, q. 23-24 et Quod/. X, q. 1-2, et partim reportantur sine scripto in traditione. 39-49 Cf. supra, p. 11,11-12,50. 50-53 Cr. infra, p. 116,94-168,37. ] ]8 RATIO I' CONTRA FRATRES TRACTATUS. PARS" 119 Alius autem ad dictum argumentum pro fratribus respondet probabi- praecedente, et tale bene solvitur per voluntarium, et hoc non sub lius dicendo quod et voluntarium non tollit necessarium, nisi sit tale ratione qua est voluntarium, sed solummodo sub ratione qua per actum voluntarium quod per ipsum quis consequatur quod alias consequen- 55 voluntatis factum est necessarium, et hoc non sub ratione qua est dum est per necessarium. Nunc autem in proposito confessus voluntarie necessarium simpliciter et absolute, sed solummodo sub ratione qua est fratri eundem effectum absolutionis consequitur quem consequeretur 85 magis necessarium et magis utile quam sit aliud, et sic illud includat confitendo sacerdoti, ideo per tale voluntarium bene tollitur illud virtualiter in se aliud. necessarium. Et est simile de peregrinatione transmarina, qua obligatur Dico ergo quod necessarium de confessione facienda sacerdoti est quis voto ad implendum illam necessario, quae tamen solvitur per 60 necessarium primo modo, et quod ideo nullo modo solvitur per volun- voluntarium ingressum religionis. tarium etiam ingressus religionis, si non adesset privilegium exemptio- Dico quod, licet per illud voluntarium consequitur confessus fratri 90 nis. Ad formam autem argumenti dico quod non est simile de ingressu quod consequeretur confessus sacerdoti, quoad absolutionem peccati, voluntario religionis ad tollendum necessarium peregrinationis, et de non tamen quoad absolutionem ob]igationis qua tenetur sacerdoti, confessione voluntaria facta fratri ad tollendum necessarium confessio- quemadmodum hoc patet in simili de bono consilio consequendo in 65 nis faciendae sacerdoti. electione episcopi ab illis a quibus voluntarie petendum est consilium, et Esto quod esset necessarium secundo modo, sicut est necessarium ab illo a quo petendum est necessario, ut dictum est. Si autem quoad 95 peregrinationis, quia voluntarium confessionis factae fratri nullo modo omnia consequeretur per voluntarium quod possit consequi per neces- habuit rationem necessarii et magis utilis per quod posset tolli necessa- sarium, tunc primo bona esset solutio. rium confessionis faciendae sacerdoti parochiali tamquam minus utilis, Et dico quod duplex est necessarium. 70 sicut voluntarius ingressus religionis habet rationem necessarii et magis Quoddam quod nullo modo dependet a nostro voluntario, quale est utilis per quod tollitur necessarium peregrinationis tamquam minus quodlibet divinum mandatum, et tale nullo modo solvitur per volunta- 00 utile. Unde voluntarius ingressus religionis in quantum manet sub rium nostrum. Unde mandatum Dei de honorando parentes per ingres- ratione voluntarii et minus .utilis qualiter manet usque ad horam pro- sum religionis, etiam post professionem, non solvitur, ut satis declaravi Ifessionis, non solvit necessarium peregrinationis. Si enim aliquis post 1291vb alibi in quaestionibus de Quodlibet. Hinc dicitur in Gangrensi 75 ingressum non vellet vovere, sed infra annum probationis recedere, M 115" concilio, dist. e XXX·: «Si quifilii parentes, maxime fideles, deseruerint I maneret obligatus ad' necessarium peregrinationis, et hoc ideo quia occasione Dei cultus, hoc iustum esse iudicantes, et non potius debitum 5 solus ingressus religionis absque professionis obligatione non magis est honorem parentibus reddiderint, anathema sint.» utilis quam dicta peregrinatio, sed voluntarius ingressus religionis in Aliud vero est necessarium quod aliquo modo dependet a nostro quantum non manet sub ratione voluntarii et minus utilis, sed induit voluntario, quale est quod nobis incumbit faciendum ex voto nostro 80 rationem necessarii et magis utilis per subsequentem professionem, bene solvit necessarium peregrinationis, et hoc ideo quia ingressus religionis IMV 10 cum subsequente professione est magis utilis et proficuus quam sit dicta 55quodper] inv. V 56Nunc]SuntM 57quem]quamM 58confitendo] uo s peregrinatio, et sic voluntarium in quantum voluntarium non solvit addo IV 60implendum]mplendam i V 60per]necessarium sed exp. I addo 63- necessarium, sed solummodo in quantum factum est necessarium, 64absolutionem quoad]iter. V ." 64absolutionem obligationis]nv. M i 64sacer- doti]confiteri M 66-67consilium est'] iter. M ... 67quoad]per IV 68possit] possetIV 73 Deil om. IV 73 per]quod exp. et sup. lin. per addo I 75 alibi] alias IV 75 Gangrensi] GrengensiMV GrandensiI 76 deseruerint] eserintIV d IMV 77et]quodI 77-78debitumhonorem] onoremdebitamM h 80est]omneaddo IV 81 et2l sed IV 81 hoc non sub] hoc quod non est sub M 83 non] om. V 53 «Alius»i.m.add. (VAT., at.lat., 853,f. 29Iva):«Bert(holdus)>>, BERTHOLDUS V cf. DE S. 85 et] ut M et om. M 94 esto] etiam addo IV 95 factae] facta M 96- DIONYSIO, Quaestio (REIMS, Bibl. mun., 470,f. 197ra):«." ea quae sunt consilio,directe 97 necessarium] ecessariaM n 97 confessionisfaciendae]addo i.m. M 97 paro- non caduntsub praecepto,sedut hocfieripossit,tria sunt necessaria »; cf.etiamsupra, ... chiali] om. IV 98 voluntarius] voluntarium MV I voluntarii] utilis IV p. 7,20-8,34. 62-67Cf. supra, p. 99,59-73. 73-75Cf. HENR. GAND.,DE Quodl. XII, 3 vellet]valetsed in velletcorr. V 5 magisest] inv. IV 9 necessarium] ecessaria n q. 23(ed.J. DEcoRTE, 122,81-123,86; 1518,f. 499vH;ed. 1613,II,f. 260va). 75- p. ed. M 78 GRATlANUS, Decretum, I, dist. 30,c. I (ed.A. FRIEDBERG,I, 107). 120 RATIO)' CONTRA FRATRES RATIO)' CONTRA FRATRES 121 M 115" habens cum hoc rationem magis utilis et magis I necessarii quam illud 45 maiorem sive potestatem ad absolvendum ex suo privilegio quam quod solvit, et quod sic tamquam minus virtute includitur in illo sacerdos ex iurisdictione ordinaria, non est verum, quia sacerdos habet V 249" tamquam in maiori, ita etiam quod I votum religionis non solvit 15 potestatem omnino absolutam absolvendi in casibus ad se pertinenti- necessarium peregrinationis in quantum est voluntarium in fiendo, sed bus; fratres habent eandem, sed sub certa forma secundum modum in quantum est necessarium in observando. superius expositum, propter quam, licet frater absolvit a peccato sicut Quare cum absolutio voluntarie a fratre facta non includit in se 50 sacerdos, non tamen absolutus a fratre est absolutus ab obligatione de virtute necessarium obligationis de confitendo sacerdoti, ideo illud confitendo sacerdoti, sicut et ille I qui est absolutus a sacerdote, ut M 115va voluntarium nullo modo tollit hoc necessarium. Et praeterea, sicut ad 20 dictum est. Et sic quoad hoc nullo modo absolutio sacerdotis virtute absolutionem unius necessarii per aliud non sufficit quod per unum includitur in absolutione fratris, sed potius e converso; absolutio fratris eorum consequeretur quis illud quod consequeretur per aliud, sed includitur virtute in absolutione sacerdotis, quia continet quidquid illa requiritur cum hoc quod per illud quod solvit aliud acquiratur aliquid 55 continet, et aliquid amplius. Quo autem ad absolutionem peccati neutra amplius, ut per hoc virtute in se includat aliud, ut illud amplius sit continet alteram, quia aequales sunt, quia sacramentalis absolutio ex quaedam ratio dispensandi in commutatione unius necessarii in aliud, 25 virtute sacramenti procedens aequalis est, a quocumque ministro fiat. sic ad solutionem necessarii per voluntarium non sufficit quod idem Unde, etsi papa absolvit maiore auctoritate quantum est ex parte status consequitur quis per voluntarium quod per necessarium, sed requiritur personae suae, quam sacerdos, non tamen quantum est ex parte sacra- cum hoc quod aliquid amplius per illud voluntarium consequatur quod 60 menti plus operatur absolutio papae quam simplicis sacerdotis. Hoc sit ratio talis dispensationis. Quare cum quantum est de sacramentali enim dicere saperet haeresim illorum qui I ponebant quod sacramentum I 292" absolutione, non plus consequitur quis ex confessione et absolutione 30 melius est et digni us et fructuosius administratum a maiore ministro; facta a fratre voluntarie suscepta, quam ex confessione et absolutione quod re vera instituere potuit Christus, sed instituere noluit ne in facta a sacerdote necessario suscepta, nullo modo illud voluntarium ex ministris confidentia haberetur potius quam in Christi sacramento, sicut natura sua tollit hoc necessarium, et secundum hunc modum fratrum 65 habebant illi qui dixerunt pe < ad> Corinthios IlIO; «Ego sum privilegium de voluntarie confitendo eis nullo modo tollit statutum de Pauli, ego sum Cephae», secundum quod exponit Glossa ibidem. Et necessario confitendo sacerdoti. 35 praeterea, esto quod fratres maiore auctoritate absolverent a peccatis, Sed contra hoc dicunt fratres, secundum quod tactum est supra, «Ad ita quod perfectius absolverent, quia tamen dictam formam habent uberes fructus» in fine: «Nos maiori auctoritate absolvimus quam absolvendi, quae scilicet non solvat debitum confessionis faciendae sacerdotes, in qua includitur minor; quare absolutio sacerdotis includi- 70 sacerdotibus, nullo modo in absolutione fratrum continetur absolutio tur in absolutio ne fratris tamquam minus in maiori, et ita cum sacerdos ab illo debito sicut continetur in absolutione papae aut episcopi, quae absolvit sibi con fessum ab omni obligatione; quare multo fortius et 40 etiam non incIuderetur, si ipsi in sua absolutione illam formam expri- fratres. » merent, ut si papa institueret quod quicumque confiterentur episcopis, Dico, secundum superius dicta, quod bene verum est quod frater absolvit maioris auctoritate quam sacerdos parochialis, scilicet papae; IMV quod tamen absolvit auctoritate maiore, sive quod habet auctoritatem 45 ex] lac. M 45 quam] quod V 47 ad] per addo sed exp. M 48 fratres] vero non addo M 48 certa] circa V 49 superius] saepius IV 50 absolutus1] est addo IMV V 50 est absolutus] inv. V 50 ab obligatione] om. M 51 ille] iter. sed exp. I I3 necessarii quam illud] necessarium quam sit id M 14 sic] sit MV 18 voluntarie 51 est absolutus] inv. IV 53 in] vel sed exp. et sup. lin. in addo I 58 absolvitl a fratre facta] facta voluntarie a fratre IV 21 virtute] virtutem M 23 hoc] licet M absolvat IV ex addo I 62 dignius] dignus IV 62 et21 ac IV 62 maiore] maiori 23 per] om. IV 23 aliquid] aliquis M 24 ut] et IV 24 virtute] iter. M 24 in M 64 confidentia] fiducia IV 69 non solvat] salvat IV 69 faciendael factae M se includat] includit in se IV 25 dispensandi] disponendi M 28 hoc] sup. lin. addo I a addo V 73 ut] ser. sed in unde eorr. I 73 quod] ut IV 32 necessario] iterata sed in iterato eorr. I iterato V 43 maioris auctoritate] inv. IV 43 quam] si addo M sit addo IV 44-45 auctoritatem maiorem sive potestatem] maiorem potestatem sive auctoritatem I maiorem potestatem secundum auctoritatem V 48-49 Cf. ibid. 65-66 I Cor., I, 12. 66 Cr. Glossa ordo in I Cor., I, 12 (ed. 1634, VI, co!. 199). 36-41 Cr. supra, p. 102,45-65. 42-43 Cr. ibid. RATIO 2' CONTRA FRATRES 123 122 TRACTATUS. PARS II nihilominus tenerentur confiteri suis sacerdotibus parochialibus prout ut in proposito, et quod infamiam iuris incurrit qui privilegium princi- statuit concilium generale, quemadmodum habetur in privilegio fra- 75 5 pis strictius interpretatur. trum, dico quod confessi episcopis eadem tenerentur confiteri suis Item dicunt quod si in proposito intelIigeretur confessa fratti iterum esse confitenda sacerdoti, hoc expressisset papa. Quare cum non expres- sacerdotibus. sit. Ergo etc. Ad primum istorum dico quod immo in privilegio fratrum ponitur IO aliquid quod est commune ad peccata confessa fratri et non confessa omnino, scilicet li 'confiteri prout' etc. «Confiteri enim prout statuit Secunda ratio erat talis a simili:. «Extravaganti de decimis 'Ad concilium» debent peccata omnia non confessa sacerdoti, quae, ut iam audientiam' dicitur quod papa non distinxit de novalibus et non 80 supra est probatum, sunt indifferenter confessa fratri et non confessa novalibus, ideo generaliter intelligitur de omnibus. Quare et i~ propo- omnino, sicut labore acquisitae sunt decimae tam novalium quam non sito, cum pa pa non distinguit in privilegio fratrum de confessls et non 15 novalium; immo et per li 'prout' intelliguntur in privilegio omnia confessis universaliter intelIigitur de omnibus. Ergo etc.» peccata sua, ac si fuis-Iset expressum sub quo continentur indifferenter V 249'b Dicun: fratres quod non est simile, quia in illa littera «Ad audien- confessa fratri et non confessa, ut satis ostensum supra est, licet fratres tiam» ponitur labor qui genus est ad laborem quo acquiritur no.vale et 85 hoc negare non cessant et negandi rationes supra sufficienter, ut mihi non novale. Propter quod ibi reprehenduntur qui genera le speclficant: videtur, excussae sunt et solutae. Unde quod dicitur contra prave «Asserentes quod, ubi indulgetur cisterciensibus, ne de laboribus quos 20 interpretantes et nimis stricte privilegium cisterciensium in illa littera propriis manibus aut sumptibus excolunt, aliquis decimas ab eis exigat, «Ad audientiam»: «Illud capitulum» etc., potest dici per consimilia pro laboribus novalia intelligi debent.» Et dicit pap~ .quo~: «I~lud verba contra fratres in c1ausulae illius «Volumus autem» etc. interpreta- M 115'· privilegium prava interpretatione pervertunt. I Nam, ut dICIt, SI mtell~ge- 90 tione secundum ipsorum intellectum per haec verba: «Illud capitulum remus tantummodo de novalibus, ubi ponimus de laboribus, de novalIbus quidam prava interpretatione pervertentes, quo sacerdotibus providetur poneremus.» Sed in privilegio nihil ponitur comm~ne ~d confessa et .non 25 quod hi qui fratribus confitebuntur» etc., «asse-Irunt quod per confiteri I 292'b confessa, nec ponitur in eo li 'omnia' quod pomtur IO statuto, et Ideo prout statuit concilium generale non confessa I fratribus intelligi debent», M 116" bene debet li 'confitendum' specificari ad non confessa. et infra: «Mandamus quatenus non permittas hoc fieri; nam, si intellige- Et quod amplius est, si poneretur li 'omnia' in privilegio, et diceretur 95 remus tantummodo de non confessis fratribus, ubi ponimus confiteri quod per li 'omnia' intelliguntur tam confess.a quam. non ~onfessa, hoc prout statuit concilium generale, confiteri non confessa fratribus ponere- absurdum esset et ridiculosum, quia tunc IO qualIbet VIce oporteret 30 mus»; et est omnino consimilis casus illius capituli «Volumus autem» omnia peccata confiteri sacerdoti quotienscumque fuissent confessa contenti in privilegio fratrum et illius iuris «Ad audientiam», ut mihi prius .... , . videtur. Item, ut dicunt, etiam nec li 'omnia' si poneretur IO ~nvlleglO, SIC 00 Ad secundum autem quod fratres dicunt, «hoc esse absurdum et deberet interpretari ut contineret tam confessa fratn quam non ridiculum, quia tunc in qualibet vice oporteret sacerdoti confiteri omnia confessa, quia dicitur in A ppa ra t u dictae litterae, quod «p.r~vilegia 35 peccata prius confessa», dico quod verum est: quae ipsi sacerdoti vel largissime sunt interpretanda», et hoc praecipue in tam favorab1l1 causa IMV IMV 4 privilegium] privilegia IV 6 in] om. V 6 intelligeretur] intelligeret V 7 esse] 76 tenerentur] tenentur M iterato addo IV 76 suis] om. IV 80 non '] de addo M om. M Il statuit] consilium addo sed exp. I 13 supra est] inv. IV 20 illa] dicta 82 papa] om. IV 83 universaliler] utiliter I 89 debent] deberent I 91 ponimus] IV 24 quidam] quidem M 24 quo] quod M 25 confileri] profiteri sed in de novalibus addo sed exp. M 96 quod] li addo sed exp. I 97 qum] quare IV confiteri corr. I 27 hoc] haec M 30 et] om. IV 30 omnino] om. M 00 li omnia si] si li omnia IV 2 quod] ex V 30 capituli] om. M 79-81 GREGOR. IX, Decreta/es, III, tit. 30, C. 12 (ed. A. FRIEDBERG, II, 560). 87- 9-11 Cr. supra, p. 122,92-94. 11-12 MARTINUS IV, Bulla «Adfructus uberes» (ed. Chart. 92 Ibid. 2-3 GREGOR. IX, Decreta/es. una cum G/ossis, III, tit. 30, C. 12 (ed. 1582, co!. Univ. Paris., I, p. 592 (n. 508)). 11-19 Cr. supra, p. 79,4-87,49. 21-32 GREGOR. IX, Decreta/es, III, tit. 30, C. 12 (ed. A. FRIEDBERG, II, 560); etiam MARTlNUS IV, Bulla « Ad 1219). fructus uberes» (ed. Chart. Univ. Paris., I, p. 592 (n. 508)). 33-35 Cr. supra, p. 122,96-99. 124 TRACTATUS. PARS II RATIO 2' CONTRA FRATRES 125 superiori eius vel de licentia sua aut superioris speciali non sunt 65 confiteri suis sacerdotibus, ut iam dictum est. Per hoc enim solummodo confessa, qualia sunt confessa fratribus virtute privilegii domini Mar- uberes fructus circa populum possunt produci, ut habitum est supra. tini, de quibus non confessi s solummodo ad praesens loquimur; de Cui omnino discordat intellectus fratrum, qui ita strictus est quod per confessis autem ipsi sacerdoti vel superiori vel de licentia eorum speciali illam c1ausulam intelligunt quod confessi fratribus solummodo tenentur non est verum. 40 confiteri sacerdotibus non confessa fratribus; et est iste fratrum intellec- Ad tertium quod dicunt, quod «privilegia sunt largissime interpre- 70 tus in magnum praeiudicium iuris communis et sacerdotum, quod tanda», dico quod istud brocardicum est, et potest applica ri ad utrumli- perfecte salvat noster intellectus, ut patet ex praedictis. Si vero in bet. Aliquando enim strictissime interpretanda sunt ut quando vergunt privilegii concessione haberetur favor pro quanto tangit fratres, dico contra ius commune et in magnum praeiudicium aliorum, et aliquando quod favor ille non est nisi ad bona obtinenda a fratribus ex usu largissime, ut quando est causa favorabilis absque aliorum praeiudicio, 45 privilegii, quae possunt esse vel spiritualia vel temporalia. et maxime communitatis, in quo casu incurrit iuris infamiam qui 75 Si primo modo, dico ut prius quod in tantum est causa ista favorabi- privilegium stricte interpretatur, quia in ipso est causa favorabilis. Sic lis in quantum est ad uberes fructus in quibus consistunt bona spiritua- tamen in omnem eventum sunt interpretanda, ut cum ipsis salvetur ius lia, quae fratres ex usu privilegii ibi colligunt in vitam aeternam, per commune quantum salvari potest. Unde, quia ius quod fratribus conce- hoc scilicet quod illa producunt in agro vitae praesentis circa populum; ditur in suo privilegio de audiendo confessiones est ius speciale quod a 50 quae, ut dictum est, non possunt produci nisi secundum nostram pluribus potest simul obtineri, - auditio ni enim et absolutioni conces- 80 largam expositionem de confitendis, non autem secundum strictam sis fratribus ex privilegio non repugnant auditio et absolutio debitae fratrum, idcirco talis causa favorabilis requirit nostram expositionem, sacerdotibus de iure communi, et hoc circa eadem peccata, ut patet ex non fratrum. supra dictis -; ideo intelligendum est privilegium fratrum ut omnino Si vero favor fratrum est ad obtinenda a populo bona temporalia, salvetur ius commune et sacerdotum. 55 dico quod in hoc solo casu ut in causa favorabili privilegium quoad Quod autem addunt fratres, quod «in proposito est causa favorabi- 85 illam c1ausulam «Volumus autem» debet exponi secundum intellectum lis», dico quod in privilegii praedicti concessione potest haberi favor fratrum, quia ex usu privilegii secundum eorum intellectum, per hoc dupliciter: primo pro quanto tangit populi communitatem sive subditos scilicet quod confessa eis non I oporteret confiteri sacerdotibus, neque 1292" et secundo pro quanto tangit fratres. Si primo modo, dico quod in casu populum licentiari a sacerdotibus ad confitendum fratribus sibi commu- privilegii in tantum est causa favorabilis, in quantum circa subditos 60 nitatem populi attraherent, qui refugit determinatos confessores, et per M 116" uberes fructus per usum privilegii fieri possunt, et ideo quoad hoc I 90 hoc populo a sacerdotibus abstracto et ad fratres attracto, oblationes, large debet interpretari; et tali interpretationi congruit noster intellec- testamenta et funera et cetera bona temporalia, quae deberent recipere tus, quo scilicet sic intelligimus large cIausulam illam «Volumus autem» sacerdotes, fratres obtinerent. etc., quod confessi fratribus tam confessa illis quam alia teneantur Sed puto quod talem favorem non intendebat papa in concedendo privilegium, nec ubertatem talium fructuum, tamen quia multum IMV 95 praeiudiciale esset sacerdotibus et praelatis et multum vergeret in 38 non confessis] om. M 38 ad praesens] om. M 39 ipsi] superiori addo sed dei. M 41 sunt largissime] inv. IV 44 contra ius] contrarius I (sed in contra ius corr.) V IMV 48 salvetur] solvetur M 50 speciale] spirituale MV 51-52 concessi s] confessis I 57 haberi] habere sed in haberi corr. I 57-58 favor dupliciter] favor duplex IV 68 clausulam] clausa ulam sed in clausulam corr. M 68 tenentur] teneantur sed in 59 et] om. IV 60 causa] om. IV 62 large] om. IV 64 etc.] om. IV 64 illis] te~entur corr. M 69 est] cum M 79 ibi] sibi M (sed in ibi corr.) IV 79 quae] illius I 64 quam] ad addo I qUia addo IV 87 neque] nec I 91 temporalia] corporalia M 91 deberent] debent IV 94 tamen] tum IV 94 quia] ut addo I (sed exp.) V 95 vergeret] vergerent sed in vergeret corr. I 41-42 Cf. supra, p. 122,2-3. 42 brocardicum] (er. Du CANGE, Glossarium, I, 753A: «brocardicum: iuris axioma»). 51-54 Cr. supra, p. 16,41-17,77. 56-57 Cr. supra, p. 122,3-123,5. 62-65 Cf. supra, p. 79,4-87,49. 65-66 Cf. supra, p. 47,51-68,19. 93-97 Cf. supra, p. 54,46-55,81. 126 TRACTATUS. PARS Il RATIO 3' CONTRA FRATRES 127 M116" detrimentum fructuum spiritualium producendorum circa populum, ut I 25 littera «Ad audientiam» sub nomine laboris exprimit novalia et non patet ex praedictis. Idcirco dico quod nullo modo exponi debet privile- novalia. Nomen enim indefinitum semper ad omnia sua appellata gium secundum strictum intellectum fratrum, sed potius secundum extenditur, etiam si sit in praeiudicium privilegium conferentis, ut intellectum largum nostrum. Ut enim dicitur De consecratione, Extravaganti de privilegiis «Qu circa», et maxime cum per hoc disce ra, «Basilicas»: «Decreta venerabilium sanctionum nos magno 00 salvatur ius commune; unde super illo verbo «indefinitas decimas» in opere custodire nitamur, ac sine eorum dispendio etiam illa, quae pro 30 eadem littera, dicit Glossa: «Ubi certa verba ponuntur, non extenditur alicuius utilitatis compendio fortassis videntur, laxanda concedamus.» privilegium ad alia, sed ita est servandum, sed ubi generale verbum Ubi dicit Glossa: «Fortasse dixit, quia quandoque pro utilitate alicuius ponitur, ad omnia apella-Ita extenditur. Si autem aeque potest retorqueri M 116vb statutum i1iferimus», quod tunc solummodo intelligo esse faciendum, ad ius commune sicut ad privilegium, potius interpretatio est facienda quando utilitas alicuius vergit in utilitatem communitatis ad quam 5 secundum ius commune quam secundum privilegium.» statutum ordinatur. Nullo ergo modo praesumendum est papam concessisse privilegium pro tali compendio fratrum, cum cederet in 35 tantum dispendium temporale praelatorum, et in tantum dispendium spirituale subditorum universalis ecclesiae. Unde super dicta littera 38 ratio fundata erat consimilis praecedenti Dictum autem intellectum nostrum circa privilegium fratrum dicimus IO talis: «Extravaganti de privilegiis 'Qu circa' dicitur quod largum, et intellectum fratrum strictum, quantum ad verba privilegii. quidam episcopus remisit quibusdam monachis indefinite solutionem Quemadmodum enim larga est expositio papae qua nomine laboris decimarum episcopalium, cuius successor concessit illis monachis quod intelligit novalia et non novalia, sic larga est interpretatio qua nomine 40 non solverent de acquisitis tempore illius concessionis, petivit quod V 249" confitendorum sacerdoti intelliguntur et fratribus I confessa et non solverent de acquirendis; dicit papa quod ex quo concedens potuit confessa omnino quamvis quoad confluxum populi ad fratres et emolu- 15 excipere et non excepit, debet intelligi de omnibus, scilicet acquisitis et mentum temporale fratribus a populo profuturum, noster intellectus acquirendis. Ergo a simili in proposito, cum papa non excipit, debet strictus est et intellectus fratrum largus, quoad fructus enim spirituales intelligi tam de confessis fratribus quam de non confessis.» et fratribus et populo ex usu privilegii profuturos noster intellectus 45 Dicunt fratres quod textus solvit, quia papa dicit quod debet «remis- multo largior est quam illorum, ut patet ex dictis. Unde si fratres ex sua sio facta monachis intelligi non solum possessionum illius temporis, sed larga interpretatione fructus temporales intendant, et an illa fructibus 20 etiam futuri», quia eodem iure censentur, sed in nostro casu non eodem spiritualibus congruere possit, ipsi viderint. iure I censentur confessa et non confessa. I 292vb Ad i\Iud quod dicunt fratres quarto: «Si pa pa intellexisset de confes- Sed dico ego quod immo, quoad actum confitendi in ordine ad sis et non confessis, hoc expressisset», dico secundum praedicta quod 50 solutionem obligationis debitae de confitendo sacerdoti et ad effectus hoc sufficienter expressit per le 'confiteri prout' etc., sicut pa pa in illa IMV IMV 99 intellectum largum] inv. IV 00 Basilicas] Besilicas M 00 Decreta venerabilium] Dicta irreverabi]ium M 4 inferimus] interpretamur IV 7 cum cederet] concederet 25 sub] om. IV 27 conferentis] confitentis M 28 qu < ia >] quo M IV M 14 intelliguntur] intelligentur V ] 5 omnino] omnia M IV (Cf. supra, 28 maxime] magis sed vel maxime sup. lin. addo I 29 salvatur] solvitur M 29 illo] p. 123,14) ]5 et] ad addo M 16 temporale] populo addo IV 17 enim] autem illud V 36 praecedent i] praetenti (? ptiili] M 37 qu < ia > ] quo M IV 39 con- IV 19 multo] om. IV 20 fructibus] fructus V 23 non] de addo M 24 le] li cessit] concessi s I (sed in concessit corr.) V 42 scilicet] et addo IV 46 possessio- IV num] possessionis V 50 debitae] debere I debetae V 00-2 GRATIANUS, Decretum, III (De consecratione), dist. I, C. 6 (ed. A. FRIEDBERG, I. 1295). 3-4 ID., Decretum, una cum Glossis, III (De consecratione), dist. ], c. 6 (ed. 1584, co!. 2473). 22-23 Cr. supra, p. 123,6-7. 24-26 Cr. GREGOR. IX, Decretales, III, tit. 27-29 Cf. GREGOR. IX, Decretales, v, tit. 33, c. 22 (ed. A. FRIEDBERG, II, 865-866). 29- 30, C. 12 (ed. A. FRIEDBERG, II, 560); cf. MARTINUS IV, BuUa «Ad fructus uberes» (ed. 34 ID., Decretales, una cum Glossis, v, tit. 33, C. 22 (ed. 1582, co!. 1825). 37-43 Cr. ID., Chart. Univ. Paris., I, p. 592 (n. 508)). Decretales, v, tit. 33, c. 22 (ed. A. FRIEDBERG, II, 865-866). RATIO CONTRA 4" FRATRES 129 128 TRACTATUS. Il PARS sacramenti secundarios, bene censentur eodem IUre confessa fratri et dicentis auctoritas, nec quis dicat, sed quid attendito», scilicet an sit non confessa omnino, ut patet ex praedictis. 75 confirmatum ratione aut auctoritate, dicente AUGUSTINODe vera Sed fratres dicunt quod hoc negant et non credunt mihi in hoc donec religione: «Qui docet, debet adhibere rationem vel auctoritatem, alias probaverim. enim quod dicit, aequa facilitate contemnitur, qua recipitur.» Dico quod nequaquam peto ab eis quod credant mihi in hoc aut in 55 Dico quod, licet haec vera autem sint in se, magistro tamen in aliis, sed potius credant auctoritatibus et rationibus a me adductis, aut theologia et socio non est curiale sinistre applicare illa quasi publice in quod sufficienter eis respondeant. Credo enim me illuc et nunc et alias 80 scholis: «Ipse suum dictum tamquam non spectans ad cathedram sufficientissimis rationibus et auctoritatibus probasse, nec vidi adhuc determinavit sine ratione et auctoritate.» Hoc enim non est verisimile, aliquas responsiones validas ad illas. ut intel1exi ab intelligentibus qui determinationi illius interfuerunt. Ipse quod circa hoc dixit rationibus et auctoritatibus efficaciter confirmavit, et inter alia per hoc, prout intellexi, quod hoc quod ipse determinavit, 60 85 omnino certum, aut ad minus magis certum est hoc quam sit contra- rium, et in quo nullum periculum est si teneatur, maximum autem Quarta ratio erat quasi ab auctoritate, «Quia unicuique doctori in periculum est aut potest esse si teneatur aut determinetur contrarium, et sua facultate credendum est. Nunc autem quidam magister in theologia hoc a viris existentibus in statu perfectionis, qui potius deberent propria determinavit quod impedientes ne confessi fratribus confiteantur eadem dimittere quam pro eis cum scandalo contendere, secundum il1ud suis sacerdotibus, praedicando sive docendo quod non teneantur illa eis 90 Matthaei Vo, «Qui vult tecum in iudicio contendere et tunicam tollere. confiteri, peccant mortali ter. Quidam etiam praelatus superaddit in 65 dimitte ei et pallium.» Qualiter modo contendunt fratres sua determina- sermone quodam quod non solum peccant mortali ter, sed quod etiam tione contra praelato s impugnando veritatem agnitam, aut quae de iure peccant in Spiritum sanctum, quia impugnant veritatem agnitam ex eis deberet esse agnita ex declarationibus praelato rum et eis adhaeren- doctrina magistrorum et praelatorum. De eis enim dicit Dominus in tium. Ex qua contentione et impugna tione scandalum modo suscitatur Evangelio: 'Qui vos audit, me audit.' Ergo etc.» 95 in populo, quando pacifice super expositione dicti privilegii missum Dicunt fratres: «Scriptum est Matthaei XXII": «Super cathedram 70 fuisset ad curiam, et exspectata fuisset sententia domini papae, si fratres M 117" Moysi etc. quae dicunt, facite», I Glossa: «de spectantibus ad cathe- in hoc consensissent. Quibus positis et suppositis, aestimo quod verum dram», quia secundum CHRYSOSTOMUM «Dicunt verba Dei, non sua», et determinavit dictus magister, et similiter quod verum praedicavit dictus secundum AUGUSTINUM, quaestionibus, 83 q.e 31", «Non te moveat praelatus dicta eiusdem magistri confirmans. IMV 00 Hic frater ille qui dicta pro aliis proposuit, se ipsum primo excusavit 51 censentur] cessentur IV 53 donec] nisi (?) sup. lin. I 57 illuc] illud IV 57 nunc] minime (?) V 58 adhuc] ad hoc M 61 quia] quod IV 61 unicuique] IMV unicui M unicuiusque V 64 suis sacerdotibus] inv. IV 64 sive] seu IV 64 teneantur] teneatur I 65 superaddit] superaddidit IV 67 agnitam] annitam V 74 dicat] om. M 74 scilicet] sed M 78 autem] om. IV 78 sint] sunt IV 71 quae] qui M 71 ad] in sed sup. lin. in ad corr. I 73 quaestionibus] om. M 81 determinavit] determinaverit I 81 est] sup. lin. addo I 82 intellexi] intelligi sed in intellexi corr. I 82 determinationi] determinationem V 84 intellexi] intelligi sed in intellexi corr. I 85 quam] quoddam sed in quam corr. M 86 teneatur] tenetur IV 62 «quidam magister», Glossa interlin. (VAT., Vat. lat., 853, f. 292vb): «ia(cobus) 87 periculum] periculosum sed in periculum corr. I 87 est aut potest esse] esse potest all(odius), qui erat (cf. infra, p. 130,1) 'collega' Parisiensis fr. Ioannis de S. Benedicto aut est I 87 potest esse] inv. V 89 cum] i.m. addo I 93 eis] om. IV proponentis (cr. infra, p. 129,00) et determinantis (cr. infra, p. 129,80) pro fratribus; cf. P. 93 agnita] agnitam sed in agnita corr. I 95 super] sunt M 95 dicti] domini M GLORlEUX, Litterature quodlibetique, I, 1925, p. 209-210. 65 «quidam praelatus», 97 consensissent] consentissent I (sed in consensissent corr.) MV 98 dictus] om. I Glossa interlin. (VAT., Vat. lat., 853, f. 292vb): «Ambianensis», id est Guillelmus Matisconensis, qui anno 1286 mense Decembr. 22 Parisiis et anno 1287 mense Febr. 2 Aurelianis contra fratres praedicavit, cf. Einfiihrung, p. LVIl-LXIX. 69 Luc., x, 16. 70-71 Matth., XXIII,2-3. 71-72 Glossa interlin. in Matth., XXIII,2 (ed. 1634, v, 76-77 Cf. AUGUST.,De vera religione, c. 24, n. 45 (CC lat. 32, p. 215, lin. 3-8; PL 34, 141); co!. 377-378) 72 IOANNESCHRYS., Opus per! in Matth., homo 72 (PG 58, 667: alia ID., De ordine, II, c. 9, n. 26 (CC lat. 29, p. 121, lin. 39-40; PL 32, 1007). 78-79 Cr. trans!.). 73-77 Non inveni. Cr. AUGUST., De diversis quaestionibus 83, quaest. 31 (CC supra, p. 128,62. 90-91 Matth., v, 40. 00 Cr. supra, p. 128,62 adnot. lat. 44A, p. 41-45; PL 40,20-22 (deest)). 130 TRACTATUS. II PARS RATIO CONTRA 4' FRATRES 131 super eo quod dixi quod in dictum magistrum impegit, dicens: «Bene super quo erat mota secunda disputatio fratrum, utrum scilicet fratres concedo quod incuriale est impingere in socium, nec impegi in eum, sed debeant cessare ab usu privilegii sui iuxta eorum intellectum. Qualiter ipse impegit in me, cum dixit quod in praedictis peccarem mortaliter; 35 autem ad haec respondet, de hoc consequenter habebitur sermo pro- ego autem reputo ipsum socium et amicum, et quando dixi ista dicta lixior. M 117'b fuisse sine auctoritate et I ratione, respondebam arguenti qui nec 5 Super illo ergo quod dixit frater ille in sui excusatione, de non rationem nec auctoritatem pro se induxit, sed solum dixit magistro esse impingendo in dictum magistrum, quaero ad quem referebat illud quod V 249'b credendum, quod non est verum, nisi quando dicit quae spectant I ad dixit: «Super cathedram Moysi» etc. Et constat quod non arguenti, sed I 293" cathedram, et hoc est quando impletur illud I «Non vos estis qui 40 potius magistro contra quem loquebatur, quia nihil ad arguentem de loquimini. sed Spiritus Patris vestri qui/oquitur in vobis», ubi non movet illo: «Super cathedram», etc. Impingebat ergo in eum dicto modo, licet dicentis auctoritas, sed quod dicat attenditur.» Unde et ille addidit IO occulte et lingua blandiente, saltem in eo quod eum comparavit scribis dicens: «Non dico ipsum locutum fuisse sine ratione et auctoritate. et pharisaeis. Et similiter in hoc quod dicebat: «Non te moveat» etc., Credo enim quod nullus praesumeret talia dicere sine ratione et auctori- quasi nihil esset quod dixerat, et I quasi magist < er> theologi ae ex hoc M 117" tate, quia baillivus nullum adiudicat morti carnali nisi praemeditatus. 45 quod est magister et sedens in cathedra nullam omnino haberet auctori- Nullus ergo debet alium iudicare ad mortem spiritualem nisi delibe- tatem, et non esset ei ex hoc credendum in aliquo quod est magister et rando, cum sit mors gravior.» 15 sedens in cathedra, quod non est verum. Unde quod dicit AUGUSTINUS, Secundo excusavit se super eo quod dixi quod fratres non consense- De vera religione: «Qui docet» etc. debet de illo intelligi qui alias runt quod mitteretur ad papam pro privilegii interpretatione, dicens sic: per ecclesiam in nulla auctoritate docendi seu sententiandi est constitu- «Privilegium illud fuit directum maioribus nostris. Qualiter ergo sine 50 tus. Aliter enim nec papae nec episcopi nec cuiuscumque iudicis senten- illis possumus petere eius interpretationem ?». tiae ex eo quod talis est, plus standum esset quam simplicis hominis. Deinde frater ille respondet sibi impositis. 20 Unde et si aliquando magister dicat aliquid quod nec auctoritate alia Quorum unum erat quod impugnaret veritatem agnitam, et dicit: nec ratione confirmat, bene tamen quoquo modo ei ex sola auctoritate «Certe illud nego, immo possum salvare totum statutum secundum propria magisterii credendum est, et si nihil aliud obstet, tenendum est opinionem meam, non concedendo quod oportet eadem reconfiteri, 55 quod illud pertineat ad cathedram et quod Spiritus sanctus illud quod nequaquam concedendum est, cum illud sit quoddam novum et tamquam verum loquatur in ipso. Non enim solum spectat ad cathe- grave valde et exosum, et ratio viIlpendendi sacramenta ecclesiae.» 25 dram quod expressum est in lege divina et per sanctos expositum, sed Aliud vero est quod securum est confiteri sacerdoti post confessionem etiam illud quod usque in finem mundi per veridicos doctores certa factam fratri, et etiam sine confessione facta fratri, non autem e ratione restat explicandum. Et sic in magistro theologiae attendendum converso. Sed dicit ille quod «similiter primo confitendo sacerdoti et 60 est non tam quid dicat, sed et quis dicat, et sic ille qui secundum dictum postea fratri magis securus est confitens quam confitendo sacerdoti soli.» 30 IMV Tertium est quod scandalum suscitatur occasione eius quod fratres 34 privilegii sui] inv. IV 37 illo] eo IV 41 in eum] in meum sed corr. I 41 dicto contendunt contra praelatos super confessione iteranda sacerdotibus, modo] om. IV 42 et] in addo IV 42 in eo] om. IV 43 in] eis addo sed dei. M 44 esset] esse M 44 dixerat] dixit IV 44 magist] magistro M IV 45 est IMV magister] inv. IV 45 haberet] potestatem addo M 46 magister] in theologia addo sed exp. M 47 cathedra] et addo M 49 seu] sive I 50 nec'] nomine M 1-2 bene concedo] om. M 4 ipsum] eum IV 6 pro] per V 9 patris vestri] 50 nec3] om. IV 50 cuiuscumque] cuiusquam IV 52 aliquando magister] inv. IV sanctus IV 11 fuisse] om. M 13 adiudicat] praeiudicat I (sed in adiudicat corr.) V 53 quoquo modo ei] inv. IV 59 in] om. M 13 carnali] om. IV 16 excusavit se] inv. IV 20 respondet] om. M 21 im- pugnaret] impugna rem M 22 illud] istud IV 24 illud] istud IV 25 ratio] ideo M 28 primo] post M 28-29 confitendo ... quam] om. (ham.) M 29- 37-38 Cr. supra, p. 129,00-1. 39 Matth., XXIII, 2. 43 Cr. supra, p. 128,73- 30 sacerdoti soli] inv. IV 32 confessione iteranda] confessionem iterandam I 74. 48 Cf. supra, p. 129,75-77. 52-62 Cf. L. HODL, « ... sie reden, als ob es zwei gegensiitzliche Wahrheiten giibe». Legende und Wirklichkeit der mittelalterlichen Theorie 8-9 Matth., X, 20. 13 baillivus] (cf. A. BLAISE, Lexicon latinitatis ... , p. 90A: «bailli- von der doppelten Wahrheit, in Philosophie im Mittelalter. Entwicklungslinien und Paradig- vus: bailli»). 16-19 Cr. Einfiihrung, p. Lf-LV. 21 Cr. supra, p. 129,92. 25 vili- men, Hamburg 1988, p. 225-243. pendendi (er. A. BLAISE, Lexicon latinitatis ... , 958A: «vilipendo: mepriser»). 31- 36 Cf. supra, 139,56-155,96. 132 TRACTATUS. PARS" RATIO 4' CONTRA FRATRES 133 modum iudicium mortis spiritualis protulit, credo et suppono firmiter aliquibus religiosis concessum illud privilegium «Ad uberes fructus», ut quod cum magna deliberatio ne protulit. sic semper confessi illis religiosi s sine licentia sacerdotis obligati fuissent Contra secundum quod dicit ille, dico quod licet conventus et ad confitendum eadem suo sacerdoti; de quo amplior erit sermo in magistri Parisienses de ordine fratrum habent aliquos superiores sui dissolutione rationis 23ae inductae contra fratres. ordinis, credo tamen quod in eis quae pertinent ad doctrinam fidei et 65 95 Quod dicit etiam, quia «est grave», dico quod re vera grave est, morum, qualia sunt illa in quibus discordamus, non multum contradi- propter quod non cadit directe sub genera li ecclesiae statuto, sed cerent eis superiores sui quoad illa quibus ipsi praeberent suum assen- dimittitur liberae voluntati cuiusque potestas confitendi fratri sine sum, et ideo probabile puto quod maiores eorum non refutabant petere praecedenti licentia sacerdotis, per quod voluntarie se obligat confitens super dicto privilegio domini papae interpretationem, nisi ex suasione fratri ad eadem iterato confitendum, licet indirecte occasione statuti, fratrum Parisius studentium. 70 00 per hoc scilicet quod confessus fratri manet obligatus sicut prius ad I 293'b Ad aliud quod dicit, I «quod non impugnat veritatem agnitam confitendum sacerdoti ea quae confessus est fratri, ut habitum est supra secundum suam opinionem», dico quod hoc bene credo, quia forte non in principio quaestionis et in principio expositionis illius clausulae ad eius intelligentiam veri, sed ad placiti defensionem voluntas eum «Volumus autem» etc. Cui quidem I confessioni faciendae sacerdoti per V 250" excitat. Veritas tamen quam impugnat, ex sua natura intelligentibus hoc accidit quod sit iterata, et sic de tali gravi nemo potest conqueri, deberet esse agnita, ut super eius ignorantia excusari non possit, prout 75 5 sicut neque religiosi possunt conqueri de gravi onere religionis quod dixit magister praedictus. voluntarie assumpserunt, neque promoti ad sacros ordines possunt Quod autem adiungit, «quod potest salvare statutum non conce- conqueri de gravi quod est in continentia. Et est multo magis proficuum dendo quod oportet eadem iterato confiteri», dico quod hoc falsum est, istud grave de teneri iterato confiteri eadem suo sacerdoti. M 117'b quia privilegium per illam clausulam «Volumus autem» etc., ad totum I Quod etiam dicit «quod est exosum», dico quod verum est, sed statutum remittit, ut habitum est. Quod si etiam secundum fratrum 80 IO quemadmodum «aegris oculis exosa est lux», et debilibus atque infirmis intellectum remittat solum ad partem statuti ut non oporteat confessa omnino exosum est onus religionis et sacrorum ordinum. Sed non fratri reconfiteri sacerdoti, tunc quoad illa confessa fratri subditi sacer- sequitur ex hoc, quin sit valde proficuum communitati; contrarium dotum per privilegium sunt exempti a statuto, et sic quoad illa nequa- enim esset valde perniciosum, sicut dictum est supra. I Ut enim dicit M 1I8" quam salvat statutum, neque in toto neque in parte. Sed de hoc satis habitum est supra. 85 Quod vero addit, «quod nequaquam concedendum est quod oportet IMV iterato eadem confiteri, quia hoc est novum», dico quod licet in existentia facti sit novum, tamen in potentia iuris est antiquum, in 91 ad] illud per addo sed dei. M 92 religiosis] om. V 94 inductae] inducet (sic) M 97 dimittitur] dimittit M 98 obligat] obligant sed in obligat corr. I 99 ad] ab I quantum scilicet ab initio ecclesiae potuit fuisse editum illud statutum 99 eadem iterato] inv. IV 1 quae] quo M I est fratri] inv. I 2 expositionis] om. «Omnis utriusque sexus», et similiter ex tunc potuisset fuisse 90 IV 3 etc.] om. IV 6 possunt] se addo M IV 7 est!] cum M 8 grave] gravi I 8 confiteri eadem] inv. IV IO lux] sic i.m.add. I II omnino] animo M IMV 62 deliberatione] illud addo IV 64 habent] om. I 65 quae] quo M 65 doc- trinam] cathedram M 68 refutabant] refutabantur M 71 aliud] illud V 72 suam] exposi addo sed dei. M 72 forte] cum addo M 77-78 concedendo] concendendo sed in concedendo corr. I credendo V 81 partem] patrem M 91 Cf. MARTINUS IV, Bulla «Ad fructus uberes» (ed. Chart. Univ. Paris., I, p. 592 86 concedendum] concedendo V 90 similiter ex] om. IV (n. 508)). 92-94 Cf. infra, p. 231,29-233,83. 95 Cf. supra, p. 130,25. 95-3 Cf. supra, p. 5,67-7,19 et 75,15-80,54. 9 Cf. supra, p. 130,25. IO AUGUST., Confessio- 63-70 Cf. supra, p. 130,16-19; cr. etiam Einfiihrung, p. LI-LII. 71-72 supra, p. 130, nes, VII, c. 16, n. 22 (CC lat. 27, p. 106; PL 32,744); er. HUGO DE FUQUERIIS(DECANUS 21. 77-78 Cr. supra, p. 130,22-23. 79-80 Cf. supra, p. 77,72-80,54. 80- AMBIANENSIS),Rationes abbreviatae (PARIS, Bibl. nat., lat. 3120, r. 145r), ubi textus 85 lbid. 86-87 Cr. supra, p. 130,24-25. 90 Cr. GREGOR. IX, Decretales, v, tit. 38, Augustini rectius et longius cita tur «oculis aegris odiosa est lux, quae sanis est. amabi- c. 12 (ed. A. FRIEDBERG, l, 887-888). I lis». 11-13 Cr. supra, p. 55,57-81. 134 TRACTATUS. PARS" RATIO 4' CONTRA FRATRES 135 SENECA: «Omnes libertate deteriores sumus», de quo etiam sermo 40 et de tali securo loquendo re vera securum est quod confessus sacerdoti habitus est supra secundum dicta beati Bernardi. 15 iterato confiteatur fratri, sicut et e converso. Sed de tali securo non est Quod etiam dicit, «quod est ratio vilipendendi sacramentum eccle- nobis sermo ad praesens, sed solummodo de securo primo modo. siae», dico quod falsum est, immo potius est ratio honorandi ipsum. Ex Hoc enim modo omnino securum est confiteri sacerdoti aut alteri de hoc enim honoratur sacramentum, quod usus eius extra necessitatem eius licentia, nec de hoc ullus dubitat. In quo etiam fratres in parte cum difficultate conceditur; extra autem necessitatem est confiteri fratri, 45 concordant, videlicet in hoc quod confessus sacerdoti vel alteri de eius cum non subest rationabilis causa propter quod etiam non de facili 20 licentia, sic vere et perfecte absolvitur in casibus qui pertinent ad debet sacerdos subditos suos licentiare ad confitendum alteri, nisi sacerdotes, sic quod ad nullum alium oportet eum ire ad iterato rationem percipiat hoc faciendi, nec debet dari subditis licentia ad hoc confitendum eadem. Hoc enim modo non est populo securum confiteri ex privilegio, nisi cum tali gravi annexo, et hoc propter reverentiam primo fratri sine licentia sacerdotis, absque proposito confitendi eadem sacramenti poenitentiae, quaemadmodum etiam propter reverentiam 50 illi aut obtinendi ratificationem eius, quia saltem apud populares rationa- sacramenti eucharistiae discretus sacerdos non confert communionem 25 biliter dubium est, I an fratres tali modo possint absolvere non Iicentia- M 118'b devotis personis laicis quotiens eam desiderant, nec illam per a:lium illis tos a suis sacerdotibus neque prius con fessos eisdem, quod scilicet non ministrari permittit. teneantur reverti ad eadem confitendum illis. Non autem vertimus in Ad aliud quod ille dicit, quod «sicut securum est quod confessus dubium an fratres possint absolvere tales, nec pro absolutione peccati fratri primo iterato confiteatur eadem sacerdoti, sic securum est quod 55 quod per fratres absolutum est, dicimus quod fratribus confessa sunt confessus primo sacerdoti confiteatur eadem fratri; sicut ergo istud non 30 sacerdotibus reconfitenda, sed solummodo pro obligatione solvenda, oportet dicere, sic nec illud», dico quod non est simile, ut dictum est qua ex statuto salvato in privilegio tenetur confessus fratri eadem supra exponendo illud «Ad uberes fructus»; sed in proposito dico confiteri sacerdoti secundum modum supra expositum. specialiter quod non est simile, quia duplex est securum: quoddam Super quo populus, etsi non sit omnino certus, ad minus tamen habet I 293" cuius contrarium est ratio-Inabiliter dubium, et hoc est securum abso- 60 rationabilem causam dubitandi, an scilicet sint sic exempti a statuto, lute; aliud vero est securum, cuius contrarium non est rationabiliter 35 quod illa quae non licentia ti confitentur fratribus, non teneantur dubium, et illud est securum comparative, quia scilicet est securi us suo confiteri suis sacerdotibus. Habent autem rationabilem causam dubi- contrario, quemadmodum securi us est eadem peccata libere confiteri bis tandi super hoc, quia circa hoc contrariantur sapientes sapientibus, ut quam semel tantum, et ter quam bis tantum, quia iterata confessio praelati cum adhaerentibus eis ex una parte, et fratres cum adhaerenti- reddit hominem securiorem de vera et perfecta remissione peccatorum; 65 bus illis ex altera parte. Quantumcumque enim praelati dicunt quod IMV 14 deteriores] determinare (?) (detiare) M 14 etiam] om. I 15 supral om. IV IMV 19 autem] ad sed in autem corr. M enim IV 25 sacramenti] ecclesiae addo sed dei. M 26 alium] alienum IV 27 ministraril ministris V de ternali (?) addo I 28 aliud] illud 40-41 securum ... iterato] om. M 41 fratri] fieri M 42 sed ... modo] om. M IV 29 sic] e converso addo IV 31 dico] quod addo M 34 rationabiliter] 44 hoc] quo V 44 dubitat] om. V 45 videlicet] unde licet IV 46 sic] sit IV rationabili M 34 securum] securus M 35 aliud vero] quoddam M 35 contra- 46 absolvitur] absolutus IV 47 ad nullum] nulli M 49 sine] si non sed in sine corr. rium] est addo sed exp. M 36 comparative ... securi us] om. (homoioceph.) M I 49-50 eadem illi aut obtinendi] tandem illi convenit opponendi M 50 populares] 37 quemadmodum] securum est optime quia si est securius suo contrario quemadmodum populrales M 52 scilicet] si IV 53 reverti] se verti M 56 reconfitenda] te addo M 37 securi us] securus M 37 peccata libere] potentia M 38 et ter] confitenda V 57 salvato in privilegio] salvatio in provisio M 60-61 sic ... quae] lac. + coer (sic) M 38 bis tantum] inv. M 38 iterata] in tanta M 38 confessio] om. M 62 habent] hac M 62 rationabilem causam] inv. IV 62-63 dubitandi] semper addo IV 39 remissione] per remissionem V dubitandum M 63 circa hoc] cura haec M et addo V 65 altera] alia IV 14 P. TERENTlUS AFER, Heauton Timorumenos, (lII, 1),483 (ed. R. KAUER-W.M. LINDSAY, 1961). 14-15 er. supra, p. 46,17-18. 16-17 er. supra, p. 130,25. 28-31 er. supra, p. 130,26-30. 31-32 er. supra, p. 48,58-49,87. 53-58 er. supra, p. 76,24-77,71. 136 TRACTATUS. PARS Il RATIO 4' CONTRA FRATRES 137 confessi fratribus dicto modo tenentur eadem confiteri sacerdotibus, e 90 potius sententiam praelatorum suorum quam quorumlibet aliorum.» In contra quantumcumque dicunt fratres quod securi sunt de contrario, hoc enim casu habet locum id «Quae dicunt, facite», et illud «Qui vos populo tamen, qui habet nec potest discernere merita causae nec spernit, me spernit.» Hinc enim dicitur Deuteronomii XVIr: «Si rationes partium, rationabile dubium est quod tenendum sit circa hoc. difficile et ambiguum apud te iudicium esse prospexeris I inter sanguinem I 293,b Nunc autem consilium est Augustini et similiter ecclesiae, ut patebit 70 et sanguinem, causam et causam, lepram et lepram, et iudicium inter infra in pertractatione rationis 120e inductae contra fratres, quod cum 95 portas tuas videris verba variari, surge et ascende ad locum quem elegerit duo proponuntur, quorum unum est dubium et alterum certum, tenen- Dominus Deus tuus, veniesque ad sacerdotem levitici generis et ad iudicem dum est certum et dimittendum incertum. qui fuerit in illo tempore, quaeresque ab eis, qui indicabunt tibi iudicii Quare, cum secundum iam dicta; populus est omnino certus quod veritatem. Et facies quaecumque dixerint qui praesunt loco quem elegerit post confessionem factam sacerdoti non oporteat eadem alteri confiteri, 75 Dominus et do-Icuerint te iuxta legem eius; sequerisque sententiam eorum, V 250'b non sic autem quod nec post confessionem factam fratri dicto modo, 00 non declinabis neque ad dexteram neque ad sinistram. Qui autem super- debet ergo tenere id et dimittere aliud quousque sit discussum per bierit, nolens oboedire sacerdotis imperio, decreto iudicis morietur homo ecclesiam, et quicumque consulit populo contrarium et assecurat ipsum ille, cunctusque populus timebit audiens, ut nullus deinceps intumescat in hoc, quod scilicet per confessionem primo factam· fratribus ita superbia. » securus est, sicut securus est per confessionem primo factam sacerdoti- 80 Unde et talia dubia de fide et moribus et sacramenti s terminare bus, procul dubio male consulit ei: non enim tantum est securus per 5 pertinet ad cathedram, et si forte contingeret circa tale dubium sedentes confessionem factam fratri quantum est securus per confessionem fac- in cathedra propter rei profunditatem et obscuritatem aliquando per tam sacerdoti. aliquas apparentias et probabilitates fore deceptos, quemadmodum Cui satis consentit frater ille in alia determinatione sua sic inquiens: circa facta aliqua plerumque contingit ecclesiam decipi, populus tamen «Ego dixi quod est tuti us confessa sacerdoti reconfiteri fratri, quod 85 esset securus in tenendo id quod circa tale dubium sedentes in cathedra tamen non dixi asserendo, sed pro tanto dixi quod tutum est quod 10 praecipiunt aut consulunt teneri, esto etiam quod ipsi aliquantulum frater faciat, et quod amplius est, illud dubium non debet esse populo essent in culpa in praecipitando aliquantulum sententiam, quemadmo- dubium ad utrumque, quod scilicet non magis inclinari debet ad unam M 118" partem quam ad alteram, quia semper in dubiis I debet populus sequi IMV IMV 90 aliorum] quorum M 91 id] illud IV 91 illud] alter V qui vos audit me audit et addo I qui vos audit et addo V 93 prospexeris] pro peteris M 94 iudicium] iudicii 66 sacerdotibus] et addo IV 68 populo] populus M 69 rationabile] rationabiliter IV 95 quem) quam I (sed in quem CO".) V 96 veniesque] venies quia I (sed in M 69 quod] circa I (sed in quid CO".) V 70 est] om. M 71 in] om. V veniesque CO".) V 96 levitici] levicia M 97 indicabunt) iudicabunt MV 71 pertractatione] perfectionem M 72 et] om. M 73 et ... incertum] om. M 97 iudicii) iudiciis M 99 Dominus) om. I 99 sequerisque) sequensque M 76 sic] sit M 76 autem] om. M 76 fratri] frater M 77 id] idem sed in id CO". 00 autem] quod M 1 decreto] de cetero M I decreto iudicis) om. IV M illud IV 77 et] om. M 77 sit] sic V 78 assecurat] asserunt M 79 quod] 4 moribus et sacramenti s] sacramenti s et moribus IV 5 pertinet] pertinent M quo sed in quod CO". M 79 primo] om. IV 81 ei] eis IV 81 securus] in hoc 5 circa] contra M 5 sedentes] om. M 7 deceptos] deceptas M 8 plerumque] addo IV 81 per] post I (sed in per corr.) V 82-83 fratri ... factam] om. (hom.) M pl uri um M 8 contingit] et addo M 9 esset securus] esse securius M 9 id] illud 84 inquiens] in eI lac. M 85 quod '] etiam addo IV 85 est tuti us] inv. IV IV 9 circa] contra M IO teneri] et addo sed exp. I IO esto] ex to M 86 tutum] stutum sed in tutum CO". I totum sed 01. man. in tutum CO". M 87 faciat] I I aliquantulum] suam addo IV facit IV 88 utrumque] utrumlibet IV 88 ad 2] cum M 70-73 cr. infra, p. 195,66-199,80. 84 Cr. supra, p. 129,00 et 130,32. 91-92 Luc., x, 16. 92-3 Deul., XVI!, 8-13. 138 TRACTATUS. PARS II RATIO 4' CONTRA FRATRES 139 dum cum moderno tempore dubium sit et hucusque dubium fuerit apud vera feci non intentione vituperandi quemquam, sed potius confirmandi doctores theologi ae, an scilicet Christus fuisset incarnatus si Adam non 40 veritatem circa proposita prout melius potui, quod facere tenetur peccasset, quibusdam asserentibus quod sic, aliis vero asserentibus quilibet doctor sedens in cathedra, ex quo facto nequaquam debet aut contrarium. Si propter discordiam talem sedandam dominus papa ex 15 merito potest vocari inimicus cuiusquam, nisi secundum illum modum aliquibus verisimilibus rationibus motus praeciperet teneri quod non quem proponit ApOSTOLUS, dicens < Ad> Galatas, IVo: «Ergofactus fuisset incarnatus, et tamen contrarium foret forte verum, omnes nihilo- sum vobis inimicus, vobis dicens veritatem.» Quod ergo sic aliquis factus minus teneremur in hoc tenere eius praeceptum quousque certior fieret 45 sit inimicus aliorum, nullo modo potest facere aut debet, quominus ei ecclesia de contrario. Postquam ergo sedentes super cathedram, scilicet credatur, immo potius facit quod firmi us ei credatur. Ego vero, secun- praelati, dicunt quod in praedicta. casu circa confessiones faciendas 20 dum quod superius dixi, non peto quod mihi credant, sed peto quod si fratribus dubium est dicto modo, immo quod plus est, asserunt et mihi non credant, quod rationibus et auctoritatibus quas pro me M 118vb firmiter opinantur contrarium I eius quod circa hoc dicunt fratres, induco, credant, et rogo quod quicumque scriptum hoc viderint, ipsimet populus ergo in hoc debet praelatis adhaerere, et tenere quod ipsi 50 I iudicent si frater ille tam efficaciter studuit respondere argumentis et I 294" praecipiunt et consulunt teneri: aliter enim, ut puto, per inoboedientiam rationibus et auctori tati bus a me contra fratres inductis, ut qui prius de peccaret mortali ter. Et sic quantum mihi apparet, quicumque consulunt 25 facili mihi credidissent, modo non credent. Multum enim nituntur populo aut docent contrarium, retrahunt ipsum a via salutis, quod re fratres persuadere in praedicationibus et determinationibus suis ne mihi vera non possunt facere sine magno periculo mortalis peccati, maxime credatur in proposita quaestione, prout plures per experientiam didice- cum ex hoc maximum oriatur scandalum in ecclesia, secundum quod 55 runt. dicit magister praedictus, et bene, ut mihi videtur. Super proposito autem scandalo quaerunt fratres sic: «Cum multi Contra quae frater proposuit dicens sic: «Vituperans videtur esse 30 resistant fratribus et dicant I quod ipsi abutantur suo privilegio, ex quo M 119" inimicus eius quem vituperat, et ideo de facili ei non creditur. Unde scandalum oritur, estne igitur cessandum eis propter tale scandalum ab malo quod mihi imponat peccatum in Spiritum sanctum, quam quod usu privilegii in confessiones audiendo et absolvendo et praedicando et negligens fuissem in studendo unum argumentum, quia de facili homi- 60 docendo atque persuadendo populo quod sic possunt eo uti?» Et nes ei credidissent, qui per Dei gratiam modo ei non credunt.» respondent.fratres dicentes sic: «Dicitur Matthaei XVIII": «Vae Dico pro me quod numquam eum vituperavi, nec ei imposui directe 35 quod ipse peccavit mortali ter aut in Spiritum sanctum, sed sententiam eorum qui tale peccatum iudicaverunt commisisse illos qui populo IMV praedicta dicto modo suaserunt, commendavi et approbavi. Quod re 39 feci] facta M 39 vituperandi] vituperandum M 39 confirmandi] confirmandum M 41 aut] autem M 43 IV"] a modo M 43 ergo] ego IV 44 sum] fratri M IMV 44 vobis dicens veritatem] veritatem vobis dicens IV 46 firmi us] sic minus IV 46- 47 secundum] sum sed in secundum corr. I 47 superius] supra IV 47 credant] 12 moderno] modo in M 13 theologiae] theolos M 13 si] scilicet M 14 as- credantur M 48 mihi] modo sed exp. et sup. lin. ai. man. mihi addo M 49 induco] serentibus (bis)] assentibus IV 16 verisimilibus] lac. et similibus M 16 non] in lac., sed ai. man. adlegam addo M 49 quicumque] lac., sed ai. man. quicumque addo M addo sed exp. I 17 fuisset] om. M 17 incarnatus] incommotus M 17 foret 49 scriptum hoc] inv. IV 50 efficaciter] tam addo V 50 studuit] studuerit IV forte] inv. IV 18 teneremur] tenemur M 18 certior] fuisset addo sed dei. M 52 credidissent] credissent M 52 credent] credunt M 54 plures] quod addo I 19 sedentes super] sedens supra M 20 dicunt] dicant V 20 praedicta) dicto IV 56 autem] facto addo sed dei. M 57 dicant] dicunt I 57 abutantur] abutuntur IV 21 fratribus] fieri debet M 21 quod plus] iter. M 21 asserunt] assenserunt I 58 cessandum eis] inv. IV 59 et absolvendo] om. M 60 eo uti] educi V 22 firmiter] affirmant M 22 circa] contra M 22 dicunt] dicuntur I (sed in dicunt corr.) V 23 praelatis] praelatus V 25 quicumque] cuicumque M 26 aut] ut M 26 docent] docens V 26 contrarium] facere addo M 28 hoc maximum oriatur scandalum] se magnum onant scan et lac. M 29 dicit] dixit IV 30 frater] sunt V 30 videtur esse] iter. sed dei. I 33-34 homines ei] inv. IV 34 credunt] credent IV 43-44 Gai., IV, 16. 46-47 Cr. supra, p. 25.65-68. 56-(p. 155,)96 Ad quaestionem 35 numquam] lac., sed ai. man. nec addo M 36 peccavit] m addo sed exp. M de scandala, cr. GODEFRIDUS DE FONTIBUS, Quodl. IV, q. 13 (ed. Les philos. belges, IV, 274- 37 qui] quod M 37 commisisse] commisisset M 38 suaserunt] suaserent V 277). 61-63 Matth., XVIII, 6-7. 140 TRACTATUS. PARS II RATIO 4' CONTRA FRATRES 141 mundo a scandalo. Necesse est enim ut scandala veniant, vae tamen 90 talibus actibus exercendis eis resisteretur, et eis persistentibus et defen- M 119'b homini illi, per quem scandalum venit.» Necessitatem autem veniendi dentibus modum et usum I unde scandalum I oriretur, certe a dicto usu V 250" scandala ponit ORIGENES in Glossa, ut dicunt, quam tamen ibi non et modo utendi illis propter scandalum omnino cessandum esset. inveni:«Necesse est ut veniant scandala, quia non potest esse verum 65 Vix enim est aliquis actus ita bonus ex genere facti, quin posset esse bonum nisi habeat contrarium malum.» Et sequitur: «Caelestes spiritus malus ex circumstantiis, quemadmodum licet legere actu in theologia magis irritantur quando magis invalescunt verba Christi in hominibus, 95 Parisius sicut magister sit de se bonus actus et proficuus, si tamen et quaerunt sibi organa per quae tale bonum potest impediri et schis- aliquis vellet legere ut magister, nec licentiatus rite ad hoc, quantum- mata suscitantuf.» Nunc autem, ut dicunt, privilegium fratrum ordina- cumque esset idoneus, ei esset resistendum, et ipse propter abusum talis tur ad duo, scilicet ad praedicationem faciendam et ad confessiones 70 actus et scandalum quod ex illo oriretur, dCberet ab illo cessare. audiendas, quae maxime sunt exosa daemonibus, quia per primum Consimili ter, licet dicti actus praedicandi et audiendi confessiones boni verbum Dei invalescit, per secundum daemones expelluntur, et ideo 00 sunt et multum utiles, si tamen aliqui vellent ipsos exercere non necesse est ut procurent istorum impedimentum. Estne ergo cessandum licentiati a praelatis ecclesiae, resistendum esset eis in illis, et ipsi propter tale scandalum? Et declarant quod non in quinque generibus propter abusum talem et scandalum exhinc ortum debent ab istis scandalorum. 75 cessare, quantumcumque essent idonei ad illos exercendos. Sed antequam prosequar illa quae inducunt circa illa quinque genera, Nunc autem in proposito, quia fratres actum confessiones audiendi et iam propositae quaestioni ipsorum primo respondens dico, quod si 5 absolvendi volunt extendere ultra quam est eis in privilegio concessum, scandalum eveniat propter fratrum ab usum circa suum privilegium, sive secundum quod supra expositum est, et hoc praedicant populo, idcirco in praedicando sive in confessiones audiendo, omnino cessandum est eis dico quod rationabiliter eis in hoc a praelatis est resistendum, ne ab huiusmodi actibus. Licet enim actus praedicationis et confessionis, 80 populus I in dictum periculum incidat, et ipsi propter scandalum ab istis I 294,b ad quos ordinatur fratrum privilegium, sint ex se praerogativi et boni et actibus cessare debent, maxime cum nullius debiti necessitas ipsos ad maxime daemonibus exosi, propter quod nullo modo deberet resisti IO huiusmodi actus exercendos cogat. Unde illud M a tt h a e i XVIII": «Qui exercentibus illos modo debito, nec debent exercentes eos modo scandalizaverit unum de his pusillis» etc., quod secundum Glossam congruenti et ex necessitate debiti cessare ab ipsis propter scandalum «specialiter dicitur contra apostolos, qui hic de dignitate videntur conten- malignantium quod exinde oritur, licet alias vitandum esset quantum 85 dere et in hoc poterant alios perdere.» Dico ego specialiter contra fratres posset vitari sine peccato, dicente Glossa, Matthaei XVIIIo: «In qui hic de dignitate et potestate indebita videntur contendere et in hoc quantum potes sine peccato, vitare scandalum debes, quod si de < veritate> 15 possunt alios perdere. est, pro scandalo veritas relinqui non debet.» Si tamen dicti actus fierent Quod autem praelati in hoc eis debent resistere tamquam illis qui ab aliquibus modo non congruenti, et ex libera voluntate, et ideo in facto suo scandalizant et perdunt multos, insinuat CHRISTUS per hoc quod ibidem dicit: «Si autem manus tua vel pes tuus scandalizaverit te, IMV abscide eum et proice abs te.» «Manus tua», dicit Glossa inter1inearis: 62 enim] om. M 62 veniant] om. I venient V 62 vae] iter. I 62 tamen] homini IMV addo sed dei. I 65 inveni] dicens sic addo I dicunt sic addo V 65-66 verum bonum] lac. M 66 spiritus] lac. M 67 irritantur] lac. M 67 quando] quam M 90 resisteretur] resistentur etiam propter scandalum omnino cessandum esset M 70 praedicationemfaciendam]praedicationesfaciendasI 71 quia] et V 76 antequam] 91 unde] om. IV 91 certe] certo IV 95 bonus actus] inv. IV 96 nec] non IV quandoque V 80 huiusmodi] huius I 81 sint] sunt V 85 vitandum] iurandum 96-97 quantumcumque] quemcumque M 97 esset] om. M 97 ipse] ipsum M M 86 Matthaei] Marci M 87 vitare] visitare sed in vitare corr. I 87 veri- 98 quod] quo M 99 consimiliter] cum similiter V 00 si] sed M 2 istis] illis IV tate] virtute M IV 88 est] quod sup. lin. addo I 88 veritas] veritatem M 5 extendere] extra tendere I (sed in extendere corr.) V 9 ipsos] episcopos sed in ipsos corr. I 9 ad] ab M IOhuiusmodi] huius I II scandalizaverit] scandalizavit M 65-69 ORIGENES, Tractatus in Mauh., Tract. 5 (ed. D. ERASMUS-S. GELENIUS, 1571, Il, 13 ego] ergo V 13 specialiter] spiritualiter I (sed in specialiter corr.) M 13 contra p. 57; PG 13, 1155-1156(alia trans!.». 86-88 Glossa ordo in Mauh., XVlIl, (ed. 1634, 7 fratres] om. IV 15 alios] quos M 16 eis debent] debeant eis IV 18 ibidem] v, co!. 301; PL 114, 216). 87 «de veritate», cr. HUGO DE FUQUERIIS (DECANUS idem M 18 autem] om. M AMBIANENSIS), Rationes abbreviatae (PARIS, ibl. nat., lato 3120, f. 145r), ubi haec lectio B legitur, sicut in editionibus Glossae. 4-6 Cf. supra, p. 71,5-75,13. IO-Il Mauh., XVlIl,6. 12-13 Glossa ordo in Mauh., XVlIl,6 (ed. 1634, v, co!. 300). 18-19 Mauh., XVIII,8. 19-23 Glossa interlin. in Mauh., XVlIl,8 (ed. 1634,v, co!. 301-302). 142 TRACTATUS. II PARS RA 4' CONTRA TRES TIO FRA 143 «quantumcumque utilis adiutor»; «pes tuus», Glossa: «discursor in usus 20 humiliter desistere. Sicut enim non sunt facienda mala ut eveniant tuos»; «scandalizaverit te», Glossa: «laedit te in causa animae»; 50 bona, < A d> R o m a n o s XII!", sic omittenda sunt bona ne ex cir- «abscide eum», Glossa: «rumpe affectum»; «et proice abs te», cumstantia et modo faciendi eveniant mala, maxime scandalorum, quia, Glossa: «devita eius societatem quam castigare nequis.» Unde melius ut dicitur Extravaganti de cognatione spirituali, pervenit ad papam est pati aliquem defectum in praedicationibus et confessionibus audien- quod scandalum erat propter aliquos qui volebant contrahere, inter M 1[9" dis quam habere tales dis-Icursores et adiutores. Unde super illud quod 25 quos erat consanguinitas spiritualis; papa dicit: «Si ita est, non coniun- sequitur in textu: «Bonum est tibi ad vitam ingredi debilem vel claudum 55 gantur propter scandalum.» Item: «Correctio fraterna aliquando dimit- quam duas manus» etc., Glossa: «Sine pernicioso adiutore vel discur- tenda est propter scandalum», secundum AUGUSTINUM. sore quam cum his.» Propter quod dicitur Ecclesiastici XXXII!": Sed dicunt fratres quod non debent cessare ab usu suo, quia hoc «Rectores ecclesiae auribus percipite filio, fratri et amico, ne des potesta- cederet in praeiudicium papae eo quod per privilegium secundum talem tem super te», G los s a: «Omnes admonet communiter ut sui iuris 30 usum ipse multum se exoneraverit, et etiam in favorem communitatis rationem non omittant.» Quod autem propter scandalum tale cessari 60 ecclesiae, qui per cessationem fratrum I multum scandalizarentur, et M 119'· debet, dicit Glossa, ibidem sic inquiens: «Quicumque speciem sanctita- magis cavendum est scandalum pusillorum quam pharisaeorum; prop- tis habens vel verbo vel exemplo ceteros destruit, melius esset ei ut sub ter usum autem fratrum non est scandalum, nisi quale est scandalum exteriori habitu ad mortem terrena acta constringerent, quam sacra pharisaeorum. Unde, ut dicunt, non est simile in dictis casibus et in usu officia ceteris in culpa ostenderent.» 35 fratrum. In illis enim casibus cessatur, quia communitas scandalizatur, Quod autem usus fratrum praecipue quoad confessiones inconve- 65 et specialiter in correctio ne fraterna, quando ille qui corripitur non niens sit ex circumstantia, et quod propter scandalum ab illo debent emendatur. In proposito autem non est scandalum nisi pharisaeorum, cessare patet ex hoc quod actum audiendi confessiones secundum et illi emendantur circa quos fratres utuntur privilegio. Si autem omnes libitum suum volunt exercere, et exercent contra praelatorum volunta- I scandalizarentur, bene verum est quod tunc procedendum esset fratri- 1294" tem, etiam quando non est illis eorum adiutorium necessarium, cum 40 bus. tamen sola necessitas ad talis actus exerciti um deberet eos tamquam 70 Dicunt etiam fratres quod si cessarent, multum vergeret in ipsorum viros contemplationi deditos trahere invitos, maxime quia nullum praeiudicium, eo quod vigilantibus et non dormientibus iura subve- habent praeceptum de actu huiusmodi exercendo, etiam si privilegium niunt. Ut ergo eis subveniatur in sua oppressione, fratres cessare a suo eis daret quod possent eo uti, sicut dicunt se posse. Ut enim dicit usu non debent. AUGUSTINUS o libro De civitate XIX Dei: «Otium sanctum quaerit 45 Dico ad primum istorum quod in nullo praeiudicaret papae, si caritas veritatis, negotium iustum suscipit necessitas caritatis.» Aliter 75 cessarent fratres ab usu suo, quia non praecipit fratribus quod utantur enim usus fratrum vergit multum in praeiudicium praelatorum, propter quod merito debent contra talem usum eis resistere, et ipsi debent IMV IMV 49 eveniant] veniant IV 53 propter] inter IV 53 volebant] om. M 54 si ita est] om. IV 57 usu] actu IV 59 exoneraverit] exoneravit M exhoneraverit sed in 20 quantumcumque] quamcumque M 21 Glossa] et IV 26 tibi] ibi V 26 tibi exoneraverit corr. I exhonaverit V 59 et] est IV 60 qui] in quae corr. I 61- ad vitam] ad vitam tibi I 27-28 discursore] discusrsone sed in discursore COri".I 63 propter ... pharisaeorum] om. (ham.) M 65 correctione] corruptione M 28 cum] om. I 28 quod] om. M 30 super] supra M 3[ omittant] committant 65 corripitur] corrigitur M 66 nisi] ubi V 66 pharisaeorum] plurimorum sed in M 32 ibidem] credem M 33 destruit] destituit M 36 fratrum] ut videtur addo pharisaeorum corr. I 67 emendantur] emendentur M 72 ergo eis] inv. IV IV 39 exercent] exercere M exercerent I 40 necessarium] nec cessandum sed a/o 75 usu suo] inv. M man. in necessarium corr. M 44 eis] om. IV 26-27 Matth., XVIII, 8. 27-28 G/ossa inter/in. in Matth., XVIII, 8 (ed. [634, v, co!. 301- 302). 29-30 Eccli., XXXIII, 19-20. 30-31 Glossa ordo in Eccli., XXXIII, 18 (ed. 1634, 49-51 Cf. Ram., XII, 21. 52-55 Non invenitur in GREGOR. IX, Decretales, v, tit. Il (De III, co!. 2153; PL 113, 1217B). 32-35 Glossa ordo in Matth., XVIII, 6 (ed. 1634, v, co!. cognatione spiritua/i) (ed. A. FRlEDBERG,II, 693-696). 55-56 Cf. AUGUST., De eiv. Dei, 300). 45-46 AUGUST., De civ. Dei, XI X, C. 19 (CC lat. 48, p. 687, lin. 34-35; PL 41, I, C. 9 (CC lat. 47, p. 9; PL 41, 22); vel ID., Epistolae, epist. 82, c. 2, n. 22 (CSEL 34,2, 647). p. 375; PL 33,286). 144 TRACTATUS. PARS Il RATIO 4' CONTRA FRATRES 145 suo privilegio modo quo utuntur ipsi, aut alio, et cum hoc per usum sos et singulos qui christiana professione censentur, ut suas Deo lucrifa- eius secundum voluntatem fratrum in nullo papa se exoneraret, sed ciant animas, cupiamus caritate magistra et pietate praeduce, sub modera- onus quod incumbit praelatis, fratres permitteret exercere et per hoc 5 mine iuris ad iustitiae regulam et lineam aequitatis norma servata mode- honorem praelatis debitum ab eis subtraheret, ut patet ex dictis. stiae, dirigere actus suos, priori tamen desiderio exoptamus ut vos, qui Quod dicunt secundo, «quod usus ipsorum est in favorem communi- 80 mundo et pompis eius contemptis per gradus altiores ducatu Spiritus tatis ecclesiae», dico quod falsum est, quia vergit in eius periculum, ut sancti procedentes religionis apicem ascendistis, omnem in vobis iustitiam V 250vb patet in expositio-Ine illius clausulae «Ad uberes fructus». Et quod compleatis, indictae vobis modestiae servando tenorem, et ab omnibus per addunt, «quod multum scandalizaretur ex eorum cessatione», dico IO quae a religionis videatur rectitudine deviari vel vobis rationabiliter quod ex hoc magis aedificaretur, videns eos humiliter praelatis velle detrahi valeat, abstinendo.» oboedire, non usurpando ius eorum, sed eos velle adiuvare utendo 85 Constat autem quod per haec dicta eos abstinere admonet ab illis privilegio secundum intellectum nostrum. Propter quod ex contrario super quibus eos in eadem littera in subsequentibus reprehendit, quo- usu ipsorum populus scandalizatur, iuxta illud quod dicit INNOCENTIUS rum unum est auditio confessionum secundum modum quem fratres in supra dicta littera «Etsi animarum», post praedicta gravamina prae- 15 intendunt, ut patet inspicienti seriem litterae quae dicit sic: «Sane non latis a fratribus illata circa auditionem confessionum, sic inquiens: solum gravis sed clamosa querela» etc., ut habitum est supra. «Multa quidem et alia gravamina tam praelatis quam clericis a vobis 90 Dico ergo quod ex dicto actu fratrum scandalum oritur quod acti ve illata et inferri quotidie proponuntur, quae pro religionis honore honestius est fratrum, passive autem non solum est praelatorum, quos fratres putamus posse sub silentio praeteriri. Ex quibus profecto proximorum ius valde impudenter comparant pharisaeis, sed etiam pusillorum et laeditur, et ecclesiarum iustitiae derogatur, blasphematur religio, Deus 20 communis populi, dicente ibidem INNOCENTIO: «Graviori dolore confun- ipse offenditur, et schisma in mystico generalis ecclesiae corpore genera- dimur, quod vos, gloriam nostram totius ecclesiae generalis iubar praeci- tur, quodque periculosius est, fidelium animae in laqueum mortis et 95 puum reputantes, ipsius splendorem vestri obnubilatione nitoris non ambi- puteum interitus pertrahuntur.» Et hoc maxime quando moderno tem- gimus notabiliter < minor> ari», secundum quod expressius dixit iam M 120" pore vident fideles et praecipue I quod ea quae fratres agere volunt supra: «Multa quidem et alia» etc., quod quidem vitare possunt sine secundum modum utendi suo privilegio, pertinent ad professionem 25 peccato, quia litigant pro eo ad quod non tenetur. Si enim velint, praelatorum, et sunt omnino extranea a professione religiosorum, ut possunt omnino sine peccato non uti suo privilegio; et G lossa super iam dictum est supra, secundum AUGUSTINUM, De ci vi ta te Dei. 00 illud Matthaei xvnr, I ubi supra, dicit sic: «In quantum potes sine I M 120'b I 294vb Propter quod a talibus eos admonet abstinere INNOCENTIUS in princi- pio dictae litterae dicens: «Etsi animarum affectantes profectus, univer- IMV IMV 3 Deol Deus M 3-4 lucrifaciant] lucri faciunt I 4 praeduce] praedente M produce I 6 tamen] cum M 6 exoptamus] altiores ducatu Spiritus sancti procedentes 76 utuntur] utantur I 76 aut] in sed corr. I 76 cum hoc] exp. sed praeterea sup. lin. religionis apicem ascendistis addo M (er. 7-8) 6 vos] nos M 7 contemptis] addo I 77 exoneraret] exonoraret I exhonoraret V 78 onus] unus V 82 clau- contentis M 8 vobis] nobis M 9 vobis] nobis M 12 dicta] om. IV sulae] ecclesiae sed exp. M 87 illudl id IV 90 vobis] nobis M 91 illata] illa V 13 subsequentibus] eos addo M 15 litterae] habere M 16 gravis] gravi I (sed aI. 92 quibu.s] civili bus (?) I civibus (?) V 92 profectol pro facto M 95 quodque] man. in gravis corr.) V 17 quod] quia V 19 comparant] comparent M 20-21 con- quod qUia MV 96 pertrahuntur] detrahuntur IV 97 praecipue] praecipiunt M fundimur] confunduntur M confundimus I 21 vos] nos M 21 nostram] vestram 97 quae] quod M 00 supra] debet sibi confessiones audiendi et absolvendi concedi sic M 21 iubar] om. IV 22 non) nom M 22-23 ambigimus notabiliter] notabiliter tamen quia nulla addo M 00 secundum] om. M I admonet] admonent M quae ambigamus M 23 minorari] immittari M immutari IV 23 secundum] etiam addo monet V 2 affectantes] om. V IV 24 quidem2] quidam I 24 possunt] potest M 25 velint] velunt M 26 omnino sine peccato] sine peccato omnino IV 27 dicit] dixit IV 80-81 Cf. supra, p. 55,57-81. 90-96 INNOCENTlUS Bulla «Etsi animarum)) (ed. K. IV, 15-16 Cf. supra, p. 21,72. 20-23 INNOCENTIUSIV, Bulla «Etsi animarum» (ed. K. SCHLEYER,1937, p. 133, lin. 27-34). 00 Cr. supra, p. 142,45-46. 2-11 INNOCENTIUS SCHLEYER,1937, p. DI, lin. 23-132, lin. 3). 24 Cr. supra, p. 144,90. 27-28 Glossa IV, Bulla «Etsi animarum» (ed. K. SCHLEYER,1937, p. 13l,lin. 5-15). ordo in Matth., XVIII,6 (ed. 1634, V, co!. 301; PL 114, 216); cf. supra, p. 140,86-88. 146 TRACTATUS. PARS II RATIO 4' CONTRA FRATRES 147 peccato, scandalum vitare debes», ut iam habitum est. A resistendo Dico quod hoc non valet eis eo quod non est simile, quia rebellionem autem fratribus non possunt praelati cessare sine peccato, quia Iitigant quam Christus sustinuit et apostoli et prophetae, illam sustinuerunt pro pro eo ad quod tenentur, et ideo propter scandalum, si quod ex facto 30 bono opere et bono modo facto et debito fieri per eos, idcirco ergo eorum oritur, cessare non debent, quia tale scandalum ex parte eorum propter scandalum ortum ex illo non debebant cessare ab opere suo, I M 120" non est activum, immo solum passivum ex parte eorum qui scandali- 60 non tam quia bonum erat opus, quam quia debitum erat fieri et bono zantur. modo fiebat ab eis. Fratres autem, etsi bonum opus facere volunt in Quod dicunt tertio: «Quod vigilantibus» etc., dico quod hoc verum praedicando et confessiones audiendo, quia tamen malo modo nituntur est de illis qui iustam causam defendunt, quia illis subvenitur comperta 35 illud facere, scilicet potestatem in illo sibi commissam absque omni in fine litis eorum iustitia; de illis autem qui iniustam causam defen- debito faciendi illud exercendo, bene debent in illo a praelatis impediri dunt, qualem supponimus fratres defendere, non est verum. Talium 65 et cessare ab illo propter scandalum exortum, non ratione substantiae enim iniustitia tanto magis magisque manifestatur, quanto eorum causa operis sed modo exsequendi ipsum; scriptum est enim in Deuterono- magis magisque ventilatur. Qualiter modo multo magis daret iniuria mio: «Quod iustum est, iuste prosequeris.» Et quod amplius est, si fratrum quam inferunt praelatis, quam fecit quando causa eorum 40 fratres haberent ex suo privilegio quod possent eo uti secundum quod incepit ventilari, et ideo tales, quanto magis vigilant et minus dormiunt ipsi volunt, quia tamen non tenentur eo uti, deberent propter scanda- se defendendo, tanto eis in fine litis, comperta eorum iniustitia, iura eis 70 lum a tali usu eius cessare, eo quod sine peccato hoc facere possent, non subveniunt, sed eos potius acrius damnant. sicut iam dictum est. Et esset multo maior profectus ex eorum cessa- Nihilominus tamen quoad scandalum iam dictum, intentum suum tione proveniens quam ex tali usu eorum privilegii, et sic fabulae sunt, fratres nituntur ostendere in quinque generibus scandali. 45 quaecumque dicunt fratres de profectu futuro ex tali usu eorum pri vile- De primo enim dicunt sic: «Scandalum in Scripturis multipliciter gii, et male factis suis applicant I facta Christi et apostolorum et V 251" sumitur: uno modo pro rebellione vel resistentia, ut Matthaei 75 prophetarum, quasi similem causam faciendi haberent et simili modo XVo, ubi dixit Dominus Petro: «Scandalum mihi es.» Dominus facta sua agerent, quod non est verum. intendens enim facere opus fructiferum et pati pro genere humano, a Secundo modo, ut dicunt fratres, scandalum sumitur pro molestia Petro pie mo to impediebatur dicente: «Absit hoc a te, Domine!» Et isto 50 quadam, ut Exodi Xc: «Quosque patiar hoc scandalum», quod possunt modo multi resistunt fratribus modo suo privilegio uti volentibus, qui dicere pauperes fratres videntes sibi eleemosynas sub trahi et multa alia ignorant profectum futurum; estne ergo propter tale scandalum cessan- 80 infligi. Estne eis cessandum propter tale scandalum? Non sed potius dum a fratribus? Certe talem resistentiam Christus et apostoli et omnes dicendum est illud I"e ad Thessalonicenses: «Nemo moveatur in prophetae habuerunt, et tamen ab actibus suis fructuosis non cessa- tribulationibus istis.» runt. » 55 Dico, ut prius, quod similiter hoc dictum non valet eis, quia pati molestias propter bonum opus debitum fieri et bono modo factum IMV IMV 29 fratribus] ut puto addo IV 30 quod1] non addo M 31 eorum] illorum IV 56 eo] om. M 58 et 1] pro add. I 58 facto] dicto I 58 et 2] om. IV 35 comperta] coperta M 38 magis] om. I 38 magisque] eorum casus addo M 59 ortum] tecum V 61 fiebat] fiebant I 61 facere volunt] inv. IV 61 in] et M disputando addo IV 39 modo] exp. M magis addo sed exp. M 40 quam] quem M 62 modo] om. M 62-63 nituntur illud] inv. IV 63 scilicet] secundum M 63 in 42 eis1] om. IV 42 iniustitia] iniuria IV 43 eos] om. IV 48 XVI] XX M XV illo sibi] illis M 69 illo] illis M 67 prosequeris] prosequaris I 68-69 secundum IV 49 intendens enim] inv. IV 49-50 a Petro] om. M 50 absit] om. I ... uti] om. (hom.) M 69 quia] quod V 69 deberent] debent M 71 iam] om. IV 50 Domine] Domino IV 51 fratribus modo] inv. IV 54-55 cessarunt] cessaverunt 71 eorum] ipsorum IV 72 eorum privilegio] inv. IV 72 fabulae] falsa IV IV 73 quaecumque] quae IV 73-74 eorum privilegii] inv. IV 77 molestia] mole sua I (sed i.m. in materia corr.) V 78 quousque] quotiens IV 80 estne] etne M 80 tale] om. M 81 est] iter. V 81 Thessalonicenses] Vlo addo V 34 Cf. supra, p. 143,71. 48 Matth., XVI, 23. 50 Matth., XVI, 22. 67 Deut., XVI, 20. 78 Exod., X, 7. 81-82 I Thess., IlI, 3. 148 TRACTATUS. PARSII RATIO4' CONTRAFRATRES 149 multum est meritorium, quia molestiae tales iniuste inferuntur patienti, 85 scandalum, non solum dicuntur illi qui operantur illud opus quod est de quales passus est Moyses quando dixit illud verbum: «Quousque patiar genere malorum, sed etiam illi qui operantur opus quod est de genere 1295" hoc scandalum». Fratres, etsi bonum opus facere quaerunt, I quia tamen 15 bonorum, sed non debitum eis, et illud malo modo operantur, qualiter debitum illud non est eis opus facere, sed non bono modo illud faciunt, secundum dicta operantur illud fratres, non autem illi qui in hoc eos ideo non est meritorium eis, et molestias si quas patiuntur propter hoc, impediunt, propter quod ipsi cessare debent et reatum suum recognos- iuste eas patiuntur et iuste eis inferuntur, et utile est eis pati eas et 90 cere potius quam alios inculpare. caritati ve a praelatis infliguntur eis, si tamen infliguntur, puta: eleemo- Quarto modo, ut dicunt fratres, scandalum dicitur culpa in habitu- synarum subtractio et si qua alia, quia ut scribitur, Va, q.e 5a: «Non 20 dine ad alterum, dicente GREGORIO: «Scandalizare est ruinae obicem omnis qui parcit, amicus est nec omnis qui verberat, inimicus, et melius est ponere recte ambulanti.» Mirabile est ergo quod praedicare et confessio- cum severitate diligere quam cum lenitate decipere. Utilius esurienti panis nes audire ponuntur fieri in scandalo, quia sunt ad recte ambulandum. M 120vb tollitur, I si de cibo securus iustitiam negligit, quam esurienti panis 95 Ista ergo de se non habent rationem scandali. Debentne ergo propter frangitur ut iniustitiae seductus acquiescat.» tale scandalum fratres cessare? Fratres autem si permitterentur confessiones audire secundum ipso- 25 Dico quod sic, licet non sicut a malo quod consistit in substantia rum voluntatem, bene essent securi de pane consolationis corporalis, operis, sed potius quod consistit in modo et circumstantia operandi. sed sic confessiones audiendo iustitiam negligerent iniuriando sacerdoti- Licet enim illa opera ex se sunt bona, ex circumstantia tamen bene bus et praelatis, ut patet ex dictis, et ideo ipsis esurientibus utilius panis 00 possunt esse mala et scandalizare, ut dictum est. iste tollitur, si de cibo securi etc.; et ideo bonum esset eis ad evadendum Quinto modo, ut dicunt, scandalum dicitur peccatum occasionatum tales molestias cessare a tali usu sui privilegii. Unde, ut prius, male 30 ex facto alterius quod aliquando habet peccatum, quod est scandalum applicant sibi dictum ApOSTOLI illud, scilicet: «Nemo moveatur in istis activum respondens, secundum illud Proverbiorum VIr: «Occurrit I M 121" tribulationibus», quia non habent similem causam illis quibus loqueba- ei mulier ornatu meretricio, praeparata ad capiendum animas.» Intuens tur Apostolus; propter quod illi, si non movebantur in tribulationibus autem eam quandoque passive scandalum ex facto eius quo ipsa suis, hoc erat robur constantiae; fratres autem quod non moventur in scandalizat active, aliquando autem non habet peccatum respondens tribulationibus eorum, hoc potius est durities pertinaciae. 35 quod est activum, Ecclesiastici Xc: «Ne respicias virginem, ne forte Tertio modo, ut dicunt fratres, sumitur scandalum pro persona scandalizeris in decore eius.» Virgo in suo decore non peccat in scan- damnatione digna, ut Matthaei XIIIo: «Mittet angelos suos et colli- dalo, licet alter occasione accepta ab illa scandalizatur, quemadmodum gent omnia scandala et operantes iniquitatem.» Tales sunt illi qui IO impediunt fratres. Debentne ergo fratres propter istos desistere? IMV Dico quod nec hoc valet eis, quia operarii iniquitatis qui dicuntur 13 illud] om. IV 16 in hoc eos] eos in hoc IV 17 debent] deberent M IMV 19ut] om. IV 20 scandalizare]scandalum IV 20 ruinae] nunc M 23 debentne ergo] debent ergone M 24 scandalum] facta talium M 25 sicut] sint M 87 fratres] autem addo IV 87 tamen] cum sed in tamen corr. I 88 debi- 26 modo] immo V 27 illa] illo M 27 sunt] sint IV 27 tamen bene] inv. M tum] om. IV 88 eis opus] debitum eis IV 88 sed] et IV 91 infliguntur2] 32 ornatur] ornata M 33 quo] scandalizat ex facto eius quo addo (hom.) IV sed etiam infligantur IV 91-92eleemosynarum]ecclesiarum M 94 lenitate] benignitate IV iter. V 34-35 aliquando ... activum] om. (homoioceph.) IV 36-37 scandalo] 97-98 ipsorum] eorum IV I esset] est V 4 similem]consimilem IV 4 illis] scandalum IV 37 quemadmodum] aliquando addo IV illam I 4-5 I.oquebatur]populo addo sed exp. I 8 fratres] om. IV 9 suos] om. I 11debentne ergo] debent ergone M 12quia] quod M 20-21 Non invenitur in operibus Gregorii I papae. «ruinae obicem ponere», cf. HUGO DE FUQUERlIS, Rationes abbreviatae (PARIS, ibl. nat., lat. 3120, f. I54r), ubi legitur Romanos IIo: «Quis praedicas non 60 es t. » furandum, furaris.» Unde dixit frater proponens: «Si aliquis frater Si tamen aliquis scandalizatur in verbo tuo, habe consolationem quia, inveniretur talis, vellem quod incarceraretur.» sicut dicitur in Psalmo: «Haec via illorum scandalum ipsis.» Si ergo Et similiter si fratres praedicarent vana, bene facerent praelati si tales scandalizantur imputent sibi, quia scandalizantur ex sola occa- 90 sione accepta ex facto fratrum, non data, de qua dicitur < Ad> IMV IMV 40-41 autem modum] inv. I 41 non] om. M 41-42 scandalizantur] scandalizentur 64 I'] om. M 64 vobis] nobis M 675 id] illud I 65 accepistis] accepisti V V 43 qui] om. IV 43 sic] sicut IV 43 sicut] sic IV sed 01. man. in sicut corr. M 65 existentes] exitcntes M 68 latibulis] latibilis M 69 est etiam] inv. IV 70 vel] 43 ad 2] 01. man. addo sup. lin. M om. IV 46 responsionem] rationem M 46 respon- an IV 73 vel] aut IV 74 modio] medio M 78 autem] et addo IV 80 audiri] sionem dandam] inv. IV 46 ad] in M 46 istud] illud I 48 quod] om. IV audire M 81 scandalizantur] scandalizatur M scandalizentur V 83 aliqui] alii IV 50 in quantum] ut IV 51 tales autem circumstantiae] iter. M 51 istae sunt] inv. IV 84 V'] dicitur addo IV 84-85 tamen non cessavit] nobis necessavit M 87 tuo] om. 51 quis, quid] quisquis M 51 ubi] vero M 53 idolis] idolo IV 53 nec opus] M 88 sicut] ut IV 89 scandalizantur1] scandalizentur IV 89 quia] quae M lac. M 53 e] ex IV 56 sit] est IV 57 et] om. M 59 dixit] dicit M 90 accepta] sumpta M 90 qua] quo M 60 enarras] enarrat M 60 quis] quid IV 62 vellem] vellere M 63 et ... facerent] om. V 63 vana] varia M 64-68 Gai., I, 9. 74 Mal/h., v, 15. 83-84 Mal/h., XIlI, 57; loann., VI, 67. 85- 39-40 Non inveni. 51-52 BOETIIIUS,De difJerentiis topicis, Lib. IV (PL 64, 1205C- 86 Glossa ordo in loann., VI, 67 (ed. 1634, v, co!. 1125; PL 114, 385B). 88 Ps., XLVIII, D). 59-60 Ps., XLIX, 16. 60-61 Ram., Il, 21. 14. 152 TRACTATUS. PARS" RATIO 4° CONTRA FRATRES 153 Romanos VIIo: «Occasione accepta per peccatum» etc. Si tamen sine illorum licentia in casibus episcopalibus, et similiter sine licentia omnes ad quos dirigitur praedicatio fratrum, essent tales, bene esset sacerdotum in casibus communibus, absque eo quod oporteat reverti ad cessandum, non propter scandalum, sed quia nullus fructus sequeretur, ipsos ad confitendum eadem. Et ita, sicut bene facerent praelati si secundum quod scriptum est in Ecc1esiastico: «Ubi non est auditor, insurgerent fratri praedicanti vana, sic procul dubio bene faciunt insur- non effundas verbum», et Matthaei Vo: «Nolite sanctum dare cani- 95 20 gendo fratri praedicanti falsa, aut saltem talia quae populo rationabilic bus.» Propter aliquos autem bonos inter multos scandalizatos adhuc ter sunt dubia et periculosa secundum dictum modum, aut ea quae non esset cessandum; hoc est enim scandalum pharisaeorum, de quibus pertinent ad praelatorum infamationem, ut de ipsorum equis, servis, dicitur Matthaei XVI": «Scis quia Iudaei audito hoc verbo scandalizati vestibus, comessationibus, ignorantia, mala vita et similibus. Secundum sunt, et respondit Dominus: Sinite illos, caeci sunt et duces caecorum.» hoc ergo dico quod non est verum quod dicunt fratres, scilicet quod Sed quia istud est novum quod modo proponitur, ergo contrariantes 00 25 non praedicant nisi evangelica, talia enim evangelica non sunt. primo sunt de causa instruendi et admonendi, ut desistant; si autem Similiter etiam si non dicam fratres in suo facto esse calumniandos desistere noluerint, scandalum eorum fit scandalum pharisaeorum, et propter circumstantiam de 'ubi', dico tamen ipsos esse calumniandos non pusillorum. propter circumstantiam de 'quibus auxiliis', in qua considerandum est Dico secundum ea quae fratres dicunt in isto quinto modo scandali, qua auctoritate quis praedicat. Nunc autem certum est quod fratres sicut et iam dixi in aliis, quod actus bonus ex natura rei et substantia 30 praedicant et audiunt confessiones solum auctoritate delegata et ex actus, cuiusmodi est praedicare et confessiones audire, licet de se nihil privilegio eis concesso sub certa forma quam non debent excedere, habet unde scandalizare aut dimitti debeat, propter malam tamen quoniam si excedendo praedicant aut confessiones audiunt, id in quo M 121" circumstantiam scandalizat quandoque et dimitti debet, I ut I patet in excedunt sine auctoritate commissa faciunt, et omnino deficit illa 1295" exemplis a fratribus inductis. In proposito autem non calumniando circumstantia 'quibus auxiliis'. Propter cuius defectum in proposito articulum de 'quis', quia non diffiteor fratres esse bonae vitae et bonae IO 35 secundum modum saepe expositum ipsi acti ve scandalizant, postquam famae, sed de 'quid' et hoc non quoad praedicationem vano rum, sed sufficienter admoniti sunt ad desistendum a tali usu per praelatos, et quoad praedicationem falsorum aut dubio rum periculosorum pro cer- similiter instructi sunt sufficienter ut scire deberent ipsos debere desi- tis. Dico enim quod ipsi falsa praedicant, quando praedicant quod stere. Sic, ut videtur, activum est scandalum eorum et ex impugna tione maiorem potestatem habeant quam praelati in regimine animarum circa veritatis agnitae, vel quae deberet ab eis esse agnita merito et de iure, et administrationem sacramenti poenitentiae, et quod possunt absolvere 15 40 ita proprie scandalum eorum est scandalum pharisaeorum, in hoc IMV IMV 16 illorum] ipsorum IV 17 communibus] episcopalibus M 22 praelatorum] praelatos M 22 servis] falsis MV vel falsis sup. lin. addo I 25 nisi] om.M 93 quia] quod M 95 VO] dicitur addo IV 96 scandalizatos] scandalizantes V 26 dicam] dico IV 26 in suo facto esse] om. M 31 excedere] excendere I 96 adhuc] ad haec M 98 quia] quod M 98 verbo] om. M 99 sinite] dimitte M 32 quoniam] quam V 32 in] ex M 33 commissa] om. IV 37 sunt] sic M 00 ergo] igitur IV 2 noluerint] voluerint M 2 eorum] om. V 4 isto] istos V 37 deberent] om. V 37-38 desistere] et addo IV 38 activum] actu um M 38 ex 5 et '] om. IV 5 substantia] similis M 6 actus cuiusmodi] act e/lac. e/ modi sed aI. impugnatione] in expugnatione I man. in actus cuiusmodi corr. M 6 et] aut IV 6 de] ex IV 7 malam tamen] inv. M II quid] quis M 15 possunt] potest M 40 «scandalum pharisaeorum», cr. Mallh., XV, 12. De isto scandalo sermocinavit Ioannes de S. Benedicto Aurelianis, Ianuar. 26, et dominus Ambianensis (Gullielmus Matisconen- 91 Ram., VII, 8. 94-95 Eccl., XXXII,6. 95-96 Mallh., VII, 6. 98-99 Mallh., XV, sis) respondit proxima dominica (cr. PARIS, Bibl. na/., la/. 3120, r. 35r, 39rb): «Quod 12-14. 13-18 Cr. Ra/iones praela/orum primo abbrevia/ae (PARIS, Bibl. na/., la/. 3120, autem nos praelati silere propter scandalum minime debeamus, hoc dicit G\ossa domini f. 72v): « ... dicunt fratres quod, cum ex privilegio dicto plena facultas competit eis Innocentii (GREGOR. IX, Decre/ales, V, tit. 32, c. 2 (ed. A. FRlEDBERG,II, 847-848) dicens absolvendi sibi confitentes et iniungi poenitentias salutares, casus episcopales non intelli- quod ubi officium praelati impeditur, tu non debes omittere propter scandalum, qui suum gantur excepti». Ioannes de S. Benedicto excepit verbotenus casus episcopales, cr. ibid., officium exsequatur; quae vero sunt praeter exercitium sui officii potesI omittere, propter r. 36rb; cr. etiam K. SCHLEYER, nfiinge des Gallikanismus ... , p. 124-126. A scandalum omittendum est». Cf. etiam ibidem, r. 4Ivb-42ra. 154 TRACTATUS. PARS II RATIO 4' CONTRA FRATRES 155 videlicet quod fratres ipsi scandalizantur propter resistentiam praelato- auctoritate eis concessa; et similiter clarum est quod non valent eis rum, et scandalizant alios in resistendo praelatis. Fratres enim Christo quaecumque circa hoc pro se inducunt. in praelatis suis qui tenent locum eius in terris, resistunt, sicut pharisaei Similiter dico quod propter circumstantiam quae est 'cur', actus fit M 121,b qui divisi e-Irant ab aliis apparentia sanctitatis vitae, resistebant Christo; malus et est dimittendus, ut si fratres propter quaestum praedicarent et et sic populus cum scandalizatur ex tali resistenti a fratrum, scandalum 45 75 confessiones audirent, quia scilicet vix aliter possent sibi victum in tanta hoc procedit ex occasione directe a fratribus data. Praelati autem fratrum multitudine acquirere, de quo non iudico, quia tangit fratrum faciunt quod debent, et non dant occasionem scandali, sed nituntur occultam intentionem, sed ipsimet viderint, de quo etiam aliquid tange- auferre illam quantum possunt. Quod si ipsi fratres aut adhaerentes eis tur infra. ex tali facto praelatorum scandalizantur, scandalum hoc passivum est, Similiter et propter circumstantiam 'quomodo' et propter circumstan- non habens scandalum activum correspondens in praelatis, quemadmo- 50 80 tiam de 'quando', ut si vel-Ilent praedicare hora qua sacerdos debet M 122" dum scilicet scandalizabantur pharisaei ex facto Christi. celebrare missam et edicta populo proponere publica et cetera huius- Et sic quaecumque circa istam materiam inducunt fratres pro se, modi, secundum quod super hoc INNOCENTIUS reprehendit fratres in illa multo verius et expressi us possunt induci pro praelatis. Et quod littera «Etsi animarum», sic inquiens: «Alii quoque vestrum diebus amplius est, omnia talia possent fratres adducere pro se ad probandum dominicis et festivis, dum in parochialibus ecclesiis missarum solemnia quod non deberent ·cessare ab opere praedicandi et audiendi confessio- 55 85 celebrantur, solemniter verbum praedicationis proponunt populo, qui ad nes nec impediri in eis, etiam si ad illos actus exercendos nullam audienda divina in ecclesiis ipsis diebus praedictis consueverant, ut tenen- omnino haberent auctoritatem delegatam nec a Deo nec ab homine, tur, ad praedicationem huiusmodi convocato et ab ipsis sub specie sanctio- quia actus illi boni sunt ex se, super quo fundantur omnia quae fratres ris actionis abstracto, sic ab ipsis parochianis divina omittuntur officia et inducunt pro se; qui tamen actus, si fratres eos exercerent sine omni sacerdos in domo Dei quasi passer unicus in aedificio derelictus suorum auctoritate Dei et ecclesiae, aperte essent mali ex circumstantia, - 60 90 parochianorum solatio et consuetis oblationibus defraudatur.» Et sic qualis est in proposito -, ad quam volunt oculum rationis convertere. propter talium factorum et dicto rum novitatem fratres potius quam Et sicut si absque omni auctoritate vellent dictos actus exercere, ipsi prae lati de causa instruendi sunt et admonendi ut desistant. Si autem acti ve scandalizarent et deberet eis a praelatis resisti, non propter desistere noluerint, scandalum ipsorum, ut videtur, est scandalum pha- I 295'b substantiam actus, sed propter eius abusum ex defectu circumstantiae I risaeorum ex impugnatione veritatis agnitae, non autem pusillorum ex auctoritatis, et clarum esset quod non valerent quaecumque circa hoc 65 95 simplicitate et ignorantia, qui tali scandalo ex ipsorum resistentia etiam inducunt pro se, sic et modo, cum absque auctoritate praesum unt in multum scandalizantur. V 251" dictis actibus ultra id quod concessum I est eis ex privilegio, ipsi active scandalizant et merito eis a praelatis quoad hoc resistendum est, non propter substantiam actus, neque quoad id quod circa ipsos eis conces- sum est ex privilegio, sed propter id quod ultra praesumunt absque 70 IMV 72 inducunt] inducta IV 73 circumstantiam] circumstantias IV 74 dimittendus] IMV dimittendum M 75 vix] ius V 77 quo etiam] quorum M 79 et] etiam addo IV 80 si] sibi sed in si corr. M 80-81 sacerdos debet celebrare missam] debet sacerdos 43 sicut] om. M 44 aliis] in addo IV 45 scandalizaturl scandalizantur sed in missamn celebrare IV 83 quoque] quocumque V 84 in] om. M 86 ecclesiis] scandalizatur corr. I 46 autem] aut M 48 quantum] quam M 50 correspon- ecclesia I 86 diebus] om. IV 87 huiusmodi] huius MI 87 convocato] dens] om. M 51 scilicet] om. IV 51 scandalizabanturl scandalizantur sed in convocant IV 88 actionis] om. I 88 sic] dic M 89 derelictus] lictus M delictus scandalizabantur corr. M 53 verius] citius M 54 possent] possunt sed in possent V 90 solatio] plano M 92 instruendi] instituendi M 92 et] om. M corr. M 55 deberent] debent IV 56 actus] om. IV 62 et] sic addo IV 62 si] 92 desistant] desistent M 93 videtur] iam addo IV 94 ex impugna tione] om. M om. M 63 scandalizarent] scandalizarentur IV 63 eis] enim M 64 abusum] in toto addo IV 65 clarum] clausulam sed in clarum corr. I 66 absque] sine IV 67 concessum] concessit M 67 ipsi acti ve] ipsa actione M (er. 62-63) 68 eis] et addo V 69 quoad] quod ad M 69-70 eis concessum est] concessum est eis IV ~3-90 INNOCENTIUSV, Bul/a «E/si animarum» (ed. K. SCHLEYER,1937, p. 132, lin. 25-133, I 70 praesum unt] praesumit M Im. 6). 156 TRACTAT US.PARSII RATIO5" CONTRAFRATRES 157 < RATIO 5a CONTRA FRATRES> privilegio domini MARTINI ante illam clausulam «Volumus autem» etc., 25 non contineatur nisi generalis quaedam concessio, ut patet ex praedic- Quinta ratio ad principalem quaestionem erat talis: «Aliquis per tis, aut ergo confessus fratribus oportet reverti ad sacerdotes ad eadem plures partes anni confitetur fratri omnia peccata sua, ut nihil remaneat confitendum, ut dicunt verba illius clausulae I «Volumus autem», sicut 1296" confitendum sacerdoti in die Paschae, quando debet communicari. 00 dictum est supra, vel ad ratihabitionem obtinendam super confessione Quomodo ergo iste servabit statutum quod tenetur servare, nisi fratri facta, aut oportet eos prius confiteri illa sacerdotibus aut licentiari confiteatur sacerdoti confessa fratri? Constat autem quod nullo alio 30 ad confitendum fratri. modo potest servari, quia non est aliud quod potest sacerdoti confiteri. Quod addunt fratres, quod «nullus umquam dixit quod confessus uni Ergo etc.» eadem deberet alteri confiteri», dico quod hoc contingit quia tale Dicunt fratres quod hic incidit difficultas, quia pa pa vult quod stet privilegium quale habent modo, datum non fuit, semper tamen debuis- statutum. Dicunt ergo quod talis debet se ostendere sacerdoti et, ut set confessus fratri eadem confiteri sacerdoti, si semper ex tali privilegio dicit frater THOMAS ubi supra: «Semel in anno debet confiteri venialia 35 frater confessionem audivisset, et sic, ut dictum est supra, licet factum solum, vel profiteri se a peccato immunem esse, et sacerdos in foro sit novum de debere eadem confessa alteri confiteri, ius tamen est conscientiae debet ei credere», licet dominus OSTIENSIS addit dicens, antiquum quo deberi potuit. «quod fidem debet facere sacerdoti quod sit confessus fratri.» N ullus IO Respondent autem fratres dicentes quod, licet superficietenus videa- posuit umquam quod confessus eadem deberet alteri confiteri. tur confessus fratri transgressor statuti non reconfitendo eadem proprio Sed dico quod hoc non sufficit, quia pa pa exponendo intentum suum 40 sacerdoti suo secundum formam verborum, non est tamen transgressor dicit: «teneantur confiteri.» Ostendere autem se sacerdoti dicendo se secundum intellectum eorum, quia implet intentionem mandantis et esse con fessum et de hoc fidem facere, hoc non est confiteri. Praeterea finem mandati, in hoc videlicet quod ille verius implet mandatum quod dicit frater Thomas de confessione venialium, non valet, quia 15 superioris qui contradicit verbis mandantis et oboedit facto, quam qui M 122'" super confessione facienda de illis ex nullo statuto I facta est obligati o oboedit verbis et contrariatur factis; verbi gratia, pater mandat duobus aliqua. Similiter quod dicit Ostiensis de fide facienda, dico quod non 45 filiis suis dicens uni: «vade in vineam meam», et similiter alteri, unus valet fratribus, quia loquitur de illo qui absolutam absque certa forma respondet: «non ibo» et ivit, alter vero respondit: «ibo», «et non ivit.» habet potestatem absolvendi, qualem non habent fratres, ut patet ex Quis istorum implet mandatum? Certe ille q1Ji dixit: «non ibo» et ivit supra determinatis. Unde postquam OSTIENSIS dixit quod super confes- 20 tamen. sione facta potestatem absolvendi absolutam habentibus fides facienda Praeterea istud statutum, ut dicunt fratres, institutum est in favorem est sacerdoti parochiali, continuo adiecit: «Sed nec putamus quod 50 peccatorum. Unde si beata virgo Maria viveret, nullo modo ad istud quantumcumque ex licentia generali» etc., ut supra. Quia igitur in IMV IMV 25 contineatur] in continetur corr. I 26 oportet] debet IV 26 ad'] ab M 00 quando] quomodo sed in quando corr. M 3 quia] quod V 3 sacerdoti] fratri 33 obtinendam] opponendam M 32 hoc] dicit add, sed exp. M 33 habent modo] inv. IV 35 frater] om. M 39 transgressor] transgressorum M 39 proprio] om. M IO nullus] autem addo IV 13-14 se esse] sedem I (sed in se esse corr.) V IV 39 sacerdoti suo] inv. IV 40 transgressor] transgressorum M 44 contraria- 15 venialium] venialis IV 18 certa] circa V 21 absolvendi] om. IV tur] contradicit IV 47 istorum] et addo V 47 implet] imples V 47-48 ivit tamen] inv. IV 49 praeterea] illud addo sed exp. I 50 istud] illud I 98-4 Cf. HENR.DE GAND., Quodl. VII, q. 24 (ed. 1518, f. 279vZ-280vG; ed. 1613, I, f.420va-42Iva). 7-9 THOMAS E AQ., Comm. in Sen/., IV, dist. 17, q. 3, art. 3 (ed. D Parma, VII,2, p. 800b); cf. supra, p. 109,52-54. IO Cf. HENR.DESEGUSIO (HOSTlENSIS), 24 Cf. MARTlNUS Bulla «Ad fructus uberes!! (ed. Char/. Univ. Paris., I, p. 592 IV, In V·m Decre/alium librum Comm., tit. 38, C. 12 (ed. 1581,f. 102va). 13 Cf. MARTlNUS (n. 508)). 27-28 Cf. supra, p. 75,14-77,71. 31-32 Cf. supra, p. 156,10-11. 118- IV, Bulla «Adfruc/Us uberes» (ed. Char/. Univ. Paris., I, p. 592 (n. 508)). 14-15 Cf. 120 Cf. supra, p. 132,86-133,94. 38 superficietenus] (cf. A. BLAISE,Lexicon la/ini/a/is supra, lin. 7-8. 17-20 Cf. supra, lin. 9-10. 22-23 Cf. supra, p. 12,28-33. "., p. 888B: «superficietenus: superficiellement»). 44-48 Cf. Mallh., XXI,28-31. 158 TRACTATUS. PARS Il RATIO 5' CONTRA FRATRES 159 satutum esset obligata, quia nullus tenetur custodire istud confitendo Ad cuius confirmationem addunt fratres, dicentes quod Extrava- nisi peccator. ga n t i de officio iudicis ordinarii «Inter cetera» habetur de provisione M 122" Praeterea statutum istud datum est contra differentes confessionem I con fessorum ordinata in concilio Lateranensi, in quo dictum statutum faciendam. Propter hoc enim praecipitur quod, etsi non velint pluries editum fuit. Ordinavit enim concilium illud quod in qualibet dioecesi confiteri secundum quod eis peccata contingit committere, saltem 55 85 eligerentur aliqui pro bi viri, qui populo praedicarent et audirent confes- tamen semel in anno debent suo sacerdoti omnia peccata sua confiteri. siones. Statim autem post iI1ud concilium inceperunt ordines fratrum Quare cum confitentes fratribus quoad iI1a peccata quae confessi sunt praedicatorum et minorum; I per ipsos ex tunc expletum est quod tunc I 296'b fratribus, non differunt confiteri, contra ipsos ergo in nullo vadit fuit in concilio ordinatum. Quare cum confessoribus ordinatis in dicto v 251 ,b statutum, I sed perfecte implent ipsum. concilio confessi non tenebantur confessa illis iterum alteri I confiteri, M 122'b Praeterea statutum datur ut digne recipiant sacramentum euchari- 60 90 quare similiter confessi fratribus modo non tenentur confessa eis alteri stiae. Cum ergo non habens peccata digne recipit eucharistiam, qualis est co/heri. confessus fratri, ipse ergo finem statuti servat nec ipsum transgreditur, Ad primum horum dico quod per hoc quod fratres dicunt, «quod et hoc si ex malitia vel negligentia non dimisit confiteri suo sacerdoti confessus fratri non licentia tus a sacerdote et non proponens reverti ad confitendo fratri illa hora, si autem confiteri vellet fratri et ex malitia sacerdotem propter confessionem faciendam sacerdoti, licet superficiete- fugere suum sacerdotem ne confiteatur ei, in iI1a hora iste transgressor 65 95 nus secundum formam verborum videtur esse transgressor statuti, non est statuti, si autem ex negligentia per totum annum non confiteatur tamen est contra intentionem mandantis, quia oboedit facto», ipsi clare sacerdoti proprio, sed exspectat ultimam horam anni volens tunc profitentur se exponere privilegium contra planum verborum, quod confiteri fratri, in isto casu non debet eum audire frater nec uti circa omnino non licet in privilegiis, quia in eis, sicut et in rescriptis, ex verbis eum potestate sibi commissa et concessa, et dicere: «Non audiam te, coniecturanda est mens scribentis. Hinc enim dicitur in G lossa super vade ad tuum sacerdotem et confitere ei, vel differ confessionem de 70 00 illa littera, Extravaganti de privilegiis «Qu circa»: «Ubi certa licentia eius»; et sic iste per negligentiam suam privat se fructu privile- verba ponuntur, ita est servandum.» Sed cum res omnino certa est et gii, ita quod non ponam casum in quo oportet eadem peccata confiteri verba dubia, tunc demum potius consideranda est mens verborum; ubi iterato, sed ponam bene casum in quo fratres non debent uti suo autem res est dubia et verba certa, ut quoquo modo contingit in privilegio, ut poeni tens confiteatur suo sacerdoti saltem semel in anno proposito, potius servanda sunt verba edicti, secundum quod haec aliquid. Unde, ut dicunt fratres, quod si aliquis in crastino Paschae 75 5 notantur in parte Extravaganti de privilegiis super cap: «Quanto»: confessus esset sacerdoti aliqua venialia si alia non haberet, et commit- teret postmodum mortalia, et ex devotione, non in fraudem, veniret ad confitendum fratri, servaret statutum et mentem mandantis et finem IMV mandati, nec teneretur aliquid ulterius per totum annum confiteri suo sacerdoti; si autem in fraudem faceret, nihil esset quod faceret. 80 81 dicentes] om. IV 82 habetur] haberetur M 82 provisione] promissione I sed in provisione corr. V 84 illud] id M 86 statim] statuti m M 86 illud] dictum IV ~7 min~r.umret addo IV ~7 expletum] impletum IV 88 fuit in concilio ordinatum] m conCIlio fUlt ordmatum IV 88 confessoribus] confessionibus M 88 ordinatis] ordinariis M 93 fratri] om. M 96 tamen est] illv. IV 99 coniecturanda] lac. et turanda M 99 mens] meus M 99 hinc] hic M 00 quia] quo MI quomodo V IMV 2 demuml demon V 3 res est] inv. IV 3 ut quoquo modo] et quomodo M ut quo quomodo V 4 potius] iter. sed delo I 51 statutum] statututum I 51 esset] est M 51 tenetur] teneretur M 51 istud] ipsum IV 53 istud] illud IV 56 debent] deberet M 58 fratribus] om. IV 58 confiteri] non addo sed exp. I 60 recipiant] recipiatur IV 60 sacramentum] sacramenta M 62 transgreditur] transcenditur V 64-65 si ... hora] om. (ham.) 81-86 er. GREGOR. IX, Decreta/es, I, tit. 21, c. 15 (ed. A. FRIEDBERG, 11,192). 92-96 er. M 69 commissa et] om. IV 70 et] vel M 70 differ] differt IV 71 neg- supra, p. 157,38-44. 00-1 GREGOR. IX, Decreta/es, una cum G/ossis, I, tit. 33, c. 22 (ed. ligentiam suam] inv. IV 74 suo] om. IV 77 in fraudem] fraude M (cr. 80) 1582, co!. 1825); cf. etiam supra, p. 127,28-34. 5 er. GREGOR. IX, Decreta/es, v, tit. 33, 80 autem] illud addo IV 80 faceret] facere M c. 26 (ed. A. FRIED8ERG, II, 867-868). 160 TRACTATUS. PARS II RATIO 5" CONTRA FRATRES 161 aliter enim liceret determinare, et daretur via figmenti s et abusioni tantum peccatores qui iam peccata commiserunt, et est in favorem privilegii. In privilegio ergo ubi res omnino sit certa, aut exspectanda eorum ut a vinculo peccatorum solvantur. Et sic non solum beata interpretatio superioris aut inhaerendum claro verborum secundum Virgo, si viveret, non esset ad istud statutum obligata, quia non haberet tutiorem et magis rationabilem intellectum, ut dicitur in eadem Glossa confitendum, sed nec quilibet alius sanctus qui numquam peccasset super littera «Qu circa» etc. Et est figmentum dicere, et sine IO 35 mortaliter, aut qui saltem non peccasset mortali ter postquam vere ratione, quod in proposito confessus fratri oboedit statuto et conservat confessus est et absolutus a suo sacerdote. Tali enim sufficeret se ipsum facto, licet non verbo. ostendere sacerdoti ante communionem, et dicere quod non haberet Ad illud quod inducunt ad dicti sui probationem, exemplum de conscientiam alicuius mortalis peccati, et deberet ei sacerdos credere; et duobus filiis, dico quod nihil valet ad eorum propositum quod ipse sic beata Virgo, si modo viveret et vellet communicari a sacerdote solus adimplet mandatum qui verbis patris et mandato eius primo 15 40 deberet se illi, si peteret, ostendere isto modo antequam dare ei debere; contradixit, eo quod facto autem postea et menti mandantis et verbis communionem. Quod re vera oportet fieri non tam ratione huiusmodi eius oboedivit, quando mandatum eius implevit secundum quod verbis statuti ecclesiae propter quod proprio sacerdoti confitendum est, quam praecepit. Iste confessus fratri, quia non implet mandatum secundum ratione evangelicae legis, qua huiusmodi sacerdoti simpliciter confiten- quod verba mandantis praetendunt, tenendum est quod omnino contra- dum est, et qua non nisi a mundis sacramentum eucharistiae recipien- riatur verbis mandati et menti mandantis. 20 45 dum est. Unde, si modo cum hoc quod statutum est semel in anno Ad aliud, quod «statutum istud non obligat nisi peccatores», dico confiteri, statutum esset debere communicari non I nisi semel in duobus I 296" quod statutum illud de confessione facienda semel in anno sacerdoti annis, aliquis autem peccata omnia quae commiserat in primo anno, et suo est etiam in emendam peccati commissi, et in cautelam contra similiter quae commiserat ante illum, confessus est rite infra primum peccatum ne committatur, sicut erant et illa in lege Moysi statuta, illum annum suo sacerdoti, et custodit se per Dei gratiam per totum quibus Dominus statuit quod pro diversis peccatis diversa deberent 25 50 secundum annum a peccato mortali, iste in secundo anno non tenetur offerri munera et sacrificia, quae obligabant ad exsecutionem eius quod confiteri absolute et cum effectu suo I sacerdoti, sed ante communionem V 252'" praecipiebant dupliciter, quia ad illud obligabant quosdam simpliciter solummodo tenetur se ostendere sacerdoti secundum dictum modum. M 123'" et absolute, quosdam I autem sub conditione. QUod si esset statutum non nisi semel in tribus annis communicari Primo modo solum obligant peccatores post commissionem peccati, debere, nec iste peteret communicari nisi in fine tertii anni, iste per et hoc modo statutum istud «Omnis utriusque sexus» obligat 30 55 totum secundum annum non teneretur confiteri sacerdoti nec se osten- dere illi. Et sic nec dico nec umquam dixi, licet fratres hoc me dixisse asserunt, quod sic se ostendens sacerdoti implet statutum licet non IMV consequitur actum confitendi, immo dico quod de hac ostensione nihil 6 et2] om. I 6 abusioni] abusum M 7 privilegio] privilegiis IV autem addo sed exp. M 7 exspectanda] est addo IV IO quia] quo MIV IO etc.] om. IV IO tigmentum] timentum M 14 quod ipse] quia licet ille IV 15 adimplet] implet IV 16 contradixit] contradicit M 16 autem] aut M 17 mandatum eius] inv. IMV IV 17 implevit] adimplevit sed in implevit corr. M 18 iste] tamen addo IV 19- 20 contrariatur] et addo IV 20 mandati et menti] om. (homoioceph.) V 21 aliud] 31 tantum] tamen M 34 quilibet] quicumque IV 35 aut] om. V 35 vere] illud V 22-23 sacerdoti suo] inv. IV 23 etiam] et IV 24 sicut] simul I poenitens addo IV 36 sufficeret] sufficit IV 37 ante] secundum M aut sed in ante 25 pro] om. V 27 quia] quo M 28 autem] aut M 29 obligant] obligabant IV corr. I 38 ei] eadem M 39 et vellet communicari] iter. M 39 a] om. M 30 istud] illud IV 40 deberet] nisi peccaret addo M 40 se illi si peteret] om. M 40 dare ei deberet] ei deberet dare IV 41 oportet] oporteret IV 41 non tam] sine M 41 huiusmo- di] huius MV 42 propter] pa pa M 43 qua] quia M 44 qua] quia M 44 eucharistiae] evangelice M 45 quod] om. M 46 esset] esse M 46 debere] 7-10 cr. ID., Decretales, una cum Glossis, V, tit. 33, C. 22 (ed. 1582, co!. [825). 13- semel addo IV 46 semel] communicari addo IV 47 primo] peccato V 48 com- 14 Cr. supra, p. 157,44-48. 21 Cr. supra, p. 157,49-50. 24-26 cr. Matth., VIII, 4; miserat] commisit M 48-49 primum illum] inv. IV 50 tenetur) teneretur M 53 si] Mare., I, 44; Luc., v, 14. 30 cr. GREGOR. IX, Decretales, V, tit. 38, C. 12 (ed. A. non addo M 57 se ostendens] inv. IV 58 consequitur] statutum addo sed dei. M FRIEDBERG, II, 887-888). 58 hac] in addo sed dei. M 162 TRACTATUS. PARS II RATIO 5' CONTRA FRATRES 163 ad statutum nisi per accidens, scilicet ratione communionis suscipiendae Quo viso, mirum est quomodo dicere possunt fratres se non intelli- et nullo modo ratione confessionis faciendae. 60 gere quomodo beata Virgo ita obligatur ad statutum sicut ego, si sum Secundo autem modo, sub conditione scilicet, statutum illud « O m n is sine peccato, et quod hoc audire ipsis est grave, propterea quia ipsa in utriusque sexus», sicut et alia praedicta, obligat omnes homines qui 90 gratia erat confirmata et ideo non potuit peccare. Si enim ego sum sunt in statu in quo possunt peccare, qui sunt scilicet puri viatores, absolutus a peccato quod aliquando commisi, ratione maculae non plus M 123'" etiam si non sunt peccatores, I nullius scilicet peccati habentes conscien- obligor ad statutum quam beata Virgo, et eadem de causa, quia scilicet tiam, aut si numquam peccaverunt, et hoc modo beata Virgo, si viveret 65 macula peccati non sum infectus sicut nec illa, licet alia et alia ratione; et esset in statu puri viatoris, esset per dictum statutum obligata, sic ego scilicet quia macula qua fui infectus iam est abolita, ipsa vero quia scilicet quod si contingeret ipsam peccare mortali ter, quod confiteretur 95 in ipsa non fuisset macula inficiens eam. suo sacerdoti saltem semel in anno omnia peccata sua, et hoc firmiter Ratione autem debiti solvendi sacerdoti de confitendo ei peccatum semper deberet habere in proposito, etiam toto illo tempore quo aliquando commissum et illi non con fessum, dissimile est de iusto conservaretur absque peccato, quemadmodum quicumque homo iustus 70 confesso fratri et beata Maria, quia in illo manet adhuc debitum quod etiam pro tempore quo est sine peccato, debet habere in firmo propo- in beata Virgine numquam fuit. Est autem simile quoad hoc de iusto sito, quod si contingeret eum peccare mortaliter, quod confiteretur illud 00 confesso sacerdoti et beata Maria, scilicet I quod nec iste nec ista M 123" peccatum suo sacerdoti. obligantur ad statuti exsecutionem cum effectu, sed sub conditione Et sic confessus fratri, licet non sit peccator secundum actum aut solum, licet diversis de causis. Iste enim non obligatur absolute ad secundum maculam, quia tamen est peccator secundum obligationem 75 statuti exsecutionem, quia de peccatis quae commisit, iam sacerdoti confitendi suo sacerdoti quia commisit aliquid sibi confitendum quod debitum solvit ipsi confitendo, I ista vero quia nullum peccatum sacer- I 296'" non est illi confessus, ideo secundum praedicta teneretur confessa fratri 5 doti confitendum commisit, et sic numquam ei confiteri cum effectu cum effectu iterum confiteri suo proprio sacerdoti. Et sic non est simile debuit. de confesso fratri, et beata Virgine vel alio iusto qui non peccavit Quod autem dicunt, «quod fuit in gratia confirmata et ideo non mortaliter postquam confessus est sacerdoti: iste enim iustus, sicut non 80 potuit peccare», dico quod hoc non obest, quia illa gratia confirmans est peccator secundum maculam, sic nec secundum obligationem; non aufert obligationem statuti nisi quoad eius exsecutionem cum confessus autem fratri, etsi non sit peccator secundum maculam, est IO effectu; quia enim ratione status, et quantum erat de se, potuit peccare, tamen peccator secundum obligationem, ut patet ex dictis. Et quoad ipsa fuisset obligata statuto sub conditione secundum dictum modum, hoc etiam simile est de beata Virgine Maria et de quolibet alio iusto non obstante dicta confirmatione qua peccare non potuit. con fesso suo sacerdoti, licet non sit simile de beata Virgine et iusto 85 Praeterea adhuc magis miror quomodo fratres possunt ex dictis meis confesso fratri. arguere sic: «Si enim beata Virgo obligaretur ad statutum sub condi- IS tione, sed non ad exsecutionem statuti secundum actum, et propterea in ea proprie haberet locum ostensio facienda dicto modo, et similiter in IMV 59 statutum) statum V 59 nisi) nihil M 59 accidens] actus M 59 scilicet) sed I IMV sub addo V 61 sub conditione scilicet) scilicet sub conditione IV 62 praedicta) peccata M 66 viatoris] viatores sed in viatoris corr. I 68 saltem semel) inv. IV 87 non) om. M 88 quomodo) de addo M 89 propterea) praeterea M 89-90 in 69 etiam) et I pro addo IV 70 quicumque) om. I qui V 72 confiteretur] confitebitur gratia erat) erat in gratia IV 90 sum] sim I om. V 93 peccati) praecedenti M IV 73 suo) suum sed in suo corr. I 77 teneretur] tenetur iam IV 78 iterum] 93 sum) sim I 94 ipsa) om. M 96 autem) aut M 97 non] est addo M iterato IV 79 con fesso) confessis M 81 est peccator) inv. I 82 autem) nunc 98 manet adhuc] inv. IV 99 iusto) isto IV 00 et] de addo IV 2 de] om. M M 83 dictis) praedictis IV 83 et] ex V 83-84 quoad hoc etiam] quo adhuc est 2 non] sup. lin. addo M 3 quia de peccatis] iter. M 4 confitendo] confitendum (?) I 84 est) exp. I M 4-5 sacerdoti confitendum) inv. IV 9 obligationem statuti] ubi gratiam status M 15 propterea] praeterea M postea I 16 ostensio] conversio M 61-62 Cf. ibid. 7-8 Cr. supra, lin. 89-90. 164 TRACTATUS. PARS II RATIO 5' CONTRA FRATRES 165 viro iusto ex hoc», ut dicunt fratres, «declaratur, vel oportet concedere contingat eum peccare postmodum, quod confitebitur I sacerdoti illud V 252'· quod fratres non absolvant, vel quod non oportet confessionem iterare, quod fuerit commissum, et quod ad hoc debet eum frater exhortari. Sed sed sufficit sola ostensio, quia sicut vir iustus non habet peccatum, sic 45 si ita esset, tunc quoad debitum confitendi sacerdoti peccatum absolu- nec confessus fratri.» 20 tum a fratre totum statutum esset revocatum in privilegio, quod falsum Dico enim secundum dicta, quod in beata Virgine, et iusto qui per est, quia in privilegio habetur «corifiteri teneantur prout statuit conci- totum annum nihil commisit confitendum, habet locum ostensio eadem lium»; nunc autem concilium statuit potius confessionem faciendam de causa, scilicet quia in ipsis nulla est obligatio ad confitendum sacerdoti simpliciter et absolute de peccato commisso quam sub condi- sacerdoti; non sufficit autem dicta ostensio in iusto con fesso fratri, sicut 50 tione de peccato committendo. nec sufficit in absoluto a Deo per solam contritionem, et hoc ideo, quia 25 Unde et ipsimet fratres dicunt quod eis videtur mirabile me dixisse in isto manet obligatio et debitum confitendi sacerdoti, licet non manet quod istud statutum est ad praecavendum peccata, immo est ut peccata in eo macula peccati; propter hanc enim delendam non dicimus confes- tolerentur. sionem iterandam, ne ponamus sacramentum poenitentiae esse infir- Sed dico quod hoc non est mirabile. Statutum enim hoc poenale est, mum elementum, ut alibi exposuimus; et sic non oportet dicere quod 55 et universaliter omnia statuta poena lia, cum hoc quod quoad exsecutio- fratres non absolvant, et tamen verum est dicere quod confesso fratri 30 nem absolute et secundum actum poenae quam statuunt, sunt ad non sufficit sola ostensio, sed oportet confessionem iterare quia statu- purgandum peccata iam commissa et ad satis faciendum pro eis, sunt tum dicit: «teneantur corifiteri.» etiam ad praecavenda peccata ne committantur. Omnia enim statuta Sed dicunt fratres quod oportet eum confiteri sacerdoti quia hoc dicit poenalia sunt comminatoria poenarum contra peccata quae possent statutum, sed non illa quae confessus est fratri, quia privilegium non 60 committi, ne committantur, quamvis principalius sunt infiictoria poena- remittit ad totum statutum, de quo satis habitum est supra, et sic, ut 35 rum contra peccata iam commissa. Propter quod Ii 'prout' in privilegio dicunt', non oportet confessionem iterare. potius respicit statutum quoad poenae exsecutionem secundum actum, M 123'· Sed si iustum confessum I fratri oportet confiteri sacerdoti, quaero an quam sub conditione, ut scilicet confessus fratri potius teneatur commissum an committendum? Non commissum secundum ipsos, quia confiteri sacerdoti commissa et confessa quam committenda, secundum iam fratri confessum est, nec committendum, quia nondum ad confiten- 65 quod de hoc sermo habitus est supra. dum illud ullus obligatur nisi sub conditione, scilicet si contingat eum 40 Ad istud quod dicunt fratres, quod confessi eis non sunt negligentes illud committere. Et si sic, intendunt ergo fratres confessos sibi teneri confiteri, contra quos datum est statutum, et ideo quod non obligantur sacerdoti confiteri sub conditione, et in voto habere videlicet quod si ad statuti observantiam, dico quod re vera statutum est contra negli- gentes confiteri statim, quando habent oportunitatem post peccatum 70 commissum quoad illud quod dicitur, «saltem I semel in anno», ut 1297" IMV 17 vel] quod addo IV 19 ostensio] mentio M 19 sicut] si M 22 nihil] om. V IMV' 22 ostensio] confessio M 24 autem] aut M V 24 ostensio] confessio M 26 manet] viam V 27 hanc] hoc M 27 delendam] dolenditur M 27-28 confessionem 44 quod1] cum IV 44 ad hoc] adhuc facienda M 44 eum frater] inv. IV iterandam] inv. IV 28 ne] nec sed in ne corr. I 30 confessa] confessio M 45 esset] quo addo sed exp. M 45 confitendi] confitendum (?) M 46 a fratre] 31 sufficit] om. IV 31 ostensio] confessio M 33 eum confiteri] inv. IV afferre M simpliciter et absolute addo IV 46 esset] esse M I (sed i.m. ai. man. in esset 37 iustum] istum V 38 commissum an committendum] committendum an commissum corr.) V 46 in] om. V 48 potius] post M 56 poenae quam] quem M IV 40 ullus] nullus M 42 sacerdoti confiteri] inv. IV 58 praecavenda] praecavendum IV 64 quam] quem scilicet M 65' hoc] sufficienter addo IV 66 istud] illud IV 67 statutum] om. M 70 dicitur] dicit IV 27-29 Cr. HENR. DE GAND., Quodl. V/J, q. 22 (ed. 1518, f. 274rB-274vC; ed. 1613, I, 47-48 MARTINUS IV, Bulla «Ad fructus uberes» (ed. Char/. Univ. Paris., I, p. 592 r. 414ra-415ra). 32 Cr. MARTINUS IV, Bulla «Ad fructus uberes» (ed. Char/. Univ. (n. 508)). 63-65 Cr. supra, p. 82,89-83,35. 66-70 Cf. supra, p. 158,53-59. Paris., I, p. 592 (n. 508)). 33-36 Cr. supra, p. 77,72-83,30. 70 MARTINUS IV, Bulla «Adfruc/us uberes» (ed. Char/. Univ. Paris., I, p. 592 (n. 508)). 166 TRACTATUS. PARS Il RATIO 5' CONTRA FRATRES 167 scilicet non potuerunt sine statuti transgressione ultra annum confessio- non, sed quaero, si frater velit audire eum et absolvere et uti circa nem faciendam differre. Quo tamen ad illud quod dicit, «confessionem 00 ipsum suo privilegio, an hoc possit facere an non. Si dicatur quod non, M 124'" faciendam I omnium peccatorum suo sacerdoti parochiali», datum est eadem ratione non potest illa facere circa illum in alia hora vel alio generaliter contra omnes, tam negligentes quam non negligentes, ut tempore, quia privilegium tempus non respicit, et neminem et nullum scilicet vel absolute teneantur illi confiteri cum effectu omnia commissa 75 tempus excipit. Si vero dicatur quod frater pro illa hora potest, si velit, de quibus non sunt confessi sacerdoti, vel sub conditione, scilicet vel si audire eum et absolvere utendo circa illum privilegio suo, et hoc contingat eos aliqua committere, quod habeant firmum propositum de 5 quantum est de potestate fratris quam habet ex privilegio suo, sed non confitendo illa sacerdoti secundum supra expositum modum. debet hoc facere, dico quod hoc non est nisi quia, et si hoc potest de Quod autem dicunt fratres ulterius, quod «statutum quoad confessio- potestate simpliciter et absolute, non potest id de potestate ordinata, nem faciendam datum est ut digne reCipiatur sacramentum eucharis- 80 scilicet propter indigni-Itatem illius, ut si hoc frater circa ipsum faceret, M 124'b tiae,» dico quod hoc bene verum est. Quod addunt, quod «non habens male faceret sive peccaret; et ideo non solum non debet hoc facere peccata, cuiusmodi est confessus fratri, dignus est accipere eucharistiam IO tamquam id quod non est praeceptum, immo debet hoc non facere et servat finem mandati, licet non confiteatur eadem suo sacerdoti,» tamquam id quod est prohibitum, sicut debet non peccare. Quare cum dico quod hoc falsum est, quia secundum praedicta, licet enim non non vere possumus nisi quod de iure et sine peccato possumus, quia habet peccata quoad infectionem, si tamen confiteatur fratri sub propo- 85 secundum ANSELMUM «posse peccare non est posse simpliciten>, ergo sito confitendi eadem sacerdoti, habet tamen ea quoad obligationem. Et censendum est quod frater pro illa hora non potest eum absolvere, quia quod amplius est, si talis in confitendo fratri non haberet in proposito 15 saltem peccaret in eo quod illum absolveret; et si sic, eadem ratione nec quod eadem confiteretur sacerdoti, non posset a peccato con fesso pro alia hora, ut prius. Quare cum consequens secundum fratres absolvi a fratre, quia esset in voluntate actualis peccati. Quod si esset in supponimus esse falsum: «Pro illa ergo hora frater potest eum sine bono proposito hoc faciendi et a peccatis suis absolveretur, si tamen 90 peccato absolvere et debet eum audire, si hoc possit facere circa ipsum postea resiliret a proposito tali aut negligeret confiteri eadem sacerdoti, pro alia hora, maxime si pro illa hora sacerdos sit alias rationabiliter iam esset in novo mortali peccato, nec esset dignus accipere euchari- 20 occupatus.» Quare cum post auditam confessionem et absolutionem stiam. impensam illa hora adhuc ille tenetur confiteri sacerdoti, non solum se Quod addunt fratres, «Si quis ex malitia vel negligentia per totum ostendere secundum praedicta, et non restat alia hora media inter annum non confiteatur sacerdoti, et velit in ultima hora ante commu- 95 horam in qua confessus est fratri, et horam in qua debet confiteri ante nionem confiteri fratri, in isto casu frater non debet eum audire nec uti communionem, in qua hora media poterunt committi peccata nova in circa eum suo privilegio?», de isto quaero non solum an in illa hora 25 hora ulteriore sacerdoti confitenda, aut ergo confitens fratri in illa hora frater eum debeat audire an non, sive uti circa ipsum suo privilegio an est transgressor statuti, omnino non confitendo sacerdoti semel in anno, sicut tenetur, quia confitendo fratri in hora illa praecludit sibi possibili- IMV IMV 99 audire eum] inv. IV 00 possit] possint M I illum] ipsum IV I vel] in addo I 71 scilicet] supra M 71 sine] si non sed aI. man. in sine eorr. I 76 vel si] quod M 2 tempus] potest sed exp. et i. m. tempus ser. V 2 non] om. M 2 respicit] expicit 83 suo] om. IV 84 hoc] om. IV 84 quia] om. IV 85 si] licet V 87 con- M 2 et '] om. M 3 tempus] om. M 3 excipit] expicit M 3 dicatur] si addo fitendo] haberet addo sed exp. M 87 fratri] om. M 88 confiteretur] fratri addo sed sed exp. M 4 eum] iter. I 4 privilegio suo] inv. IV 4-5 et ... suo] iter. M exp. M 88 con fesso] confessa M fratri addo aI. man. M 89 esset] erat I 5 suo] om. IV 7 absolute] absoluta tamen IV 7 id] illud IV 12 vere] om. M 91 proposito tali] inv. IV 91 sacerdoti] om addo sed exp. I 97 eum] ipsum IV 13 secundum Anselmum posse] secundum possunt M Anselmus posse V 14 censen- 97 suo] om. V 98 eum debeat] inv. IV 98 suo privilegio] inv. IV dum] cessandum M 15 peccaret] peccare M 15 illum] eum I 15 sic] etiam addo IV 16 hora] om. MV i.m. addo I 23 qua] quam M 23 debet confiteri] inv. IV 24 poterunt] potuerunt I 27 hora illa] inv. IV 72-78 Cr. supra, p. 76,24-87,49 et 158,55-56. 79-83 Cr. supra, p. 158,60-62. 94- 97 Cr. supra, p. 158,63-75. 13 ANSELMUS, De libertate arbitrii, C. I (ed. F.S. SCHMITT, I, p. 208; PL 158,489). 168 TRACTATUS. PARS" RATIO 5" CONTRA FRATRES 169 tatem confitendi sacerdoti, aut oportet illum iterato confiteri iam et 'simpliciter', dico quod verum est quod frater simpliciter potest confessa fratri. Quare cum id sit falsum et impossibile, quod confitendo absolvere semper et uniformiter quantum est de potentia eius absoluta V 252" fratri reddit se impossibilem I ad confitendum sacerdoti et per hoc 30 60 quam habet ex privilegio, et quod in casu non potest quantum est de factus sit transgressor statuti, igitur hoc est necessarium, scilicet quod potentia ordinata, et hoc non propter se, sed propter materiam indispo- I 297 ,b confessus fratri I in illa hora eadem tenetur iterato confiteri sacerdoti. sitam, et quod est processus a 'secundum quid' ad 'simpliciter', sic Et qua ratione confessa fratri in illa hora tenetur iterato confiteri arguendo: «Non potest absolvere in isto casu et in isto tempore, in quo sacerdoti, eadem ratione et confessa illi in quacumque alia hora aut habet materiam indispositam, ergo non potest simpliciter absolvere in tempore, quia circa haec nihil distinguit privilegium, ut dictum est. Et 35 65 alio», verum est etiam quod nec propter talem casum oportet infringere sic quaecumque confitentur fratri in quacumque parte anni, eadem communem legem in aliis. Sed in iIIo casu quem ponunt, supponunt debent iterato confiteri sacerdoti. fratres quod ille volens fratri confiteri hora dicta sit in actu peccandi, Dicunt fratres, dirigentes ad me sermonem: «Vide quantum valet habendo scilicet in voluntate secundum actum malitiam aut negligen- argumentum tuum!», et declarant quod non valet in simili sic: «Iste tiam, qua prius voluit confiteri sacerdoti sed ipsum fugiebat. Cuius actu furatur et vult confiteri. In tali actu existens non potest absolvi, 40 70 contrarium ego supposui, supponendo scilicet quod i1Ie poenitendo de quia nec ipse est in statu recipi endi absolutionem. Ergo non potest aliis peccatis suis, cum illis etiam perfecte poeniteat de dicta malitia sive absolvi simpliciter in quacumque alia hora.» Constat quod non valet. negligentia, constat autem quod iste est debita materia et disposita ad Similiter non valet: «Frater in ilIa hora non potest aut non debet ipsum absolutionem suscipiendam sicut quicumque alius a fratre in horis M 124" absolvere. Ergo non potest aut non debet ipsum absol-Ivere simpliciter praecedentibus absolutus a fratre. Sic ergo arguendo hoc modo: «Fra- in quacumque alia hora.» Et quod amplius est, dicunt quod, «licet 45 75 ter non potest in hoc casu et in hoc tempore istum poeni tentem frater quantum est de se, uniformiter semper potest absolvere, ipse absolvere, ergo non potest simpliciter absolvere eum in alio, in quo confitens tamen quia non est materia debita et disposita ad recipiendum scilicet est consimiliter dispositus», non est processus a 'secundum quid' absolutionem in illa hora, aut non potest aut non debet absolvi a fratre, ad 'simpliciter', sed ab uno similium ad alia consimilia, quemadmodum unde tenetur ipsum in hoc casu non audire, sed remittere ad sacerdo- si dicatur: «Anima Sortis est immortalis; ergo et anima cuiuslibet I M 124'b tem. Et sic frater potest uniformiter semper absolvere, sed materia non 50 80 hominis}}; et ideo propter talem casum, si infringeretur lex communis, est semper uniformiter disposita ut possit absolvi, et sic propter unum oporteret eam infringere in omnibus aliis consimilibus. Sic ergo bene casum excogitatum, qui raro accidit, non oportet communem legem tenet argumentum iam inductum concludens, quod si frater non potest infringere. » aut non debet in isto casu aut ista hora circa talem poeni tentem uti Quin simpliciter dicendum quod frater potest absolvere quemlibet, et privilegio suo in absolvendo ipsum, nec circa aliquem alium in qua- quod non oportet eum sibi confessum remittere ad sacerdotem, licet in 55 85 cumque hora alia consimili ter poenitentem. casu non potest, sed remittere eum debet, et hoc principali ter, quia ille Nec valet ad propositum simile sive exemplum quod inducunt fratres potius tunc non potest absolvi, et sic in argumento est 'secundum quid' de illo qui est in actu et voluntate furandi, quia ipse est indispositus IMV IMV 28 confitendi] fratri in illa hora addo I 29 id] illud IV 31 scilicet quod] inv. IV 58 quod 1] bene addo IV 58 frater] om. IV 61 potentia] eis addo IV 62 a] om. V 32 illa] eadem M 33 fratri] om. M 34 in] om. M 38 dirigentes] Dei gentes M 62 ad] aliquid V 62 sic] si M 63 casu et in isto] om. (hom.) V 65 infringere] 39 iste] ipse M 40 vult] ultra M 41 ipse] tempore M 42 alia] om. I 44 non2] infringi M 68 voluntate] volup et lac. M 70 quod] om. M 72 iste] ipse M om. M 44 absolvere simpliciter] inv. IV 44 simpliciter] dupliciter M 46 sem- 73 alius] iter. I 73-74 in ... fratre] iter. M 74 arguendo] argumentando I per] om. IV 47 disposita] debita M 48 aut 1] autem V 48 absolvi a fratre] a 74 hoc] iter. I 75 hoc2] isto IV 77 scilicet] om. I 77 est consimiliter] cimiliter fratre absolvi IV 52 casum] causam sed in casum corr. I 52 communem legem] est I 77 quid] quis M quod V 80 si] ubi M 81 aliis] alii M iter. sed dei. I inv. IV 53 infringere] infligere M infingere sed in infringere corr. I 55 quod] om. I 83 aut2] et IV in addo I 84 aliquem] aliquam V 85 hora alia] inv. IV 87 quia] 55 remittere] et addo M 57 secundum] om. I e addo sed exp. M 87 indispositus] dispositus M 170 TRACTATUS. PARS II RATIO 5' CONTRA FRATRES 171 omnino ad suscipiendam absolutionem ponendo ei obstaculum, iste parte custodita fuit ministerio fratrum praedicatorum et minorum, autem de quo loquor, nequaquam. Aut non est ergo verum dicere quod scilicet ipsis vocatis ad illa officia exercenda per dioecesanos episcopos, frater talem propter indignitatem suam non debet ipsum audire et 90 et hoc in eorum subsidium, ut essent adiutores et cooperatores, non absolvere, immo propter periculum in exspectando, ne maneat inido- autem ut essent operarii principales! Dicitur enim in illa littera sic: neus ad suscipiendam eucharistiam, potius debet eum frater audire et 20 «Saepe contingit quod episcopi propter occupationes multiplices, vel absolvere, quia aliter peccaret et male faceret. Quo facto, cum adhuc invaletudines corpora-Iles, vel hosti/es incursus, vel occasiones alias, V 252vb I 297va suo sacerdoti tenetur confiteri et non restant confitenda I nisi confessa nedum dicamus defectum scientiae, quod in eisdem reprobandum est fratri, confiteri ergo tenetur in isto casu sacerdoti iam confessa fratri, 95 omnino, per se ipsos non sufficiunt ministrare populo verbum Dei, generali quare et eadem ratione etiam alia confessa eidem in quacumque alia constitutione sancimus, ut episcopi viros idoneos ad sanctae praedicationis hora praecedente, ut iam conclusum est supra. Aut si peccaret frater et 25 officium salubriter exsequendum assumant, qui plebes sibi commissas vice male faceret ipsum tunc absolvendo, - et hoc non est nisi quia non eorum, cum per se id nequiverint, sollicite visitent. Unde praecipimus, tam posset eum absolvere de potentia ordinata, et ita quia non posset ipsum in cathedralibus quam in aliis conventualibus ecclesiis viros idoneos absolvere simpliciter, eo quod non restaret hora qua posset remittere 00 ordinari, quos episcopi possunt coadiutores et cooperatores habere, non ipsum ad sacerdotem ad facti sui ratihabitionem aut ad eadem confiten- solum in praedicationis officio, verum etiam in audiendis confessionibus et dum illi, cum tamen ipsi teneretur confiteri illa hora -, eadem ratione 30 poenitentiis iniungendis, ac ceteris quae ad salutem animarum pertinent.» peccaret frater ipsum absolvendo in quacumque alia hora, postquam A talibus autem coadiutoribus non oportebat reverti ad sacerdotes restaret tempus quo posset eum sacerdos audire, nisi ipsum remitteret propter confessionem eorundem iterandam, quia bene patebat in ipso- ad eadem confitendum aut ratihabendum factum per ipsum. 5 rum missione quod non fuit de intentione vocanti um, qualiter non est Ad illud quod dicunt fratres, quod «confessus fratri aliqua veni alia hoc modo de intentione mittentis in privilegio domini Martini, ut patet non tenetur ei amplius confiteri aliquid per totum annum», dico quod 35 ex dictis. hoc falsum est, quia venialia nullus tenetur confiteri ex praecepto, et Et est notandum quod in praedicta decretali dicitur quod ipsi epi- privilegium refert ad id quod quis tenetur confiteri; si ergo postmodum scopi huiusmodi viros idoneos ad exsequendum praedicta officia sibi confiteatur mortale, non obstante confessione prius facta de illo veniali IO assumant, non quod contra eorum voluntatem se ingerant, et specifica- fratri, id mortale tenetur confiteri suo sacerdoti. Unde omnia talia dicta tur ibi, qui et quales praecipue debent esse huiusmodi adiutores. Unde sunt cavillationes ad fugiendum iteratam confessionem eorundem. 40 dicitur:« Unde praecipimus, tam in cathedralibus quam in aliis conventua- M 125" Quod dicunt circa hoc ul-Itimo de provisione facta super confessione libus ecclesiis viros idoneos ordinari, quos episcopi possint coadiutores et audienda et praedicatione facienda per concilium La tera nense, dico cooperatores habere.» Non fit autem hic aliqua mentio de religiosis, sed quod illa provisio fuit salubris. Utinam custodiretur, sicut hucusque in 15 IMV IMV 89 aut] om. IV 90 suam] i/er. sed dei. I 94 restant] re e/lac., sed ai. man. starent 20 episcopi] ipsi V 22 nedum] ne addo M 23 populo] propter M 24 con- addo M 95 fratri! ... confessa] om. (ham.) M 97 praecedente] praecedentem V stitutione] confessione M 24 sancimus] sanctimus M IV 24 sanctae] sanctum I 97 iam] a M 97 et] non addo M 98 faceret] faceres V 98 est] om. IV 26 per] pro M 26 nequiverint] nequeunt IV 28 ordinari quos] ordinarii quod M 99 ipsum] eum IV 00 restaret] tempus quo posset eum sacerdos audire nisi ipsum 28 cooperatores] coperarios M 30 salutem animarum] inv. M 31 oportebat] remitteret addo sed dei. (cf. 4) M 00-1 remittere ipsum] inv. IV 3 hora] om. V oportebant I 32 confessionem] confessiones I 33-34 vocantium ... intentione] om. 4 restaret tempus] restaurat I 7 confiteri aliquid] inv. IV 8 hoc] plane addo IV (ham.) I 36 est] hoc M 36 decretali] determinatione M 37 huiusmodi] hi M 8 tenetur confiteri] inv. I 8 ex praecepto] expresse M 9 refert] om. M 9 id] 38-39 specificatur] specificant M 39 huiusmodi] hi M 39 unde] cum IV illud I 9 quis] aliquid M IO veniali] id addo sed exp. M II id] illud IV 41 episcopi] ipsi V 42 autem] om. IV 42 sed] et V Il omnia] de addo V II talia dicta] inv. IV 15 utinam] quae ultima M utrum (? ui) IV 20-30 GREGOR. IX, Decre/ales, I, tit. 31, C. 15 (ed. A. FRIEDBERG, Il,192); cr. Concilium 93-97 Cr. supra, p. 164,33- 166,78. 13-14 Cr. supra, p. 159,81-86. La/eranense IV, Decre/a, C. IO (ed. l.D. MANSI, XXII, 998-999). 40-42 Ibid. 172 TRACTATUS. PARS II RATIO 6" CONTRA FRATRES 173 de saecularibus clericis principaliter. Unde non fuit umquam intentio 70 iudicatur a iure, quia patet per Glossam quae ibi illud verbum concilii Lateranensis, quod aliqui status seu ordines essent instituti ut exponendo dicit sic: «Cum obscura sunt iura partium, iudicandum est pro fratres eorum essent universales confessores, a quibus non oporteret 45 reo, ut hic dicit.» Quod quia ita clarum est, quod contra ipsum a reverti ad sacerdotes, aliter enim concilium videretur contrariari sibi nemine tergiversari potest, ideo frater in alia determinatione sua huic M 125'b ipsi, quia per illud statutum «Omnis I utriusque sexus» omnes expositioni assentiens ait sic: «Dixi quod non est ibi 'debet', sed constringuntur ad recurrendum semel in anno pro confessione facienda 75 'consuevit', nec fuit meae intentionis quin teneretur sive deberet sic omnium suorum peccatorum ad suum proprium sacerdotem. iudicari. » Quod addunt fratres, quod «casus in causis favorabilibus excipiun- tur, et causa eorum est favorabilis», dico quod causa fratrum secundum 3 50 modum quo intelligunt suum privilegium et volunt eo uti, nequaquam 80 est favorabilis, neque ex parte populi, neque ex parte ipsorum, nisi Sexta ratio erat talis: «'Quando obscura sunt iura partium, consuevit intendamus favorem quoad temporale emolumentum, qui nequaquam iudicari contra petitorem', Extravaganti de fide instrumentorum attendi debet, ut habitum est supra in pertractatione 23e rationis. Alias 'Inter dilectos.' Fratres autem sunt hic petitores, et ius ipsorum, si autem causa fratrum iuxta eorum intellectum multum est detestabilis, quod habent, in petitione sua valde obscurum est, ut patet ex forma quia multum enervat iurisdictionem praelatorum circa poenitentiae verborum sui privilegii. Ergo etc.» 55 85 sacramenti administrationem, et multum vergit in detrimentum oboe- I 297 ,b Dicunt fratres quod istud facit pro eis, non I contra eos. Dicitur enim dientiae ecclesiasticae, contra quae nulla causa potest esse favo-Irabi- M 125" in fine illius decretalis: «consuevit iudicari contra petitorem», non autem lis; multum etiam impediret ubertatem fructuum spiritualium circa dicitur ibi: «debet iudicari.» Ibi etiam in Apparatu excipiuntur casus populum, ut patet ex praedictis, et sic in causa fratrum nullo modo in causis favorabilibus; in proposito autem causa fratrum est favorabi- fallit dicta regula. lis, et ideo regula illa hic fallit. 60 90 Respondent fratres negantes enervare seu auferre ius vel iurisdictio- Et addunt quaerentes: «Quis est hic petitor? Nonne ille qui primo nem praelato rum utendo privilegio secundum ipsorum intellectum, quia provocat ad iudicem in petendo partem adversam? Nunc autem fratres dato quod papa ordinaret quod de cetero nullus subditus confiteretur neminem impetunt aut provocant ad iudicem, sed potius confessi eis suo curato, nec tamen sic alicui faceret iniuriam, quia quidquid curatus impetuntur et coguntur eadem iterato confiteri, quod est novum et habet, de iure papae est dantis privilegium fratribus, et ideo libere et grave et contra rationem et in iniuriam sacramenti.» 65 Sed dico quod illa regula est directe contra fratres, ut ponit argumen- tum; nec obstat quod littera dicit: «consuevit iudicari», non autem: IMV «iudicatur», quia talis consuetudo est a iure approbata, et ideo secun- 70 a] de IV 70 quia] quod IV 70 ibi] dum addo M 71 exponendo] exponens dum rem idem est dicere «consuevit iudicari» et «debet iudicari», id est IV 72 reo] eo M 72 dicit] om. IV 72 ita] ista sed in ita corr. I 73 in] et M 74 assentiern] consentiens IV 74 dixi] dixit sed in dixi corr. M 74 sed] om. M 75 nec fuit] iter. M 75 teneretur] revertetur V 77 addunt] autem M 79 in- IMV teIligunt] intendunt I 79 eo] et V 80-81 parte1 ". intendamus] om. M 81 favorem] favore M 82 attendi] attendendi M 83 causa] tam V 84 enervat] 44 instituti] exstituti sed in instituti corr. V 45 a quibus] aliquibus sed in a quibus corr. enervens M 84-85 poenitentiae sacramenti] inv. IV 85 administrationem] autem M 46 contrariari] contrariaris M 53 autem] an M 53 ius] illa M 54 peti- ministrationem I (sed in administrationem corr.) V 85-86 oboedientiae] ecclesiae addo tione sua] inv. IV 59-60 favorabilis] favoribus M 61 primo] om. IV 64 ea- sed dei. I 86 ecclesiasticae] ecclesiae M 87 etiam] autem IV 98 praedictis] dem] ea M 64 eadem iterato] inv. IV 65 in] om. IV 66 est directe] inv .. IV dictis IV 90 negantes] se addo IV 92 ordinaret] ordinare M 93 tamen] sit 68 approbata] approbari M 69 iudicari] om. M 69 et] id est M 69 Id est] sive subditus confiteretur suo curato nisi tamen addo V 94 de] in M IV 47 GREGOR. IX, Decretales, v, tit. 38, c. 12 (ed. A. FRIEDBERG, II, 887-888). 51-57 ID., op. cit., II, tit. 22, c. 6 (ed. A. FRIEDBERG, II, 349). 57 Ibid. 58-59 Cr. ID., 71-72 Ibid. 77- 78 Cf. supra, p. 172,58-60. 77-82 Cr. supra, p. 125,83- Decretales, una cum Glossis, II, tit. 22, c. 6 (ed. 1582, co!. 776). 126,9. 87-88 Cr. supra, p. 125,75-82. 174 TRACTATUS. II PARS RATIO CONTRA 6" FRATRES 175 absque InIUria potest illis subtrahere et istis conferre. Et sic fratres 95 in populo, quod, ut puto, non vellent fratres. Si tamen in hoc potesta- utendo iure sic eis concesso nemini faciunt iniuriam, nec usurpant iura tem liberam vellet eis sub ipso committere, sed per Dei gratiam num- praelatorum. Quod confirmant per simile dicentes: «Aliquis habet sibi 25 quam ascendet in cor papae, ut facere attentet illud. Sunt autem omnia ordinarium iudicem. Papa dat ei alium delegatum, et hoc super excom- talia dicta, ut suspicor, retia quaedam, quibus fratres nituntur implicare municationis absolutione impendenda. Non tamen ex hoc dominus non complicatos sibi ad proponendum aliqua quae videantur contra- papa dicitur auferre ius ordinarii, sed ille absolutus per iudicem delega- 00 riari dignitati Sedis Apostolicae. In quo, Deo protegente, non pro- tum debet facere fidem ordinario quod sit absolutus a delegato, non ficient, quia «frustra rete iacitur ante oculos pennatorum», ut dicitur autem petere iterato absolvi ab illo. Modo autem curati sunt ordinarii 30 Proverbiorum IO. in foro poenitentiali ad peccatorum absolutionem impendendam, fra- Quod ergo arguunt, quod «papa nulli iniuriatur si talem potestatem tres autem in eodem foro sunt iudices delegati; confessus ergo fratri et eis concederet et eam aliis auferret, quia quidquid iuris habent praelati, rite ab eo absolutus de hoc solum debet facere fidem ordinario, nullo habent a papa» etc., dico quod, quidquid de hoc sentiendum est, papa autem modo iterato absolvi ab illo.» tamen hoc nondum fecit, nec fratribus concessit tantam potestatem Dico quod, licet illa de potestate papae dicta, quia videlicet potest 35 quantam arrogant sibi, et sic modo ad minus ipsi fratres multum universam iurisdictionem pro sua voluntate conferre nemini in hoc iniuriantur praelatis manus suas extendendo ad non concessa, ut patet iniuriando, dicta videntur ad honorem et exaltationem papalis poten- ex dictis. An autem praelati inferiores iurisdictionem et potestatem tiae et curiae Romanae, forte ut facilius inclinetur ad concedendum eis 10 suam habent a papa, ut absque iniuria posset eis illam auferre, an V 253" potestatem quam affectant, tamen si ita faceret, quid-Iquam sit de immediate a Deo, bene determinat beatus HIERONYMUS,n libro IO i potentia eius in hoc faciendo, de quo aliquantulum erit sermo inferius 40 Contra Iovinianum, ut infra dicetur in pertracta tione rationis 12'e. in solutione IO'e rationis inductae contra praelatos, hoc multum, ut Idem etiam determinat ANACLETUS papa, Decretorum disce XX', videtur, honori eius derogaret. Honor enim eius est honorem fratrum cap.o «In Novo Testamento», ubi dicitur: «Petrus ligandi atque solvendi suorum et iurisdictionem quam habent eis illaesam conservare, ut satis 15 potestatem accepit a Domino, ceteri vero apostoli cum eodem Petro pari declaratum est supra exponendo «< Ad> uberes fructus», in fine. consortio honorem et potestatem acceperunt.» Potestatem igitur a Deo Magnam etiam iniuriam faceret papa curatis et episcopis, si ordinaret 45 immediate acceperunt alii apostoli cum Petro, cuius successor est I 298" quod de cetero nullus subditus confiteretur I suo sacerdoti prout statuit dominus papa, sicut ~eteri episcopi ceterorum apostolorum, et sacerdo- concilium generale. Hoc multum aperte, ut videtur, vergeret ad eccle- tes curati septuaginta duorum discipulorum; et sic forte non sine iniuria siasticae hierarchiae ordinatae a Christo subversionem, quia tunc solus 20 eorum posset eis iurisdictionem eorum auferre, aut eam universaliter papa maneret curatus et ordinarius universalis quoad sacramentum aliis concedere, quia et sibi ipsi iniuriam in hoc faceret, si hoc modo M 125vb poenitentiae, quia tunc soli papae teneretur confiteri, si vellet, I quilibet IMV IMV 23 non] bene IV 25 ascendet] om. V 25 cor] domini addo IV 27 aliqua] illis M 28 dignitati] dignitatis sed in digni tati corr. I 29 quia] super re addo sed deI. M 95 subtrahere] subtrahe V 95 sic] si addo M 96 usurpantj sibi addo IV 29 rete] recte MV rethe I 32 quidquid] quicquid M 33 habent] om. M 97 confirmant] confirmat M quasi addo IV 98 ordina ri um iudicem] inv. IV 33 quidquid] quicquid M 33 hoc] om. M 34 concessit tantam] inv. IV 35 et] 99 absolutione] absolvere M I quod sit absolutus] om. IV 2 autem petere] ante om. I 37 dictis] praedictis IV 38 illam] om. M 40 lovinianum] lac. M pacem M 5 debet] idem addo M 5 facere fidem] inv. IV 6 iterato] om. IV 40 infra dicetur] inv. IV 40 rationis] om. V 46 sicut] sic V 47 non sine] in fine 7 quia] quod IV 7 potest] propter sed in potest corr. I Il potestatem] potentem M 48 aut] ut V aliam addo sed exp. M 49 iniuriam] vim IV 49 hoc!] iam addo M II quidquam] quidquid IV II sit] om. I (sed sup. lin. add.) V 14 eius1] IV sup. lin. addo M 14 honorem] honor IV 16 supra] maxime addo IV 18 quod de cetero] de cetero quod M 18 sacerdoti] curato IV 19 hoc] etiam addo IV 22 confiteri] cum effectu addo IV 29 Prov., I, 17. 31-33 Cr. supra, p. 173,93-95. 39-40 Cr. infra, p. 197,37- 7-14 Cf. infra, p. 255,4-259,14. 14-16 Cr. supra, p. 102,45-65. 41. 41-44 GRATlANUS, Decretum, I, dist. 21, C. 2 (ed. A. FRIEDBERG, I, 69). 176 TRACTATUS. PARS II RATIO 6' CONTRA FRATRES 177 aliorum iura perturbaret, aliter scilicet Christi membra locando quam 50 Secundo autem modo petunt fratres sibi iurisdictionem confessiones Ipse disposuit, ut habitum est supra exponendo «< Ad> uberes fruc- audiendi et absolvendi concedi, sic tamen quod nulla cura eis committe- tus», in fine. Dictum autem fratrum procedit ac si solus papa iurisdictio- retur. Quod re vera multum est praeiudiciale curatis, quemadmodum nem suam haberet a Deo per Christum, et ceteri omnes sacerdotes, tam 80 enim esset multum praeiudiciale ordinariis iudicibus saecularibus, si primi ordinis quam secundi, non tam ratione suarum personarum quam innumerabilis multitudo alicuius communitatis ordinaretur ad I univer- I 298'b etiam ratione ipsorum ordinum, ex sola gratia absque omni alia ordina- 55 sitatem saecularium causarum per universum mundum. Hoc reges et tione divina a domino papa haberent suam iurisdictionem. principes multum sibi iudicarent esse praeiudiciale, puta, si aliqui Ad simile quod addunt de iudice delegato, dico quod non est simile religiosi laici, ut templarii, constituerentur ab imperatore, ut possent de iurisdictione illius iudicis delegati et iurisdictione quam fratres sibi 85 libere in cuiuscumque principatu iustitiam exercere et iudicia facere et M 126" ascribunt, quia secus est de commissione iurisdictionis alicui certae I consistoria instituere, sic quod in casibus in quibus apponerent manus, personae aut aliquibus certis personis personaliter, maxime in aliqua 60 reges et principes provinciarum nihil possent facere. Consimili ter mul· causa particulari, et de iurisdictione commissa alicui communitati in tum esset praeiudiciale ordinariis iudicibus ecclesiasticis, si innumerabi· aliquo genere causae universaliter. lis multitudo alicuius communitatis ordinaretur ad universitatem eccle- Primo modo papa et episcopi suis poenitentiariis ex causa rationabili, 90 siasticarum causarum, qualiter modo fratres volunt ordinari in foro et aliis personis ecclesiasticis electis bene committunt iurisdictionem poenitentiae in universo mundo. Et ideo praelati superiores et inferiores universalem audiendi confessiones et absolvendi subditos omnium cura- 65 multum deberent iudicare sibi fore praeiudiciale, si dominus papa torum qui sibi subsunt, et hoc absque necessitate revertendi ad sacerdo- constitueret fratres duorum ordinum posse libere in cuiusque dioecesi et tes proprios. Ex quo nullum praeiudicium, sed potius iuvamen sacerdo- parochia iustitiam exercere et iudicia facere in foro poenitentiali, sic tibus generatur, et tali modo papa committit certam causam alicui 95 videlicet quod in casibus quibus manum apponerent, nihil agere debe- iudici delegato, de quo ponunt suum simile; et hoc non solum papa rent aut pos-Isent; sicut illud esset subversivum politiae saecularis, sic M 126'b potest facere de potentia absoluta, sed etiam de potentia ordinata. Hoc 70 istud videtur esse subversivum politiae ecclesiasticae. Sed si sic ad dicta etiam modo eximit papa episcopos, ne necesse habeant confiteri suis exercenda essent aliqui instituti quod essent in illis actibus principum et archiepiscopis, et similiter quosdam reges et principes, et similiter prae-Ilatorum coadiutores, quandocumque essent requisiti, utpote cum V 253'b quaedam collegia religiosorum ne confiteantur sacerdotibus in quorum 00 principes et praelati non sufficerent per se dictos actus exercere, aut si parochiis morantur, qui tamen habent abba tes, sive priores, sive prae- illi sufficerent, sic tamen potestas dictorum actuum aliis committeretur, positos, sive decanos et alios huiusmodi, quasi suos sacerdotes paro- 75 quod de factis per eosdem ut per coadiutores oporteret recurrere ad chiales. alios ut ad principales operatores, aut de licentia eorum dictos actus exercere, hoc enim multum esset expediens utrique politiae. 5 Dico etiam quod multum esset expediens, si talis potestas qualem affectant, concederetur fratribus super populum infidelem, ut ordo IMV 50 locando] loquando M loquendo V 51 ipse] Christus M 52 ac si] sic si M at si V 55 ratione] om. M 57 addunt] adducunt IV 59 de] iter. M 59 alicui] alicuius M 60 personaliter] om. M 61 commissa] om. M 61 communitati] IMV communitari M 64 ecclesiasticis] om. IV 67-68 sacerdotibus generatur] inv. IV 70 ordinata] et addo IV 71 eximit] exemit M 73 religiosorum] religiosores sed in 77 petunt] possunt M 77 sibi] om. M 77-78 confessiones ... nulla] om. M reJigiosorum corr. M 74 habent) suos addo IV 74 priores] proprios M 79 est] esset IV 80 esset] esse V 82 hoc] enim addo IV 85 cuiuscumque] 74-75 praepositos] propositos M cuiusque V 86 apponerent] apponere t IV 87 nihil] nulli M 90 foro] alicuius communitatis ordinaretur addo sed dei. M 92 sibi fore] inv. IV 93 posse] posset M 94 poenitentiali] poenitentiari M 96 possent] et addo I etiam addo V 96 illud] istud M 96 subversivum] subversuum M 96-97 saecularis ... politiael om. (hom.) M 98 essent1] esset V 00 dictos] dicto M J potestas] om. M 4 exercere] om. M 50-52 Cr. supra, 102,45-65. 57 Cr. supra, p. 174,97-2. 4 utrique] liceret sed exp. I 5 dico] esset addo sed exp. I 178 TRACTATUS. PARSII RATIO7' CONTRAFRATRES 179 fratrum esset contra hostes spiritales ex officio militare, sicut ordo dum I sacerdoti omnia peccata sua; per privilegium autem nullus M 126" militum religiosorum est quod habent ex officio militare contra hostes confitetur fratri nisi liberaliter, secundum quod haec patent ex superius ecclesiae corporales, sic quod super illos devictos obtinent omnem 35 declaratis. Eadem ergo confiteri sacerdoti quae confessa sunt fratri, iurisdictionem temporalem. Per hoc enim quod talis potestas super IO potius est secundum rationem quam contra rationem. Est enim illa infideles esset concessa fratribus, nulli ordini ecclesiastico derogaretur, obligatio instituta ab ecclesia ( Quod dicunt, quod est «est contra rationem», dico quod falsum est, quia valde rationabile est quod quilibet solvat debitum illi cui est 30 Septima ratio talis erat: «'Quod datum est in subsidium alicuius, non obligatus, quidquid faciat liberaliter erga illum cui non est obligatus. 55 debet vergere in dispendium eius', Extravaganti de renuntiatione, Quilibet autem utriusque sexus obligatus est per statutum ad confiten- 'Sane'. Fratres utendo privilegio sicut ipsum exponunt, utuntur eo in praelatorum dispendium, quod tamen datum est illis in eorum subsi- dium. Ergo etc.» IMV IMV 7 spiritales] spirituales V 9 obtinent] obtinerent I II nulli] nisi M 12- 13templarii]iter. sed deI. I 15id] illud IV 16immo]uno V plura addo sed deI. M 33 sua] om. V 34 haec] hoc M 34 ex] ut M 37 pecoris] peccatoris M 20 in causa poenitentiali] om. IV 21 suos] surgi addo sed deI. M 22 volentes] 40 iniuriam] iniuria M 41 similiter quod] inv. IV 44 aliquem] aliquam M volente M 22 divertere] in causa poenitentiali addo IV 23 iudices eorum sunt] 46 sacramentum] ecclesiae addo sed exp. M 48 aufert] offert M 48 quam habet sunt iudiceseorum IV 25 etiam] quod M 26 confiteri eadem] inv. IV 26 est] secundum] om. M 49 specialiter]spiritualiter sed in specialiter corr. I 51 hoc] om. V 30 cui] qui sed in cui corr. I 32-33confitendum]sua addo IV haec I 52 alias] aliquis M 54 noo] aI. man. sup. lin. addo M 55 eius] om. IV 56 uteodo] in addo sed exp. V 57-58subsidiumJpraelatorum addo sed exp. M 37-38 Cr. supra, p. 43,51-55. 40 Cf. supra, p. 172,65. 41-46 Cf. GRATIAUS, N Decretum, II, C. XXXIII, 3 (De paenitentia), dist. I, c. 88 (ed. A. FRIEDBERG, q. 1,1188);etiam Ps.-AUGUST., vera et falsa paenitentia, C. IO (PL 40,1122);et supra, p. 6,73-74. 46- De 15-16 Cf. supra, p. 172,61-63. 19 Cr. supra, p. 172,63-64. 27-28 Cr. supra, p. 8,35- 50 Cr. HENR.DEGAND.,Quodl. X, q. I (ed. R. MACIŒN, . 18,41-34,81;ed. 1518, p 10,88;76,24-77,58et L72,64-65. 29 Cr. supra, p. 172,65. 32-35 Cr. Sl/pra, p. 5,67- r. 398rF-400vS;ed. 1613,II, r. 133vb-136va). 50-52 Cr. ID., op. cit., (ed. R. MACKEN, 7,19. p. 38,83-94;ed. 1518,r. 401vZ; ed. 1613,II,r. 137rb). 54-56 GREGOR. Decretales, I, IX, tit. 9, C. 7 (ed. A. FRIEDBERG, (06). II, 180 TRACTATUS. PARS II RATIO S" CONTRA FRATRES 181 Dicunt fratres quod immo fratres utendo privilegio sicut ipsi intelli- tendo iura sua et temporalia, ut dictum est secundum Innocentium gunt ipsum, utuntur eo in subsidium sacerdotum, et spirituale, quia 60 Ivum, supra, de motivo, licet non percipiunt quid sibi fiat, in quorum spiritualiter nutriunt subditos illorum sibi confitentes, et temporale, persona dici potest illud Prophetae: «Ad nihilum redactus sum et quia per hoc ipsi sacerdotes minus habent de labore et magis in tuto nescivi.» Nec tamen per hoc sunt in tuto, sed potius in summo periculo, requiescunt. 90 quia secundum GREGORIUM: Non est excusatio pastoris, si lupus oves « Sed dico e contra, quod immo ille usus privilegii eorum magis vergit comedit, et pastor nesciat». Quod etiam quod subditi teneantur confessa in praeiudicium sacerdotum tam spirituale quam temporale; vergit enim 65 fratribus iterato confiteri suis sacerdotibus, secundum quod sonant in praeiudicium eorum spirituale, quia per hoc subditi fiunt eis inoboe- secundum planum suum verba privilegii et secundum quod ipsum dientes et reverentiam debitam subtrahentes, quod bene experti sunt praelati exponunt, hoc docere et suadere omnes curati I tenentur, ne per V 253" pluries, quae mala plus ponderant in sacerdotum praeiudicium, quam 95 ipsorum negligentiam diabolus, qui lupus est, oves comedat, prout possit ponderare in eorum spirituale subsidium quantacumque nutriti o habitum est supra in dissolutione 4ae rationis. quam facere possunt fratres circa subditos sacerdotum, ut patet ex 70 M 126'b supra I expositis. Sed dicunt contra hoc fratres, quod «immo fratres fovent subditos sacerdotum qui de consilio eorum vivunt, et nutriunt, et tenent in Octava ratio talis erat: «Extravaganti de poenitentiis et remissio- oboedientia illorum.» 00 nibus, cap.o ultimo, habetur quod episcopi tenentur confiteri suis metro- Dico autem ego, iuxta hoc quod dixi iam supra, «Ad uberes fructus» 75 politanis nisi essent privilegio exempti; quare patet; cum subditi non in fine, de hoc quod, etsi hoc dicant fratres» verbo et lingua», tamen sunt exempti a suis curatis per privilegium fratrum. Ergo etc.» nequaquam hoc dicunt «opere et veritate», si non fideliter exhortentur Dicunt fratres quod immo subditi a sacerdotibus quoad hoc sunt sibi confessos ut eadem suis sacerdotibus confiteantur, vel ratihabitio- exempti, quod scilicet possunt confiteri fratribus et absolvi ab ipsis, nem illorum obtineant si prius non fuerint confessi sacerdotibus vel irrequisitis sacerdotibus, quia Alexander papa damnat omnes dicentes licentiati ab eisdem, quia sine .hoc oboedientia et reverentia debita 80 quod populus I non possit confiteri fratribus, praecipiens quod haec I 298'b sacerdotibus nequaquam servari potest, ut supra decIaratum est. dicentes compellant ur illud revocare et male se dixisse fateantur. Similiter dico quod ille usus privilegii fratrum vergit in praeiudicium Sed dico ego, secundum quod alias dixi et iam satis supra exposui, sacerdotum temporale, quod bene sentiunt sacerdotes, quamvis sacer- quod ex privilegio Martini habet bene populus quod fratribus possit dotes per illum usum fratrum minus habent laborare labore corporali IO confiteri et ab eisdem absolvi absque licentia sacerdotis, quamvis prae- quam refugiunt desides et negligentes, qui per hoc destruuntur amit- 85 dicti I Glossatores videntur esse contrarii qui praecesserunt dominum M 127'· IMV IMV 86 iura sua] inv. IV • 87 quid] quod M 88 illud] id M 91 comedit] comedat I 91 quod 1] quia IV 93 suum] sanum V 95 ipsorum] illorum IV 96 4·'] IO·' 60 spirituale] speciale sed in spirituale corr. I scilicet addo IV 61 spirituahter] M 99 ultimo] ultro M 99 tenentur] tenerentur IV 00 patet] om. IV specialiter sed in spiritualiter corr. I 61 nutriunt] nutriuntur M 61 illorum] 2 sunt] empti addo sed exp. I 3-5 et absolvi ". fratribus] om. (ham.) M 5 fratribus] ipsorum IV 62 ipsi] om. V 64 sed] dicunt addo sed exp. I 64 quod] ille addo in fratris corr. I fratris V 5 haec] hoc IV 6 compellantur] compellentur V 6 se sed delo M 65 sacerdotum] eorum M 70 sacerdotum] qui de consilio addo sed delo dixisse] inv. IV 9 confiteri] om. M 10 videntur] in videantur corr. I I 72 subditos] subditus V 75 ego] ergo M 79 illorum] eorum IV 81 declaratum] determinatum IV 82 similiter] simpliciter I 82 usus] fronsus (?) V 88-89 Ps., LXXII, 22. 90-91 GREGOR., Registrum episto/arum, III, 52 (ed. P. EWALD- 84 labore] laborare M L. HARTMANN, Episto/ae, I, 1891, p. 208, lin. 22-23; PL 77, 648A). 91-96 cr supra, p. 132,77-85. 98-00 cr GREGOR. IX, Decreta/es, v, tit. 38, c. 16 (ed. A. FRIEDBERG, II, 889). 4-6 Cf. ALEXANDER IV, Bul/a « Nec inso/itum est)) (ed. L. W ADDING, Anna/es Minorum, III, p. 591-592; ed. 1732, III, p. 522-523). 7-11 cr supra, p. 11,2-19,26. 64-71 cr supra, p. 49,96-50,12; 66,67-67,90. 75-81 cr supra, p. 112,53-115,30. 11-13 cr MARTINUS IV, Bul/a «Ad fructus uberes)) (ed. Chart. Univ. Paris., I, p. 592 76-77 I Ioann., III, 18. 82-87 cr supra, p. 44,69-75. (n. 508)). 182 TRACTATUS. PARS" RATIO CONTRA 9' FRATRES 183 Martinum, ut habitum est supra, quin tamen confessi fratribus tenean- libere possunt sibi eligere confessores quoscumque, quia in hoc subtra- tur confiteri eadem sacerdotibus, non habetur ex privilegio Martini, 40 huntur episcopi per exemptionem a metropolitanis. Super auditione immo ex illo potius habetur contrarium. De aliis autem privilegiis confessionis nullum est ecclesiasticae oboedientiae periculum, sed multa fratrum non me intromitto nec intromisi umquam; ipsi autem fratres pericula possent contingere episcopis, si oporteret eos reverti ad viderint et iudicent quid ex illis habeant et qualiter illis uti debeant. 15 confitendum suis metropolitanis, et sunt illa eadem quae possent eis Quod autem habeant ex privilegio aliquo, aut umquam habuerunt aut contingere, si oporteret eos omnino confiteri suis metropolitanis; sed si habituri sunt, quod possunt absolvere non licentia to s et non reversuros 45 populo liceret eligere sibi confessores magnum fieret praeiudicium ad confitendum suis sacerdotibus, nequaquam puto. ecclesiasticae oboedientiae, ut habitum est supra. I M 127'. Ad quod dicunt fratres, quod populus non eximitur sic per pri vile- gium Martini a proprio sacerdote, quin teneatur ei obligat us quantum 20 ad actum cunfitendi semel in anno, eximitur tamen sic quod non teneatur ei confiteri confessa fratribus; quod videlicet per privilegium Martini non teneatur populus sacerdoti obligatus quantum ad obiecta, Nona ratio erat talis: «Extravaganti de privilegiis, cap.' 'In his', quae sunt peccata confitenda, sicut prius, sed solummodo quantum ad dicitur quod concessum est fratribus quod possint celebrare in altari actum confitendi, quia, licet per privilegium tenetur obligatus ad 25 50 viatico, non petita licentia sacerdotum, quia nullum in hoc fit praeiudi- confitendum sacerdoti peccata aliqua, quaecumque sint illa, non tamen cium sacerdotibus. Quare a contrario, cum absolvere secundum quod tenetur ei confiteri omnia peccata sua quae ei teneretur confiteri, si non volunt fratres, sit multum praeiudiciale sacerdotibus, ut habitum est fuisset confessus fratri, quia scilicet non tenetur ei confiteri confessa supra, nullo ergo modo hoc eis est concessum ex privilegio domini Martini, cum non sit in eo expressum.» fratri. Sed dico quod nequaquam eximitur populus per privilegium quoad 30 55 Dicunt fratres quod nequaquam praeiudiciale est sacerdotibus absol- illa quae confessus est fratribus, quia per li 'prout' importatur obligatio vere sicut fratres volunt, et quod decretalis illa non vult quod fratres confitendi quoad obiecta sive peccata confitenda virtute statuti, quae usurpent ius parochiale, quod salvatur in privilegio MARTINIper illam sunt tam confessa fratri quam non confessa omnino, ut habitum est clausulam «Volumus autem» etc. Quo autem ad omnia alia dicunt, supra. Nec est conveniens quoad confitenda eximi populum a sacerdote quod decretalis illa aspiciendo ad omnia verba eius multum facit pro sicut episcopi sunt exempti a metropolitanis, quod fratres affectant 35 60 ipsis et pro intellectu privilegii eorum, quem ipsi intendunt; quia enim auditio confessionis ad divinum cultum pertinet et per ipsam homines obtinere, ut scilicet populus teneatur nullo modo confiteri sacerdoti, sed disponuntur ad Deum, in ipsa «benigna interpretatio facienda est»; quod libere possit eligere fratres in confessores, quemadmodum epi- unde et decretalis illa reprehendit «nimis stricte in talibus privilegiis scopi nullo modo tenentur reverti ad confitendum metropolitanis, sed interpretantes», videlicet illos qui dicebant quod per solam indulgen- IMV IMV 39 hoc] quod addo IV 41 est ecclesiasticae] inv. I 41 oboedientiae] oboedire M 43 eis] eos M 44 eos omnino] inv. IV 45 sibi] si V 46 ecclesiasticae 13 aliisl hiis M 15 quid] quod M 17 possunt] possint I 23 obligatus quantum oboedientiae] ecclesiae oboedirentiae M 49 dicitur] videtur M 49 possint] possunt ad obiecta] obligatur quod abiecta M 23 ad] om. V 24 confitenda] om. IV IV 50 licentia] materia M 51 a] et M 51 secundum] sed V 52 sit] sic M 24 sed] secundum M 25 confitendi] con fidi M 26 sint] sunt M 27 ei 53 concessum] concessit M 54 non sit] nunc sic M 57 salvatur] salvat M teneretur] inv. IV 3 I importatur] im portat M 32 confitendi] confidi M 58 c1ausulam] ecclesiasticam M 58 autem2] vel M aut V 59 aspiciendo] conspi- 32 quoad] ad IV 32 confitenda] om. M 33 non] ut M 34 conveniens] ciendo I 61 confessionis] confessio num IV 61 ad divinum cultum pertinet] ad inconveniens M 34 quoad ... sacerdote] om. M 36 teneatur nullo modo] non Deum (? ad m) partium M 63 unde] ut M 63 reprehendit nimis] reprehendat teneatur ullo modo IV 37 quod] om. M 37 possit] om. M 38 reverti] om. IV minus M 63 in ... privilegiis] om. IV 64-65 indulgentiam] indiligentiam M 44-46 Cr. supra, p. 62,58-68,19. 48-51 Cr. GREGOR. IX, Decre/a/es, v, tit. 33, c. 30 (ed. 19-24 Ibid. 30-34 Cr. supra, p. 86,97-87,49. A. FRIEDBERG, II, 868-869). 62-66 Ibid. TRACTATUS. PARS II RATIO 9' CONTRA FRATRES 185 184 tiam papae sine praelato rum assensu non possent in «altari viatico 65 «Apostolicae», et ut notatur ibidem super cap. um «Qu< ia> circa.» celebrare» fratres. Nunc autem privilegium nostrum nullo modo stric- ~u~c autem ex privilegio fratrum secundum ipsorum intellectum gra- vIssimum damnum, et in spiritualibus et in temporalibus, suis fieret tius posset interpretari quam dicendo quod confessus fratri teneatur eadem confiteri sacerdoti, I maxime cum potuissent fratres ex licentia 95 sacerdotibus, et maximum periculum in spiritualibus sequeretur circa I 299" populum, ut patet ex praedeterminatis. Dico ergo quod nullo modo est episcoporum audire confessiones et absolvere, etiam sine licentia papae, simile de casu huius decretalis altaris portatilis et privilegio fratrum nisi et sic confessi ab eis non tenebantur eadem iterare; ergo multo minus 70 a contrario, secundum quod procedit argumentum, et bene. ' modo, cum habent licentiam et potestatem papae; et sic, ut dicunt, Quod autem dicunt, «quod decretalis est pro ipsis, quia reprehendit decretalis illa pro eis facit mirabiliter. Sed dico ego quod secundum praedicta «multum praeiudiciale est 00 nimis stricte interpretantes privilegium», qualiter, ut dicunt, nos exponi- sacerdotibus fratres absolvere sicut volunU) Dico etiam quod pri vile- m~s eoru~ .privilegium, dico quod non interpretamur ipsum nimis gium Martini vult quod servetur ius parochiale spirituale sacerdotum 75 stncte, qUIa mterpretatione nostra non salvatur sacerdotibus nisi suum quoad confessiones audiendas et oboedientiae atque reverentiae exhibi- ius commune, quod nequaquam aufertur eis per privilegium, sed pot.ius tionem, non solum temporale, quod praecipit salvari decreta lis illa de salvatur secundam superius exposita. Utrumque enim in interpretationi- altari portatili. Unde dico quod privilegium Martini in nullo vult 5 b~s. privile.g~i, quoad strictitudinem scilicet, et quod nimis et quod derogare iuri sacerdotum, quia, ut dicit Glossa super illam litteram de mmlUm, vltlOsum est. Unde super illa, decretali de altari portatili altari portatili, «in prae iudicium grave alterius non datur privilegium», in 80 «nimis stricte interpretantes», dicit Glossa: «quod esse non debet, ne: tamen nimis large interpretari debet», Extra vaga n ti de privilegiis M 127" quo innuitur I distinctio, quod scilicet praeiudicium quoddam est grave, quoddam non grave; et de illo quod non est grave, quod scilicet est sine «Ut privilegia.» Unde nostra interpretatio circa privilegium Martini periculo et gravi damno alterius, verum est I quod privilegium bene datur 10 larga debet .reputari et nullo modo stricta, nisi privilegium intelligitur V 253'b in praeiudicium, quale est id quod datum est episcopis in eligendo sibi datun: fratnbus ad uberes fructus emolumenti temporalis, ut patet ex confessores, quod non fit absque omni praeiudicio archiepiscoporum, et 85 supenus determinatis in pertractatione 2ae rationis. Videant ergo fra- tale est privilegium de altari portatili, si enim fratres restituant oblatio- t~es,.quando dicunt «quod privilegium eorum nullo modo posset stric- tlUSInterpretari», an insinuent quod attendant per suum privilegium ad nes quae eis fiunt in altari portatili celebrando, nec grave damnum fit ex hoc alias sacerdotibus, neque occurrit periculum aliquod. In praeiudi- 15 q.u~estum temporalem. Multo strictior esset expositio quoad spiritualia, SI IUxta sententiam dictorum duorum expositorum canonis diceretur , cium autem quod fit in gravi damno alterius, et propter quod imminet periculum, nequaquam privilegium datur, quia «propter hoc posset 90 IMV privilegium revocarj) etiam datum, ut Extravaganti de privilegiis 92 et] om. M 92 super] supra IV .. 92 q~ia] quo MIV 94 damnum et] /ac., sed ai. man. praeiudicium scr. M 95 m spmtuahbus sequeretur] sequeretur in spiritualibus IMV IV 96 ergo] igitur IV 97 huius] huiusmodi M 97 portatilis] portatili M 98 argumel1~um. et bene] appellationem M 99 quod autem ". ipsis] om 65 assensu] assensum M gium] fratrum addo sed exp. I 65 viatico] viarico V 66 nostrum] vestrum M 66 autem] aut V 67 quam 66 privile- dicendo] M 00 stncte] dIstncte IV I .inte~pretamur] interpretantur M interpretatur V 2 salvatur] salvamus M 2-3 ~uum IUS].mv. IV 3 eis per privilegium] ei privilegio quam admodum (?) M 69 etiam sine] vel sub M 70 non] ideo M 70 multo] M . 3 potIUS] post M 4 m] Sllp. Im. addo I 5 privilegii] om. IV 5 stric- nullo (cf. infra, p. 186,30) M 71 licentiam] lac. M 71 papae] om. M lItudmem sClhcet] lac. M 6 de altari] om '. M et add V 8 P nVI eglls eI. a dd . M "1 "] ...... 76 quoad] quo fratres M 76 et] om. M 76 atque] et IV 76-77 exhibitionem] 9 prlVllegm] pnvlleglUm M IO debet reputari] inv. IV II temporalis] ut addo sed exhibitione M 77 temporale] episco pa le M 77 praecipit] praee i et lac. M exp. I II ex] om. M 14 an insinuent] aut nisi viveret M 14 attendant] 79 de] autem V 80 praeiudicium grave] inv. IV 82 illo] quidem addo IV attendent V 14 per] om. I 14 suum privilegium] inI'. IV 15 temporalem] 84 quale] quod addo M 84 id] illud IV 85 fit] om. I 88-90 aliquod ." temporale M 15 strictior] enim addo IV 16 si iuxta] lac. M periculum] om. (hom.) M 90 privilegium datur] lac. M 91 revocari etiam] 99-00 Cf. Sllpra, p. 183,59-64. 6-7 Cf. GREGOR. IX, Decreta/es, v, tit. 33, C. 30 (ed. revocare M ~. FRIEDBERG, II, 868-869); ID., op. cit., v, tit. 33, C. 24 (ed. A. FRIEDBERG, II, 866- 80 BERNARDUS COMPOSTELLANUS, Commentem in Decreta/es, v, tit. 33, C. 30 (ed. 1519, 67). 7-9 BERNARDUS COMPOSTELLANUS, Commen/lIm in Decreta/es, v, tit. 33, C. 30 f. 395rb); GREGOR. IX, Decreta/es, lina cllm G/ossis, V, tit. 33, C. 30 (ed. 1582, co!. (ed. 1519, f. 395rb); GREGOR. IX, Decreta/es. lina Cllm G/ossis, v, tit. 33, C. 30 (ed. 1582, co!. 1833). 90-91 GREGOR. IX, Decreta/es, v, tit. 33, C. 24 (ed. A. FRIEDRERG, Il, 866-867); 1833). 9-12 Cf. Sllpra, p. 125,83-126,21. ID., op. ci/., v, tit. 33, C. 22 (ed. A. FRIEDBERG, Il, 865-866). 186 TRACTATUS. PARS" RATIO 9' CONTRA FRATRES 187 quod confessi fratribus prius deberent confessi fuisse eadem su.is sac~r- est, aut quod vergat in magnum periculum, qualis est iste intellectus dotibus, aut licentiati ab eis, iuxta illud quod dicitur, De paenitentia, 45 quem ponunt fratres, ut patet ex dictis. Unde, licet semper cum res est disce VI", cap: «Placuit»: «Nulli sacerdoti liceat quemlibet commissum dubia, ut in proposito, saltem apud populum secundum praedicta M 127'b alteri sacerdoti ad poenitentiam suscipere sine eius I assensu, cui prius se 20 servanda sunt verba edicti, ut notatur Extravaganti de privilegiis, commiserat.» Ubi dicit Glossa: «Nota quod prius debet confiteri suo super cap. um «Quanto», hoc tamen maxime faciendum est quanto tutior sacerdoti, si velit ipse sacerdos, licet postmodum alteri confiteatur.» In est pars ilIa quam secundum communem usum loquendi sonant verba, hoc ergo ex privilegio gratiam consecutus est populus, quod non 50 quod sit in proposito secundum nostrum intellectum, ut patet ex oportet petere licentiam sacerdotum ad confitendum fratribus, sicut ex praedictis et iam amplius patebit ex dicendis. Ut enim notatur super privilegio de altari portatili facta est gratia fratribus, scilicet in hoc 25 illud cap. um «Qu < ia> circa», «Interpretatio in privilegiis potius est quod non oportet eos petere licentiam a sacerdotibus ad celebrandum facienda secundum communem usum loquendi et tutiorem partem, et si in altari portatili, et solummodo quoad hoc est simile. neutra pars sit tutior, in benigniorem.» Ad illud quod dicunt, quod «si de licentia episcoporum audirent 55 Sed dicunt fratres contra aliqua praedictorum primo, quod scilicet confessiones, confessi eis non tenerentur eadem confiteri sacerdoti, pa pa Martinus vult salvare ius sacerdotum, sicut et illa decretalis I 299'b quare multo minus cum hoc faciunt de licentia papae», I dico quod 30 praedicta, solummodo quoad hoc scilicet, quod fratres restituant obla- verum esset, si hoc eis concessisset secundum eundem modum quo tiones, I et quod parochiani reddant sacerdoti omnia iura parochialia. M 128" episcopi consueverunt eis licentiam concedere, quod papa in privilegio Secundo dicunt quod mirabile est quod ego dico: «Expositio ipsorum non fecit, quia illud non expressi t, ut superius dictum est. 60 est contra planum verborum, loquendo intelligentibus ac si ipsi nesci- Quod ergo arguunt, «quod decretalis illa facit mirabiliter pro. eis». et rent grammaticam.)1 Immo, ut dicunt, mea expositio est contra planum pro intellectu privilegii ipsorum, aspiciendo ad omnia verba eiS, diCO 35 verborum, quia ex dictis meis probatum est quod confessus fratri non quod facit mirabiliter et multum contra fratres et pro praelatis, e~ ~ro tenetur eadem confiteri. Et sic si ipsorum expositio est contra planum intellectu quem ipsi praelati dant privilegio ipsorum, ut patet ex dictiS. litterae, ego do et concedo eis contra planum litterae. Quod dicunt, «quod in proposito facienda est benigna interpretatio 65 Tertio dicunt quod expositio mea est ratio vilipendendi sacramenta. tamquam in causa favorabili», dico quod re vera auditio confessionis et Dico ad primum, quod est quod «decretalis illa salvare vult ius absolutio est causa favorabilis, secundum modum supra expositum in 40 sacerdotum quoad oblationum restitutionem et alia iura parochialia», pertractatione 2ae rationis, cui benigna debet adhiberi interpretatio, si~ quia in aliis non potest praeiudicare sacerdotibus quod fratres celebrant tamen quod caveantur et nimis et minus. Non enim sic benigna debet ei adhiberi interpretatio, quod sit alteri multum praeiudicialis, ut dictum IMV 44 iste] ille IV 45 dictis] praedictis IV 46 ut] contingit add. IV 47 notatur] IMV nominatur sed in notatm corI'. I 47 privilegiis] privilegio I 48 quanto] quintum M 18 eis] eisdem IV 23 quod] om. M 27 porlatili] portabili IV 28 illud] id 50 sit] fit IV 51 amplius patebit] apostoli pacebit M 51 amplius] acceperit (?) sed M 31 concessisset] conressisset V 32 in] ex V 33 quia] quod M 33 superius] exp. et sup. lin. amplius scr. I 51 ut] unde addo V 52 illud] id M 52 quia] 2 saepius IV 34 arguunt] adiungunt IV 37 quem] quam M 38 quod ] om. I quod sed in quo Corr. M quo IV 53 usum] modum IV 54 sit] est IV 56 et] 40 absolutio] audiendis M absolutionis IV 40 est] in M 40 ravorabilis] ravorabili om. M 58 reddant] reddunt M 59 dico] quod addo IV 66 quod est] om. IV M 40 modum] modo V 41 debet adhiberi] inv. IV 41-42 SIC lamen quod] 66 vult] iussit M 67 oblationum] oblationem I (sed in oblationum corr.) V cum ut M 42 minus] nimis M 43 praeiudicialis] praeiudiciale M 68 celebrant] celebrent I 19-21 GRATIA NUS, Decretum, II, c. XXXIII, q. 3 (De paenitentia), dist. 6, c. 3 (ed. 47-48 cr. GREGOR. IX, Decreta/es, v, tit. 33, c. 26 (ed. A. FRIEDBERG, II, 867). 52- A FRIEDBERG, 1,1244). 21-22 GRATIANUS, Decretum una cum Glossis, II, C. XXXIII, q. 3, 54 BERNARDUS COMPOSTELLANUS, Commentum in Decreta/es, v, til. 33. C. 22 (ed. 1519, di~t. 6, c. 3 (ed. 1584, co!. 2375). 22-27 Cr. GREGOR. IX, Decreta/es, v, tit. 33, c. 30 (ed. f. 393va); GREGOR. IX, Decreta/es. una cum Glossis, v, tit. 33, C. 22 (ed. 1582, co!. A. FRIEDBERG, II, 868-869). 28-30 cr. supra, p. 184,67-69. 34-35 Cr. supra, 1825). 65 vilipendendi] cr. supra, p. 130,25. 66 «decrelalis illa» er. supra, p. 184,71-72. 38-41 Cr. supra, p. 124,56-126,9. p. 183,48-51. . 188 TRACTATUS. PARS" RATIO 9' CONTRA FRATRES 189 V 254" in altari via-Itico, propter quod nimis stricta erat expositio dicentium, 95 interpretatio», I ut Extravaganti de sponsalibus, «Ex litteris», nam M 128'· quod illis salvis adhuc fratres non possent celebrare in tali altari praeter 70 consuetudo interpretatur vocem, ut Extravaganti de verborum signi- assensum praelatorum, quod autem privilegium Martini secundum ficatione, «Abbate», et ut notatur in dicta littera de privilegiis, intellectum fratrum, quia in spiritualibus praeiudicat praelatis quoad «Qu < ia> circa.» oboedientiam et reverentiam debitam exhibendas, necnon quoad plu- Quod dicunt, «quod mirum est quod dico, scilicet quod exposltlO rima temporalia bona adipiscenda est etiam in periculum subditorum, 00 ipsorum est contra planum verborum, loquendo ac si fratres intelligentes ut saepius dictum est, et ideo intellectus fratrum circa privilegium est 75 ignorarent grammaticam», dico quod mirum non est quod dico exposi- nimis amplius et praeiudicialis multum, intellectus autem noster ratio- tionem ipsorum esse contra planum verborum dicto modo, non ob- nabilis est et salubris multum, ut iam dictum est. stante quod sint intelligentes et scientes grammaticam, quia ut dicitur in Ad secundum dico quod, quantu~ mihi videtur, expositio ipsorum VID Ethicorum, «Artis est virtus», hoc est dictu, applicando illud est contra planum litterae, utendo verbis litterae ut communiter et 5 dictum generale specialiter ad artem grammaticam: «Ars quae est grammatice et in privilegiis solent uti, ut patet ex dictis, et experiri 80 grammatica, ad hoc, ut aliquis utatur ea bene, indiget in habente eam possunt petendo a puero grammatico expositionem secundum planum virtute morali qua quis velit bene uti ipsa, recte scilicet verba interpre- verborum illius clausulae «Volumus autem» etc., licet non sit contra tando ad intelligentiam veri, potius quam perverse ea utendo verba planum verborum utendo verbis aliter quam usus eorum communis distorte interpretando ad defensionem placiti, quemadmodum etiam ars maxime in privilegio obtinet, ut puta, sumendo in dicto privilegio li IO medicinae eget virtute, ut per eam medicus etiam peritus velit potius 'nihilominus' pro 'minime' aut li 'prout' pro 'quod' et li 'nihilominus', 85 generare sanitatem quam augere aegritudinem. Ars enim eadem quan- quod determinat li 'confiteri' ratione ipsius actus confitendi, solum- tum est de se valet ad' opposita.» Dico quod non obstante quod fratres modo dicendo modum obligationis qualitativum, non autem ratione bene sciunt grammaticam, fratres exponunt dictam clausulam «Volu- obiecti, quod sunt ipsa peccata confitenda, dicendo modum obligationis mus autem» contra communem usum verborum, sequentes potius pla- quantitativum, secundum quod haec omnia habentur in dictis eorum, 15 citi defensionem quam veri intelligentiam, ut dictum est. ut patet ex dictis .. Noster autem intellectus intelligit li 'nihilominus' 90 Quod dicunt, quod «mea expositio est contra planum verborum», secundum communem usum pro 'nihil minus', et li 'prout' pro adverbio dico quod hoc mihi videtur mirum dici ab intelligentibus grammaticam. similitudinis et ut determinat actum praecedentem et est omnino Quod addunt, quod «ex dictis meis habent intentum suae expositio- compositum, et sic omnino procedit secundum planum verborum; et nis», quasi ego sum contrarius mihi et quasi dicam in omnem eventum I 299" semper «potius I secundum communem modum loquendi debet fieri 20 contra planum litterae, dico quod non video ex quo dictorum meorum dedi aut concessi eis intentum suum, puto tamen quod illud est quod concessi eis quod li 'omnia' in statuto facit distributionem accomodam IMV IMV 70 celebrare] celebrari IV 71 quod] quia IV 71 Martini] om. M 73 reveren- 95 sponsalibus] desponsis IV 97 notatur] nominatur M 97 in] supra I super V tiam] reverentia M 73 necnon] nec M 74 temporalia] circa per alia M 75 et] 99 quia] quo MIV 2 esse] est M 5 specialiter] spiritualiter sed in specialiter cor/". I om. IV 76-77 intellectus .,. multum] om. (hom.) M 80 privilegiis] privilegio IV 6 ad hoc] om. I 6 hoc] commune M 6 aliquis] si addo M 6 ea] om. M 80 dictis] praedictis IV 82 etc.] om. IV 83 communis] om. IV 84 puta] pura 6 habente] habendo M 7-8 interpretando] potius addo M 8-9 verba ... interpre- IV 85 pro2] per V 85 quod] om. I 85 li 2] om. M 86 actus] om. M tando] om. M IO virtute] virgutute sed in virtute COr/".M 12 valet] vellet V 93 obiecti quod sunt ipsa peccata] quod super obiecta M 89 in] ex M 90 dictis] 12 dico] ergo addo IV 12 non] est addo sed exp. M 17 dici] dictum M 18 in- praedictis IV 90 li] le M 91 nihil minus] nihilominus MV 92 compositum] tentum] interitum M 19 et] aut IV 20 video] videt M 21 concessi] confessi V composita IV 21 quod 2] hoc M 95 Cr. GREGOR.IX, Decre/ales, IV, tit. I, C. 7 (ed. A. FRIEDBERG, I, 663). I 96-97 Cr. ID., op. ci/., v, tit. 40, C. 25 (ed. A. FRIEDBERG,II, 922-923). 98 Cr. ID., op. cil., v, tit. 33, C. 22 (ed. A. FRIEDBERG, I, 865-866). I 99-1 Cr. supra, p. 187,59-61. 4 ARIST., E/h. 81-93 Cf. MARTINUSIV, Bul/a «Ad fructus uberes» (ed. Char/. Univ. Paris., I, p. 592 Nic., VI, C. 6 (TransI. Grosseteste, ed. R.A. GAUTHlER, p. 258, lin. 15; Iunt. lII, r. 84G; (n. 508)). 94-95 Cr. supra, p. 187,52-54. 1\40b 22). 16 Cf. supra, p. 187,61-62. 18-19 Cr. supra, p. 187,62-63. RATIO 9' CONTRA FRATRES 191 190 TRACTATUS. PARS II est. enim, quantum est ex determinatione a praedicamento, quod distri- pro confitendis tantum. Ex quo, ut puto, arguunt fratres quod, cum bm~ accomode secundum exigentiam praedicati, sed omnino est ei confitenda sunt non confessa tantum, quia ad illa determinat actus accIdentale quod modo supponit pro pluribus, modo pro paucioribus, confitendi, sicut actus communicandi determinat distributionem in 25 ad quae aequaliter determinat praedicatum. Quare cum actus confitendi subiecto solummodo ad vivos, cum dicitur: «Iste sacerdos in die 55 aequaliter natus est convenire peccatis confessis et non confessis ut Paschae communicat omnes parochianos suos.» Et dico, secundum superius declaratum est, aequaliter ergo I quantum est de se a~tus I 299vb quod dixi supra, quod hic est distributio accomoda pro confitendis confitendi determinat ad haec et ad illa, et similiter distributio fit tantum, sed amplior quam fratres intelligunt. Fratres enim intelligunt aequaliter pro his et pro illis, cum dicitur: «tenetur suo sacerdoti quod illa solummodo sunt confitenda sacerdoti quae habenti potesta- 30 confiteri omnia peccata sua», ut ista distributio sit similis illi quae est tem absolvendi non sunt omnino confessa, ego autem intelligo quod illa 60 de orare pro omnibus parochianis suis, non autem illi de communicare M 128" sunt confitenda I sacerdoti, quae non sunt ei confessa, quantumcumque ~mn~s, parochia~os. suo~. Et sic in proposito essentiale est huic signo sine eius licentia sunt confessa fratri. omms , quod dIstn-lbmt tam pro confessis fratri quam non confessis V 254'b Dico quod, quantum est de naturali suppositione, terminus commu- omnino, confitendis tamen sacerdoti secundum modum dictum acci- nis per hoc signum 'omne' dispositus semper distribuitur pro omnibus 35 dentale autem est ei quod aliquando distribuit pro pluribus, confltendis suis suppositis, pro quibus potest distribui in diversis suppositionibus 65 tamen sacerdoti ipsi, aliquando pro paucioribus. accidentalibus secundum exigentiam adiuncti, quantum tamen est de Ut si quis per totum annum commisit 20 confitenda, quorum nullum accidentali suppositione qua praedicatum sibi acceptionem determinat est c.on-1fessus sacerdoti, cum dicitur: «tenetur confiteri suo sacerdoti M 128vb in subiecto, licet forte ipsum non restringat, bene tamen distribuitur omma peccata sua», li 'omnia' distribuit pro illis 20. Si vero de 10 solummodo pro suppositis quibus praedicatum natum est convenire. 40 comn:.issis ante Natale fuit confessus sacerdoti ante Natale, similiter et Verbi gratia, cum actus orandi aequaliter potest fieri et pro vivis et pro 70 de ~lllS 10 commissis post Natale non fuerit ei confessus ante finem mortuis, aequaliter determinat subiectum ad hos et ad illos, et ideo anm, et tunc dicatur: «iste tenetur confiteri suo sacerdoti omnia peccata aequaliter distribuit pro his et pro illis, sicut supponit pro eisdem in sua su~», li '.o~nia' distribuit pro illis 10 tantum. Sic ergo patet quod ex suppositione naturali, cum dicitur: «Iste sacerdos orat pro omnibus taltbus dIctis meis nullo modo possunt concludere intentum suum aut parochianis suis». Quando autem actus solummodo natus est convenire 45 quod meus intellectus in privilegio sit aliquo modo contra pla'num aliquibus suppositis, et non aliis, tunc determinat subiectum in supposi- 75 verborum. tione accidentali ad illa supposita solum, quibus potest convenire, et . Ad tertium quod «mea expositio est ratio vilipendendi sacramenta», distributione accomoda solum pro illis distribuit, ut dictum est de actu ?ICO quod ho~ non est verum, nisi secundum illos qui dicunt quod communicandi. Et semper naturale est: distributionem, quantum quod lt~rat~ co~fesslO eorundem peccatorum fit in iniuriam sacramenti poe- de se est, distribuit simul pro suppositis omnibus naturalibus. Essentiale 50 mtenttae SIcut et iteratio baptismi. Secundum istos enim iteratio signi- IMV IMV 23 tantum] om. M 23 cum] om. M 29 fratres enim intelligunt] om. (ham.) M 30 sunt] om. V 30 sacerdoti quae] inv. M 32 sunt '] om. M 33 sunt confessa] M praedicamento]d] praedicamente M praedicando (?) V 51 52 d . 51 - 52 d·IS n'b UI·t] d'Istn ·b uat t inv. IV 34 dico] ergo addo IV 34 terminus] termini M 35 distribuitur] secun um se M 55 est] om. IV 57 haec] hoc M 58 aequaliter] distribuit I 36 suppositis] simul addo IV 36 distribui] om. M 38 suppositione] om. M 59 confiten] om. V 59 sit] om. M 60 de] quae est IV 62 fratri] super positione M 38 acceptationem] om. M 40 natum est] inv. IV 40 convenire] M 63 modum dictum] inv. IV 64 autem] tamen I 64 pluribus] aliquibusO~ contraire M 41 potest] possit IV 43 eisdem] eis dicere M 45 suis] om. IV 65 tamen] om .. IV . 65 i·] om. IV sacer d·011 a d d. M pSI . 65 ahquando] vero addo IV 45 autem] auctoritate M 49 quantum quod] inv. I quam quantum V 49 quantum] 70. ei confessus] mv. IV 72 h] SICV 73 intentum] in tantum V 76 vilipendendi] est addo I 50 suppositis] suppositionibus M 50 suppositis omnibus] inv. IV vlhpendl V 78 sacramenti] sacramenta M 79 et] om. IV 50-51 essentiale est enim] esse naturale autem est ei IV 54-61 Cr. supra, p. 86,00-87,49. 76 Cr. supra, p. 187,65. 79-81 Cf HENR DE 27-29 Cr. supra, p. 86,00-87,49. 34 suppositione] (cr. A. BLAISE,Lexicon la/inita/is ... , GAND., Quodl. VII, q. 22 (ed. 1518, r. 1518, r. 274rB-274vC; ed. 1613, I, r. 4i4ra-415·ra). p. 894B: «suppositio termini: significatio n d'un terme»). 192 TRACTATUS. PARS II RATIO II' CONTRA FRATRES 193 ficaret quod semel adhibitum non haberet effectum suum essentialem et 80 5 eisdem, quam cum ipsorum praeiudicio, secundum modum quo fratres principalem, sed debile elem entum esset, ut alibi exposui. Supponendo volunt sibi fieri confessiones. Nec plus esset oblatum fratribus si non autem quod haec sit virtus sacramenti poenitentiae, quod saepius iterari oporteret confessa eis iterum confiteri sacerdotibus, quam si oporteat, possit propter effectus secundarios, iterata confessio non est ratio quia quaestio de confitendo vel non co'nfitendo iterato eadem sacerdoti- vituperandi sacramentum poenitentiae, sed potius honorandi, secun- bus et tota disputatio nostra circa hoc non tangit fratres, sed tantum- dum quod expositum est supra in dissolutio ne 4'e rationis. 85 IO modo subditos curatorum. Ex hoc enim quod subditi curatorum tenen- tur confessa fratribus iterato confiteri suis sacerdotibus, in nullo minor est potestas fratrum qua si < ad> illud non tenerentur, sed populus tantummodo minus est exemptus, ut patet ex praedictis. Dico ergo quod, si recte intelligatur ordo ecclesiasticus, magis con sonum est Decima ratio erat talis: «Privilegium domini Martini non absorbet 15 rationi, quod per tentionem de confitendo omnia sacerdotibus suis ius commune illius statuti «Omnis utriusque sexus», ut patet ex subditi teneantur sub sacerdotum oboedientia, quam quod haberent praedictis. Hoc autem absorberet, si confessa fratri non essent confessores indifferentes secundum prius expositum modum, et per hoc confitenda sacerdoti. Ergo etc.» 90 magis consonum est rationi quod confessi fratribus teneantur eadem I I 300" Dicunt fratres sic: «Interdum contingit quod circa idem sunt ius confiteri suis curatis secundum modum supra expositum, quam quod commune et privilegium, et tunc si utrumque potest salvari, bene 20 non teneantur, quod tamen tenerentur ad hoc indirecte ex aliquo quidem, si autem non potest salvari utrumque, salvandum est quod statuto generali; hoc re vera non esset consonum rationi, ut patet ex magis rationi consonat et aequitati. Utrum autem sit con sonum rationi supra expositis, et vos i.udicetis. eadem peccata in confessione iterari, vos iudicetis. Unde, licet non sit 95 intentio dantis privilegium omnino absolvere ius commune, standum tamen est pro privilegio, quod est lex privata, aliter enim nihil datum esset nobis, nisi detraheretur in aliquo iuri communi.» Dico quod in proposito bene possunt simul salvari ius commune de Undecima ratio talis erat: «P, q.e 1", cap.o 'Pervenit' dicitur: confessione facienda sacerdotibus et de libere confitendo fratribus, et 00 25 'Si sua unicuique episcopo iurisdictio non servetur, quid aliud agitur, nisi est magis aequum et rationi congruum quod fratribus fiat gratia de ut per nos per quos ordo ecclesiasticus illaesus custodiri debuit confunda- libere audiendo confessiones absque sacerdotum praeiudicio, scilicet tur?' Sic autem confunditur, nisi confessi fratribus teneantur reverti ad prius confessione facta sacerdotibus vel licentia obtenta ab ipsis, vel suos sacerdotes pro confitendo. Ergo etc.» M 129" post confessione facienda sacerdotibus I vel ratificatione obtinenda ab Dicunt fratres quod «decretum illud loquitur in casu quo clerici 30 trahebantur ad saecularia iudicia invitis praelatis, non sic autem est in proposito; et ideo non sequitur quod, licet per illud quod clerici per laicos iudicarentur, accideret confusio ecclesiastici ordinis; non tamen IMV 80 essentialem] esse (exp. I) naturalem IV 81 sed] secundum M 82 sacramenti IMV poenitentiae] /nv. V 82 saepius] superius M 83 iterata] iterato I 87 decima] erat talis addo I 88 ex] dictis addo sed dei. M 91 fratres] om. I 92 privilegium] 5 quam cum] quantum V 5 ipsorum] om. IV 5 quo] quod M 8 quia] om. M suum addo V 93 si] sin M 93 salvari utrumque] utrumque sic salvari IV 9-10 tantummodo] solummodo IV 12 potestas] potentia IV 13 praedictis] supra 93 est] om. M 95 in] om. IV 95 iudicetis] iudicatis M 95 sit] om. M dictis IV 17 prius expositum] praeexpositum IV 19 quam] quod I 20 quod 97 quod] quia V 98 detraheretur in aliquo] in aliquo detraheret ur IV 00 sacer- tamen tenerentur] om. (hom%ceph.) M 21 hoc] non esset addo V 26 nos] vos IV dotibus] sacerdotis M 4 post] potius I 28 suos] om. IV 29 loquitur] ideo M 30 invitis] in iuris V 10-13 Cr. supra, p. 11,2-19,26. 13-22-Cf. supra, p. 19,27-24,49, 24-27 GRATIANUS, 81-85 Cf. supra, p. 134,16-27. 87-89 Cr. supra, p. 111,19-112,46. Decretum, II, c. XI, q. I, C. 39 (ed. A. FRIEDBERG, I, 638). 194 TRACTATUS. PARS" RATIO 12' CONTRA FRATRES 195 accidit in proposito per hoc quod populus absolvitur a viris religiosis, 65 immo per hos ordo ecclesiasticus magis proficeretur.» Sed dico quod, quantum mihi apparet, per hoc confunderetur ordo 35 Duodecima ratio talis erat: «Extravaganti de homicidiis, 'Ad ecclesiasticus, si non oporteret populum ad suos sacerdotes reverti audientiam': 'In dubiis semitam deberemus eligere tutiorem', propter secundum praedictum modum. quod dicit AUGUSTINUS, De poenitentia, dist. e VI!", cap." 'Si quis Quod dicunt, quod «alius casus a proposito est ille de quo loquitur positus': 'Tene certum et dimitte incertum', et Extravaganti de decretum», dico quod, licet sint diversi casus secundum materiam facti, 70 privilegiis, super cap.o 'Qu circa', dicitur: 'Semper in tutiorem sunt tamen idem casus aut consimiles secundum formam iuris, quia 40 partem fit interpretatio'; tutius autem est con fessos fratri eadem repetere M 129'b sicut in illo casu I iudex saecularis visus est abstrahere episcopo suo sacerdoti. Ergo etc.» iudicium clericorum in foro contentioso et super rebus temporalibus, sic Dicunt fratres quod «hoc verum est, si confessus fratri haesitet de in proposito religiosi nituntur subtrahere episcopis et sacerdotibus eius potentia, vel si esset certus de potentia fratris, tamen posset iterare iudicium populi in foro poenitentiali et conscientiae super rebus spiri- 75 confessionem sacerdoti, non quia teneatur eam iterare, sed ut amplius tualibus. Et sic, quanto ordo ecclesiasticus magis stat in regimine 45 mereatur. Sed in proposito de potestate fratris nemo debet dubitare. spiritualium quam temporalium, tanto magis confunderetur, si episco- Quid enim faciet istud dubium? Ita enim posset dubitare utrum sacer- pis et sacerdotibus subtraheretur in populum dicta iurisdictio spiritua- dos suus esset excommunicatus, et utrum episcopus suus esset irregula- lis, sive directe sive indirecte, quam si episcopis subtraheretur in clericos ris, et tamen super hoc non tenetur facere I conscientiam, immo potius M 129" iurisdictio temporalis. Quod autem ordo ecclesiasticus proficeret ur ex 80 posset dubitare de potestate sacerdotis quam fratris, quia sacerdos hoc quod a columnis ecclesiae honor debitus et reverentia subtrahere- 50 habet potestatem suam a papa per multa media, frater autem imme- tur, non video. diate.» Sed dicunt fratres quod «in casu eorum non confunditur ordo Sed dico ego distinguendo de dubio iuxta distinctionem habitam ecclesiasticus, sicut nec confunditur quando papa alicui legato causam supra de securo in pertracta tione I 4ae argumenti. Est enim dubium I 300'b aliquam committit terminandam, in qua episcopus habet ordinarium 85 quoddam cui occasionem dubitandi praebet sola prava dispositio dubi- iurisdictionem.» 55 tantis, aliud vero cui occasionem dubitandi praebet dispositio rei de qua V 254" Dico ad hoc quod non est simile, licet enim parti-Icularibus conces- dubitatur. sionibus, et maxime ad tempus durantibus et incertis causis, non Dubitatio primo modo est dubitatio vitiosa, qualiter aliquando chri- confunditur ordo ecclesiasticus, sicut nec in aliquibus exemptionibus stianus dubitat de sacramento altaris, aut aliquo aliorum quae sunt fidei, particularibus quibus eximuntur aliqua monasteria vel aliquae certae 90 qualiter et academici de omnibus dubitabant, et qualiter dubitaret personae ab omnimoda iurisdictione episcoporum, confunderetur 60 tamen per universalem et perpetuam concessionem factam fratribus de IMV audiendis confessionibus et universalem exemptionem factam populis de non oportere reverti ad suos sacerdotes, secundum dictum modum 66 talis erat] inv. IV 67 audientiam] dicitur addo IV 67 deberemus] debemus IV 69 positus] penitus M 69 extravaganti] e contra M 70 qu < ia >] quo M IV praeexpositum. 70 dicitur] om. I 72 suo] om. M 75 eam] eadem I 77 faciet] facit I 77 dubitare] posset addo sed exp. I 80 posset] deberet IV 83 de] om. M IMV 85 sola] om. I 88 qualiter] quali IV 34 proficeretur] perficeretur IV 36 suos] suum sed in suos cor/'. I 39 sint diversi casus] sit diversitas M 41 abstrahere] subtrahere IV 49 quod] quomodo IV 66-72 Cr. F.M. DELORME. r. Richardi de Mediavilla Quaestio disputata ...• p. 1-2. F 66- 49 proficeretur ex] perficeretur per IV 56 ad hoc quod] quod ad hoc M 57 causis] 67 GREGOR. IX. Decretales, v. tit. 12, c. 12 (ed. A. FRIEDBERG, II, 798). 68- casibus I 58 confunditur] confundere V 58-59 exemptionibus particula ribus] inv. 69 GRATIA NUS,Decretum. II. c. XXXIII.q. 3 (De poenitentia). dist. 7. c. 4 (ed. A. FRIEDBERG. IV 61 factam] iter. M 63 modum] om. V I, 1245). 69-71 BERNARDUS COMPOSTELLANUS. Commentum in Decretales. V, tit. 33. C. 22 (ed. 1519. r. 393va); GREGOR.IX, Decretales. una cum Glossis. V, tit. 33. C. 22 (ed. 1582. 38-39 Cf. supra. p. 193.29-30. co!. 1825). 83-84 Cf. supra, p. 134,28-138.29. RATIO 12' CONTRA FRATRES 197 196 TRACTATUS. PARS II Quod addunt fratres, quod «immo potius potest dubitari de potestate dubitans an sacerdos suus aut episcopus esset excommunicatus aut sacerdotum quam fratrum, quia sacerdos per media habet suam iuris- irregularis, de quo nihil sinistri audivit. dictionem a papa, frater autem habet eam a papa immeditate», - ecce Dubitatio autem secundo modo contingit dupliciter: uno modo ex qualiter omnibus modis fratres nituntur se praeferre praelatis! - sed veritatis profunditate et occultatione, quia scilicet veritas ita profunda 25 hic nego fratres habere a papa talem potestatem exemptionis populi de est et occulta quod de facili declarari non potest; alio modo ex 95 non revertendo ad suos sacerdotes, qualem dicunt se habere, quia, ut inquirentis negligentia, quia scilicet non tam profunda est quin de facili dictum est, contrarium praetendunt verba pri viiegii eorum, ut, licet declarari potest, sed diligentia inquirendi non adhibetur. Primo modo sacerdos haberet solum per media suam iurisdictionem a papa, fratres frequenter sapientes de multis dubitant, et rationabiliter, quia multarum autem immediate, confessus autem sacerdoti non deberet reverti ad veritatum notitia superat naturale ingenium etiam sapientum. Secundo 30 alium, sicut deberet confessus fratri, quia fratri collata est potestas sua autem modo non dubitant sapientes, sed tantummodo desides et negli- 00 sub certa forma expressa in privilegio, quae subditos astringit ad eadem gentes. confitendum sacerdoti; confessos autem sacerdotibus nihil astringit ad Occasionem autem dubitandi primo istorum modorum, an scilicet confitendum eadem alteri, ut saepe dictum est. Et cum hoc dico quod absolutos a fratribus non licentiatos a sacerdotibus oporteat ad illos ille qui hoc dixit, dissimulavit se nosse modum quo collata est potestas reverti, secundum dictum modum nequaquam praebet privilegium fra- 35 clavium Petro et ceteris apostolis, qui exponitur in dicto cap: «In Novo trum, quia planum litterae praetendit quod hoc oportet facere, ut supra Testamento», supra in pertractatione rationis 6ae. De quo etiam dicit declaratum est. Si autem praebet occasionem dubitandi super hoc, - HIERONYMUS in I° libro Contra Iovinianum sic: «Supra Petrum hoc est secundo modo -, et solum negligentibus et multum pertinaci- fundatur ecclesia, licet id ips.um super omnes apostolos fiat, et cuncti bus affectatis ad contrarium, qui solum cogitant ad ea quae videntur claves regni caelorum acceperunt, et ex aequo super eos ecclesiae forti- facere pro una parte, et omnino negligunt videre et perquirere ea quae 40 tudo solidatur. Tantum papa inter duodecim eligitur unus, ut capite faciunt pro alia parte, sed potius quod pro illa ex se clarum est, IO constituto, schismatis tollatur occasio.» Qualiter autem ordo tunc erat obnubilare nituntur etiam si alias essent bene videntes, ut iam tactum Petri ad ceteros apostolos, talis est nunc papae I ad episcopos quia, ut I 300va est in dissolutione 9ae rationis. Ut enim dicit MAGISTER in Prologo dicitur in dicto cap.o «In Novo Testamento»: «Discedentibus apostolis in Sententiarum: «Dissentientibus voluntatum motibus dissentiens quoque loco ipsorum surrexerunt episcopi, quos qui recipit verba ipsorum, Deum fit animorum sensus», dico ergo quod in proposito privilegium dat 45 recipit; qui autem spernit eos, eum, a quo missi sunt et cuius funguntur occasionem dubitandi de potestate fratrum, an scilicet non licen- 15 legatione, spernit, et ipse indubitanter spernetur a Domino.» I Unde V 254v' M 129vb tiat < i > I a fratribus possint absolvi non reversur < i > ad proprios sacerdotes, < aliis> dicto modo affectatis in contrarium, aliis autem nequaquam qui aspiciunt planum litterae secundum dictum modum, sed nihil omnino est quod dat occasionem dubitandi talem de potestate IMV absolvendi curatorum. 20 21 fratres] om. 23 frater ... papa] om. (ham.) V 25 hic] hoc M 25 nego] quod IMV addo sup. lin. ai. man. M 25 habere] om. M 25 talem] habeant addo sup. lin. aI. man. M 26 sacerdotes] addo i. m. ai. man. M 28 solum] suum sed exp. I 91 suus] om. M 91 esset] i.m. addo I 92 quo] qua M 93 autem] aut I 29 autem2] tamen IV 31 privilegio] privi]egia M 35 clavi um] om. M 35 novo] 97 decla rari] om. M 99 veritatum] virtutum M 5 oportet] oporteat IV 6 est] nono V 36 dicit] beatus addo IV 37 primo libro] inv. IV 37 sic] om. IV om. M 9 et perquirere] om. M IO pro '] per V Il etiam] sed I Il videntes] 38 licet] scilicet I 38 et] om. M 39 aequo] quo MV 44 ipsorum] et addo IV intelligentes IV . 13. dissentiens] dissentiendis M 14 ergo] et addo sed exp. I 45 eos] cum addo M 45 cuius] cui V 16 hcenl1at] hcentmtos M IV 16 possint] possunt M 16 reversur] reversuros M IV 17 < aliis>] om. M IV 17 affectatis] affectantis I (sed in affectal1s corr.) M 17 contrarium aliis] contrariis M 19 nihil] in hoc M 21-23 Cf. supra, p. ]95,79-82. 35-36 cr. supra, p. 175,41-44. 37-41 HIERON, Ad- 2-6 Cr. supra, p. 135,43-136,73. 6-12 Cr. supra, p. 188,78-191,75. 13-14 PETRUS versus Iovinianum, I, C. 26 (PL 23, 258C). 43-46 GRATIANUS, Decretum, I, dist. 21, C. 2 LOMBARDUS, Sent., Prologus (ed. Quaracchi, I, p. 3, lin. 18-19; PL 192, 521); etiam (ed. A. FRIEDBERG, I, 70). HILARlUS, De Trin., X, C. 1 (CC la!. 62A, p. 458, lin. 2-4; PL IO, 344C). 198 TRACTAT US.PARS" RATIO CONTRA 13' FRATRES 199 AUGUSTINUS, lloquens universalem ecclesiam, dist. e LXVIIl", cap. a nem ex gratia a suis promo tori bus, ut quilibet sacerdotum secundi «Quorum» dicit sic: «Non te putas desertam, quia non vides Paulum, ordinis ab aliquo episcopo, aut quilibet episcopus a domino papa, dum M 130" quia non vides Petrum, quia non vides illos per quos nata es; de prole tua I tamen ad episcopatum ab ipso immediate vocetur et promoveatur, sic crevit tibi paternitas. Pro patribus tuis» etc. Sic ergo, ut videtur, episcopi 50 etiam dominus papa, quantum est ex parte personae suae, quodam ratione status et ordinis episcopalis immediate habent suam iurisdictio- 75 modo habet suam potestatem ab illis qui promovent ipsum. Fratrum nem a Christo in apostolis, quorum sunt successores, et eadem ratione vero intentio est, quod episcopi et sacerdotes omnes secundi ordinis etiam sacerdotes curati in discipulis. Hinc dicitur in dicto cap. o: « Viden- omnino suam potestatem sive iurisdictionem, et ratione personarum et tes autem apostoli messem esse multam et operarios paucos, rogaverunt ratione ipsorum ordinum, habent a papa, sive mediate sive immediate, Dominum messis ut mitteret operarios in messem suam», quos et Chri- 55 et nullo modo immediate a Deo per Christum, ut tactum est supra in stus immediate misit, ut iam infra declarabitur; et sic immediate a 80 pertractatione solutionis ad rationem 6am. Christo habuerunt potestatem suam. Illi autem operarii erant 72 disci- puli, quorum modo locum in ecclesia tenent sacerdotes curati, ex quo videtur quod etiam ipsi per discipulos, quorum curati sunt successores, immediate suam iurisdictionem habent a Christo sicut et episcopi per 60 Tertia decima ratio talis erat: «Dominus leprosos mundatos a se apostolos, licet per episcopos ad hoc eligendi sunt sacerdotes, quos vice iussit ire et ostendere se sacerdotibus. Ergo et similiter debent fratres Christi instituunt episcopi quoad officii sui exsecutionem, cuius potesta- iubere mundatos a se per absolutionem ire et ostendere se sacerdotibus tem exsequendi accipiunt in sua consecratione, secundum quod de 85 curatis, et hoc non nisi per iteratam confessionem. Ergo etc.» collatione potestatis eorum per episcopos in eorum institutione loquitur Dicunt fratres quod cum iubentur illi ostendere se sacerdotibus, sicut Hieronymus, ut habitum est supra in expositione illius clausulae «Ad 65 non additur ibi 'fratribus', sic non ad-Iditur 'parochialibus', cum tamen M 130'b uberes fructus.» Et sic, ut videtur, si aspiciamus ad ipsos ordines duos sint ambo sacerdotes, et sic illud ita bene potest intelligi de fratribus, sacerdotum, non solus papa suam iurisdictionem sive potestatem habet sicut et de sacerdotibus parochialibus. Unde et dixit proponens pro immediate a Christo, sed etiam sacerdotes duorum ordinum quantum 90 fratribus: «Non concedo quod de solis ordinariis intelligatur verbum est ex ratione ordinum, licet quantum est ex ratione personarum Domini. Quia enim papa ordinavit quod fratres mundarent a lepra promovendarum in ipsis ordinibus, ipsi bene habent suam iurisdictio- 70 peccati per confessionis auditionem et absolutionem, sacerdotibus sufficit quod mundati a fratribus ostendant illis se esse mundatos, sicut sufficit medico videre infirmum mundatum, et quod de mundatione 95 faciat fidem sacerdoti et offerrat ei munus institutum a lege, maxime IMV cum Dominus dixit: «ostendant se sacerdotibus», non dixit «confitean- 47 aIloquens] vel addo sed exp. M 47 universalem ecclesiam] inv. IV 47 dis!. '] dum tur sacerdotibus», et hoc quia iam mundati erant. Unde frater munda- M 47 cap:] iter. M 49 quia 1] om. M 50 ergo] om. IV 51 status] statutus tum a se debet remittere ut se ostendat mundatum sacerdoti, non autem sed in status corr. I 51-52 immediate habent suam iurisdictionem] habet suam iurisdictionem immediate IV 53 hinc] enim addo IV 54 esse] om. M 55 et] om. I 56-57 immediate a Christo] a Christo immediate IV 57 operarii] secundi addo IMV IV 58 modo locum] inv. IV 61 vice] iure sed in vice corr. M 66 ordines duos] inv. IV 70 promovendarum] promotarum IV 70-71 suam iurisdictionem] inv. I 71 ex gratia] et gratia sed aI. man. in gratiam corr. M 72 ab] in M 73 promoveatur] promovetur IV 76 vero] autem IV 76 quod] et addo IV 87 sic] sicut M 88 sint ambo] inv. IV 88 bene] unde M 89 et] om. IV 91 quod] quia M 95 maxime] quia addo IV 98 ostendat] ostendit IV 98 mundatum] mandatum M 48-50 ID., op. cit., I, dis!. 68, C. 6 (ed. A. FRIEDBERG,I, 256); AUGUST., Enarr. in Ps., Ps. 44, c. 32 (CC la!. 38, p. 516, lin. 19-21; PL 36,513). 53-55 GRATIANUS,Decretum, I, dis!. 21, c. 2 (ed. A. FRIEDBERG,I, 70); er. Luc., X, 2. 55-56 Cr. infra, p. 210,86- 212,43. 63-66 cr. supra, p. 59,68-60,3. 75-80 Cr. supra, p. 173,90-176,56. 82-83 Cr. Luc., XVlI, 14. 200 TRACTATUS. PARS II RATIO 13' CONTRA FRATRES 201 mundandum, et tunc debet mundatus et confessus offerre munus, quod Quod autem addunt fratres, quod «Dominus dixit: «ostendant se ap·pellatur ius parochiale.» 00 sacerdotibus», non autem dixit: «confiteantur», quia mundati erant, et Item, ut dicunt fratres, «ubi dixit CHRISTUS uno Evangelio «osten- in 30 sic debet remittere ad sacerdotem ut confessus ei ostendat dicto modo dite vos sacerdotibus», in alio dixit «sacerdoti», et in tertio dixit se esse mundatum, non autem ut sacerdos eum mundet», dico quod per I 300'" «principi sacer-Idotum», per quem intelligitur papa. Sufficit ergo osten- ea quae tunc facta fuerunt in lege figuraliter circa leprosi mundationem, dere papae vel alicui de mandato eius, cuius mandatum in suo privilegio satis declaratur quod modo confessio debeat intelligi per illam ostensio- habent fratres.» nem, quae etsi modo facienda non est propter mundationem a macula I V 255" Dico ad primum, quod, licet cum dicitur 'sacerdotibus', non exprimi- 35 peccati, tamen facienda est propter obligationem statuti de confitendo tur 'parochialibus', in figura tamen illud sufficienter intelligitur dictum semel in anno omnia peccata sua suo sacerdoti, propter quam etiam fuisse tantum de parochialibus, quia Dominus illos misit ad sacerdotes perfecte contritus et absolutus a Deo omnia peccata sua sigillatim debet legales, qui iure ordinario praeerant synogogis, sicut modo curati modo confiteri sacerdoti, ut supra expositum est. Unde dico quod Dominus praesunt parochiis, qualiter modo nulli populo praesunt fratres, quia 10 misit leprosos ad sacerdotes legales, non solum ad ostendendum suam nullum ius ordinarium habent supra populum, propter quod non ita 40 munditiam verbo, dicendo scilicet «Ego sum mundatus a Domino», bene verbum Domini potest intelligi pro fratribus sicut et pro sacerdoti- quod est profiteri se fuisse leprosum et iam non esse, sed etiam ad bus, licet ita bene sunt isti sacerdotes sicut illi. Et sic, ut videtur, non ostendendum sacerdotibus singula membra sua in quibus fuerat lepra, potest rationabiliter negari quin dictum verbum Domini de solis sacer- et similiter cicatrices relictas in vulneribus leprae curatae, et etiam ad dotibus ordinariis intelligatur. Quamquam enim papa ordinavit ut 15 subjiciendum se iudicio sacerdotis, an lepra in singulis membris suis fratres possint mundare a lepra peccati, quia tamen potestas ipsorum in 45 esset vere et perfecte mundata an'non, et iudicato quod sic, tunc primo hoc in nullo derogat iuri ordinariorum, ut habitum est supra, mundan- potuit mundatus offerre munus legale et recipi in castris ad consortium tes per confessionis auditionem sint quasi in loco Domini mundantis in sanorum, ut patet ex textu legis leprae, < Levitici> XIIr et XIVo. sola contritione. Nullo modo sufficit mundatis a fratribus se ostendere Per lepram autem in diversis membris non curatam intelliguntur diversa mundatos esse sacerdotibus solo verbo dicendo: «Ego sum confessus 20 peccata non abolita secundum maculam, per lepram autem curatam fratri et ab solutus ab ipso, et per hoc ab ipso mundatus», de quali 50 intelligitur peccatum mundatum et absolutum, per cicatricem autem ex M 130" modo faciendi fidem loquuntur fratres, ut hoc I modo solummodo vulnere leprae curatae relictam intelligitur peccatum abolitum in contri- medicus videat ipsum mundatum, etiam si de hoc faciat fidem per tione vel cpnfessione facta fratri, manente tamen obligatione ad ipsum fratrem cui confessus est, aut quocumque alio modo, et ei offerat confitendum eadem alteri ut sacerdoti. Cicatrices enim spirituales pec- munus quodcumque, quod appellatur ius parochiale; immo illud osten- 25 catorum manent post peccatorum secundum maculam abolitionem, ut dere solummodo sufficit, quo ostendit peccator per confessionem omnia 55 habitum est supra secundum Augustinum. Unde < Levitici> XIIr, peccata sua sacerdoti quae confessus est fratri, ut iam dicetur. ubi loquitur lex de dicta ostensione sacerdoti facienda, praeceptum erat quod antequam sacerdos mundum iudicaret I talem «rec/uderet eum M 130'" IMV 99 et 1] ideo addo sed dei. M 99 debet] idem addo IV 99 mundatus et confessus] IMV confessus et mundatus IV 7 tamen] cum M dictum addo IV 7 sufficientier] sufficit I (sed in sufficienter corr.) V 8 Dominus] non addo sed exp. M 8 illos misit] non 31 per] om. M 32 tunc] om. IV 33 debeat] debet V 36 sua] om. IV misit illos nisi IV IO nulli] modo praesunt addo sed dei. M Il supra] super IV 37 perfecte] perfecto M 43 curatae] curare M 47 Levitici] Exodi MIV 12 pro2] addo i.m. V 13 isti sacerdotes] inv. IV 14-15 sacerdotibus] om. IV 51 curatae] curare V 51 relictam] relictus M 53-54 peccatorum manent] inv. I 16 tamen] cum M 17 supra] ut in hoc addo IV 18 in'] om. IV 19 mundatis] 55 Levitici] Exodi MIV mundantis sed in mundatis corr. I 27 sua] om. IV 28-31 Cr. supra, p. 199,96-98. 34-38 Cr. supra, p. 75,14-78,87. 47 Cr. Lev., XIII- 1-3 Cr. Luc., XVII, 14; Malth., VIII, 4; Mare., I, 44. 15-17 Cr. supra, p. 71,87-4. XIV. 53-55 Cr. supra, p. 90,11-91,37. 55-58 Cr. Lev., XIII, 2-4. 202 TRACTATUS. PARS" RATIO 15' CONTRA FRATRES 203 septem diebus», ubi dicit G lo ssa: «ut inspiciatur», de qua inspectione oporteret propter confessionem faciendam ad sacerdotem reverti, cuius scribitur ibidem sic: «Si autem effloruerit discurrens lepra in cute, et 85 contrarium in illo potius cavetur, ut saepe dictum est. operuerit omnem carnem a capite usque ad pedes, quidquid sub aspectu 60 oculorum cadit, considerabit eum sacerdos»; ubi dicit Glossa: «In lepra I 301" diversa crimina designantur.» Specialiter autem I de consideratione cicatricis dicit ibidem sic: «Caro autem et cutis quam ignis exusserit, et Quarta decima ratio erat talis: «'Non est potestas nisi a Deo, et quae a sanata», Glossa: «per poenitentiam», «albam vel rufam habuerit cica- Deo sunt, ordinata sunt, "et qui potestati resistit, ordinationi Dei resisti!', tricem, considerabit eam sacerdos.» Et cum sacerdos eum mundum 65 < Ad> Romanos XIII". Sed audire confessionem peccatorum suo- iudicaverit, tunc primo offerat munus, de quo cap.o XIVo. Et erat totum 90 rum subditorum pertinet ad potestatem sacerdotum, cui fratres resi- hoc in figura dictum et factum de confessione peccatorum facienda stun t. Ergo etc.» sacerdoti novae legis. Sicut ergo lepra sive curata, sive non curata de Dicunt fratres quod non resistunt ordinationi divinae, quia hoc quod qua tamen sperabatur quod curata esset, ostendenda fuit vel in se vel in faciunt, habent a papa, qui hoc eis potest concedere, et constat quod suis cicatricibus sacerdoti veteris legis per singula membra, sic sacerdoti 70 non contra ordinationem divinam eis concedit illa quae concedit. novae legis peccata vel cicactrices eorum ostendenda sunt per singula 95 Dico quod, si hoc esset eis a papa concessum, aliquid esset pro eis, peccata. sed hoc I eis omnino negat ur fuisse concessum. Si vero papa hoc eis M 131" Praeterea non sufficit ostensio qua confessus fratri hoc profitetur posset concedere sic, quod talis concessio non sit contra ordinationem coram suo sacerdote, quia in hoc non est ei soli credendum, sed divinam et quod sit absque iniuria sacerdotum, et hoc faciendo possit secundum praedicta de hoc debet facere fidem: aut ergo per ipsum 75 dicere ad sacerdotum illud M·atthaei XXo: «Amice, non facio tibi confessorem, aut litteras eius sigillo suo sigillatas, aut per testes missos 00 iniuriam, non licet mihi dare illi sicut tibi? Nonne licet mihi facere quod a confessore, et quocumque horum modo rum oporteret fieri fidem. Ex volo?» De hoc erit sermo inferius in dissolutio ne 2a• rationis, et hoc magnum discrimen oriretur in universali ecclesia, et sic sine magno similiter lOa. inductarum contra praelatos, et etiam 17a• rationis iam inconveniente non posset dari interpretatio privilegii fratrum pro ipsis inducendae contra fratres. secundum modum quem obtinere affectant. 80 Ad illud quod addunt fratres, quod «sufficit se per confessionem ostendere papae, quia est summus sacerdos, quare et fratri de mandato eius», dico quod verum est, si tamen caveretur in privilegio quod non Quinta decima ratio erat talis: «III Regum XXIII" dicitur 'Custodi virum istum' etc. Custodire autem eum non posset nisi cognoscendo eius IMV conscientiam, et hoc non nisi per confessionem. Si ergo periret confitens 59 ibidem] illud M 59 autem effloruerit] inv. I 60 a] om. V 62 autem] quae M 63 ibidem] ibi V 63 exusserit] exsusserit I excusserit V 64 habuerit] habuit V 64-65 cicatricem] cicatrices sed in cicatricem corr. M 66 cap:] om. IV 67 peccatorum] IMV peccatoris V con! addo I 68 sive1] ai. man. sup. lin. addo M 69 se] esse V 74 est] om. M 74-75 sed secundum praedicta] secundum praedicta sed I 75 praedIcta] 84 ad sacerdotem] ad (sed exp.) sacerdoti I 84 cuius] in addo V 88 sunt2] om. M peccata M 76 sigillo suo] sigilla sua M 77 a confessore] ad confessorem IV 88 ordinationi] ordinationem V 89 XIW] XIV" I 89 audire] audires sed in audire 77 modo rum] medorum M 78 magno] malo M 79 non posset] iter. sed dei. M corr. V 93 potest] illud addo M IV 93 et] quod addo sed exp. I 94 ordi- 81 illud] id IV 82 quare] quasi M 83 quod] non addo sed exp. M 83 tamen] nationem divinam] inv. IV 94 eis] om. IV 96-97 eis posset] possit eis IV 98 et non addo M hoc] ut M 98 faciendo] faciendum (?) M 00 licet mihi 1] inv. V 00 licet] a/o man. sup. lin. addo M 00 licet mihi2] inv. IV 2 inductarum] et directae M 6 istum] iustum I 6 nisi] a/o man. sup. lin. addo M 7 si] sic M 58 Glossa ordo in Lev., XIII, 4 (ed. 1634, I, co!. 1023; PL 113, 333C). 59-61 Lev., XIII, 12-13. 61-62 Glossa ordo in Lev., XIII, 12 (ed. 1634, I, co!. 1025; PL 113,3330). 63- 65 Lev., XIII, 24-25. 64 Glossa interlin. in Lev., XIII, 24 (ed. 1634, I, co!. 1025- 87-88 Ram., XIII, 1-2. 99-00 Matth., XX, 13. 95-3 Cr. infra, p. 243,87-244,12; 1026). 65-66 Cf. Lev., XIV, 2-4. 81-83 Cr. supra, p. 200,3-5. 254,75-259,14; 208,29-219,12. 5-6 III Reg., xx, 39. 204 TRACTATUS. PARS Il RATIO 15' CONTRA FRATRES 205 fratri, ipse sacerdos obligaretur ad poenam talionis sustinendam sine debet ei sufficere, quando illum audit qui est licentiatus a papa et vice culpa sua, quod est inconveniens. Ergo etc.» papae, qualiter est frater.» Dicunt fratres quod per hoc quod fratres audiunt non reversuros ad IO Hic quidam in adiutorium fratrum addidit quod «illud dicere, videli- sacerdotes, nequaquam sacerdotes poenam incurrunt talionis, etiam si 40 cet quod impossibile est 'quod sacerdos vultum pecoris sui cognoscat', confessi eis perirent, quia per fratres sacerdotes ab illo onere liberantur. prout dicitur Proverbiorum XXVI", nisi ipsum in confessione audiat, Finis enim illius edicti «Custodi» etc. est ut subditi eruantur a morte, ad haec fictio est, quia sine confessione sacerdos potest multa scire de vita quam obligantur sacerdotes poena talionis, nisi faciant quod in se est subditorum; immo etiam garciones, qui vadunt per campos et qui per ad illos eruendos, unde in praecedente cap." dicitur: «Erue eos qui 15 paucos dies morantur in aliqua vicinia, cognoscunt mores hominum ducuntur ad mortem.» Propter quod sacerdotes multum deberent gau- 45 conversantium ibidem per famam, quae statim currit.» dere eo quod fratres pecus eorum errans ad eos reducunt sanum, ad Secundo dicunt fratres «se mirari me dixisse, quod sacerdos non quod non sufficiunt per se: «Nemo enim sufficit sibi.» liberatur ab onere custodiendi subditum per fratres, cum subditi libe- Dico quod sacerdotes nequaquam liberantur ab onere eruendi pecus rantur ab onere peccati per fratres, et bene absolvuntur ab eis. Si ergo, suum per fratres, quin supposito etiam adiutorio fratrum debent esse 20 ut dicunt, ille qui dat tibi curam, dixerit: «Volo ut iste alius curet eum» solliciti ad pecus suum custodiendum, etiam per notitiam confessionis, 50 numquid liberat te ab onere? Constat quod sic.» ' cum eis videbitur opus, ut procedit obiectio, et hoc quia per privilegium Tertio dicunt fratres quod «non abducunt sed adducunt, quia curant fratrum non eximuntur a tali debito subditi sacerdotum secundum oves et mundatas sacerdotibus repraesentant.» praedicta; et sic bene verum est quod sacerdotes debent gaudere, si Dico ad primum, «quod tunc sufficit sacerdoti quod pecus suum 1301 ,b habeant fratres I coadiutores ad reducendum pecus errans, sed deberent 25 cognoscat per alium»: quando vecus suum cum hoc quod alter habet V 255'b dolere quod daretur pecudi occasio eva-Igandi et errandi et sibi dene- 55 licentiam absolvendi ipsum, sic etiam eximitur, quod non maneat gandi debitam reverentiam et oboedientiam, quod procul dubio fieret, si obligatus ad confitendum eadem sacerdoti, qualiter non eximitur per non oporteret eum ad sacerdotes reverti dicto modo, ut patet ex privilegium quod dat licentiam fratribus; eximitur tamen quando praedictis; et sic populo suadere talem libertatem habere, est potius confitetur superiori ordinario, vel ordinato ab illo cum intentione ipsum abducere a pastore quam reducere ad ipsum. 30 eximendi illos, qui illi confitebuntur secundum modum supra exposi- Dicunt fratres contra hoc primo, «quod sufficit sacerdoti quod 60 tum; per hunc etiam modum eximit populum superior vel sacerdos, M 131'b vultum pecoris sui I cognoscat per alium, vel superiorem vel ordina tum quando instituit capellanum suum adiutorem suum in audiendo confes- ab ipso. Si enim subditus inferioris a superiore absolutus est, et de hoc siones; propter hoc non est simile de fratribus et de aliis. fiat ei fides, debet ei sufficere et ex hoc gaudere, vel si capellanus licentiatus a sacerdote vel superiore audiat subditi confessionem et de 35 hoc fiat fides sacerdoti, debet ei similiter sufficere, quare multo fortius IMV 38 qualiter] qualis IV 39 hic] habere M 39 addidit] addit I 39-40 dicere IMV videlicet] ratione videt M 40 pecoris] peccatoris M 40 sui] suis V 42 haec] hoc M 42 potest multa] inv. IV 44 cognoscunt] agnoscunt I 45 famam] 8 ipse] enim ai. man. sup. lin. addo M 12 sacerdotes] om. V 13 «Custodi» etc. est] rormam V 47-48 liberantur] liberentur IV 49 tibi curam] inv. IV 51 ab- est «Custodi» etc. M 15 unde] ergo I 15 in] praetereunte (? ptente) addo sed exp. ducunt] abducuntur V 54 habet] om. V 55 sic] sicut I 58 ordinario] ordinato M 16 ducuntur] trahuntur IV 16-17 deberent gaudere] inv. IV 17 fratres] om. M 59 modum] om. M 61 instituit] statuit IV 61 suum2] om. IV 62 hoc] M 20 suum] sive I 20-21 esse solliciti] inv. IV 22 eis] ei I (sed in eis corr.) quod IV V 25 pecus] pecuis sed in pecus corr. I 26 dolere] dicere M 27 reverentiam et oboedientiam] oboedientiam et reverentiam IV 27 quod] sup. lin. ai. man. addo M 32 pecoris] peccatoris M 32 sui] suis IV 32 vel'] per addo IV 33 ipso] illo 39 «quidam»] i.m. addo (VAT., Vat. lot., 853, r. 30Irb): «Bertholdus», er. BERTHOLDUS E D IV 34 fiat ei] inv. IV 35 licentia tus] licentiatur M 35 superiore] ut addo sup. S. DIONYSIO,Quaestio (REIMS,Bibl. mun., 470, r. 191rb-191va et 196ra). 40 cr. Prov., lin. ai. man. M 35 subditi] subdit IV • 36 ei similiter] inv. IV XXVI!,23. 43 garciones] (er. A. BLAISE,Lexicon latinitatis ... , p. 412B: «garcio: soldat mercenaire, brigand»). 53-54 cr. supra, p. 204,31-32. 57-60 Cr. supra, p. 102,45- 15-16 Prov., XXIV, II. 65; 120,36-122,77. 63-64 cr. supra, lin. 39-43. 206 TRACTATUS. PARS II RATIO 16' CONTRA FRATRES 207 Ad id quod addidit quidam, quod «sacerdos bene potest cognoscere confessos per suum privilegium sic esse exemptos quod non teneantur vultum pecoris sine confessione», dico quod verum est quoad ea quae 90 eadem suis sacerdotibus confiteri, ut patet ex dictis. Unde dico quod foris parent, ut procedit dictum illius. Quae notitia non sufficit ad hoc 65 potius disputamus contra ea quae fratres determinant in scholis et quod sacerdos possit reddere rationem de pertinentibus et scire cui populo praedicant publice in ecclesiis, et quae confitentibus sibi private digne sacramentum eucharis tiae ministret, secundum quod dicit Inno- suadent in consiliis circa pertinentia ad privilegium suum, quam contra centius IVu" ut habitum est supra; immo secundum Glossam super ea quae agunt sacramentaliter circa populum in audiendo confessiones M 131" illud «Diligenter agnosce» I etc., requiritur notitia vultus pecoris interior 95 eius et absolvendo. Et sic etiam dico quod potius disputamus contra et exterior. 70 populum subditum sacerdotibus, et contra exemptionem quam dicunt Per quod dico ad secundum, quod non «est mirum dicere, quod fratres eis esse concessam suo privilegio, quam contra ipsos fratres et sacerdos non liberatur ab onere audiendi confessionem subditi absoluti contra potestatem concessam eisdem in eodem, et deberet populus a fratre», si putet fore expediens quod illius confessionem audiat potius in hoc contra nos insurgere quam fratres. iterato, eo scilicet quod manet subditus obligatus sacerdoti, etiam confessione facta fratri secundum praedicta, licet subditus per fratrem 75 00 < RATIO 16" CONTRA FRATRES> liberatur ab onere peccati. Quod addunt, «si ille qui dedit tibi curam, dixerit: «Volo ut iste alius curet», constat quod liberatus es ab onere curandi», dico quod verum Decima sexta ratio talis erat: «XII!", q. e 3" dicitur: 'Unusquisque est; non enim dico quod iterato confitendum est ut confessus fratri suis terminis sit contentus.' Cum ergo termini concessi fratribus sunt absolvatur a peccato et sic iterato curetur, sed ut potius solvatur ab 80 libere confessiones audire et absC!lvere, his deberent esse contenti, sed obligationis debito, quo confessa fratri tenetur confiteri suo sacerdoti. ultra istos terminos est debitum subditorum expressum per illud' Volu- Unde si diceret: «Volo ut alter curet et a debito confitendi curato 5 mus autem'. Ergo etc.» eximatur subditus», tunc bene verum est quod omnino liberatus est ab Dicunt fratres quod bene volunt quod «unusquisque sit terminis suis onere audiendi illius confessionem; qualiter non dixit dominus papa contentus» secundum dispositionem eius qui habet illos dividere, cuius- Martinus in privilegio quod fratribus concessit, se velle fratres curare 85 modi est dominus. papa, qui divisit fratribus terminos secundum quod eis utuntur. subditos sacerdotum, ut patet ex dictis. 10 Dico quod verum est quod eis terminos divisit. Non tamen verum est Per idem dico ad tertium, quod re vera «fratres in eo quod vere quod eis terminos divisit I secundum quod eis utuntur, secundum M 131 ,b I 301,. absolvunt, non abducunt», sed I tamen abducunt in eo quod dicunt sibi praedicta. Dico etiam quod bene certum est quod primus diviso r terminorum et princi pali s Christus erat, qui terminos suos divisit duobus ordinibus sacerdotum ordinarie a Christo institutis in regimine populi IMV IMV 63 addidit] addit I 63 quidaml quidem (7) M 63 cognoscerel agnoscere I 64 sine] absque IV 65 parent] patent IV 65 ut] vel M 65 quae] om. M 90 dictis] praedictis IV 92 publice] et addo IV 93 suadent] suaderent IV 66 pertinentibus] pereuntibus IV 66 cui] qui M 69 agnosce] agnoscere I 95 et1] ipsum addo IV 97 quam] quem M 98 populus] om. IV 99 contra nos] 69 notitia vultus pecoris] notitiam peccatoris M 69 pecoris] et addo IV 71 quod 2] populus IV 3 confessiones audire] inv. IV 3 his] om. V 3 deberent] debent om. IV 71 mirum] murum V 73-74 audiat iterato] inv. IV 74 eo] eos I (sed in IV 5 autem] om. M 6 terminis suis] inv. IV 8 est] sunt I IO quod 2 ... eo corr.) V 77 si ille] simile I 77 ille] iste M 80 solvatur] salvatur V divisit] om. IV IO-II Non ... divisit] om. (ham.) M Il terminos ... eis] om. (ham.) 81 debito] in addo M 81 suo] om. IV 82 curato] om. M 84 illius] om. M I 12 certum] actum M rectum V 12 divisor] diversor V 13 et principalis] in 87 dico] quod addo sed exp. I 88 tamen] om. IV 88 abducunt2] adducunt M privilegio sed M 14-16 in regimine ... nescimus] om. M 65-68 Cr. supra, p. 60,4-17. 68-70 Cr. Glossa ordo in Prov., XXVlI,23 (ed. 1634, III, col. 1-2 GRATIANUS, Decretum, lI, C. XIII, q. I, C. I (ed. A. FRIEDBERG, I, 717). 4- 1731: deest). 71-75 Cr. supra, p. 205,46-48. 66 pertinentibus] (cr. l.F. NIERMEYER, 5 cr. MARTlNUS IV, Bul/a «Ad fructus uberes» (ed. Chart. Univ. Paris., I, p. 592 Mediae latinitatis ... , .p. 793A: «pertinens: un dependant de n'importe quelle ca te- (n. 508)). 6-7 GRATIANUS, Decretum, lI, C. XIlI, q. I, C. I (ed. A. FRIEDBERG, I, gorie»). 77-78 Cr. supra, p. 205,49. 87-88 Cr. supra, p. 205,51-52. 717). 12-15 Cr. supra, p. 197,43-46; 198,53-55. 208 TRACTATUS. PARS" RATIO 17' CONTRA FRATRES 209 et ecclesiae, ut habitum est supra ex Decreto et ex Glossa Lucae X·. 15 40 cum ipsi sunt sacerdotes, in tantum sunt secundi ordinis quantum sunt Terminos autem istis duobus ordinibus divisos a Christo nescimus curati, et sic non immutatur ordo licet ipsi audiunt confessiones et adhuc ab aliquo vicariorum Christi, id est ab aliquo summorum absolvunt, secundum quod dicunt. v 255"' pontificum, fore immutatos, et confidimus firmiter quod I nec umquam Dico ego quod per sacerdotes secundi ordinis intelliguntur ibi sacer- ab aliquo eorum debeant immutari. Et sic dico per dominum Martinum dotes curati parochiales, sed tunc non fuit necesse specificare sacerdotes terminos suos ita esse fratribus divisos tamquam coadiutoribus sacerdo- 20 45 secundi ordinis nomine parochialium, quia usque ad tempora nostra tum, ut maneant integri termini a Christo divisi curatis, qui quantum non est auditum quod aliquis visus est praesumere quod esset de primo pertinet ad confessiones audiendas, expressi sunt in illo statuto ordine vel secundo, nisi curam habens per ordinariam iurisdictionem. «Omnis utriusque sexus». Et sic fratres, cum dicunt quod confessi Propter tales tamen, quales sunt modo fratres, qui futuris temporibus eis non tenentur redire ad sacerdotes propter confessionem faciendam, possent praesumere se esse de ordine illorum, qui tamen non sunt nisi non sunt terminis suis contenti, extendendo terminos privilegii sui ad 25 50 de ordine subditorum, I providit Spiritus sanctus quod ANACLETUSM 132" exemptionem subditorum, in hoc transgrediendo terminos quos posuit papa in dicto Decreto quoquo modo significaret sacerdotes secundi pater eorum dominus Martinus. ordinis esse sacerdotes parochiales. Dixit enim, secundum quod habi- tum est supra, quod «typum disci-Ipulorum gerunt presbyteri constituti I 301 ,b in ecclesia.» Constat autem quod sacerdotes in ecclesia non sunt < RA TIO 17" CONTRA FRATRES> 55 constituti super populum sub episcopis, nisi curam ordinariam haben- tes. Omnes enim tales, sive sint saeculares, sive religiosi, sive decani, Decima septima ratio talis erat: «'Dominus', secundum quod dicitur sive praepositi, sive abbates, sive priores, sive quicumque alii curam in Lucae X·, in Glossa, 'constituit in ecclesia duos ordines, scilicet 30 habent sub episcopis, parochialibus sacerdotibus connumerantur, et apostolorum et discipulorum', et illud habetur dist. e XX" 'In Novo sunt quasi parochiani illis qui sunt sub sua cura. Religiosi ergo non Testamento', ut dicitur ibidem: 'Episcopi sunt in loco apostolorum, et 60 curati, in quantum tales, locum discipolorum nequaquam sibi possunt curati sunt in loco discipulorum.' Potestas autem et ordo instituti a usurpare, licet nuper dixit quidam: «Quicumque a papa, vel episcopis, Christo, non debent immutari, sed illaesi manere; hoc autem non esset, vel maioribus praelatis missi sunt, tenent locum discipulorum, etiam si nisi subditi tenerentur confiteri omnia peccata sua suis sacerdotibus. 35 indeterminate et sine cura missi sunt, quia septuaginto duo discipuli Ergo etc.» Dicunt fratres quod per ipsos ex usu eotum non mutatur aut laeditur ordo ecclesiasticus, quia ibi illi qui sunt in loco discipulorum, vocantur sacerdotes secundi ordinis, non autem vocantur parochiales. Quare, IMV 41 licet] sed M 46 praesumere] se esse de ordine addo sed exp. M 48 sunt modo] IMV iilv. IV 50 providit] praevidit IV 51 significaret] signaret IV 51 sacerdotes] om. V 52 esse] om. M 53 typum] sive addo M 53 presbyteri] lac. M 19 eorum] illorum IV 19 debeant] firmiter addo M 20 fratribus divisos] inv. IV 55 populum] cum addo M 56 sint] om. IV 59 illis] illi M 59 ergo] autem sed 21 u~] ~ec M 22 expressi sunt] expresserunt M 25 terminis suis contenti] contenti exp. et 01. man. sup. lin. ergo addo M 61 quidam] quod addo IV 61 vel] ab addo IV terml~ls SUISIV 29 dicitur] dicit M 30 in Lucae ... Glossa] in Glossa Lucae X· IV 62 vel] a addo IV 62 etiam] et IV 30 sCIlicet] secundum M 31 illud] idem IV 33 sunt] om. IV 38 illi] isti I 38 in] om. IV 40 In liturgia ordinationis presbyterorum vocantur isti sacerdotes secundi ordinis, epi- scopi autem primi ordinis. 52-54 GRATIANUS, Decretum, I, dis!. 21, C. 2 (ed. A. FRlEDBERG,I, 70). 61 «quidam»] i. m. addo (VAT., Vat. lot. 853, r. 30Ivb): «Bert(hol- 29-32 Cr. Glossa ordo in Luc., X, I (ed. 1634, v, col. 825: deest). 32-33 Cr. GRATIANUS, dus), cr. supra, p. 92,61; cr. etiam PARIS, Bibl. nat., lot. 15371, r. 73rb: «Isti autem Decretum, I, dis!. 21, C. 2 (ed. A. FRIEDRERG,I, 69-70). 32-34 Cr. SIMONDE BELLO- septuaginta duo discipuli electi sunt a Domino et apostolis nec habuerunt determinatas LOCO,Maiores rationes (PARIS, Bibl. nat., lot. 3120, r. 79r): « ... sicut episcopi ... in locum parochias nec determinatum populum sed erant missi indeterminate et indifferenter apostolorum successerunt, parochiales presbyteri ... in discipulorum loco constituti sunt ... ». ubique praedicabant». 210 TRACTATUS. Il PARS RATIO CONTRA 17' FRATRES 211 non habebant determinatas parochias.» Quod enim in primitiva ecclesia fieri, ut per operarios bonos a Deo missos, de quorum numero sunt non habebantur distinctae parochiae determinatis sacerdotibus assig- 65 fratres, ut ab eis nomen principalis operarii non excludatur, verum, ut natae, nec etiam civitates forte erant assignatae certis episcopis, sed dicit frater qui proposuit loquens de me: «Nescio quid velit dicere, communi consilio sacerdotum tunc regebatur ecclesia, bene verum est, quod non possit fieri alius ordo in ecclesia, quia non sic distincti sunt ut supra expositum est secundum beatum Hieronymum, sed hoc intel- 95 dicti ordines in ecclesia, quin papa illam distinctionem possit mutare; ligo generaliter per totum mundum. In aliquo tamen loco erat determi- absit enim quod nos non sumus in aliquo ordine ecclesiastico.» natus episcopus certae civitati assignatus. Dicit enim idem HIERONYMUS,70 Ad hoc quod dicunt, «per hoc quod curati sunt in loco discipulorum De viris illustri bus: «Iacobus, qui appellatur frater Domini, cogno- non excluduntur alii», dico quod verum est, dum tamen habent iuris- minatus Iustus, post passionem Domini statim Hierosolymorum episcopus dictionem ordinariam, sive ex institutione canonica, sive ex commis- ordinatur», quod credo fuisse factum tunc a Spiritu sancto in loco ubi 00 sione, aliter enim loco discipulorum aut apostolorum aut principalium erat tota ecclesia congregata in signum, quod ita deberet et expediret operariorum non sunt aliqui; et ideo fratres nullam curam habentes fieri per singula loca ad quae ecclesia foret dilatanda, secundum quod 75 omnino, nec tenent locum apostolorum nec discipulorum, sed subdito- hoc fieri praecepit postmodum beatus Petrus: «In singulis enim civitati- rum tantum, et a nomine principalis operatoris omnino excluduntur, bus singulos et non plures episcopos institui praecepit», secundum quod quia non sunt operarii principales nisi in duobus ordinibus praedictis, legitur dist. e LXXXa, cap.o «In illis.» Et sicut hoc dico de certis 5 ceteri autem omnes sunt puri subditi aut cooperarii, de quorum numero episcopis respectu civitatum, sic idem dico de certis sacerdotibus re- sunt fratres, ad nullum ordinem principalem operariorum sive pasto- spectu parochiarum, ut patet superius ex dictis Hieronymi. 80 rum pertinentes, qui non sunt nisi duo instituti a Christo, nec praeter Sed dicunt adhuc fratres, quod papa mittit legatum qui non est i~los alium umquam instituendum cognoscet per I Dei gratiam ecclesia, V 255'b episcopus nec parochialis; sub quo ergo ordine continetur? SIcut nec hucusque recognovit. Unde super illud Matthaei XXIVo: Dico quod legatus non episcopus, licet quantum ad ea quae sunt IO «Duo in lecto, duo in agro, duo in mola», dicit Glossa: «Non sunt alia ordinis, non pertinet ad ordinem episcopo rum, pertinet tamen ad eum genera hominum in ecclesia quam haec tria, qui sunt rectores, continentes quantum ad ea quae sunt iurisdictionis. 85 et coniugati», significati Ezechielis XIVo per «Noe, Daniel et Iob», M 132'b Dicunt adhuc fratres quod, licet curati sint loco discipulorum, I per quorum primum genus distinguitur in duo genera rectorum tantum, ut hoc tamen ab illo loco non excluduntur alii. Unde Dominus, post iam dicetur I infra. I 302" institutionem dictorum duorum ordinum, dixit Lucae XO: «Rogate 15 Quod ergo dicunt fratres, quod «post institutionem discipulorum Dominum messis ut mittat operarios in messem suam», et hoc, quia dixit Dominus, L ucae XO, 'Messis quidem multa, operarii vero pauci. praevidit in agro dominico per alios quam per dictos, fructus debere 90 Rogate ergo' etc.», dico quod hoc nequaquam intelligitur de institu- tione operariorum novi sive tertii ordinis, ut intelligunt fratres, sed IMV IMV 92 non] om. M 92 verum] quia IV 94-95 quia ... ecclesia] om. (hom.) M 65 habebantur] habebant M 65-66 assignatae] assignatis M 66 etiam] sacerdotes 96 sumus] simus IV 97 per hoc quod] om. (hom.) M 98-99 iurisdictionem] curam addo sed exp. I 67 tunc regebatur] inv. IV 67 bene verum] inv. I 69 mundum] IV 1-2 habentes omnino] inv. IV 2 nec'] non IV 2 nec discipulorum] 0111. M unum M 73 ubi] tunc addo IV 75 ad] dum sup. lin. aI. man. addo M 3 nomine] ratione M 3 principali s] iter. sed exp. M 3 operatoris] operariorum M 75 quae] om. M 75 dilatanda] delatata M 78 LXXX'] XXX' M 79 idem] 5 autem] aut V 8 cognoscet] cetera addo V 8 per Dei gratiam ecclesia] ecclesia per dicendum IV 80 dictis] beati addo IV 81 mittit] misit sed in mittit CO/T. M Dei gratiam I 8 ecclesia] om. V IO duo in lecto duo in agro] duo in agro duo in 83 non] est addo M 83 quantum] om. M 89 Dominum] Dominus M 90 prae- lecto I duo in agro in lecto V IO alia] aliqua I II sunt] super IV 12 sig- vidit] vidit M nificati] signati M 14 infra] om. IV 16 multa] est addo IV 18 operariorum] operatorum IV 18 novi sive] novissimi M 64-69 Cf. supra, p. 59,78-88. 70-73 HIERON., De viris iIIustribus, c. 2 (ed. CA. 93 «frater qui proposuit», cr. supra, p. 138,30 et 150,61. 97-98 Cr. supra, p. 210,86- BERNOUILLI,1895, p." 6, lin. 1-2 et p. 7, lin. 4-6; PL 23, 609A). 76-78 GRATIANUS, 87. 9-10 Matlh., XXIV,40-41. 10-12 Glossa ordo in Matlh., XXIV,40-41 (ed. 1634, Decretum, I, dist. 80, c. 2 (ed. A. FRIEDBERG,I, 280). 88-89 Luc., x, 2. v, co!. 404; PL 114, 163B). 12 Ez., XIV, 14. 15-17 Cr. supra, p. 210,88-89; Luc., X, 2. 212 TRACTATUS. PARS II RATIO 17" CONTRA FRATRES 213 praetermisso mystico intellectu sive spirituali de operariorum multipli- 45 vera nescio quod possit fieri alius ordo essentialis in ecclesia ab illis catione, non secundum numerum, sed secundum virtutem et perfectio- 20 duobus, quos Christus instituit, ut patet ex dictis. Unde, et si fratribus nem, - ut enim dicit CHRYSOSTOMUS, «Multiplicavit eos non addens ad datum esset privilegium sub illa forma quam affectant, non tamen numerum, sed concedens virtutem» -, dico quod illud, ut intelligitur deberent sibi unum ordinem principalem ascribere, sed modo propter M 132" secundum unam expositionem litteralem de multiplicatione I sacerdo- eorum insolentiam, quando nimis extendere nituntur suum privilegium tum in utroque ordine praedicto, quod bene in potestate ecclesiae est 50 in prae iudicium sacerdotum utriusque ordinis, si aliud remedium non unum episcopatum dividere in duos, et loco unius instituere duos, et 25 posset adhiberi, quale speramus per Dei gratiam aliquando adhiben- similiter dividere unam parochiam in duas, et loco unius parochialis dum, potius deberent omnino deponi, quam usus talis privilegii qualem instituere duos. Unde, cum Dominus primo specialiter et in certo volunt observare, et gradus in quo dicunt se esse institutos, eis permitte- numero exprimat illos de primo ordine et similiter illos de secundo retur, et hoc exemplo eius quod factum est de chorepiscopis; secundum ordine, - Ma tthaei enim xo, post illud verbum «Messis quidem 55 enim quod dicitur de illis, dist. e LXXXVIII": «Hi vero propter insolen- multa» etc., subdit «et vocatis duodecim» etc.; hic autem dicit «post 30 tiam suam, < qua> episcoporum officia sibi usurpabant, ab ecclesia hodie haec designavit et alios septuaginta duos» -; istos autem addendos in prohibiti sunt.» Unde DAMASUS papa dicit: «Chorepiscopi tam ab hac eisdem ordinibus in nullo numero exprimit, sed absolute dicit: «Ite, sacra sede, quam ab episcopis totius orbis sunt prohibiti. Nimis enim ecce ego mitto vos», et hoc ideo quia semper multiplicato populo, eorum institutio improba est et I prava, quia, ut de summo sacerdotii M I32vb possunt multiplicari sacerdotes utriusque ordinis. Aut dictum illud 60 ministerio aliquid praesumant, omni auctoritate caret. Nam non amplius L ucae XO«Messis quidem» etc., secundum aliam expositionem littera- 35 quam duos ordines inter discipulos Domini esse cognoscimus, id est lem intelligitur non esse dictum post septuaginta duorum discipulorum duodecim apostolorum et septuaginta duorum discipulorum. Unde iste institutionem, sed ante eam, et specialiter de institutione eorum; unde tertius processerit, ignoramus. Et quod ratione caret, exstirpare necesse cum dicit: «Post haec designavit et alios septuaginta duos et misit illos», est.» Si autem papa illam distinctionem duorum ordinum possit hoc dicit recitando ordinem instituendi septuaginta duos discipulos post 65 mutare, et quomodo etiam tertium ordinem essentialem instituere institutionem duodecim apostolorum, quasi anticipando, cum vero 40 potest, ipse viderit et iudicet, ego non video, et unde procedere possit dicit: «Messis quidem multa» etc., exponit rationem et causam insti- quod hoc faciat, ignoro, sicut enim papa Damasus de chorepiscopis, tuendi eos, et tertio cum subdit: «Ite, ecce ego mitto vos», tangit illorum quod non dixit quia ignoravit chorepiscopos ab apostolis institutos vel institutionem. conciliis, sicut non ignoramus fratres in suis ordinibus institutos et Quod autem additur: «Nescio quid velit dicere», dico quod ego re 70 confirmatos ab ecclesia, sed quia ignoravit causam qua possent institui ut tertius ordo essentialis cum aliis duobus, sicut tangit Glossa ibidem, quod etiam omnino ignoramus circa institutionem fratrum. Unde dico IMV quod fratres in quantum fratres sunt, et similiter religiosi, et ut habent 19-20 multiplicatione] multitudine I 22 ut] exp. I 30 hic] haec M 30 autem] IMV vero IV 30-3 I post haec designavit] iter. sed dei. M 32 numero] ordine IV 33 ego] om. IV 33 semper] om. I 34 multiplicari] falsificari M multiplicati V 46 si] om. V 47 non] nisi M 48 sed modo] sed nec do M 49 insolentiam] 34 utriusque ordinis] inv. IV 35 etc.] multa IV 36 esse] est M 37 institutione insolertiam M 52 qualem] quam V 53-4 permitteretur] permitterentur IV eorum] inv. IV 38 et alios] iter. sed dei. I 40 vero] vere M 41 dicit] addit IV 55 LXXXVIII] LXXXVII IV 56 suam] suarum I om. V 56 qua] quia MIV 41 rationem] institutionem M 44 autem] om. I 44 dicere] etc. addo IV 44 ego] 57 dicit] ait IV 58 prohibiti] om. M 58 enim] om. M 60 aliquid] aliqui M om. IV 61 esse] om. M 63 ratione] ratio M 64 papa] propter M papam sed in papa corr. I 65 etiam] et an IV possit addo sed dei. M 66 ego] video addo sed dei. M 66 unde] processit addo sed dei. I 68 ab apostolis institutos] institutos ab apostolis IV 71 ut] 21-22 IOANNES CHRYS., Opus per! in Matth., ham. 32 (PG 57, 379: alia trans!.). 29- vel I 72 circa] contra M 73 fratres sunt] inv. IV 73 similiter] simpliciter IV 30 Matth., IX, 37. 30-31 Matth., X, I. 30-31 Luc., X, I. 32-33 Luc., X, 73 et ut] etiam non M 3. 35 Luc., X, 2. 38 Luc., X, I. 41 Luc., X, 2. 42 Luc., X, 3. 44 Cr. 55-57 GRATIA NUS,Decretum, I, dist. 68, C. 4 (ed. A. FRIEDBERG,, 255). I 57-64 ID., op. supra, p. 211,93. cit., I, dist. 68, C. 5 (ed. A. FRIEDBERG,I, 255). 67-72 Cr. GRATIANUS,Decretum. una cum Glossis, I, dist. 68, c. 5 (ed. 1584, co!. 458-459). 214 TRACTATUS. II PARS RA 17" CONTRA TIO FRATRES 215 privilegium de praedicando et audiendo confessiones, quia hoc agunt 00 habitum est. Quod nequaquam verum est, quia, quod haec officia sine omni cura populi eis commissa, nequaquam sunt in aliquo dicto- 75 exerceant, non est eis praeceptum nec ex ordinis sui institutione, nec ex I 302 ,b rum duorum ordinum, qui ambo pertinent I ad ordinem illum de quo aliquo privilegio eis postmodum concesso, sed solummodo committun- dicitur Matthaei XXIVo: «Duo in agro sunt», tamen de ordine alio de tur eis dicta officia et conceditur eis licentia utendi eisdem officiis quo dicitur ibidem, «duo in lecto», participant tamen quoquo modo in temporibus oportunis, si voluerint, et hoc secundum quemcumque officio praedicationis et confessionis cum illis, qui sunt de secundo 5 modum utendi, sive secundum quem ipsi privilegium suum intelligunt, ordine, et hoc ex privilegio, quemadmodum participant cum illis in eis 80 sive secundum quem praelati ipsum intelligunt. Propter quod solum- quae ad ipsos pertinent, archidiaconi de iure communi. modo, ut videtur, necessitas, quando scilicet praelati ad illos actus Sed addunt fratres, quasi arguentes et probantes intentum suum, exercendos circa subditos suos vacare non possent, deberent fratres in quod si ipsi fabricare nt sermones episcopis et studerent ad alios in- exercitium talium actuum compellere, non autem affecti o vel voluntas, struendum, quo modo scilicet deberent repellere haereticos, et nullam IO quia ut dicit GREGORIUS Pastorali: in «Officium praedicationis tutius haberent auctoritatem ad exercendum huiusmodi actus, hoc multum 85 declinatur» quam assumitur, et ut dicit AUGUSTINUS, ibro XIXo De l esset derisorium. ci vi ta te Dei: «Otium sanctum quaerit caritas veritatis, negotium iu- Item, ut dicunt, altercatio fuit in Veteri Testamento. Iosue enim, qui stum suscipit necessitas caritatis.» Et sic fratres in exercitio talium fuit praelatus post Moysen, dixit Moysi, Numerorum XI": «Prohibe actuum nullo modo debent sibi ascribere auctoritatem praelationis, sed hos qui prophetant», Iethro autem, qui fuit vir gentilis, dixit Moysi, 15 solummodo obsequium subiectionis sicut boni cooperarii et adiutores, Exodi XVlIr, «Constitue tibi viros» etc. Moyses autem acceptavit 90 defectus principalium operatorum supplendo et eis compatiendo. sententiam Iethro et refutavit suasionem Iosue, et sic modo illi qui sunt Quare, cum ut talem auctoritatem sibi ipsi 95 existant minus idonei et indigni, sicut dicit contra fratres Innocentius sint de secundo dicto rum ordinum et principales operarii, non tantum IVus, ut habitum est supra, puto quod fratres in hoc multum peccant, cooperatores illorum, et quod ordo ipsorum sit quidam tertius ordo etiam si omnino essent praelati inidonei, quia pudenda patrum suorum V 256" ecclesiasticus essentialis I et principalis pertinens ad regi men animarum, operire deberent, sicut Sem et laphet, potius quam nuntiare foris, ut quasi illud Lucae Xc, «Messis quidem multa» etc. eis sit dictum, ut iam 25 fecit Cham, Genesis IXo; et hoc exemplo Christi, dicente CYPRIANO, IMV IMV 00 estI] esse sed in est corr. I I non] nunc M I est] addo sup. lin. I I nec] 74 de praedicando et audiendo] et de praedicando de audiendo I et praedicando de neque IV 4 temporibus] temporalibus M 4 hoc] om. M 6-7 solummodo ut audiendo V 74 de] sup. lin. addo I 75 eis] ei I 75 aliquo] aliquorum M videtur] ut videtur solummodo IV 7 necessitas] quando si praelati addo sed dei. (va- 77 ordine alio] inv. IV 78 quoquo modo] quo quomodo V 79 et] de addo sed exp. cat) I 8 exercendos] exercendum (?) IV 8 suos] om. V 8 deberent] debere M I 80 cum] tamen M 83 si] om. M 83 alios] illos M 84 modo] om. M 8 m] om. V 9 non] nunc M 9 vel] aut IV 14 auctoritatem] auctoritate M 90 constitue] constituo M 95 om. M IV (cr. infra, lin. 97) 96 secundo] 17 cum] addo sup. lin. M 20 eo] et M 24 nuntiare] sed in nudare corr. M ordine addo IV 97 ordo2] esse addo V 98 ecclesiasticus] esse addo sed exp. I 98 essentialis] propter violentiam suam quia episcoporum officia sibi usurpant ab ecclesia ho addo sed dei. (va-ca t) V 99 multa] est addo IV 99 sit] sic M IO-II GREGOR., Regula pastoralis, I, C. 7 (PL 77, 20C). 11-13 AUGUST., De civ. Dei, XlX, 19 (CC lat. 48, p. 687, lin. 34-35; PL 41, 647). C. 17-22 cr. supra, p. 21,71- 22,88. 24-25 cr. Gen ..' IX, 22-23. 25-28 GRATIANUS,Decretum, I, dist. 93, c. 25 (ed. 77-78 Ma(lh., XXIV, 40-41. 88-89 Num., XI, 28. 90 Exod., XVllI, 21. 99- A. FRIEDBERG,I, 329); etIam CYPRIANUS,Epistolae, ep. 3, C. 2 (CSEL 32, p. 471, lin. 1-4' 00 Luc., x, 2; cr. supra, p. 211,15-212,43. PL 4, 395C-396A). ' 216 TRACTATUS. PARS Il RATIO 17' CONTRA FRATRES 217 XCIIl" dist. e: «Dominus noster Iesus Christus usque ad passionis diem 55 nullo modo velle deberent se de dictis officiis intromittere cum Martha, servabat honorem pontificibus et sacerdotibus, quamvis illi nec timorem sed potius studio suo et contemplationi vacare cum Maria, et dimittere Dei nec honorem Christi servassent.» Hinc etiam dicit beatus FRANCIS- Martham sollicitari circa frequens ministerium, quousque ipsa dicat cus in suo Testamento: «Si haberem tantam sapientiam quantum verbo vel facto: «dic illi ut me adiuvet», ut potius oporteat Martham Salomon, et invenirem sacerdotes in parochiis in quibus morantur, nolo 30 conqueri de Maria, quia non vult eam adiuvare, quam Mariam de M 133" prae-Idicare ultra voluntatem eorum. Et ipsos volo honorare sicut dominos 60 Martha, quasi velit eius ministerium ipsa repulsa usurpare, secundum meos. Et nolo in ipsis considerare peccatum, quia Filium Dei discerno in quod de hoc alias locuti fuimus, in quo quodam modo immutaretur et ipsis, et domini mei sunt.» laederetur ordo institutus a Christo, ut dicitur in argumento. Quare, Quod dicunt «derisorium esse ipsos episcopis in exercitio dicto rum cum fratres, ut dictam auctoritatem sibi confirment, factum Iosue et ad actuum ministrare, et nullam in eis exercendis habere auctoritatem», re 35 exemplum eius illos qui stant pro praelatis inculpant, ut aestimo ipsi I 302" vera in hoc bene ostendunt quid I affectant, sed quaero quomodo potest 65 graviter peccant, maxime in tali facto in quo omnino I incertum est et M 133" esse derisorium ipsos libere sic posse dictos actus exercere in praelato- dubium de animo sive intentione facientis, eo quod bono et malo modo rum subsidium, ut nullum ex hoc eis inferant praeiudicium? Non enim fieri potuit factum Iosue. Ut enim dicit BEDA super illud Lucae est derisorium, si ius quod uni competit non tribuatur alteri, immo XXII", «'Facta est contentio inter discipulos Domini quis eorum videre- derisorium est potius et monstruosum subditos velle praesumptuose sibi 40 tur esse maior.' Sicut bonis esse moris solet in scripturis semper exempla ascribere quod pertinet ad dignitatem praelatorum, ut dictum est supra 70 patrum praecedentium, quibus ad meliora proficiant, quibus agnitis de secundum beatum Bernardum. actibus suis humilientur, requirere, sic e contra reprobi, si quid forte in Secundum, quod inducunt de Iosue, puto quod hoc induc unt ad electis reprehensibile reperiunt, quasi suas ex eo nequitias obtecturi ac pro auctoritatem suam confirmandam in dictis officiis exercendis, quod iusto defensuri libentissime solent implecti, quasi nobis sanctorum infirmi- videlicet tanta sit, quod a praelatis, etiam si per se valerent dictos actus 45 tas imitanda proponatur, et non illud potius, quia 'convaluerunt de exercere, nec deberent nec possent impedire, nec etiam deberent propter 75 infirmitate' ut dicitur Ad Hebraeos XI", hoc maxime in loco ubi et scandalum ortum ex ipsorum resistenti a ad praelatos, ab usu ipsorum ipsa contentionis eorum causa est nobis incognita.» Quia igitur nobis actuum cessare quod nequaquam verum est, quia etsi privilegium incognita est causa quare Iosue dixerit Moysi «Prohibe illos», scilicet ipsorum esset intelligendum ut ipsi dicunt, et ipse intellectus ipsorum an quia, ut imponunt ei fratres, ipse futurus praelatus post Moysen esset expressus per aliquam aliam clausulam loco illius «Volumus 50 haec affectavit, et ideo officium debitum per alios legitimos ut per veros autem» etc., tamen non deberent eo uti nisi secundum quod nos ipsum 80 prophetas exerce ri doluit, an quia ignoravit si vere prophetabant ut intelligimus, scilicet in subsidium praelatorum et in supplementum defectus eorum, ut iam dictum est; ita quod praelatis valentibus et scientibus et volentibus intendere dictis officiis, fratres, etiam si possent, IMV 55 nullo] tamen addo V 61 in quo] etiam M 63 cum] tamen V 63 confirment] confirmant M 63 factum] sanctum IV 63 et] om. IV 65 graviter] graventer IMV sed in graviter corr. I 65 et] de addo V 66 sive] seu IV 67 factum] fratrum (?) 26 xcma dis!. '] inv. IV 27 servabat] servabit I 28 Christi] om. M 28 dicit] V 67 Beda] super addo sed dei. M 68-69 videretur] videtur M 69 bonis] bonus dixit I 31 dominos] dominus sed in dominos corr. I 34 dicunt] om. M V 70 patrum] pactum IV 73 libentissime] Iibentissimo M 73 implecti] impleti 36 affectant] affectunt I 38 eis] illis IV 39 non] exp. M 40 derisorium] V 74 imitanda praponontur] inv. M 76 causa est] inv. IV 76-77 quia ... desrisorium V 40 praesumptuose sibi] inv. IV 45 videlicet] etiam M. 47 ad] incognita] om. (ham.) V 77 dixerit] dixit IV 78 quia] om. M 79 veras] beatos fratres addo M 50 expressus] expressi us V 50 illius] c1ausulae addo IV M 80 si] se I 80 vere] vero M 51 quod] iter. sed dei. I 54 possent] tamen addo I 55-60 Cr. Luc., x, 38-42. 58 Luc., x, 40. 48-62 Cr. HENR. DE GAND., Quodl. XII, 28-33 FRANCISCUS ASSISIENSIS, Testamentum, 7-9 (ed. C. ESSER, Opuscula S.P. Francisci q. 28 Ad lum (ed. J. DECORTE, p. 175,77-176,92; ed. 1518, f. 507rD; ed. 1613, II, Assisiensis, 1978, p. 308-309). 34-35 Cr. supra, p. 214,82-86. 38-42 Cr. supra, r. 270rb). 63-76 BEDA, In Lucae Evang., XXII, 24 (CC la!. 120, p. 380, lin. 681-681 et p.66,67-73. 43 Cr. supra, p. 214,87-93. 51-53 Cr. supra, p. 170,13-172,49. 693-697; PL 92,598). 74-75 Hebr. XI, 34. 77 Cr. Num., XI, 28. 218 TRACTATUS. PARS Il RATIO 18' CONTRA FRATRES 219 V 256'b missi a Deo, et ideo of-lficium eis indebitum per illos exerceri noluit res, quasi hoc affectant, dico quod re vera modernis temporibus verisi- quousque de hoc Moyses certificatus fuisset. Quod re vera in causa milius esset de multis quod essent futuri praelati, si essent de ordine fuisse praesumendum est, quemadmodum papa Damasus Equitio IO fratrum aut si starent pro parte fratrum, quam modo, cum sint saecula- abbati ne praedicaret prohibuit, quia ab ipso de cuius dioecesi erat, ad 85 res c1erici et stant pro praelatis; qui autem eorum amplius affectant hoc faciendum licentiatus non fuit, et hoc ad suasionem c1ericorum praelationem, Deus novit. suorum, et re vera facere debuit quousque quod a Deo ad praedican- dum mittebatur, ei revelatum fuit, ut habetur I° libro Dialogorum, unde tenaci us tenent fratres quod dixit Iosue Moysi, Numerorum < RATIO 18a CONTRA FRATRES> XI": «Domine mi Moyses. prohibe eos», quam quod dixit ibidem XIVo: 90 «Nolite rebelles esse contra Dominum», quemadmodum, ut dicit Beda, Decima octava ratio talis erat: «Hierarchia ecclesiastica exemplatur ubi supra, quidam multum recolunt tenaci us quod «facta est dissensio 15 ad similitudinem caelestis. Sed in caelesti hierarchia servatur ordo inter Barnabam et Paulum, ita ut discederent ab invicem», quam quod immutabilis. Ergo etc.» idem PAULUSait: «Cum enim sit inter vos zelus et contentio, nonne Dicunt fratres quod non est simile, quia angeli non promoventur per I 302'b homines estis?» Secundum I quem modum fratres multo tenacius 95 merita in gloria sicut homines in ecclesia; aliter enim sequeretur quod recolunt contra quosdam quia consul unt praelatis, non dico ne alios archidiaconi numquam promoverentur ad statum altiorem, quam praedicare et audire confessiones permittant, - hoc enim nemo consu- 20 consequentiam ipsi non concedunt. lit aut consuluit umquam, - sed ne hoc permittant indebite et in eorum Dico ego quod potest intelligi mutabilitas hierarchiae dupliciter: una praeiudicium, quam quod idem consulunt fratribus dicentes: «Nolite secundum hierarchiam, alia secundum personas contentas in hierarchia. rebelles esse contra Dominum», iura aliorum usurpando quae vobis ex 00 De mutatione hierarchiae primo modo, de qua loquimur et de qua M 133'b divina ordinatione non debentur. Pro quibus nunc I zelus est, ut timeo, procedit argumentum, et est bene simile, licet non est simile de muta- et contentio inter fratres et praelato s, licet ex una parte bene consulant 25 tione hierarchiae secundo modo, ut dicunt, et bene. Cum enim secun- fratribus et ex alia praelatis, quia, ut dictum est iam, neque ex prae- dum praedicta sunt duo ordines essentiales rectorum in ecclesia consti- cepto papae, neque ex aliqua obligatione fratres dicta officia necesse tuti a Christo, si sic mutari possint secundum totum ut oboedientia habent exercere, sicut praelati ex obligatione necesse habent ius suum honor et reverentia debit < a > eis subtrahantur per te:tii ordinis super~ defendere. inductionem de novo, ille iudicet cuius interest. Si vero mutetur Sed quia per illud dictum suum fratres «insinuant aliquos dicta 30 secundum personas, ut qui modo est simplex frater cras fiat episcopus, consulere praelatis quia ipsi sunt futuri praelati» et ipsorum successo- aut e converso, aut alio qualicumque modo, de hoc nihil ad proposi- ~u~. Quo~ autem in exemplo ponit archidiaconum, invectio est, quasi IpSI ad eplscopatus aspirent, sed non curo. IMV 82-83 quod ... est] om. M 84 quia] ad hoc addo M IV 86 et] quod IV 86 quod] quo V 91 multum] multo IV 92 ita] om. M 92 ab] ad I IMV 92 quam] quem M 93 idem] ibidem IV 93 sit inter vos] fuit IV 93 vos] addo sup. lin. ai. man. M 94 quem modum] quemadmodum V 97 consuluit] consulit M 99 aliorum] quorum M 00 nunc] lac. M I praelatos] licet addo sed exp. I 2 ex] 8 alTectant] alTectent IV 8 modemis] modemus V 9 essent) esset V om. V 7 sunt] sint IV 19 promoverentur] vocarentur IV 20 concedunt] concederent IV 21-22 mutabili- tas ... secundum'] om. I 21 dupliciter] duplex V 21 una] unam M 2 secundum'] totam addo V 22 alia] aliam M 23 modo] et addo IV 24 et] om. IV 25 .dlcunt] fratres addo IV 26-27 constituti] instituti IV 28 debita] debiti MIV 82 in causa] (cr. l.F. NIERMEYER,Mediae latinitatis ...• p. 1598: «causa: question 32 In exemplo] ad exemplum IV 32 quasi] ac si IV posee»). 82-87 Cr. GREGOR., Dialogi, I, C. 4 (PL 77, 169-(73). 89 Num., XI. 28. 90 Num., XIV, 9. 90-91 Cr. supra, p. 217,63-76. 91-92 Act., XV, 39. 93· 94 I Cor., III, 3. 98-99 Num., XIV, 9. 6-7 Cf. supra, p. 214,91-93. 14-16 Cf. M.D. CHENU, Aspects ecclesiologiques ... , p. 114-115. 220 TRACTATUS. PARS II RATIO 20' CONTRA FRATRES 221 Decima nona ratio talis erat: «Ad aliquid amplius tenetur sacerdoti, 35 55 Vicesima ratio talis erat: «Coniunctio adversativa coniungit et adver- confessus sine licentia sacerdotis fratri habenti potestatem confessionem satur. Unde non bene dicitur: 'Ista est mater, sed tamen corrupta', audiendi ex licentia generali cum illa c1ausula «Volumus autem» etc., quia non solent esse adversa sive contraria esse matrem et esse corrup- quam confessus habenti potestatem audiendi confessionem de licentia tam; bene tamen dicitur: 'Ista est mater, sed tamen virgo', quia speciali omnino absoluta ipsius vel superioris. Sed confessus tali debet diversa solent esse et quasi contraria sive repugnantia in eodem mater M 134" se ostendere sacerdoti et super hoc facere fidem eidem. I Ergo ad aliquid 40 60 et virgo. Cum ergo haec coniuncti o 'autem', cum dicitur 'Volumus plus tenetur sacerdoti, confessus fratri virtute privilegii habentis illam autem' etc., bene et proprie hic ponitur, et est adversati va, oportet c1ausulam «Volumus autem» etc. Illud autem plus non est nisi iterata quod coniungat adversa sive contraria aut repugnantia. Haec autem confessio. Ergo etc.» non sunt nisi potestas data I fratribus ad audiendum confessiones sine 1303" Dicunt fratres quod tenetur ad plus, sed non ad confitendum impedimento, quae conceditur eis ex parte prima privilegii, et confessio confessa. 45 65 facienda sacerdotibus, quae reservatur eis per illam c1ausulam 'Volu- Sed quaero: ad quid plus? Et si dicant quod ad confitendum aliquod mus autem' etc., quia dominus papa concedit fratribus per primam veniale non confessum fratri, vel postmodum committendum, tunc partem quod eis confiteantur subditi sacerdotum, et quod nihilominus revertitur processus habitus supra in pertracta tione sae rationis. idem teneantur confiteri suis sacerdotibus per secundam partem. Et dicunt fratres quod si idem processus redit, et eadem solutio redit. Confiteri autem istis et illis diversa peccata non sunt adversa, quia hoc Sed dico ego quod solutionem ipsorum datam ad dictum processum 50 70 bene consuetum est fieri. Ergo utrumque confiteri intelligitur de eisdem non audivi nec inveni in reportaturis, et ideo eam supra in pertracta- peccatis ad quod non erat consuetum quemquam teneri.» tione sae rationis non posui; quam si invenissem, procul dubio non Dicunt fratres, quod teneri confiteri sacerdotibus adversatur potestati intactam eam dimisissem. confitendi fratribus ratione modi audiendi confessiones concessi fratri- bus, scilicet libere, ne I scilicet credatur ex hoc populus totaliter eximi a v 256" 75 confessione facienda sacerdoti, quia papa in hoc large locutus est, non autem ratione obiecti, scilicet peccatorum confessorum. Sed dico quod tunc revertitur processus praedictus quo quaeritur IMV quid confessus fratri tenebitur confiteri sacerdoti, quo concluditur quod etiam confessa fratri teneatur confiteri sacerdoti, et sic ratione obiecti 35 talis erat] inv. IV 38 de] ex IV 39 speciali] spirituali sed in spcciali corr. I 40 facere fidem] inv. IV 42 etc.] om. IV 42 autem] aut V 42 est] om. M 46 quod] addo sup. lin. V 49 redit2] reddit M 50 solutionem] Salomon V IMV 51 reportaturis] reporturis M 51-52 in pertractatione] per intractatione I (sed in in pertractatione corr.) V 53 dimisissem] divisissem M 55 adversati va] adversa M 56 est] iter. M 57 matrem] materiem M 58 tamen] autem IV 59 contraria] grava M 59 repugnantia] repugnantiam V 61 autem etc.] om. V 61 etc.] om. I 63 nisi] om. M 64 quae] quod M 64 parte prima] inv. IV 65 clausulam] clausam sed in clausulam corr. M 69 diversa 35-43 Cf. IOANNES S. BENEDICTO, ermo factus Aure/ianis (PARIS, Bibl. nat., lot. 3120, DE S peccata] inv. I 71 quod] hoc IV 71 quemquam] quemquem M quamquam V r. 36vb-37ra): «Sed peccata semel integre confessa ta de quibus est poenitens ... non ergo 72 poterstati] potenti M 74 populus] populo I 74 totaliter] taliter M 75 est] habet, etc., tenetur tamen in generali dicere sacerdoti 'sum confessus' et non plus, et om. IV 76 obiecti scilicet] abiecti ut M 77 quo quaeritur] quoque IV sacerdos tenetur sibi credere in foro conscientiae ... Et hanc veritatem ipse tenet et nos 78 fratri] fratribus sed in fratri corr. M 78 sacerdoti] suo addo sed exp. I cum eo semper tenuimus, et schedu]a quaedam de hoc lecta fuit et sine sigillo ... ». 79 confessa] confessus IV 79 teneatur] tenetur IV 37 MART1NUS IV, Bulla II Ad fructus uberes)) (ed. Chart. Univ. Paris., I, p. 592 (n. 508». 42 /bid. 46-48 cr. supra, p. 156,5-157,48; 164,37-165,50. 50-52 Cr. 55-56 cr. SIMON DE BELLOLOCO, aiores rationes (PARIS, Bibl. nat., lot. 3120, r. 76v): M supra, p. ]56,98-172,49. 5] reportaturis] (er. A. BLAISE,Lexicon latinitatis ... , p. 790B: « ... 'Volumus autem', coniunctio quidem est adversativa». 60-61 Cr. MARTINUSIV, « reportare: rapportep». Bulla II A d fructus uberes)) (ed. Chart. Univ. Paris .. I, p. 592 (n. 508». 65-66 /bid. RATIO 21' CONTRA FRATRES 223 222 TRACTATUS. PARS" M 134'b confitendi adversatur illa coniunctio. Aliter enim dominus pa pa non I 80 5 obligatur ad impossibile -; quare cum similiter peccata confessa fratri dixisset «prout» etc., immo verius dixisset «non prout» sive «nolu- non habet, nec potest nec tenetur illa confiteri sacerdoti, sed si alia mus», aut li 'nihilominus' stat ibi pro 'minime', ut habitum est supra. habet, tenetur ei illa confiteri, sicut si haberet alium denarium, illum Quomodo autem illa cIausula «Volumus autem» etc. addita sit, non teneretur ei dare.» quia nimis large dominus papa Martinus visus est locutus fuisse, sed Sed dico ego quod postquam aliquis semel debet aliquid, si postea alia de causa, habitum est supra. 85 IO voluntarie facit quidquam, quo facto, impossibile est quod reddat illud, nihilominus manet debens et obligatus ad solvendum illud quocumque modo poterit, et faciendam quod in se est, et sic impossibilitas dandi denarium cum effectu superveniens non aufert praecedentem obligatio- nem. Vicesima prima ratio talis erat: «Ponamus quod in illo statuto 15 Et quod assumit: «Nullus obligatur ad impossibile», dico quod «Omnis utriusque sexus» statutum fuisset sic: 'Omnis utriusque verum est ad solvendum illud cum effectu, pro tempore quo est sexus etc. suo proprio sacerdoti confiteatur offeratque ei denarium', impossibile solvere illud. Bene tamen obligatur sive manet obligatus ad sicque scriptum fuisset in privilegio MARTINI 'quod officia praedicandi 90 solvendum illud modo quo poterit et quam cito facultas se obtulerit, et confessiones audiendi libere valeatis exercere oblatumque denarium quia bene obligatur aliquis ad illud impossibile pro tempore in quo recipere, plenam damus et concedimus auctoritate praesentium faculta- 20 obligatur, quod tamen postea bene sit possibile ad solvendum. Verbi tem. Volumus autem quod hi qui fratribus confitebuntur eisdem, suis gratia, si aliquis est infirmus in tantum quod non possit facere certam I M 134" presbyteris parochialibus confiteri saltem semel in anno offerreque, prout confessionem verbo aut signo, et in corde consentit in aliquam infideli- concilium generale statuit, nihilominus teneantur.' Quo posito, quaero 95 tatem, iste iam obligatus est ad illud confitendum et so]vendum sacer- an ille qui denarium offerendum secundum statutum obtulerit volun- doti tamquam I debitum, licet cum effectu non possit illud solvere nisi I303'b tarie fratri, teneatur iterum offerre denarium sacerdoti. Non est autem 25 cum facultas advenerit. dicendum quod non, quia hoc implicat privilegium; quare id idem in Quod addit ille, quod «peccata confessa fratri nec potest nec tenetur pretio quod voluntarie obtulit fratri, teneatur adhuc propter statutum confiteri sacerdoti, quia illa non habet», dico quod sic habet ea, quod offerre sacerdoti; et eadem ratione id idem in re quod confessus est 00 sufficienter potest ea confiteri, quia aliter voluntarie non posset eadem fratri voluntarie, tenetur propter statutum confiteri sacerdoti.» pluries confiteri, nec similiter posset confiteri deleta per contritionem; Dixit quidam frater: «Forte non habet nisi unum denarium et non 30 habet enim ea secundum ob]igationem qua tenetur ea confiteri, et licet plus valoris; quare cum illum dedit fratri, non debet denarium neque non secundum maculam nec aliquo aliorum modorum, ut patet ex idem in pretio dare sacerdoti, quia hoc est ei impossibile, - et nullus dictis; et sic, sicut qui dedit denarium fratri, debet dare denarium eundem in suo pretio sacerdoti modo quo potest, et excusatur a IMV 81 etc.] est M 81 sive] aut IV 81-82 nolumus] volumus M 83 quomodo] ideo IMV M 83 etc.] om. IV 84 large] om. I (sed sup. lin. add.) V 84 papa] om. IV 88-~9 statutum ". sexus] om. (ham.) IV 90 sicque] sic quod M 91 et] om. IV 6-7 sed ". confiteri] om. M 6 alia] illa sed in alia corr. V 9 debet] debeat IV 91 oblatumque] oblatum quod M 93 autem] om. IV 94 confiteri] om. M II nihilominus] adhuc addo IV 13 praecedentem] procedentem M potestatem sed in 94 offerreque] offerre quod M 96 secundum] scilicet V 97 teneatur] teneantur sed potentem corr. V 16 cum effectu] om. IV 19 quia] ut patet addo IV 19 illud] in teneatur corr. I 97 sacerdoti] sacerdotii M 98 hoc] addo sup. lin. I aliquid IV 20 postea] praeterea M 20 bene] om. IV 21 aliquis est] om. IV 99 teneatur] tenetur IV 00-1 offerre ". statutum] om. (ham.) M 4 quia] quod M 23 est] om. I (sed i. m. add.) V 23 illud] peccatum addo IV 26 quod 1] sed M 27 sacerdoti] om. M (er. supra, p. 222,4) 28 posset] possent IV 28 eadem] addere M 29 posset] eadem addo M 31 aliquo] i.m. in alio corr., sed aliquo addo I alio 80-82 Cr. supra, p. 104,11-112,52; imprimis p. 108,47-109,71. 83-85 Cr. supra, p. 75- addo V 32 dictis] praedictis IV 32 sicut] om. IV 33 eundem in suo pretio] 104. 87-88 GREGOR. IX, Decretales, V, tit. 38, C. 12 (ed. A. FRIEDBERG, II, 887). 90- eidem suo proprio M 95 MARTINUS IV, Bulla «Ad fruclus uberes» (ed. Charl. Univ. Paris., I, p. 592 (n. 508)). 2 «quidam frater», cf. infra, p. 223,15: «assumit»; p. 223,26: ,, dicit: «Si dicas quod istud esset sacerdotibus damnosa corporaliter, et quoad hoc non est simile, ut procedit dictum 75 curatis grave, dico», inquit ille, «quod grave est etiam illis a quibus fratris, illa tamen est ei damnosa spiritualiter, quia esset occasio subtra- legatus recipit suam procurationem. Dimittetne papa propter hoc mit- hendi illi debitam oboedientiam et reverentiam, ut patet ex dictis; et sic 50 tere legatum? Unde», ut dicit, «non video quin, si papa vellet, bene proportionando damna, simile est. In tantum etiam est simile, quod posset concedere fratribus quod sustentarentur oblationibus et curatis magis esset ei damnosa subtractio confessionis quam denarii, quantum remanerent eorum decimae, et quod sumptus fratribus ministrarentur magis valeret ei et toti ecclesiae exhibitio oboedientiae et reverentiae 80 ab illis in quorum adiutorium praedicant et confessiones audiunt.» quam illius denarii; et ideo, ut ius sacerdotis servetur illaesum, non Dico ad primum quod bene verum est, quod papa posset concedere minus solvenda est ei confessio facta fratri quam denarius ei oblatus, 55 fratribus quod oblationes reciperent quas recipiunt modo sacerdotes, immo magis, et ut amplius dicam, subtractio confessionis est ei in sicut concessum est quibusdam I aliis religiosi s recipere decimas debitas 1303" M 134,b occasionem magni damni temporalis, ut emolumenti sepul-Iturae, anni- sacerdotibus, et quod sumptus acciperent fratres. Et utinam iam ita versari orum, et huiusmodi talium, quae occasione confessionis factae 85 factum esset et per hoc pax esset, et vellent esse praelatorum boni fratri, si non oporteret iterato eadem confiteri sacerdoti, frequenter coadiutores! Et puto quod finaliter ad hoc devenire oportebit. Puto subtraherentur a sacerdotibus et offerrentur fratribus. 60 enim quod defectus provisionis compellit fratres multa facere quae alias IMV IMV 34 donatione] datione IV 37 quantum valet] quam valeat M 38 subtractio1] subtractatio M 38 subtractio2] subtractatio M 39 laborat] laboret MI (sed in 66 fratri] sacerdoti IV 67 oporteret] oportet V 67 sic] sicut IV 68 quoad] ad laborat corr.) laboraret V 42 est] cum addo sed dei. I 92 sed] in favorem addo IV M 70 quod 1] frater add. IV 71 eis] om. IV 72 quem] quam IV 72 sacerdos 4 sic] sicut M 45 iterum] item V 46 est] om. M 47 licet] ad addo sed exp. I solebat] sacerdotes solebant M 72 teneretur] tenerentur M 73 sacerdoti] sacerdo- 50 dictis] praedictis IV 51 proportionando] propotionando M 51 tantum] tamen tibus M 73 qui] quod M 74 quaestioni] quaestionem MIV 75 inquit] inquid M 52 esset] simile addo M 52 damnosa] damnatio V 53 valeret] valent IV M 75 est etiam] inv. IV 78 sustentarentur] substentarentur M 78 et] om. M 53 ei] om. I 54 sacerdotis] debetur addo sed dei. V 54 iIlaesum] ille sive M 79 remanerent] remaneant M 81-82 concedere fratribus] inv. IV 82 recipiunt] 57 occasionem] occtionem M 57 ut] et M 57 emolumenti] emolumentum V reciperent M 82 recipiunt modo] inv. IV 85 factum] fratrum M 85 per] 58 huiusmodi] om. IV 59 oporteret] oporteat V 59 iterato eadem] inv. IV om. M 87 multa] multum M 60 subtraherentur] subtrahentur V 60 a] om. IV 39 alleviationem] (cf. A. BLAISE, Lexiconlatinitatis ... , p. 35A: «alleviatio: allevamentum, 73 anthypophorae] (cf. Miltellat. W6rterbuch, I, col. 704: «UV9U1tOlpopa: rhetorice idem allegement»). 51 proportionando] (cf. A. BLAISE, Lexicon latinitatis ... , p. 743A: quod anticipatio, obiectio», cf. ALBERTUS MAGNUS, Commentum in epist. Dionysii, epist. «proportionnare: proportionner»). 3: «Deinde facit anthypophoram, respondens tacitae quaestio ni ... »). 226 TRACTATUS. PARS" RATIO 22' CONTRA FRATRES 227 non essent facturi, et quantumcumque illud esset sacerdotibus grave submittere eadem peccata confitendo pluribus sacerdotibus in spe temporaliter, bona fieret recompensatio spiritualis per fratrum ministe- veniae, ut, licet contra poeni tentiam non sit iterari, non tamen iterari rium, dum tamen illis oblationibus et sumptibus essent contenti, et sic 90 est ei essentiale, quod bene verum est. Sic etiam non est ei essentiale M 135" cessarent a populo ulteriora requirere, sicut cessant aliae religio-Ines non teneri eadem confiteri, quia potest quis in casibus ad hoc teneri, quibus in temporalibus ad eorum sustentationem est provisum. Sed ad 20 quorum unus continetur in eorum privilegio secundum modum superius talem concessionem denarii non sufficeret talis forma privilegii qualis expositum. iam descripta est per «Volumus autem» etc., sed oporteret loco illius c1ausulae «Volumus autem» ponere aliam c1ausulam per quam ius 95 < RA TIO 22" CONTRA FRA TRES> suscipiendi denarium auferretur a sacerdotibus et transferretur ad fra- tres, ut non solum populus posset eis offerre denarium si vellet, sed Vicesima secunda ratio talis erat: «Quando aliquis amittit ex defectu deberet offerre, et fratres haberent ius petendi illum, quod modo habent suo ius feodi illud redit ad dominum immediatum non ad mediatum, ut sacerdotes. 25 a milite ad comitem, non autem ad regem. Ergo a simili, si curatus Si ergo loquamur de concessione denarii secundum formam qua 00 sacerdos propter suam insufficientiam vel aliud quodcumque amittit ius modo concessum est fratribus absolvere et audire confessiones, dico audiendi confessionem subditi sui, ut scilicet non teneatur ei aliquod quod dans eum fratri iterato deberet eum dare in valore pretii sacerdoti, peccatum confiteri, ius illud redit ad superiorem immediatum, ut ad quia aliter omnino vana esset additio illius clausulae «Volumus autem» episcopum. Talis I ergo poeni tens debet ire ad episcopum, quia est M 135" etc., sed potius deberet ibi esse «Nolumus autem», ut supra dictum est; 30 immediatus, et ita non ad fratrem nisi reversurus ad episcopum, quod et hoc magis quoad denarii oblationem, quia contra hoc ex parte 5 sufficit in isto casu, cum maxime licitum videtur subdi tu < m > adire denarii non possent fratres cavillare secundum modum quo cavillant fratres sine licentia sacerdotis. In nullo ergo casu licet non licentiatos super confessione eorundem peccatorum facienda sacerdoti, ut habitum adire fratres non reversuros ad sacerdotem vel primi ordinis vel est supra. Propter quod exemplum est adductum de denario, ut magis secundi. » clarum ad probandum quod ex illa clausula «Volumus autem» habemus 35 Dicunt fratres, et bene, quod papa est ita immediatus cuiuscumque quod peccata confessa fratribus iterato debent confiteri sacerdotibus, IO iudex sicut quicumque alter, vel immediatior, sicut «prima principia quia post confessionem factam fratri adhuc manet facultas confitendi immediata sunt magis conc1usioni quam proxima, et prima causa eadem sacerdoti. Quod et ipsi non omnino diffitentur, licet negant quod effectui quam secundaria», ut habetur in textu et commento primae ex virtute sui privilegii confessa fratribus eadem teneantur confessi propositionis De ca usi S. Sicut autem sacerdos curatus parochialis confiteri sacerdotibus. Bene enim concedunt fratres quod ex natura sacramenti poenitentiae est ut possit iterari, et quod homo se possit 15 IMV IMV 89 fieret] fierent sed in fieret corr. I 89 spiritualis] spiritualium M 89- 17 non tamen iterari] om. (hom.) V 19 qUIs In casibus] in casibus quis IV 90 fratrum ministerium] inv. IV 90 sic] om. M 92 eorum] earum V 94- 20 unus] tenetur addo sed dei. M 20 eorum] om. IV 27 confessionem] 95 sed .p autem] om. (hom.) M 95 aliam] illam M 95 ius] om. M 97 posset confessiones IV 31 sufficit] si sic cum IV 31 cum] om. IV 31 subdi- eis] inv. IV 98 quod] quo I 98 habent] modo addo sup. lin. I I audire] tu < m > ] subditus M IV 31 adire] audire sed in adire corr. V 35 est ita] inv. IV audiendi M 3 vana] vacua IV 4 etc.] om. IV 4 supra] sup. lin. addo V 35-36 cuiuscumque iudex] inv. IV 36 immediatior] immediator M 37 conclu- 5 magis] om. M maxime V 5 contra] om. I 6 quo] quod M 8 est sioni] quaestionem V adductum] inv. IV 8 de] om. V II adhuc] bene addo IV 12 eadem] peccata addo IV 13 ex] de IV 94-95 Cr. MARTINUSIV, Bu/la «Ad fructus uberes» (ed. Chart. Univ. Paris., I, p. 592 18-21 Cr. supra, p. 4,37-10,88. 24 ius feodi] (cr. l.F. NIERMEYER,Mediae latinitatis ... , (n. 508)). 2-4 Cf. supra, p. 82,96-83,30; 108,47-109,71. 5-8 Cr. supra, p. 222,2- p. 415B: «ius feodi: droit li un bien-fonds ou une autre source de revenu par une concessio n qui tient lieu d'une allocation de moyens de subsislance»). 225,80. 14-18 Cf. supra, p. 179,46-50. 228 TRACTATUS. PARS II RATIO 22" CONTRA FRATRES 229 potest dare alteri licentiam audiendi confessiones suorum subditorum 40 prius ad hoc Iicentiari a sacerdote parochiali vel episcopo aut eius non reversurorum et ponere eum loco sui, sic et papa. poenitentiario, vel a papa vel eius poenitentiario etiam in dicto casu, Dico quod hoc totum verum est; sed quod ex hoc deducunt quod satis dubito. papa sic licentiam dedit fratribus et posuit eos absolute loco sui ut suos Dicunt enim aliqui quod sententia quae hoc ponit, est nimis dura, I 303 vb poenitentiarios, I hoc nego, quia certam formam licentiae sibi datae 70 quia poeni tentes non sunt nimis artandi; immo, si sacerdos malitiose habent in privilegio, per quam habetur quod non possunt absolvere nisi 45 licentiam deneget, I et ille habet causam rationabilem et probabilem M 135" licentiatos a sacerdotibus aut reversuros ad illos, secundum modum recedendi ab ipso, ad alium potest ire sine licentia et non reversurus ad superius expositum. Unde concedunt fratres, et bene, quod non oportet sacerdotem; et sic in hoc casu non licentia tus et non reversurus potest propter defectum sacerdotis subditum ad solum episcopum ire, sed immediate adire fratrem. V 257" potest ire ad papam vel illum quem posuit loco eius ut poeni-Itentia- 75 Expositores autem canonis videntur dicere contrarium. Dicit enim rium suum; sed tales non sunt fratres secundum quod ipsi putant, ut 50 dominus OSTIENSISin suo Apparatu in illam litteram «Omnis dictum est. utriusque sexus» super illo verbo «obtineat»: «Non sufficit ergo Et respondent ad simile de feodo, dicendo quod feodus revertitur licentiam petere, immo ipsam necesse est obtinere. Quid ergo si non vult necessario ad immediatum ut ad comitem, non sic autem cura ad dare licentiam quod confiteatur alteri? Respondeo: habebit recursum ad episcopum. Nec est simile, quia cura datur sacerdoti in favorem populi, 80 superiorem. Quid si periculum necessitatis instat, quod non possit haberi non personae suae, - episcopus enim non debet providere personae, 55 recursus ad superiorem? Respondeo: confiteatur alii sacerdoti. Quid si sed ecclesiae -; sed feodus datur in favorem personae, quia ille cui non inveniatur alius sacerdos? Tunc tenetur ei confiteri dummodo ab datur vel eius praedecessores meruerunt illum sibi dari erga dantem vel ecclesia tolleretur, nisi conscientia sua probabili/er sentit quod ex hoc eius praedecessores, propter quod feodus debet redire ad illum qui grave peccatum vel scandalum vel periculum posset pro venire, et tunc immediate praeest, cura autem ad illum qui praeest universali sive toti 85 confiteatur ei generaliter, et circumstantias quibus expressis cessat pericu- ecclesiae. 60 lum; periculosas vero omnino subticeat; alioquin confiteatur soli Deo.» Sed dico quod re vera cura redit ad papam, sic quod recedens a Dominus autem INNOCENTIUS similiter in suo Apparatu super illo sacerdote ex rationabili causa potest immediate adire papam vel illum verbo «obtineat» dicit sic: «Non sufficit ergo licentiam petere, nisi qui tenet vices eius, ut poenitentiarius; non tamen per hoc excluditur obtineat. Si autem non possit obtinere licentiam, et iusta causa subsit, quin potest immediate adire episcopum; sed an possit immediate adire 90 agat cum superiore ut det sibi licentiam confitendi alii. Et plus dicimus fratrem virtute sui privilegii, sic quod non oportet volenti fratri confiteri 65 quod, etiam si immineret mortis necessitas, non posset ab eo absolvi cui non subest. quamvis dici potest ex quo in casu necessitatis confitetur illi qui claves habet solutas, quod ab eo absolvi potest. Sed si non inveniat IMV IMV 66 vel] ab addo IV 67 ve]2] aut IV 68 dubito] debite M 69 sententia] licentia 42 hoc totum] inv. IV bene addo IV 42 ex] ad sed i. m. in ex corr. I 43 eos] eis M 74 adire] audire M 75 canonis] canonicis in canonici corr. et sup. lin. iuris addo IV 44 licentiae] et licentiam I 45-46 nisi licentiatos] inv. I 47-48 oportet I 76 in2] exponendo IV 79 ad] suum addo M 80 instat] iste M 82 tunc] propter] inv. M 48 subditum] om. M 49 vel] ad addo IV 50 putant] putent non I 84 posset] possit IV 85 expressis] expressi t M 86 periculosas] V 52 ad] a M 52-53 revertitur necessario] inv. IV 54 cura] cum sed exp. et pericolosos M 87 autem] etiam IV 87 illo] primo M 88 dicit] dicat M sup. lin. cura addo I 54 sacerdoti] sacerdotem M 57-58 meruerunt ... praede- 80 superiore] sanctiore M 90 sibi] illi IV 90 dicimus] omnes M 91 immineret] cessores] om. (hom.) M 57 dantem] dentem V 59 immediate ... qui] om. (hom.) inveniret M 92 quo] om. M 92 confitetur] confiteatur IV 93 claves habet] inv. M 59 cura] circa V 59 sive toti] lac. M 61 dico] ego addo IV 64 adire'] IV 93 eo] iter. V audire M ire ad IV 64 adire2] audire M 65 volenti] in volentem corr. I 75-86 HENR. DE SEGUSIO (HOSTIENSIS), In V·m Decretalium librum Comm., tit. 38, c. 12 (ed. 1581, r. 102rb-102va). 87-98 INNOCENTIUS IV, Apparatus super Decre/alium libros, v, 42-47 Cr. supra, p. 9,52-16,40. 47-51 cr. supra. p. 18,94-19,12. tit. 38, c. 12 (ed. 1514, f. 139va). 230 TRACTATUS. PARS II RATIO 23" CONTRA FRATRES 231 alium cui confiteatur, nisi illum quem ex iusta causa recusat? Respondeo: simile. Est autem dissimilitudo in alio, scilicet quia feodus est bonum si posset periculum aut grave peccatum aut scandalum evenire, tunc eliget 95 temporale, quod non potest aequaliter a pluribus totaliter et in solidum sine confessione mori et soli Deo confiteatur; vel dic melius quod confitea- possideri, sicut potest cura, quia est bonum spirituale; propter hoc enim tur peccatum in genere, sed non circumstantiam qua posset malum plures eandem curam aeque immediate possunt et in solidum habere, pro venire.» 25 non sic autem feodus potest, et propter hoc etiam cura eadem ad plures Quorum sententiae ego magis assentio, scilicet quod tunc solummodo potest immediate reverti secundum modum praedictum, non sic autem illicentiatus sine proposito revertendi ad sacerdotem, recusans sacerdo- 00 feodus, ut dicitur in argumento. tem ex causa rationabili, potest adire fratrem quando non potest haberi recursus ad superiorem; in aliis autem casibus nequaquam. Cum enim causa illa non subest, et subditus petit licentiam adeundi alium, non de facili debet ei concedi, quia regulariter semper melius est confiteri suo Vicesima tertia ratio talis erat: «Novum est dicere quod poenitens sacerdoti quam extraneo, et propter bonum oboedientiae et propter 30 non teneatur confiteri suo sacerdoti curato de omnibus peccatis suis, integritatem confessionis conservandam et propter maiorem verecun- sed 'nova opinio propter scandalum debet dimitti', ut habetur in diam. Epistola PROSPERIad Augustinum. Fratres ergo non debent dicere Quod dicunt fratres, quod «non est simile de feodo et de cura, quia quod propter suum privilegium confessi fratribus non debent confessa I 303A" cura datur in favorem I communitatis, feodus autem in favorem per- eis confiteri suis sacerdotibus. Ergo etc.» M 135'b sonae», I dico quod, quia feodis solent iurisdictio et principatus super IO 35 Dixit frater: «Possum respondere, sicut respondit AUGUSTINUS, quod populum esse annexa, et < principaliter enim defendimus ius commune, scilicet quod quilibet 60 secundum illud statutum «Omnis utriusque sexus» omnia peccata 85 Vicesima quarta ratio talis erat: «Lex humana dicit: 'Si detur alicui sua quae alias non est sacerdoti suo confessus, tenetur confiteri eidem licentia aedificandi in loco communi, intelligitur quod hoc fiat sine -; cui fratres contrariantur directe, dicentes quod confessa fratri non praeiudicio alterius.' Ergo a simili, cum fratribus datur in communi sunt confitenda sacerdoti; quod omnino est novum, cui nos contraria- facultas audiendi confessiones, intelligitur sine praeiudicio alterius. mur dicendo quod etiam fratri confessa tenetur quis confiteri sacerdoti; 65 Esset autem in prae iudicium sacerdotum secundum intellectum fratrum quod non est novum omnino, sed solummodo est de novo explicatum, 90 audire confessiones suorum subditorum, ut patet ex praedictis. Ergo quia erat virtute contentum in antiquo, scilicet in statuto ecclesiastico, etc.» et per hoc etiam antiquum erat, licet novum videatur. Dicunt fratres quod «usu suo nulli fit praeiudicium, sed fieret praeiu- Sub illa enim distributione «omnia peccata sua», quae intelligitur de dicium confitenti si teneretur eadem peccata reconfiteri.» non confessis alias proprio sacerdoti, concluduntur peccata confessa 70 Dico quod immo magnum praeiudicium fit sacerdotibus ex illo usu, fratri, ut supra habitum est; et accidit eis respectu confessionis fa- 95 tam in spiritualibus quam in temporalibus, secundum praedicta. Quod ciendae sacerdoti quod sunt confessa fratri, et sic simpliciter confitenda dicunt, «fieri praeiudicium confitenti si teneretur iterato con-lfiteri», M 136'b I303A'b I sunt sacerdoti, et hoc eis convenit per se et de communi iure; et accidit dico quod nequaquam hoc verum est, quia nullus hoc ei facit neque hoc eis quod sunt confessa fratri de iure privato, in quo replicatur et faciendum ei imponit, sed ipsemet sibi, quando voluntarie eligit non licentia tus a sacerdote confiteri fratri, ut patet ex dictis. IMV 49 reliquerunt] relinquerunt I (sed in reliquerunt corr.) V 49 scriptis] eis addo I (sed IMV exp.) V 50 reconfiteri] confiteri M 51-52 cuiusmodi ... sacerdoti] om. M 53 dico] quod addo IV 53 oportet] om. V 54 reconfiteri] confiteri M 55 praeter] 75 le] li IV 79-80 quia ... dimittenda] om. (ham.) M 86 licentia] licentiam M prae M 55 quoquam] quoquem M 56 ex] quibus addo IV 56 specialibus] 87-88 Ergo ... alterius] om. (ham.) M 92 fit] sit M 94 fit] sit M 97 hoc ei] il1v. spiritualibus sed in specialibus corr. I 63 directe dicentes] inv. M 63 confessa] IV 97-98 neque ... imponit] om. M 99 dictis] praedictis IV confessi V 64 omnino est novum] novum est omnino IV 67 quia] eat addo sed dei. M 71 accidit] acadit I (sed in accidit corr.) V 72 sunt] sint V 72 et sic] om. M 73 et'] ex I 73 et2] ut M 74 eis] om. I 78-80 Cf. AUGUST., De gratia et libero arbitrio, c. 18, n. 37 (PL 44, 903). 85-87 Cf. SIMONDE BELLOLOCO, aiores rationes (PARIS, Bibl. nat., lato 3120, f. 77v): « ... privile- M gium principis ... intelligitur fuisse concessum sine praeiudicio alterius cuiuscumque ... , 49-52 Cr. supra, p. 8,50-51. 55-58 cr. supra, p. 4,27-9,59. 61 Cf. GREGOR. IX, Dig. 'Ne quis in loco publico', leg. 2 'Si quis a principe', 'Merito ait' (Digest., XLlIl,c. 8, fr. Decretales, v, tit. 38, c. 12 (ed. A. FRlEDBERG,II, 887-888). 69-71 Cr. supra, p. 63,98- 2, IO, 16 (ed. P. KRUGER-Th. MOMMSEN, . 73Ib)); cr. etiam Die Denkschrift der Pralaten p 64,18 et 86,00-87,49. von 1290 (ed. K. SCHLEYER,1937, p. 158, lin. 30-159, lin. 2). 234 TRACTATUS. PARS" RA TIO 26' CONTRA FRA TRES 235 3 00 fratres a m~gistris theologiae Parisius, quod error esset dicere quem- q~am tenen ad confitendum confessa, aperte fuit contradictum et Vicesima quinta ratio talis erat: «Per privilegium fratrum non aufer- dl~t~m .quod hoc non esset error in casibus, quorum unus continetur in tur cura sacerdotum. Sine autem omnium peccatorum confessione sibi pnvllegIO fratrum. facta non potest sacerdos curare subditum. Ergo etc.» Dicunt fratres quod in potestate papae est curam ab uno in alium transferre et alii committere eam, et in hoc nulli facit iniuriam. 5 Dico ego: «An sic sit in potestate papae curam transferre ab uno sine culpa et defectu suo in alium, ipsam illi committendo ut in hoc illi non iniurietur, et hoc utiliter per totam ecclesiam secundum intellectum fratrum, ipse dominus papa iudicet. Quod usque ad ista tempora, clarum est non esse factum. Quod, ut credo, fratres non confitentur IO adhuc esse factum; non enim profitentur curas parochiarum sibi esse commissas. Sed utinam pro bos ex illis dominus papa ordinaret institui in curis parochiarum, secundum modum quo instituuntur canonici regulares! » < RA TIO 263 CONTRA FRA TRES> 15 Vicesima sexta ratio talis erat: «Possessio rei est inutilis quam altera pars reclamat. Sed possessionem usus privilegii fratrum secundum intellectum eorum reclamant praelati. Ergo etc.» Dicunt fratres: «Verum est quantum ad praescriptionem requiren- 20 dam; fratres autem non indigent praescriptione, cum sint in pacifica possessione usus privilegii sui.» Miror quomodo hoc possunt dicere fratres, cum, ut a fide dignis intellexi, statim in curia Romana, cum concessum erat, fuit eis contra- dictum, et infra annum primum concessionis eius petita littera per 25 IMV 6 ego] quod addo IV 6 sic sit] inv. IV 9 ista] haec IV IO esse] est M II ad- huc] ad haec M II parochiarum] scr. sed in parochianorum corr. I 13 quo] quod M 16 rei est inutilis] est inutilis rei M 19 quantum ad] quoad IV 19- 20 requirendam] acquirendam IV 23 statim] statui sed in statim corr. I 24 annum primum] inv. IV 24 concessionis] confessionis M 25 error] erat sed i.m. in error corr. V IMV 19-21 Cf. BONIFATIUS VIII, Sexti Decret., V, tit. 12 (De regulis iuris), reg. 3: «Sine possessione praescripti o non procedit» (ed. A. FRIEDBERG, II, 1122). 22-28 Cr. Einfiih- 27-28 et dictum] om. IV 28 privilegio] privilegium M rung, p. XLII-XLIV (imprimis adnot. 31). 28 privilegio fratrum] inv. IV RATIO I' PRO FRATRIBUS 237 obligat se ipsum, eligendo sine licentia prius confiteri fratri quam 25 sacerdoti. Et sic de ceteris articulis iam tactis in argumento. Ex privile- < P ARS III > gio enim papae secundum intellectum praelatorum promoventur uberes fructus, qui nimium impedierentur secundum intellectum fratrum ut patet ex dictis et iam amplius decIarabitur. ' legislator, licet edictum suum aliquando vergat in dispendium alicuius aut paucorum. Nunc autem, si potestas per privilegium daretur fratri- Quarum prima talis erat: «Quod impedit fructus uberes circa popu- 35 bus pro ipsis et pro populo tam ampla, ut non oporteret ipsum lum et constringit ipsum ad tenendum minus salubre remedium, coar- populum confiteri sacerdoti, nec ab eo licentiari ad confitendum alteri ta tque viam salutis et populum aggravat per onus importabile eidem tunc quicumque vellent, possent absque rationabili causa ire ad fratre~ impositum, non est de intentione privilegii papalis, quia in privilegio diversos vicissim, modo ad unum, modo ad alium, cum quibus plures in eius dicitur: «Ad uberes fructus», quibus contrariantur minus salubre populo magis tenues fructus producerent quam cum sacerdote medio- V 257va remedium I et artatio viae salutis et onus importabile. Pa pa autem IO 40 criter idoneo propter rationes superius expressas, et similiter in aliis intendit per privilegium suum et fructus spirituales multiplicare et de quaestionibus nostris in quibus habetur sermo de materia privilegii I 303A" remedio salubri providere et viam I salutis ampliare et populum ab fratrum. onere aggravante alleviare. Teneri autem iterato confiteri eadem impedit .~uod ergo dicitur de primo articulo contento in dicto argumento, M 136va fructus uberes etc., quia retrahit populum ne currat ad confitendum I sCIlicet quod «iterato confiteri confessa impedit uberes fructus, quia fratribus; circa quem non possunt producere fructus uberes, nisi cur- 15 45 retraheret populum a fratribus», dico quod, si tenerentur iterato ra nt ad confitendum ipsis, et per hoc populo coartat viam salutis et confiteri eadem, non retrahit a confessione facienda fratribus nisi illos minus salubrem tenere viam constringit. Est etiam onus grave humeris qui uberi ores fructus faciunt cum suis curatis, quam facerent cum fragilibus importabile. Ergo etc.» fratribus si non oporteret eos confiteri eadem suis sacerdotibus, quia si Hic primo reducendum est ad memoriam, quod secundum dicta in post confessionem factam fratribus non oporteret eos eadem confiteri principio huius quaestionis per privilegium papae Martini secundum 20 50 sacerdotibus, per hoc multum retraherentur a suis curatis, et plura praelatorum intellectum populo non solum non est onus grave imposi- tum, sed nec onus aliquod omnino. Quod scilicet ad iterato confiten- dum eadem - sed si in iterato confiteri sit aliquid grave - ipse ad hoc IMV IMV 28 dictis] praedictis IV 30 ipso] illo addo IV 32 aut] vel I 37 possent] possunt 5 quarum] qualis M 7 eidem] eisdem M Il intendit per privilegium suum] per sed in possent corr. I 37 causa ire] cumire V 39 producerent] producent V privilegium suum intendit IV 13 aggravente] aggravate V 14 ad confitendum] 43 de] in IV 44 confessa] concessa M 45 tenerentur] teneretur I (V?) 48 suis] confiteri IV 15 quem] quam M 15 fructus uberes] inv. IV 17 salubrem] exp. V 48 confiten] om. sed sup. lin. post sacerdotibus addo I 48-50 quia ... salubre I 18 fragilibus] flagilibus M fra < n > gibilibus IV 20 huius] huiusmodi I sacerdotibus] om. (ham.) V 50 retraherentur] retrahentur M 21 non2] om. IV 5-18 cr. SIMONDE BELLOLOCO, Maiores rationes (PARIS,Bibl. nat., lato 3120, r. 79r): « ... si peccata ipsis confessa ta essent iterato confitenda, esset magnum impedimentum in 34-42 Cr. HENR. DE GAND., Quodl. X, q. 1-4 (ed. R. MACKEN,p. 3-55; ed. 1518, r. 395vS- ubertate fructus spiritualis ... ». 9 Cr. MARTINUSIV, Bul/a «Ad fructus uberes» (ed. 403vV; ed. 1613, II, f. 13Iva-140vb); ID., Quodl. VII, q. 22-24 (ed. 1518, r. 273vZ-287vS; Chart. Univ. Paris., I,p. 592 (n. 508)). 19-22 Cr. supra, p. 6,00-8,49. ed. 1613, I, f.413va-428vb). 44-45 Cf. supra, p. 236,13-15. 238 TRACTATUS. PARS III RA TIO 2' PRO FRATRIBUS 239 inconvenientia sequerentur in eorum retractatione a suis curatis, quam omnia quae ille I suggesserat, et electis viris' etc. Matthaei autem IXo I303Avb modo in retractatione eorum a fratribus, ut patet ex dictis. dicitur: 'Vidit Iesus turbas multas; misertus est eis, quia erant vexati', Quod additur de secundo articulo in eodem medio, quod «iterata G Iossa: 'per varios errores'; 'et iacentes sicut oves non habentes M 136vb confessio constringit ad I tenendum remedium minus salubre», dico 80 pastorem' etc., Glossa: 'nisi ipsum Dominum'; 'Tunc dixit discipulis quod non est verum quoad plures in populo: pluribus enim plus 55 suis: Messis quidem multa', Glossa: 'turba populorum recipiendo verbo expedit sic constringi, quam plena libertate in eligendo sibi confessores et ferendo fructus apta'; 'operarii autem pauci', Glossa: 'praedicato- quoscumque uti; pauci autem devoti non propter hoc dimittunt ire ad res'; 'Rogate ergo Dominum messis ut mittat operarios in messen suam. fratres post confessionem factam sacerdoti, vel reversuri ad ipsum post Et vocatis duodecim dedit illis potestatem' etc., et sequitur ibidem confessionem factam fratri. 85 Matthaei XO: 'Hos duodecim misit Iesus', Glossa: 'principaliter.' Per idem patet quod additur de tertio articulo, quod «artat viam 60 Et ut dicitur Lucae XO: 'Post haec autem designavit et alios septuaginta salutis»; dico enim quod non est verum, sed pluralitatem populi fortiter duos et misit eos' etc. Sed talis impossibilitas, scilicet exercendi actus custodit in via salutis, ne per libertatem eligendi confessores possint ecelesiasticos per paucos, durat et ampliatur continue secundum populi evagando exire viam salutis. multiplicationem. Unde et ibidem adhuc continue subditur: 'Messis Similiter quod additur de quarto, quod «aggravat onere im porta- 90 quidem multa est, operarii vero pauci' etc., ut prius. Ergo qua ratione bili», dico quod hoc non est verum nisi de teneri iterato confiteri eadem 65 erant additi tunc operarii I novi antiquis, eadem ratione et modo. Tunc M 137" directe; nequaquam autem verum est de teneri ad hoc indirecte, quia autem additi agebant negotia sibi commissa sic quod non oportebat ab tale onus nemo imponit aliquibus, sed si quis ipso oneratur, ipse eis in illis quae ipsis committebantur, ad superiorem recurrere. Ergo et voluntarie sibi illud assumit primo confitendo fratri sine licentia sacer- sic modo agere debent novi additi, vi-Idelicet fratres per suum privile- V 257vb dotis, ut patet ex dictis. 95 gium negotium sibi commissum in privilegio illo, quod super eo non oporteat ab eis ad alios superiores recurrere. Ergo etc.» Dico quod re vera propter messis augmentum semper necesse fuit et 70 est augere numerum messorum et antiquis addere novos, dicente beato Petro ad discipulos suos in historia quae vocatur Itinerarium Petri, Secunda ratio talis erat: «Propter impossibilitatem exercendi actus 00 quam descripsit CLEMENS papa, Petri successor: «Memini Dominum ecclesiasticos a ministris ecclesiae, quibus de iure ordinario et canonica dixisse: 'Messis quidem multa est, operarii autem pauci. Rogate ergo' institutione competunt, fuerunt alii eis adiuncti tam in veteri testamento etc. Ecce nunc quae in mysterio dicta sunt adimplentur! Sed et quod dixit, quam in novo. Exodi enim XVIII" dixit Iethro Moysi: 'Ultra vires est negotium, solus non potes sustinere. Provide de omni populo viros etc. 75 Leviusque sit tibi partito onere in alios. Quibus auditis, Moyses fecit IMV IMV 77 auditis] audistis M 77 suggesserat] suggesserent V 78 multas] et addo IV 78 misertus] miseratus M 79 sicut] velut IV 80 etc.] om. IV 81 multa] est addo 51-52 a suis ... retractatione] iter. (hom.) V 52 dictis] praedictis IV 53 additur] IV 81 verbo] verborum M 82 apta] aperta IV 83 operarios] suos addo M addetur M 55 pluribus] fratribus M 55 plus] sic IV 61 sed] secundum M 84 illis] eis M 93 illis] eis M 95 illo] ita addo IV 98-9 beato Petro] vero Petros 65 hoc] om. IV 65 de teneri] detineri V 65 eadem] eisdem I 67 imponit] ponit (sic) V I autem] vero IV 2 nunc] tunc V 2 sunt] supra I M 67 ipse] ipso M 69 dictis] praedictis IV 75 non potes sustinere] sustinere non potes IV 76 leviusque] levius quod M levique V 76 sit tibi] erit cui IV 78-85 Matth., IX, 36-37. 79-83 Glossa interlin. in Matth., IX, 36 (ed. 1634, v, co!. 185- 53-54 Cr. supra, p. 236,16-17. 60-61 Cr. supra, p. 236,16. 64-65 Cr. supra, 186). 83-85 Matth., IX, 38-x, I et 5. 85 Glossa interlin. in Matth., X, 5 (ed. 1634, V, p.236,17-18. 71-96 Cr. SIMONDE BELLOLOCO, Maiores rationes (PARIS, Bibl. nat., lato co!. 187-188). 86-87 Cr. Luc., X, 1. 89-90 Matth., IX, 37; Luc., X, 1. 99-7 Ps.- 3120, f. 79r). 74-7? Exod., XVIII, 18 et 21. 76 Exod., XVlIl, 22. 76-77 Exod., CLEMENS ROMANUS, ecognitionum libri X, lib. IV, C. 4 (ed. I. SICHARDUS, 526, p. 77; PO I, R 1 XVIII,24-25. 1317A-B). 1-2 Matth., IX, 37. 240 TRACTATUS. PARS III RATIO 2' PRO FRATRIBUS 241 scilicet Matthaei VIIlo: 'Multi venient ab Oriente et Occidente' etc., dicitur: «Hi nobiles principes multitudinis per tribus et cognationes et Glossa: 'id est ab omni gente ad fidem', et hoc pariter. ut videtis, capita exercitus Israhel», sic Christus primo instituit duodecim aposto- impletur. Propter quod vos deprecor, conservos et coadiutores meos, ut 5 los principes omnium ecclesiarum. Postea autem Moyses sub illis discatis attente praedicandi ordinem, ut possitis salvare animas homi- 35 duodecim rectores secundarios instituit septuaginta duos sapientes, num.» quos primo suasit ei instituere Iethro, ut habetur Exodi XVIII", et hoc Sed est advertendum quod messores novos contingit addere praece- «mense tertio egressionis de I Aegypto», ut habetur ibidem cap.o XIXo in 1304" dentibus antiquis tripliciter: uno modo novos ordines messorum insti- principio; quos tamen non instituit statim, sed prius super hoc consu- tuendo, alio modo plures in singulis ordinibus consti tuendo, tertio IO luit Dominum, unde Deuteronomii I", ubi Moyses «quadragesimo modo institutis iam in antiquis ordinibus coadiutores tribuendo. 40 anno, undecimo mense, prima die mensis» egressionis de Aegypto recapi- Primo modo a Christo additi sunt septuaginta duo discipuli duode- tulavit populo quae «locutus est ei Dominus in Horeb». Post illud cim apostolis ut operarii secundarii secundi ordinis operariis principali- consilium Iethro dixit Moyses: «Dixique vobis in illo tempore: Non bus primi ordinis. Hoc modo non puto umquam messores additos vel in possum solus sustinere vos, quia Dominus Deus vester multiplicavit vos, et futurum addendos super illos, qui sunt duobus ordinibus iam dictis 15 estis hodie sicut stellae caeli plurim < ae > » etc., ubi expresse tangitur institutis a Christo, licet per hunc modum fratres putant se additos 45 exsecutio consilii Iethro. Unde quod dicitur Exodi XVIII", «Moyses praedictis, ut habitum est supra. Unde in istis duobus ordinibus sacer- fecit omnia quae ille suggesserat» etc., dicitur ibi per anticipationem, ut dotum recognoscitur ecclesia novi testamenti pertinere ad Christum, et intelligamus primo legem datam primo anno egressionis de Aegypto et merito dubitari posset an ad ipsum pertineret, si in ea tertius aut omnia acta fuisse quae describuntur in Exodo et Levitico, et deinde quartus ordo essentialis videretur. Secundum enim beatum Petrum, 20 anno secundo egressionis intelligamus electos fuisse dictos duodecim videndo illos duos solos ordines sacerdotum in ecclesia, ipsa ecclesia 50 duces, ut habetur Numerorum I". Et sicut Moyses post duodecim veneratur Dominum Iesum Christum ut eorum institutorem et recog- duces instituit septuaginta duos sapientes, sic Christus post duodecim noscit illum fuisse prophetam illum de quo dixit Moyses, Deuterono- apostolos instituit septuaginta duos discipulos, et sic per duos ordines mii XVIIlo: «Prophetam suscitabo eis de medio fratrum suorum» etc. Sic institutos a Christo in principio ecclesiae, recognoscitur in Christo enim beatus Petrus in iam dicta Historia CLEMENTISde hoc ait: «Nos 25 imago Moysi, a quo instituti sunt duo ordines consimiles in principio primos elegit duodecim. quos et apostolos nominavit, et postmodum alios 55 synagogae. Illi enim duo ordines instituti per Moysen figura erant et septuaginta duos viros probatissimos, ut vel hoc modo recognita imagine imago duorum ordinum instituendorum a Christo. Unde super illud Moysi crederet multitudo, quia hic est quem praedixit Moyses venturum Exodi XVIII", «Moyses fecit omnia quae suggessit ille», dicit ORIGE- M 137'· prophetam.» Consistit autem illa imago in hoc, I quod sicut Moyses instituit rectores populi primo duodecim duces et praeposuit eos duode- 30 cim tribubus, ut habetur Numerorum I", ubi de illis duodecim sic IMV IMV 3 scilicet Mallhaei] inv. IV 3 etc.] om. IV 4 pariter] patet M 5 ut] et M 6 institutis] institutus sed in institutis corr. I 12 a Christo] om. M 19 merito] 32 per tribus] patribus M 33 primo] om. M 38 tamen non] inv. V 38- iterato I 20 beatum] verum V 21 videndo] enim addo IV 21 duos solos] inv. 39 consuluit] consulit I (sed in consuluit corr.) V 40 mensis]messis M I (sed in mensis IV 23 illum'] eum IV 24 de] iter. I 24 etc.] om. IV 27 ut] det V corr.) 42 dixique] dixitque V 44 plurim] plurimi M IV 45 XVIII'] 28 quia] quod M 30 et] om. I 30 rectores populi primo] primo rectores populi IV XLlII' M 46 ibi] ibidem M 48 fuisse] om. IV 48 quae] -que V 49 egressionis]om. IV 53 recognoscitur] om. IV 55 figura]signa M 3 Matth., VIII, I I. 4 Glossa interlin. in Matth., VIII, II (ed. 1634, v, co!. 159- 160). 8-11 Cr. SIMON DEBELLOLOCO, Maiores rationes (PARIS, ibl. nat., lat. 3120, B f. 79r). 14-17 Cf. supra, p. 208,29-219,12. 23-24 Deut., XVIII,18. 25-29 PS.- CLEMENS ROMANUS, Recognitionum libri X, lib. I, C. 40 (ed. I. SICIIARDUS, 1526,p. 17;PG I, 36-37 Cr. Exod., XVIII, 1. 2 39-41 Deut., I, 3 et 6. 42-44 Deut., I, 9-10. 45- 123IA). 31-33 Num., I, 16. 46 Exod., XVIII,24. 57 Exod., XVIII, 24. 242 TRACTATUS. PARS III RATIO 2' PRO FRATRIBUS 243 NES,et est in Glossa: «Haec omnia umbra sunt caelestium mysteriorum < ad> Corinthios XIr, ubi dicit Glossa: «opitulationes, id est qui et imago futurorum», et sic quia in ecclesia videmus tantum duos maioribus ferunt opes ut Titus Apostolo vel archidiaconus episcopis.» ordines dictos, per hoc recognoscitur ecclesia pertinere ad Christum et 60 Unde non bene dicere videtur quidam qui dixit, quod quicumque a Christum fuisse prophetam de quo locutus est Moyses. Ne ergo ecclesia 85 papa vel ab episcopis vel a maioribus praelatis missi sunt, tenent locum non recognoscatur pertinere ad Christum, neque Christum fuisse pro- septuaginta duorum discipulorum. phetam quem praedixit Moyses, nequaquam debet apponi novus ordo Quod ergo quaerit ille: «Dixissetne Petrus, cum apostolis et discipulis messorum in ecclesia super duos ordines institutos a Christo. alii adiungebantur: officium istud quod aliis imponitur nobis competit M 137" Secundo modo, ab initio ecclesiae additi sunt I messores existentibus 65 de iure. Quare nobis adiunguntur alii? Non debent adiungi.» prius in dictis ordinibus duobus. Loco enim duodecim apostolorum 90 Dico quod immo hoc dixisset si quis voluisset adiungere alios aposto- quamplurimi instituti sunt episcopi,' loco vero septuaginta duorum lis et disepulis intentione instituendi in ecclesia novum ordinem essen- discipulorum instituti sunt innumerabiles sacerdotes parochiales, et de tialem super dictos duos ordines; et quod plus est, ut puto, ne hoc novo quotidie instituuntur quando, crescente populo, unus episcopatus factum fuisset, si quis tunc attentasset, se opposuisset; hoc enim facto dividitur in duos, et una parochia in duas, et nihilominus non manent 70 deficeret significatum novi testamenti a figura veteris testamenti, ut nisi duo ordines dicti in ecclesia, per quos in ipsa recognoscitur Christus 95 patet ex iam dictis. Bene placuisset tamen Petro, et placuit duodecim et impletur illud Psalmi: «Pro patribus tuis nati sunt tibi.filii, constitues apostolis quod eis in alio ordine adiungebantur septuaginta duo disci- eos principes super omnem terram, memores erunt nominis tui, Domine, puli. Placuit etiam et apostolis et discipulis quod in suis ordinibus in omni generatione et generationem», quod exponens beatus AUGUSTINUS plurificarentur episcopi et sacerdotes curati, et etiam quod opitulatores dicit sic alloquendo sanctam ecclesiam universalem: «Non te putes 75 utrique ordini adiungerentur I quotquot essent eis necessarii. Ad quod 1304'b desertam» etc., ut habitum est supra in dissolutione rationis 12ae 00 hortatus est Petrus discipulos suos, qui nec de ordine apostolorum nec inductae contra < fratres> . discipulorum erant, quando, ut iam dictum est, suasit eis ut ordinem Tertio autem modo similiter additi sunt semper et addendi sunt praedicandi addiscerent; et instituerentur, multiplicata messe, in aliquo V 258" messores praeexistentibus, non ut principales et ad aliquem I dictorum dictorum ordinum canonica I institutione, vel saltem fieri possent M 137'b ordinum pertinentes, sed ut principali um messorum in dictis ordinibus 80 opitulatores existentium in illis. Quales ordinavit eis adiungi concilium existentium coadiutores, quos ApOSTOLUSvocat «opitulationes», pe 5 Lateranense, ut qualiter fratres praedicatores et minores adiuncti erant eis pacifice usque ad haec tempora, et qualiter eos praelati ad hoc libenter vellent adiungi, ut in subsidium et adiutorium eorum assume- rentur ad exercendum actus pertinentes ad regimen animarum in prae- IMV IMV 58 et est] etc. V 58 umbra] verba M 59-60 videmus ... ecclesia] i/er. V 59- 60 duos ordines dictos] dictos duos ordines IV 60 ecclesia] om. M 61 Ne] Nec V 87 et] om. IV 90 hoc] om. IV 93 tunc] dicit M 94 significatum] signatum I 62 non] om. M 63 praedixit Moyses] inv. IV 66 ordinibus duobus] inv. IV 96 adiungebantur] adiungebatur M 97 et '] om. IV 99 essent eis] inv. I 99 eis] 72 tuis] om. M 73 Domine] om. I 74 generationem] generatione I 75 ecclesiam om. V 00 nec'] non M 2 instituerentur] insturentur sed in instituerentur corr. I universalem] univ. IV 75 Non] Nunc M 77 < fratres>] praelatos M IV 5 Lateranense] Lateranensis V 6 pacifice] pacificare M pacificate I (sed in pacifice 78 additi sunt semper] semper additi sunt IV 79 praeexistentibus] praecedentibus IV corr.) V 6 ad hoc] adhuc IV 7 ut] et M 8 in] et M om. V 79 aliquem] aliquam M 81 coadiutores] quoadiutores I 81 opitulationes] scr. sed in opitulatores corI'. I 82-83 Glossa imerlin. in I Cor., XII, 28 (ed. 1634, VI, col. 309-310). 84-86 Cr. supra, p. 209,61-64. 99-4 Cr. supra, p. 239,97-240,7. 4-9 Cr. Concilium Lateranense IV 58-59 Glossa ordo in Exod., XVIII, 21 (ed. 1634, I, col. 662; PL 113, 246B). 72-74 Ps., Decretum, C. 10 (ed. J.D. MANSI, XXII, 998-999); GREGOR. IX, Decretales, I, tit. 31, c. 15 (ed: XLlV, 17-18. 75-77 er. supra, p. 198,48-50. 81 I Cor., XII, 28. A. FRIEDBERG, 11,192); etiam supra, p. 170,13-171,30. 244 TRACTATUS. PARSIII RATIO3" PROFRATRIBUS 245 dicationibus et confessionibus audiendis. Bene enim verum esse potest proprii sacerdotis? Et quidem tenet confessio et absolutio tamquam a suo quod ordo eorum institutus est ad hoc, quod se disponant et habilitent 10 iudice facta.' Sed fratres audiunt confessiones et absolvunt de licentia per studium litterarum et exemplum bonae conversationis, ut tales actus 35 et auctoritate papae, ut dicit eorum privilegium. Ergo tenet eorum vice praelato rum idonee possent exercere supplendo eorum indigentiae. absolutio tamquam a suo iudice facta, quia qui facit aliquid auctoritate Medium ergo quod in praedicta ratione videtur induci pro fratribus papae, facit illud ac si papa fecisset. Sed a tali non oportet reverti ad multum est contra ipsos. Cum enim dicunt pro eo quod factum erat, alium sicut neque a papa. Ergo etc.» quod «ab illis qui hactenus erant additi quando dictum est 'Messis 15 Quod I confirmatur per hoc quod beatus DIONYSIUS dicit De cae- M 138" quidem multa', non oportebat recurre re ad alios, ergo neque a fratri- 40 lesti hierarchia, cap: xnr quod «unus de seraphim missus est ad bus, qui modo sunt additi», dico quod non est simile, quia discipuli purgandum Isaiam, et tamen erat unus inferioris ordinis purgans virtute erant additi apostolis ut ordo secundus essentialis; similiter postmodum superioris, nec oportebat aliquo modo ab isto inferiore recurre re ad in ordinibus eorum additi sunt plures episcopi et sacerdotes; non sic superiorem; et dat exemplum commune et universale de summo pon- autem modo quicumque opitulatores, quales sunt fratres, ut patet ex 20 tifice, qui multa facit per ministros suos.» dictis; et ideo confessi opitulatoribus reverti debent ad confitendum 45 Dico quod aliquem licentiari a proprio sacerdote contingit dupliciter: eadem sacerdoti, nisi concessum sit eis quod possint confessiones audire uno modo ex commissione speciali, qua intelligitur collata potestas et absolvere absque licentia sacerdotum et necessitate revertendi ad absolvendi absque licentia a proprio sacerdote quod etiam non oportet proprios sacerdotes, quod nescimus adhuc fratribus fore concessum. ad eum reverti ad confitendum, et sic ex quadam exemptione populi, et tenet absolutio ab ipso facta ut a suo iudice; alio modo ex commissione 25 50 generali absque omni exemptione populi. De Iicentiato primo modo dico quod perfecte fungitur vice licentian- tis quoad sibi commissa. Unde de confessione facta tali dicit ibidem Tertia ratio talis erat: «Super illud 'licentiatus a proprio sacerdote' OSTIENSIS: «Verumtamen sacerdoti parochiali qui specialiter habet oves in illa littera «Omnis utriusque sexus», dicit OSTIENSIS in suo suas cognoscere facienda est inde fides; non enim sufficit dicere nisi et Apparatu, exponendo quis sit proprius sacerdos: 'Non solum hoc 55 probetur.» intelligendum est de parochiali curato, sed etiam de papa et episcopo, nam De Iicentiato autem secundo modo dico quod non fungitur vice licen- uterque istorum est proprius sacerdos et immediat us. Si ergo ab aliquo 30 tiantis nisi quoad illa, quae confert ei ille qui sibi vices suas committit; istorum obtinet quis licentiam, sufficit' etc. Et infra: 'Quid ergo si et a tali, sive fuerit ei facta commissio generalis, sive sub certa forma, confiteatur aliquis de licentia eorum absque conscientia parochialis et qualem dedit dominus Martinus fratribus, nisi confitens fratri I prius I 304" IMV IMV 33 quidem] quid M 33 tenet confessio] om. I 37 ad] illum addo sed exp. I 39 confirmatur] confirmatus M confirmantur sed in confirmant corr. I 40 cap:] om. II bonae] bene M 12 supplendo] supplemento M 13 praedicta] dicta IV IV 40 est] om. M 41 inferioris]inferiorum M 41 purgans] purgant I (sed in 14 dicunt] quod addo IV 15 quod] om. IV 15 additi] addit V 17 modo] non purgantur corr.) V 43 et universale] verisimile IV 43 summo] sompno V IV 17quia] quod V 19sunt] super V 26 talis erat] inv. IV 28 quis] quid 45 aliquem]aliquam M 46 collata] tollerata V 48 eum] ipsum IV 48 ex]cum M 29 est] om. I 30 proprius] proprie M 31 et infra] om. I 32 aliquis] IV 50 absque omni] ab haec cum M 51 licentiato] licentia M 51- alicui istorum vel addo IV 32 eorum] alii addo IV 32-33 parochialis et proprii] 52 licentiantis]licentiatis MV 52 ibidem]ibi IV 53 specialiter]spiritualiter sed in proprii et parochialis IV 32 et] scr. sed in est corr. I specialiter corr. I 53 overs] claves M 54 enim] om. M 56-57 licentiantis] licentiatisV 57 sibi] om. M 58 sive'] iter. M 59 dominus Martinus fratribus] fratribus dominus Martinus IV 13 medium] (cr. A. BLAISE, Lexicon latinitatis ... , p. 557A: «medium: moyen: medium 39-44 Ps. DIONYSIUS, caelesti hier., c. 13(ed. Dionysiaca, II, p. 942-943et 972-973;PG De demonstrationis»). 13-17 Cr. supra, p. 239,89-96. 26 GREGOR. Decretales, v, IX, 3, 299 et 307); cf. M.-1. CONGAR, Aspects ecctesiologiques ... , p. 144-145; cr. etiam tit. 38, c. 12(ed. A. FRIEDBERG,887). II, 28-34 HENR. ESEGuslo,In V"m Decretalium D IOANNES SCOTUSRIUGENA, E Expositiones super hierarchiam caelestem, c. 13 (PL 122,247- librum Comm., tit. 38, C. 12 (ed. 1581,r. 102va). 249). 53-55 HENR. ESEGUSIO D (HOSTlENSIS),V·m Decretalium librum Comm., tit. 38, In c. 12 (ed. 1581,r. 102va). TRACTATUS. III PARS RATIO PROFRATRIBUS 6' 247 246 fuerit confessus sacerdoti confitenda fratri, aut ab illo licentia tus, 60 generali, vel ratione eorum quae committuntur, et utroque modo oportet illum reverti ad sacerdotem ad iterum eadem confitenda illi aut 85 habent fratres genera lem commissionem. Propter generalitatem autem obtinere ratihabitionem super confessis. Unde de tali confessore sic secundo modo quemcumque possunt absolvere sacerdotes curati, et a licentia to dicit OSTIENSIS prius: «Sed nec putamus» etc., ut habitum ubi quocumque peccato; similiter et episcopi, qui habent generaliorem est supra. Et sic nisi confessus prius fuerit licentiatus a sacerdote aut commissionem quam sacerdotes, et sic generale includit in se actu confessus ei prius, aut non tenet absolutio sibi facta a tali confessore 65 speciale. Propter generalitatem autem primo modo fratres non possunt iudice, aut oportet confessum reverti ad eadem confitendum sacerdoti 90 absolvere nisi licentiatos vel reversuros ad sacerdotes secundum supra aut obtinere eius ratihabitionem. I dicta, et tale generale non includit in se speciale, sed potius e converso, V 258'b Quod assumit quod «fratres absolvunt auctoritate papae», dico quod quia sacerdos potest absolvere a quo frater, sed confessum sacerdoti verum est pro quanto potestas est illis commissa, et hoc non est nisi ut non oportet reverti ad alium, sicut oportet con fessum fratri secundum confessos ipsis oporteat confiteri eadem suis sacerdotibus secundum 70 praedicta. praedicta, nisi suis sacerdotibus fuerint confessi aut licentiati ab eisdem. «Quod confirmatur per dictum Dionysii», dico quod aliquis inferioris 95 ordinis bene potest purgare vice eius qui est superioris ordinis, ut non oporteat recurre re ad superiorem, dum tamen hoc fuerit ei absolute Quinta ratio talis erat: «Qui docet contra summum pontificem, docet commissum, aliter autem nequaquam. Nunc autem non est fratribus 75 errorem. Talis est qui dicit quod confessus fratri debet eadem confiteri M 138'b commissum ut purgent a peccatis nisi I sub certa forma praedicta, sacerdoti, quia per hoc impedit fratres in exercendo officium confessio- propter quod oportet illam servare secundum modum praedictum. nis, quod papa Martinus prohibet in suo privilegio. Ergo etc.» 00 Dico quod ille non est censendus alium impedire, qui utendo iure suo < RATIO 4a PRO FRATRIBUS> repellit alterius iniuriam. Hoc autem modo praelati impediunt fratres ne scilicet iniuriose subripiant iura praelatorum, quando docent quod Quarta ratio erat talis: «Qui absolvitur ab habente potestatem confessa fratri sunt etiam confitenda sacerdoti. Quare non est censen- generalem, non tenetur redire pro absolutio ne ad habentem potestatem 80 dum, quod contra summum pontificem docent errorem. specialem, quia generale includit in se speciale. Fratres autem habent generalem potestatem absolvendi, sacerdotes vero specialem. Ergo etc.» 5 Dico quod est potestas generalis vel ratione modi committendi in Sexta ratio talis erat: «Quod ordinatur ad alterius expulsionem, illo expulso non amplius potest habere effectum suum circa illud, quia non existente propria materia agens non potest agere. Absolutio ordinatur IMV 61 illum] eum I 62 sic] sive M 64 a] om. I 66 oportet] debet IV IMV 66 eadem] om. IV 68 absolvunt auctoritate papae] auctoritate papae absolvunt IV 68 papae] om. M 69 est2] ab addo IV 71 nisi] prius a addo M 73 bene potest] 85 generalitatem autem] inv. M 87 qui] quia V 90 ad] superiores addo M inv. I 74 hocl om. M 74 fuerit eil inv. IV 75 non est fratribus] fratribus non 90 sacerdotesl sacerdotem IV 93 confessum] confessus M 97 quod] quem sed in est IV 79 absolviturl absolvitae sed in absolvitur corr. I absolvit I 81 autem] om. quod corr. I 98 in] ne M I modo] non sed dei. et sup. /ip. modo addo I IV 82 specialeml speciales V 83 est] om. V 83 modi] om. M 2 quod] quia M 6 ad alterius] lac. M 7 amplius potest] inv. IV 7 effectuml officium M 7 quial quod V 8 ordinatur] quare M 63-64 Cr. supra, p. 12,28-33. 68 Cr. supra, p. 245,34-35. 72- 7 3 Cr. supra, 89-94 Cr. supra, p. 9,60-19,26. p. 245,39-42. I 248 TRACTATUS. PARS III RATIO 8' PRO FRATRIBUS 249 ad peccati expulsionem. Quare, cum ipsum expulsum est per absolutio- 35 quia sine virtute praecedentis partis tamquam virtute privilegii non nem fratris ut non sit. Ergo etc.» IO possent absolvere nisi licentia to s a sacerdotibus, cum per istam clausu- Dico quod maior vera est de illo quod ordinatur ad solam expulsio- Iam, eo quod ipsa salvat ius commune, conceditur implicite eis quod nem. Nunc autem absolutio sacramentalis non ordinatur ad solam possint absolvere non licentiatos, ut patet ex praedeterminatis, ut sic peccati expulsionem, quia expulsi o pertinet ad primum eius effectum, et clausula praecedens propter istam sequentem largius est interpretanda praeter ipsum habet alios secundarios, secundum quod prius exposui- 40 pro fratribus quam sine illa. mus. Unde, quia expulsio peccati quae proprie est ut peccatum conside- 15 ratur ratione maculae quae non manet post absolutionem, ideo nec ipso M 138" expulso I absolutio iterata habere potest talem effectum circa peccatum. Quia tamen absolutio ordinatur non ad solam peccati expulsionem Octava ratio talis erat: «Extravaganti de restitutione spoliatorum I 304·b ratione maculae, sed ad plures effectus alios, I cuiusmodi est absolutio 'Pisanis', papa simul duo fieri mandavit, quorum unum modus erat sacramentalis, ut supra diximus et alibi satis declaravimus, non est 20 alterius, videlicet quod Pisanos captos ab ipsis restituerent, quod erat verum. Et ideo, expulso peccato secundum maculam, bene potest 45 ipsa substantia mandati, et quod plene et libere ipsos restituerent, quod habere effectum circa ipsum in quantum manet secundum reatum aut erat modus implendi ipsum mandatum. Pisani autem restituerunt cap- secundum obligationem, secundum modum supra determinatum. tos accepta cautione; papa autem rescribit quod non sunt exsecuti mandatum, quia omiserunt modum, quia non plene et libere restitue- < RATIO 7a PRO FRATRIBUS> runt, quando cautionem acceperunt. Fratribus autem in suo privilegio 50 conceduntur duo, scilicet quod possunt absolvere, et quod plene et Septima ratio talis erat: «Extra vagan ti de privilegiis 'Qualiter', 25 libere. Nunc autem, si oporteret confessos eis eadem confiteri sacerdoti- dicitur: 'Quod aliquibus per unam viam conceditur, indecens est quod bus, non esset eis plena et libera potestas absolvendi concessa, quod per aliam auferatur.' Sic est in proposito, si confessos fratribus opor- tamen papa eis expresse concedit.» teat confiteri sacerdotibus per illam clausulam «Volumus autem», quia Dico quod fratres plene et libere absolvunt non obstante quod con- per praecedentia fuit eis concessum quod plene et libere possent absol- 55 [fessa eis confitenda sint sacerdotibus; hoc nihil diminuit de fratrum M 138·b vere. Ergo etc.» 30 potestate nec tangit eos, sed solum I tangit confitentes eis, circa quos V 258" Dicendum quod non est ita, quia per primam partem privilegii pa pa salvat debitum statuti generalis et restringit eis libertatem eva- conceditur fratribus quod possunt absolvere, quod non possent nisi gandi, secundum quod haec omnia patent ex supra determinatis. Unde haberent hoc ex isto privilegio vel ex alio; et nihil aufert de concessi s dico quod fratres ita plene et libere absolvunt modo, quando oportet fratribus illa clausula «Volumus autem», immo potius aliquid confert, 60 con fessos eis reverti ad sacerdotes confessuros iterato eadem illis, sicut IMV IMV 35 virtute'] generalis addo IV 36 possent] possunt I 36 a] om. I 36 cum] om. M 36 istam] illam IV 37 ipsa] satis addo IV 57 salvat] solvat M IO sit] sic M Il solam] solem M 12 solam] solem M 13 eius] iter. M 37 implicite] absolute IV 43 duo] facti addo sed exp. I 43 modus erat] inv. IV 14 prius] alibi plenius IV 15 quia] quod V 25 privilegiis] privilegio M 27- 44 videlicet] videt M 44 restituere nt] restitue ra nt V 47 cautione] captione M 28 oporteat] eos addo IV 28 autem] etc. addo IV 33 concessi s] confessis M 49 cautionem] captionem M 50 concedentur] conseduntur sed in conceduntur corr. I 34 autem] etc. addo I 34 aliquid] ad M 50 possunt] possit M 51 si] non I (sed in si corr.) V 52 non] om. IV 52 eis] om. M 53 pa pa eis] inv. IV 55 sint] sunt V 56 quos] quod M 57 eis] eos IV 59 plene et libere] libere et plene IV 11-15 Cr. supra, p. 88,72-89,86. 18-21 Cf. supra, p. 87,50-92,60; etiam HENR. DE GAND., Quod/. VII, q. 24 (ed. 1518, f. 284vG-285rG; ed. 1613, I, f. 425va-426ra); ID., Quod/. X, q. I (ed. R. MACKEN, p. 19,80-38,98; ed. 1518, f. 398rH-40IrZ; ed. 1613, II, 42-49 Cf. GREGOR. IX, Decreta/es, II, tit. 13, C. 19 (ed. A. FRlEDBERG, Il, 290-291). 54- f. 134ra-137rb). 21-23 Cf. supra, p. 88,72-89,86. 25-27 Non inveni. 58 Cf. supra, p. 54,24-68,19 et 71,5-75,13. 250 TRACTATUS. PARS III RATIO 9' PRO FRATRIBUS 251 absolverent si non oporteret eos reverti ad illos, quia potestas fratrum 85 chiae, licet sit communis singulis de parochia; episcopus vero est in absolvendo acti ve nullo modo restringitur per illam clausulam appropriatus dioecesi, licet I sit communis singulis de dioecesi; papa 1305" «Volumus autem», sed solummodo potestas subditorum de absolvendo autem est appropriatus toti ecclesiae, licet sit communis singulis de passive et confitendo. Unde non disputamus in proposita quaestione ec.clesia. Et aliquo istorum modorum sacerdos scilicet proprius: quia contra potestatem collatam fratribus, sed contra potestatem quam 65 ahqu~ horum modorum est appropriatus, proprie dicitur esse sacerdos I M 139" dicunt fratres esse concessam subditis curatorum. 90 propnus . .Sacerdos autem suus quoquo modo potest dici, quicumque potest ~lIum. absolvere absque eo quod poeni tens ad hoc petat specialem licentiam pro se a sacerdote sibi appropriato. Et hoc modo sacerdotes . c~~munes in primitiva ecclesia, alii ab apostolis et discipulis, poterant Nona ratio erat talis: «Frater est sacerdos proprius, quia habet 95 dICI s~~erdotes sui respectu cuiuscumque; et hoc modo per privilegium potestatem absolvendi; quam non habet sacerdos alienus, ut dicit illa ~artIm fratres respectu cuiuslibet dici possunt sacerdotes sui, quando littera «Omnis utriusque sexus». Absolutus autem a proprio sacer- 70 eis confitentur. Proprii tamen sacerdotes respectu alicuius nullo modo dote est absolutus ab obligatione statuti. Ergo etc.» possu~t ~ici proprie loquendo, quia nullo modo sunt appropriati, sed Dico quod proprius sacerdos uno modo distinguitur contra commu- propr~e dlcun~ur sacerdotes communes, licet fratres et illi de primitiva nem, qui nullo modo est appropriatus, alio modo distinguitur contra 00 ecclesl~; et ~lIter papa respectu totius ecclesiae et episcopus respectu alienum, qui nullo modo est suus. suae ~I~e~esls et sacerdos respectu suae parochiae. In primitiva enim Sacerdos enim appropriatus dicitur quicumque obligatus est cura 75 ~cclesla IIII erant communes sine omni appropriatione et obligatione, et alterius, et iste proprie solummodo debet dici proprius sacerdos, ut Ide.o nullo modo erant proprii neque appropriati, licet aliquo modo sui. proprie nullus sit sacerdos proprius nisi curam habens. Et ideo in IstI autem, licet sint communes singulis personis de communitatibus sibi ecclesia primitiva illi qui a Christo curam habebant sibi commissam, ut 5 commissis, sunt tamen per curam communitatibus et singulis de apostoli et discipuli, illi soli tunc erant proprii sacerdotes, ceteri autem communitate immediate assignati, et ideo proprie ipsi soli sunt sacerdo- erant communes, quia tunc ex sola permissione propriorum, scilicet 80 tes proprii et appropriati. Et respectu istorum fratres sunt sacerdotes apostolorum et discipulorum, omnes alii communiter sacramenta communes et non proprii sicut nec appropriati, sed alieni simpliciter, omnia ministrabant populo, ut supra expositum est. Et hoc modo quemadmodum erant sacerdotes communes in primitiva ecclesia licet proprius sacerdos est solummodo papa et episcopus et curam habens IO quodam ~odo sui respectu illorum qui nullam habent potes~atem ecclesiae parochialis. Sacerdos enim parochialis appropriatus est paro- absolvendl, sed claves omnino ligatas, qui omnino sunt alieni. Distinguendum est enim de sacerdote alieno. Est enim quidam sacer- IMV 61 oporteret] oportet V 63 autem] etc. addo I 66 subditis] sub dictis M 68 erat talis] inv. IV 69 quam] quia M 69 alienus ut] alius ut I alicuius unde V IMV 69 dicit] debet M 72 distinguitur] distinguntur M 74 suus] proprii tamen ... nullo sunt ... aliter propter illud totius ... parochiae addo (cf. infra, p. 251,97-1) M 86 singulis] omnibus IV 88 a!iquo isto~um modorum sacerdos] sacerdos aliquo 77 sacerdos proprius] inv. IV 79 autem] qui V 80 permissione] promissione sed in Istorum modorum IV 88 SCIlIcet propnus] inv. IV 89 horum] istorum IV commissione corr. I 84 sacerdos enim parochialis] om. (hom.) I 84 est] om. M 89 est] esse I (sed in est corr.) V 91 quoquo modo] quo quomodo V 94 poterant] poterunt IV 95 respectu] om. M 96 cuiuslibet] cuiuscumque IV 97-1 proprii ..: parochlae] om. sed addo supra, p. 250,74 M 98 modo] om. M 99 dicuntur] 68-70 Cf. GREGOR.IX, Decretales, V, tit. 38, C. 12 (ed. A. FRlEDBERG,II, 887-888); etiam dIcunt V .. 00 pa pa respectu] propter illud M .2 erant] conveniens addo sed exp. I SIMONDE BELLOLOCO, Maiores rationes (PARIS, Bibl. nat., lato 3120, f. 79v): «Non obstat si 3 appropnatI lIcet] om. M ..... 4 commumtatlbus] clrcumstantl'bus M 6 Imme d'tate . praetendatur per fratres, ut, cum eis competat ex privilegio isto officium audiendi asslgnatI] ~t medIa te allIg~tI. I (sed in immediate alligati corr.) V 8 sicut] sic I confessiones ... satis ex hoc intelligi possunt proprii sacerdotes ... ». 77-82 Cf. supra, 8 alIem] alIcUI M 9 pnmltIva] praemissa V IO quodam] quo M II r t ] lIgatus M Iga as p. 208,29-210,64. 252 TRACTATUS. III PARS RATIO PROFRATRIBUS IO' 253 dos alienus qui nullam habet potestatem absolvendi, qui nec proprius 40 privilegii non dixit: «Volumus autem quod qui fratribus confitebuntur, sacerdos nec appropriatus nec suus potest dici, et qui omnino habet suis propriis sacerdotibus », sed dixit: «suis claves ligatas ne possit absolvere; alio modo est sacerdos alienus qui IS sacerdotibus parochialibus», ne dominus papa videretur insinuare quod nullam curam populi habet, licet concessa sit ei licentia absolvendi, nec fratres non sint proprii sacerdotes sicut illi de quibus dicitur in statuto refert sive confessi ei debent iterato confiteri curato sive non. Et sic generali «suis propriis I sacerdotIbus», ubi non dicitur «sacerdotibus V 258 vb fratres sunt alieni: licet enim sint aliquo modo sui, nullo tamen modo 45 parochialibus.» Quod fratres essent sacerdotes proprii de qualibus proprii, unde secundum G los s a m BERNARDIin illa littera «O m n is lo~uitur stat~tum, licet non parochiales de qualib < us> loquitur privi- utriusque sexus» vocantur sacerdotes alieni, ut habitum est supra. 20 leglUm, quasI ex hoc nituntur arguere quod sint proprii sacerdotes de Est enim frater alienus sacerdos respectu subditi ipsi sacerdoti, sicut quibus loquitur statutum, I licet non sint sacerdotes parochiales de 1305'b ipse subditus est alienus parochianus respectu fratris. qui~us loquitur privilegium, secundum quod antiqua scripta edita a Et sic dico ad argumentum, quod sacerdos alienus qui nullo modo est 50 fratribus dicunt fratres esse proprios sacerdotes, quod nequaquam suus, non potest absolvere in ecclesia moderna et de iure communi, verum est. quia est ei inhibitum quod nulli fuit inhibitum in primitiva ecclesia, 25 unde in moderna illa enim universaliter est vera de iure communi: «Nullus sacerdos alienus potest absolvere.» Frater autem, qui est sacerdos alienus, etsi non potest absolvere de iure communi, potest Decima ratio talis erat: «Legislator non potest concedere privilegium tamen ex privilegio, quod nullo modo dat ei quod sit sacerdos proprius, aut condere statutum, ad quod sequitur in ecclesia subtractio debitae sed solummodo quod est quodammodo suus, et sic quod sit minus 30 55 reverentiae et oboedientiae inferiorum ad suos superiores, aut universa- alienus quam sit ille qui non potest absolvere omnino. Ambo tamen liter destructio ordinis ecclesiastici, quia hoc est magnum inconveniens vere sunt alieni, secundum quod dicit INNOCENTIUSVUSin praedicta I et contra ius naturale et divinum, contra quod legislator nihil statuere littera «Etsi animarum.» Loquens enim universaliter fratribus et religio- potest aut concedere aut dispensare; puta, quod furioso existenti actu in M 139'b sis sic ait: «In virtute oboedientiae districte prae-Icipimus, quatenus furia reddendus sit gladius, quem deposuit. Si enim legislatori statuenti parochianos alienos sine sui sacerdotis licentia ad poenitentiam nullatenus 35 60 generaliter quod gladius deponenti reddendus est, talis casus occurreret admittatis, cum, si quis alieno iusta de causa sua voluerit confiteri ipsum legis director excipiendum a statuto generali iudicaret, secun~ peccata, secundum statuta concilii generalis prius postulare et obtinere dum veridicam doctrinam PHILOSOPHI o Ethicorum. V Sed secundum licentiam debeat a proprio sacerdote vel saltem primo sibi confiteri.» Ex quo patet quod vanum est quod dicunt fratres, quod secundum modum IMV 41 ] om. M IV 42 videretur] videtur M 44 ubi ... sacerdotibus] om. V 45 quod] quasi IV 46 loquitur] loquimur M IMV 46 qualib< us>] qualibet M IV 47 nituntur] nitantur IV 47 sacerdotes] sacerdo- tibus sed in sacerdotes COIT. M 49 edita] edicta V 50 fratribus] confratribus IV 13 potestatem absolvendi] inv. IV 14 nec '] sive M 15 ne] nec I (sed in ne con.) V 50 fratres] se addo M 50 proprio s] om. M 54 condere] concedere V 55- 16 ei2] eis IV l7 curato] ei M 19 Bernardi] licet M ubi V 21 sacerdoti] 56 .umversaliter] utiliter I 57-58 statuere potest] inv. IV 58-59 existenti actu in sacerdotes sed in sacerdoti con. I 24 in ecclesia] addo sup. lin. I 24 et] om. IV funa reddendus sit gladius] reddendus sit gladius existente actu in furia M 59 quem] 26 enim] om. I (sed sup. lin. add.) V 27 autem] enim IV 28 etsi] et V quam V 60 deponentI] deponendl M 62 Philosophi] in addo IV 28 communi] propter addo sed exp. I 30 quodam modo] quidem modo M 31 sit] om. IV 34 quatenus] quodquod M 36 cum] tamen M 38 debeat] debent I 39 quod '] quantum I 39-40 secundum modum privilegii] scilicet in privilegio IV 40-42 MARTINUS IV, Bulla «Ad fructus uberes)) (ed. Char/. Univ. Paris., I, p. 592 (n. 508)). 44 Cr. GREGOR. IX, Decre/a/es, V, tit. 38, c. 12 (ed. A. FRIEDBERG II 887). 57-62 ~f. HENR. DE GAND., Quod/. VII, q. 23 (ed. 1518, r. 275vG; ed. 1613,'1, f. 416ra-rb); er. etIam supra, p. 46,28-29. 61-62 Cf. ARIST., E/h. Nic., v, C. 17 (Transi 17-20 Cf. supra, p. 11,13-23. 34-38 INNOCENTIUSIV, Bulla «E/si animarum)) (ed. ~;osseteste, ed. R.A. GAUTHIER,p. 249,10-14; p. 474,17-20; Iunt., lII, r. 781; 1137b19~ K. SCHLEYER,1937, p. 134, lin. 16-18 et 20-24). 254 TRACTATUS. 1Il PARS RATIO PROFRATRIBUS IO' 255 intellectum fratrum, ut dicunt praelati, ad privilegii ipsorum concessio- gium concedenti, quod dicit PAULUSApOSTOLUS< ad> Galatas 11°: nem sequitur in ecclesia subtractio debitae reverentiae, etc. Ergo legisla- «Licet angelus de caelo evangelizet vobis praeter quod evangelizatum est tor, ut papa, tale privilegium secundum intellectum et voluntatem 65 vobis, anathema sit.» Ex tali enim statuto generali vel privilegio pericli- fratrum non potest concedere. Consequens falsum est, ergo et antece- 95 taretur ecclesia, et ideo non potest. Unde dist. e XLa, cap.o «Si papm), dens. Consequentis falsitas patet, quia tale privilegium concedendo non super illo «quia cunctos ipse iudicaturus a nemine est iudicandus nisi concedit papa nisi quod suum est, cum ipse sit omnium curatus deprehendatur devius a fide», dicit Glossa: «Certe credo quod si immediatus. » notorium est crimen eius quodcumque, et inde scandalizatur ecclesia, et Dico quod maior propOSItIO, quae videtur facere pro fratribus, 70 incorrigibi/is sit, quod inde possit accusari. Hic tamen specialiter fit distinguenda est, quia ex aliquo, puta ex statuto vel privilegio, inconve- 00 mentio de haeresi, quia etsi occulta esset haeresis, de illa possit accusari, niens aliquod sequitur dupliciter: uno modo per se et ex natura statuti sed de alio occulto crimine non posset.» Et tunc quaerit Glossa: aut ipsius privilegii, alio modo per accidens, non ex natura statuti aut «Numquid papa posset statuere quod non posset accusari de haeresi? M 139" privilegii, sed ex alio extrinsecus I subveniente. Respondeo: non, quia ex hoc periclitaretur tota ecclesia.» Primo quidem modo inconveniens non sequitur ex statuto aut pri vile- 75 Statutum autem vel privilegium ad quod secundo modo sequitur gio, nisi ipsum statutum aut privilegium in se sit inconveniens et contra 5 inconveniens dictum, scilicet subtractio debitae reverentiae etc., an hoc divinum ius et natura < m>. Verbi gratia, si statueretur quod gladius posset statuere aut concedere legislator, super hoc distinguendum puto depositus a furioso in omnem eventum esset reddendus etiam ipsi de potentia absoluta et ordinata. Licet enim circa Deum non contingat existenti in furia; sequeretur enim ex hoc per se quod se ipsum distinguere inter potentiam absolutam et ordinatam - «Deus enim eo occideret, scilicet hora furiae, vel alium. 80 quod peccare non potest, nihil potest de potentia absoluta, nisi illud Secundo autem modo bene quandoque sequitur inconveniens ex IO possit de potentia ordinata: omnis enim potentia sua, quocumque modo statuto vel privilegio existente in se iusto et aequo, saltem in casu. Verbi vadit in actum, ordinata est; si enim Deus Iudam damnavit et Petrum gratia, si statueretur quod gladius depositus a furioso redderetur fratri salvavit de potentia absoluta et ordinata I secundum regulam iustitae, si M 139vb suo sano, ex hoc non sequeretur inconveniens dictum, nisi ex prava possit ludam salvare et eum a damnatione revocare, et Petrum damnare 1305" dispositione occulta huius sani, qua gladius sibi redditum vellet tradere 85 atque eum a salute repellere, hoc non potest de potentia absoluta, quin furioso, ut vel se vel alium occideret. Dico ergo quod statutum vel privilegium ad quod primo modo sequitur inconveniens dictum, scilicet subtractio debitae reverentiae etc., IMV non potest concedere legislator, quicumque fuerit ille, quia esset contra ordinem naturae et divinae iustitiae, ut dictum est in probatione dictae 90 :2 concedenti] concede~t M . 92 Paulus] om. IV 93 vobis praeter] nobis propter M Id ~dd. IV 94 vobiS] nobIS M 95 XU] in addo IV 96 illo] verbo addo IV maioris propositionis. Unde dicendum esset sic statuenti aut pri vile- 96 lpse] est addo M 96 iudicaturus] adiudicaturus M iudicaturos sed in iudicaturus CO". I 96 nisi] non I 97-1 Certe posset] Donel quod si pa pa sit notorius 00. peccator et inde scandalizatur ecclesia et sit incorrigibilis quod posset accusari addo i.m. sUP'. 0/. man. V 98 quod~u~qu~] quodque V 99 sit] fit M 99 specialiter] IMV spmtuahter I I occulto cnmlne] mv. IV 2 statuere] constituere M 2 de] ab M 3 Respondeo]. ResponSIo M. 3 ex] per I 3 periclitaretur] periclitatur M 63 ad] et I 64 reverentiae] ergo addo M 70 videtur] habetur sed exp. et sup. lin. 6 posset] pOSSIt IV 7 contingat] con tinguat V 8 eo] eos sed in eo CO". V videtur add. I 72 aliquod] aliquando M 72-73 statuti aut ipsius privilegii] ipsius 9 peccare] praedIcare M 9 absoluta] om. V Il est] om. M 14 a salute] statuti vel privilegii I ipsius statuti aut privilegii V 73-74 alio. 00privilegii] om. (hom.) absolute V V 74 extrinsecus] exintrinsecus M 75 modo] non V 77 natura < m > ] natura est M naturae IV 77 statueretur] statur M 78 etiam] et M 79 sequeretur] sequitur I 79 ex hoc per se] per se ex hoc IV 80 scilicet] secundum M 81 ex] in M 83 furioso] furiose V 84 hoc] enim addo M (sed exp.) IV 85 huius] Olli. 93-94 Ga/., I, 8. 95-97 GRATIANUS,Decretum, I, dist. 40, C. 6 (ed. A. FRIEDBERG,I, IV 85 sani] sane M 87 ergo] om. IV 87 ad quod] a quo sed in ad quod corr. 146). 97-3 ID., Decretum, una cum G/ossis, I, dis!. 40, C. 6 (ed. 1584, co!. 260). 8- M 88 scilicet] sed M 91 Unde] Vel M 18 cr. HENR. DE GANO., Quod/. XI, q. 2 (ed. 1518, f. 440rC-440rD; ed. 1613, II, r. 183ra). 256 TRACTATUS. ARSIII P RATIO 10' PRO FRATRIBUS 257 etiam hoc possit de potentia ordinata secundum regulam iustitiae, sed 15 nam sacerdotum et populi devotionem, quando sacerdotes non «quae- alterius quam praecedentis, secundum quam unum hactenus damnavit rebant circa populum quae sua erant sed quae Iesu Christi», nec e et alterum salvavit, prout hoc satis declaratur in nostro XI" Quodli- 45 converso populus circa sacerdotem. Sed modo, quando «refrigescit bet -, circa hominem tamen purum bene contingit distinguere inter caritas multorum et abundat iniquitas», tale inconveniens de facili potentiam absolutam et ordinatam. Homo enim purus eo quod peccare sequeretur, et sic per accidens, scilicet ex prava sacerdotum dispositione potest, aliquid potest, large accipiendo potentiam, de potentia absoluta, 20 et populi, et eorum indevotione. Unde dico quod papa posset de quod non potest de potentia ordinata: de potentia enim absoluta agere potentia eius absoluta modo tale privilegium fratribus concedere, et mala culpae quae non potest agere de potentia ordinata. 50 quod plus est, puto quod posset ecclesiam I modernam ad statum M 140" Dico ergo de legislatore, qui est homo purus potens peccare et malum primitivum in quo regebatur de communi sacerdotum consilio, redu- agere, quod de potentia absoluta bene potest statuere vel privilegium cere, hoc tamen salvo quod essent semper episcopi, sicut tunc erant concedere, ad quod sequitur secundo modo inconveniens praedictum, et 25 apostoli superiores aliis in ecclesia, et similiter curati, sicut tunc erant hoc ideo, quia in antecedente non statim apparet consequens. Cuius- discipuli. Quod enim omnino non essent episcopi nec parochiales modi, ut puto, est privilegium fratrum secundum eorum intellectum, 55 sacerdotes in ecclesia loco apostolorum et discipulorum, ut duo ordines dicente OSTIENsr: «Si quilibet posset sibi confessorem eligere et non instituti a Christo in ecclesia omnino demolirentur, magnum inconve- oporteret eum habere confessorem determinatum, hoc esset ecclesiis niens esset. Et an aliquis homo purus hoc poterit facere, ipse dominus nimis iniuriosum, et contingeret inde disrumpi nervum ecclesiasticae 30 pa pa viderit et iudicet. De hoc enim videtur loqui beatus BERNARDUS, disciplinae et quemlibet esse acephalum.» Et hoc quemadmodum iniu- libro III" Ad Eugenium papam sic inquiens: «Erras si, ut summam, riosum esset, XCIII" dis t. e, cap." «Oboedientiam» et cap. is sequentibus, 60 ita et solam institutam a Deo existimas tuam apostolicam dignitatem. et similiter quemadmodum iniuriosum esset episcopis, si sub eorum Non tua potestas sola est a Domino, sed et mediocres sunt et inferiores.» oboedientia non essent c1erici, secundum quod ibidem scribitur in cap.o: Idem in eodem: «Honorum et dignitatum gradus et ordines quibus- V 259" «Nulla I ratione clerici aut sacerdotes habendi sunt qui sub nullius 35 cumque suos servare positi estis. Nunc autem sub trah untur abba tes episcopi disciplina et providentia gubernantur. Tales enim acephalos, id episcopis, episcopi archiepiscopis etc. Bonane species haec? Nimirum si est sine capite, prisca consuetudo nuncupavit.» 65 excusari queat opus. Sicut factitando probatis vos habere plenitudinem Et sic dico quod papa de potentia absoluta potest tale privilegium potestatis, sed iustitiae forte non ita. Facitis hoc quia potestis, sed utrum fratribus concedere, quia ad ipsum ex natura talis privilegii sive per se et debeatis quaestio est.» Ecce plana distinctio inter potentiam absolutam non sequeretur dictum inconveniens, quia non sequeretur, si homines in 40 et ordinatam apud dominum papam, quando beatus Bernardus aliquid tali statu essent in quali erant ab initio homines primitivae ecclesiae, in factitando ostendit se habere plenitudinem potestatis, quam appello qua erant communes sacerdotes; qui tunc congruebant propter ma g- 70 potentiam absolutam, super quo dubitat an habeat potentiam iustitiae, IMV IMV 16praecedentis] praesentis M 17prout] propter M 17-18Quodlibet] q. ' 2' f. addo 44 sed] si V 44 quae2] quod M 45 circa] contra M 45 modo] tunc M I 21-22 De potentia enim ... ordinata] om. (ham.) M 26 statim] statum M 46 caritas] eorum addo M 47 sacerdotum] sacerdotis V 62 Idem] Item I 26 consequens] conveniens M 27 privilegium fratrum] inv. IV 27 eorum] ipsorum 62 Honorum] Honor MI 63 autem] aut I 64 species] spes est M 65 vos] om. IV 67 debeatis] debetis V 68 apud] inter M 69 appello] a populo M IV 28 confessorem eligere] inv. IV 29 ecclesiis] om. IV 31 quemlibet] quamlibet M 31 quemadmodum] quamadmodum M 32 dist. '] cap: addo IV 70 dubitat] dubitabat I 70 habeat] habeant sed in habeat corr. M 42 congruebunt] congruebantur V 43-44 Philipp., II, 21. 44-46 Mauh., XX IV, 12. 58-61 BERNARDUSCLARAEVALLEN- 28-31 HENR. ESEGUSIO D (HOSTIENSIS), V·m Decre/alium librum Comm., tit. 38, C. 12 (ed. In SIS,De considera/ione, c. 4, n. 17 (ed. J. LECLERcQ-H.M. III, ROCHAIS, 444, lin. 16-17et p. 1581,r. 102va). 31-32 Cr. GRATIANUS, Decre/um, I, dist. 93, I' pars (ed. A. FRIEDBERG, 22-23; PL 182, 768B-C). 62-67 Ibid., n. 14 (ed. J. LECLERCQ-H.M. ROCHAIS, 442, p. I, 320-322). 35-37 ID., Decre/um, I, dist. 93, C. 8 (ed. A. FRIEDBERG,322). I, Im. 13-19; PL 182, 766C-D). 258 TRACTATUS. PARS III RATIO II' PRO FRATRIBUS 259 I305'b quam appello potentiam ordina tam. I Quod si ita est in exemptionibus gium, ut atfectant habere, daret et per illud moderno tempore populum particularibus, quod secundum Bernardum dominus pa pa aliquid possit a iurisdictione praelato rum universaliter eximendo, reduceret ecclesiam in eis de potentia absoluta quod non possit de potentia ordinata, multo in quantum tangit fratres, ad statum primitivum, puto, quod supplican- fortius ergo et in exemptione universali, qua fratres volunt eximi a 00 dum esset ei humiliter in principio ab universis episcopis et praelatis praelatis omnem populum subiectum illis secundum praedictum modum. 75 curam habentibus, quod dictum privilegium revocaret, et esset ei expo- Videat ergo dominus papa an possit de potentia ordinata secundum nendum a viris littera tis qualia inconvenientia ex hoc sequerentur, regulam iustitiae talem exemptionem populo concedere super confes- quod, si forte facere nollet, timendum esset, ne satis cito schisma sione ab ipso facienda fratribus; an potius posset timere illud si eam maximum et inoboedientia subiectorum ad superiores suos oriretur, nisi faciat quod supra dictum est: «Si papa suae et fraternae salutis» etc. 5 aliter ecclesiae Dei cito provideretur. Unde si beatus Bernardu$ suo tempore sic se opposuit exemptionibus 80 Dico ergo quod, loquendo de potentia ordinata secundum regulam sive dispensationibus particularibus, quantum, quaeso, opponeret se iustitiae, qua scilicet papa concedendo tale privilegium non peccaret si modo, si viveret, universali exemptioni populi quam petunt fratres? ipsum concederet, an ipse isto tempore tale privilegium concedere possit Quid autem beatus BERNARDUS sentiat ex tali dispensatione profutu- fratribus, ego non video nec assero, ne forte veritati contrarier, non rum, si fiat, ipsemet bene exponit ibidem, quasi ex praedictis arguendo IO tamen denego, ne videar «ponere os in caelum.» Sed ipse dominus pa pa contra se ipsum, sic inquiens in persona domini papae loquentis ad 85 viderit et iudicet, sua enim interest! Et sic, eo modo quo in praedicto M 140'· ipsum et ipso respondente I : «Quid?, inquis, prohibes dispensare? argumento maior propositio est vera sive antecedens est verum, vera est Non, sed dissipare. Non sum ego tam rudis ut ignorem vos dispensatores, conclusio sive consequens, et eo modo quo est falsa, et conclusio est sed in aedificationem, non in destructionem. Deinde 'quaeritur inter falsa. dispensatores ut fidelis quis inveniatur.' Ubi necessitas urget, excusabilis est dispensatio; ubi utilitas provocat, dispensatio est laudabilis. Utilitas, 90 15 dico, non propria sed communis. Nam cum nihil horum est, nOI1plane fidelis dispensatio est, sed crudelis dissipatio.» Unde in talibus dispen- Undecima ratio talis erat: «De poenitentia, disce 1", cap." 'Quem sationibus et exemptionibus faciendis circa populum in privilegio fra- poenitet' dicitur: 'Quaere sacerdotem qui sciat ligare et solvere.' Est trum, non debet dominus papa tam intendere propriam utilitatem ergo confessor in electione, nec est aliquis obligatus ad determinatum fratrum quam publicam totius populi. 95 confessorem. Sed non propter aliud oportet redire ad confitendum Sed si forte contingeret quod dominus pa pa fratribus tale privile- 20 sacerdoti, nisi quia sacerdos est determinatus. Ergo etc.» Dico quod dictum illud intelligitur in aliis, or-Idine ecclesiastico salvo v 259'b de semel confitendo I suo sacerdoti vel alteri de eius licentia, quem M 140" IMV IMV 71 appellol a populo M 72-73 Quod ... ordinata] om. M 72 secundum] beatum addo V 72 dominus] i/er. I 79 papa] et addo M 79 fraternae] et addo V 3 facere] faceret V 4 oriretur] ordinetur sed in oriretur corr. I orirentur V 82 universali exemptioni populi] exemptioni populi universali IV 83 quid autem] 9 ne] nec V IO os] collum (? cii) V II sic] sicut IV 12 et2] et addo IV quidam I (sed in quid autem corr.) V 83-84 profuturum] om. IV 87 dissipare] 13 conclusio] e converso V 13 est falsa] inv. IV 16 Quem] Quam M dispensare V 87 sum] sine M 88 sed] om. IV 88 destructionem] non addo 17 Quaere] Quaero M 20 nisi] sed non I (sed in nisi corr.) V 22 semel] se vel I sed det. M 92 dissipatio] dispensatio V 92 unde] et addo IV 93 circa] se vel de V 22 de2] ad V contra M 96 sed si forte] unde si IV 1-3 Simon de Belloloco,Primas Aquitaniae et vir litteratus, in Curia Romana anno 1288 haec inconvenientia, cf. ID., Maiores rationes (PARIS,Bibl. na/., lat. 3120, f. 81v- 82v). IO Ps., LXXII, cf. etiam BERTHOLDUS DIONYSIO, 9; DES. Quaes/io (REIMS,Bibl. 79 GRATIANUS,Decretum, I, dis!. 40, C. 6 (ed. A. FRIEDBERG,146);cf. supra, p. 255,95- I, mun., 470, f. 19vb): «Sed contra hoc est quod tu ponis 'os in coelum' (Ps., LXXII, 9) 3. 86-92 BERNARDUS CLARAEVALLENSIS, De considera/ione, lII, C. 4, n. 18 (ed. 1. artando potestatem domini papae». 16-17 GRATIANUS, Decretum, II, c. XXXIII, 3 q. LECLERQ-H.M. ROCHAIS, 445, lin. 22-28; PL 182,769A-B). 88-89 I Cor., IV,2. p. (De paenitentia), dis!. I, C. 88 (ed. A. FRIEDBERG,1188). I, RATIO PROFRATRIBUS 13' 261 260 TRACTATUS. JII PARS qui scriptum hoc legeritis, ipsi iudicate! Unde, salva gratia sua, ut mihi quaeret sibi ut dicitur in argumento. Ubi super illud «Quaerat sacerdo- 50 videtur, frater ille qui argumentum hoc proposuit, ausus est nimium tem», dicit G Io ssa: «Si enim parochianus eius non est, eius qui praeest, «alas suas extendere», et bene explicavit se affectare quod fratres sic consensu talem adeat», ut in disCO VI', «Placuit», et Ex tra vagan ti de 25 essent exempti, nec alicui liceret quoad omnia sua privilegia exponere, poenitentiis et remissionibus, «Omnis utriusque sexus.» sicut fratres minores sunt exempti quoad Expositionem regulae ipsorum, quam tradidit eis papa NICOLAUS, uod scilicet, sicut nemo in Q 55 lectionibus, disputationibus, determinationibus aut scriptis possit eam exponere nisi grammatice, similiter sic essent exempti quoad alia I sua M 140'b Duodecima ratio talis erat: «NICOLAUS papa dicit in fine Expositio- privilegia, quod scilicet nemo nec in lectionibus, nec in disputationibus, nis regulae fratrum minorum: 'Universis districte praecipimus, ut nec in determinationibus, nec in praedicationibus, nec in scriptis possit contra regulam et statutum fratrum praedictorum sive contra praemissa 30 exponere nisi grammatice. Quod tamen non est factum circa Evangelia per nos statuta, ordinata et approbata non dogmatizent, scribant, deter- 60 Christi; quod re vera conveniens est, quia in eis tam indubitata veritas minent.' Sed idem papa alibi in Regulae expositione approbavit est, quod nullus haereticorum in tantum eam potest depravare, quin usum quem fratres minores observant. Quare cum fratres minores inveniat sufficientes defensores catholicos. Unde Evangelia discussio- utuntur suo privilegio modo contrario quam vos determinatis, male nem non refugi unt, quia de veritate sua non diffidunt. ergo determinatis, quia contra praeceptum domini papae. Ergo etc.» 35 Dico quod illi qui obsistunt fratribus in usu privilegii sui quem volunt observare ex parte confessantium eis, dicendo quod tenentur eadem confiteri suis sacerdotibus, non determinant contra papae prohibitio- 65 Decima tertia ratio talis erat: «Nullum aliorum sacramentorum a I 306" nem, sed potius secundum praeceptum I eis. Ad hoc dominus MARTI- poenitentia iteratur circa eandem materiam, quia non baptismus circa NUS vult confitentes fratribus per eosdem exhortari quando dicit 40 eundem baptizatum, nec confirmatio circa confirmatum eundem, nec «Quodque iidem» etc., ut habitum est supra. sacramentum eucharisitiae circa eandem hostiam consecratam, nec Quod dicunt, in hoc «papam approbasse et confirmas se usum fra- ordo idem circa eundem ordinatum, nec matrimonium circa eosdem trum», dico quod verum est in eis quae pertinent ad eorum regulam, 70 coniuges, nec extrema unctio circa eundem infirmum eadem infirmitate; sed quod appro bat omnem usum eorum circa privilegia prius concessa quare nec confessio circa eundem confessum quoad eadem peccata.» et similiter concedenda eis in posterum, et circa quaecumque alia, ut 45 Quomodo et quae sacramenta iterari possint, alias latius declaravi, et nullus eis in aliquo possit contradicere, ut si sacra Scriptura in perverse exponendo eam velint uti secundum suam expositionem in disputationi- IMV bus et praedicationibus, sic ut nullus eis in hoc audeat contradicere, vos 49 iudicate] iudicare V 50 ausus] visus IV 50 nimium] om. IV 52 nec] ne IMV IV 57 nec'] om. sed sup. lin. addo M 57 nec2] deI. M 59 non] nunc M 59 circa] contra M 61 eam potest] inv. IV 65 Decima tertia] Tredecima M 23 ubi] ut M 25 consensu] om. sed i.m. consensum addo V 25 adeat] adeam I 66 baptismus] baptizatus I 67 confirmatum eundem] inv. IV 25 in] id est IV 26 sexus] om. IV 28 ratio] iter. sed exp. I 30 fratrum praedictorum] inv. IV 31 statuta] et addo IV 31 scribant] scribent V 31- 51 Cr. III Reg., Vl, 27. 53-56 Cr. NICOLAUSlII, Bul/a «Exiit qui seminat seminare» (ed. 32 determinent] determinant M 38 determinant] determinavit M 39 hoc] enim Bul/arium Franciscanum, lII, p. 415-416 (n. (27». 65-71 Cf. Sermo LECTORIS MINORUM addo IV 40 per eosdem] ab eisdem IV 42 in hoc] nihilominus IV 42 usum] factus Aurelianis (PARIS, Bibl. nat., lato 3120, r. 45rb): «Verum est quod unus actus unde V 44 privilegia] privilegium M 46 si] sicut I sic V 47 eam] ea I sacramentalis non rei tera tur supra eandem materiam sine praeiudicio Dei vel iniuria sacramenti». De reiteratione sacramenti paenitentiae, er. HENR. DE GANO., Quod/. X, q. 1 23-25 ID., Decretum, una cum G/ossis, II, C. XXXlII, q. 3, dist. 1, C. 88 (ed. 1584, co!. (ed. R. MACKEN, p. 18-36; ed. 1518, f. 398rF-400vT; ed. 1613, II, r. 133vb-136vb); ID., 2252). 25 Cf. ID., Decretum, II, C. XXXlII, q. 3, dist. 6, C. 3 (ed. A. FRlEOBERG,I, Quod/. VII, q. 23 (ed. 1518, f. 275rE-277vT; ed. 1613, I, r. 415vb-418rb). 72-75 cr. 1244). 25-26 Cr. GREGOR. IX, Decreta/es, v, tit. 38, C. 12 (ed. A. FRlEOBERG,II, 887- HENR. DE GAND., Quod/. X, q. 1 (ed. R. MACKEN, p. 21,18-36,40; ed. 1518, r. 398rH- 888). 28-33 NICOLAUS Bul/a « Exiit qui seminat seminare» (ed. Bul/arium Francisca- lII, 400vT; ed. 1613, II, r. 134rb-136vb); ID., Quod/. VII, q. 22-24 (ed. 1518, r. 273vT-287vS; num, lII, p. 416 (n. 127». 39-41 Cf. supra, p. 112,53-115,30. 42-43 Cf. supra, lin. ed. 1613, I, r. 413va-428vb). 32-33. 262 TRACTATUS. PARS III RATIO 13" PRO FRATRIBUS 263 quomodo et quare inter omnia sacramenta sacramentum poenitentiae 00 vel secundum obligationem, vel secundum recordationem, secundum est maxime iterabile propter iterabilitatem peccatorum actualium, quae quod de his modis habitus est sermo superius. sunt propria materia eius. Quod circa eandem materiam secundum 75 Sed peccatum secundum quod habet esse alicuius secundum macu- idem et ratione eiusdem penitus et omnino aliquod sacramentum lam, non est materia propria confessionis et absolutionis nisi semel, iteratur sive iterari possit, non est verum. Quaedam tamen bene iteran- quia in absolutione quacumque aut nihil peccati omnino abluitur, aut tur circa eandem materiam, aliqua mutatione facta circa aliquid quod 5 totum simul abluitur; et consimili ter prout habet esse alicuius secun- fuit materia eius prius, verbi gratia homo infirmus, qui est propria dum obligationem, quia aut tota obligatio simul solvitur aut nihil ipsius materia extremae unctionis, postquam semel fuerit ipse inunctus, si 80 I solvitur. v 259" morbus eius post magnum temporis intervallum in tantum sit alteratus, Prout autem peccatum habet esse alicuius secundum reatum et sive ipse in quantum est morbidus, ut 'verisimiliter praesumatur fore pronitatem, bene est materia confessionis et absolutionis pluries, sed debilitatus in tantum, quod notabiliter festinet plus quam paulo ante ad IO hoc nequaquam confitente existente in I eodem statu reatus aut proni ta- I 306'b mortem, occasione illius morbi debet iterato inungi. Similiter altero tis, quia quaelibet absolutio sacramentalis aliquid diminuit de reatu et coniugum decedente, superstes bene est iterato materia coniugii contra- 85 de debito poenae pro peccato, et similiter diminuit aliquid de pronitate hendi cum alio. ad peccandum derelicta ex peccato secundum reatum. Et sic peccatum Sic dico in proposito quod peccata sunt propria materia confessionis semper potest esse materia confessionis et absolutionis secundum rea- et absolutionis, sed hoc non ut habent esse in actu flendi, sive ut sunt 15 tum et pronitatem, quousque debitum poenae pro peccato perfecte est alicuius secundum actum fiendi. Nemo enim absolvi potest a peccato solutum, et quousque tota pronitas ex peccato derelicta fuerit exhausta. quod iam actu committit, quia pro illa hora non est poeni tens de ilJo 90 Profecto adhuc peccatum quod semel homo commisit, ipso superstite in peccato, sed potius est consentiens in illum, immo propria materia statu vitae praesentis, semper sic manet eius secundum recordationem confessionis et absolutionis sunt peccata praeterita, prout scilicet ali- ut possit esse materia sacramentalis confessionis et absolutionis, virtute M 141" quando fuerunt secundum actum alicuius, I sed non sunt pro hora qua 20 cuius, si aliquid adesset de macula aut reatu aut pronitate, ablueretur, poeni tens est et confitetur ilJa. Unde confitens in confitendo dicit: «Ego aut si nihil horum adesset, nec quoad ipsa aliquid operaretur, sine sic et sic peccavi, sive ego commisi tale peccatum», non autem dicit: 95 effectu tamen non esset, quia semper aut gratiam inferret novam, aut «Ego sic pecco, sive ego committo tale peccatum». Attamen sic con- inventam augeret; et hoc semper magis et magis in diversis absolutioni- fitendo non confitetur peccatum nisi quod suum est et prout suum est, bus, ut secundum hoc ille qui absolvitur numquam sub diversis absolu- licet alio modo suum sit quam secundum actum peccandi, scilicet vel 25 tionibus est in eadem dispositione. secundum maculam, vel secundum reatum, vel secundum proni ta tem, Et sic in iteratione sacramenti poenitentiae non apponitur olim sanato iterum sanativum cataplasma, neque aegro to curato iterum propinatur medicina laxati va, aut mors eius qui per poeni tentiam vivit, iteratur, aut peccatum oculis Dei absconditum denudatur, ut quidam 30 dicunt, quoniam, sicut curatus a morbo corporali non statim curatus IMV IMV 73 sacramenta sacramentum] inv. sed corr. I 75 quod] enim add. IV 77 iteratur] iteretur IV 77 quaedam] quidem M 77 bene] om. IV 80 semel fuerit ipse] ipse I modis] omnibus IV 2 habet] habere addo sed exp. I 2 alicuius secundum] om. V semel fuerit IV 80 si] nisi M IV 84 morbi] non addo sed exp. M 84 altero] 3 materia propria] inv. IV 4 abluitur] absolvitur V 4-5 aut ... abluitur] om. (hom.) altera sed in' altero corr. V 86 alio] aliquo IV 90 committit] scilicet addo IV I 8 habet] om. M 9 pluries] ad addo M 9 sed] ad add. sed exp. M II quia] 91 sed] sive V 91 illum] ipsum IV 94 confitetur] confiteretur I in addo sed exp. I quam M 12 diminuit] diminuunt M 12 de pronitate] pro parvitate V 13 reatum] 95 tale] hoc IV 95 peccatum] et illud addo IV 95-96 non ... peccatum] om. (hom.) actum IV 15 poenae] iter. I 17 profecto] quo facto M profecta V 17 homo M 96 attamen] actum IV 98 actum] statum M commisit] inv. IV 19 esse] om. I 20 aliquid] ad M 20 ablueretur] absolveretur IV 21 aut] agit V 22 inferret] conferret IV 23 inventam] (Cf. «Invenisti enim gratiam apud Deum» (Luc. I, 30)) 24 qui] sic addo IV 26 apponitur] ponitur I 96-1 Cf. supra, p. 87,50-102,44. 26-27 olim sanato] olim sanatio sed exp. M 27 aegro to] aegrotato IV 264 TRACTATUS. PARS III RATIO IS" PRO FRATRIBUS 265 est a sequelis morbi, neque ad perfectum vigorem corporalis virtutis est 55 reparatus, sed oportet adhuc circa eum contra sequelas morbi perfecte M 141'b amovendas et pro virtute corporali re-Iparanda aliqua medicinalia Quarta decima ratio talis erat: «In unam materiam sufficit unam apponere, sic curatus a morbo spirituali peccati non statim perfecte formam inducere. In confessione autem materiale est quod est ex parte curatus est a sequelis eius, quae sunt reatus et pronitas, neque ad 35 confitentis, quod autem est ex parte confessoris est formale. Nunc perfectum vigorem spiritualis virtutis est restitutus, sed oportet adhuc autem sufficit in unam materiam unam formam inducere, quare contra contra illas sequelas ad eas perfecte amovendas et pro illa virtute 60 peccata semel commissa et confessa sufficit una absolutio. Ergo etc.» reparanda, medicinam sacramenti poenitentiae iterato apponere, quae Dico secundum iam dicta, supponendo vera esse proposita in argu- gratiam augmentat et qua pronitas illa penitus amovetur, et virtus mento, quod scilicet ad confessionem semel factam contra peccata spiritualis perfecte reparatur. Et sic, licet poenitentia primo adhibita ad 40 semel confessa et commissa sufficit una absolutio, dum tamen absolvens delendum maculam peccati proprie est curativa aegroti et cataplasma sit sufficiens sua absolutione inducere omnem effectum qui natus est sanativum, sive medicina laxativa et evacuativa peccati, tamen poeni- 65 introduci absolutione sacramentali. Quare, cum frater ex suo privilegio tentia iterata non sic; ipsa enim tantum est curativa convalescentis a non sufficit sive non est potens sic absolvere, ut confessus ei non sequela morbi peccati et cataplasma sanativum et laxativum illius, aut maneat obligatus ad confitendum eadem sacerdoti secundum praedicta, saltem per gratiae augmentum est reparativum spiritualis virtutis. Et sic 45 nec etiam virtute sacramenti tamen semel exhibiti inducitur omne quod non semper adhibetur iterata poenitentia sive poenitentiae sacramen- I natum est introduci absolutione sacramentali, ut omnis reatus et M 141'" tum, quia mors peccati non iteratur, sic quod iterum prius oporteat 70 pronitatis abolitionem et perfectum caritatis augmentum, ideo non mori per peccatum, si debeat poenitentia iterari, sed quia mortuo semper unica absolutio sufficit adhibita semel unicae confessioni, sed ad peccato adhuc manet bene eius sequela per sacramentum poenitentiae perfecte ef-Ifectum sacramenti poenitentiae exsequendum quoad illa I 306 '" abolenda. Unde non bene dicunt aliqui dicentes quod si peccatum post 50 quae natum est efficere in eis quae pertinent ad effectus poenitentiae absolutionem eius esset suum obligatione, sequeretur quod peccatum secundarios, quandoque necesse est pluribus confessionibus plures revivisceret: peccatum enim bene manet suum obligatione, ipso iam 75 absolutiones adhiberi. mortuo per absolutio nem secundum maculam, sicut et bene manet suum reatu et pronitate, ut expositum est supra. Quinta decima ratio talis erat: «Delegatus maior est ordinario in causa sibi commissa. Fratres delegati sunt domini papae in causa poenitentiali. Maiores ergo sunt in illa ordinario, sed pro absolutione IMV IMV 31-32 neque ... perfecte] om. sed ai. man. i.m. in! sed oportet ad illas sequelas perfecte addo M 32 perfecte] om. IV 34 spirituali] spiritualis IV 35 a sequelis] a 61 supponendo] supponendum M 61-62 argumento] arguendo M 62 quod] quo sequalis M assequelis I (sed in a sequelis eorr.) V 36 adhuc] ad huius V M 63 confessa et] om. IV 65 sacramenta li] sacramentalis M 65 cum] tamen 37 sequelas] sequalas M 37 ad eas] om. IV 37 virtute] perfecte addo IV .1 V 68 tamen] tantum M V 70 pronitatis] pronitas M 71 conressioni] 40 reparatur] reparetur IV 40 primo] post sed 01. man. in primo eorr. M 45 per] confessionem V 77 ordinario] ordinatio sed in ordinario eorr. I 79 sunt in illa] in post sed in per eorr. V 47 morsl mori I 47 peccati non] om. IV 47 non] 01. illa sunt IV man. addo M 47 sic] ser. ai. man. M om. IV 47 quod] quasi V 47 prius] om. 56-60 Cf. BERTHOLDUS DE S. DIONYSIO, Quaestio (REIMS, Bibl. mun., 470, r. 193va): « ... in IV 48-49 mortuo peccato] inv. IV 50 abolenda] obolenda V 50 Unde] Verum sacramento confessionis ... est duo considerare, aliquid materiale et aliquid formale, IV materiale in confessione est ex parte confitentis ... Formale autem confessionis est absolutio ex parte confessoris ". ». 77-81 Cr. SIMON DE BELLOLOCO, Maiores rationes (PARIS, Bibl. nat., lot. 3120, r. 80r): « ... delegatus vice fungatur et auctoritate delegantis et 50-54 Cf. supra, p. 88,72-90,20 et 263,8-16. maior etiam ordinario sit in eis quae sibi specialiter committuntur», RATIO 16" PRO FRATRIBUS 267 266 TRACTATUS. PARS III recipienda iterato non oportet recurrere a maiore ad minorem. Ergo 80 aliquis fuit accusatus et absolutus in uno foro contentioso, non debet etc.» fieri replicatio accusationis et absolutionis in alio, ut Ex tra vagan ti de Dico ad hoc, secundum quod dixi in Quodlibet nostro Xlo, q.e de accusationibus, cap.o 'De his'. Ergo et similiter super illis criminibus patre, quod illud intelligitur de delegato in causa sibi commissa quoad super quibus aliquis fuit accusatus et absolutus in uno foro poeniten- hoc quod, causa incepta coram delegato, non potest ordinarius ad eam 5 tiali coram uno iudice, non debet fieri replicatio accusationis et absolu- manum mittere, sed delegatus potius potest ordinarium cogere ut 85 tionis in alio coram alio iudice. Ergo etc.» sententiam suam demandet exsecutioni. Si tamen delegato demandetur Dico quod verum est I quod actum coram uno iudice non debet M 141 ,b causa sub certa forma, scilicet quod sententiam latam ab ipso et omnem replicari per aliam accusationem et absolutionem coram alio ad eundem processum oporteat ostendi ordinario et ab ipso confirmari ad hoc effectum; sic enim mullum sacramentum circa eandem materiam repli- quod valeat, oportet formam illam' observari. Consimili ter dico in IO catur, ut iam supra dictum est; ad alium autem effectum bene potest propsito, quod fratres postquam inceperunt aliquem audire in confes- 90 super eodem crimine fieri accusatio et absolvi in duplici iudicio. Puta, si V 259'b sione, aut aliquis ut confiteatur eis accedere I voluerit ad ipsos, ordina- quis crimen homicidii committendo offendit Deum et proximum, rius nec illum nec istum in hoc potest impedire, formam tamen certam utrique ad emendam obligatus est, et sic, licet accusando se in foro super hoc insertam privilegio fratrum oportet eos conservare, quae est poenitentiae absolvitur a macula peccati et obligatione erga Deum, quod confessi eis post confessionem ipsis factam, nihilominus teneantur 15 tamen bene potest super eodem adhuc accusari in foro exteriori et eadem sacerdotibus suis parochialibus confiteri, secundum superius 95 absolvi ab obligatione erga proximum. Unde in dicta littera super illo: dicta. «Non potest accusatio replicari», dicit G Iossa: «Si autem poenitentiam egisset occulte. quoad Deum absolutus est. sed accusatio in iudicio facienda non cessat propter hoc.» Quare, licet a fratre ut a iudice 20 delegato sub certa forma quis sit absolutus ab aliquo peccato, quoad obligationem debiti erga Deum, nullum tamen est inconveniens iterum Sexta decima ratio talis erat: «Simile videtur esse de accusatione absolvi ab eodem quoad obligationem debiti erga hominem, secundum criminis, instauranda super eiusdem criminis absolutione in foro con- quod haec patent ex supra determinatis. Idcirco ego dixi et adhuc dico tentioso et in foro poenitentiali. Sed super illis criminibus super quibus 00 IMV 80 oportet] debet I 84 incepta] in praecepta sed in incepta corr. I 85 cogere] corrigere M 86 sententiam suam] inv. IV 87 omnem] omne M 88 et ... IMV confirmari] om. I 89 formam illam] inv. IV 89 consimili ter] cum similiter M 89-90 dico in proposito] in proposito dico IV 90 aliquem] aliquam M 92 illum 2 replicatio] in addo M 2 absolutionis] et addo V 8 per] ab addo sed dei. M nec istum] istum nec illum IV 93 insertam] in certam MV 93 privilegio] 8 aliam] om. IV 9 eandem] eadem IV 12 crimen homicidi committendo] privilegium M 94 teneantur] teneatur IV 95 sacerdotibus suis] inv. IV committendo crimen homicidii IV 12 offendit] ostendit M 13 obligatus est] 96 dicta] determinata IV 98 sexta decima] inv. IV 98 simile] simul M obligatur I 13 est] om. V 16 ab] om. V 17 potest] super eodem adhuc addo sed 99 criminis'] absolutione addo sed exp. I dei. M replicatio addo sed exp. V 18 iudicio] non addo M 19 cessat] esse V 21 debiti] ega addo sed exp. I 21 tamen] tantum sed in tamen corr. I 22 erga] Deum addo sed exp. M 23 ego] ergo IV 82-86 cr. HENR. DE GAND., Quodl. XI, q. 27 (ed. 1518, r. 480vZ-481rZ; ed. 1613, II, r. 23Irb). 89-96 Cr. supra, p. 3,22-25,68. 00-2 Cr. Sermo LECTORIS MINORUM fac/us Aurelianis (PARIS, Bibl. na/., la/o 3120, r. 45va): « ..• verum est et hoc per iura, una et 9-10 Cr. supra, p. 262, 72-86. 17 GREGOR. IX, Decre/ales, v, tit. I, C. 6 (ed. A. eadem causa non diffinitur per duos iudices; si sit commissa delegato, postea non subiecta FRIEDBERG, II, 734). 17-19 BERNARDUS COMPOSTELLANUS, Commen/um in Decre/ales, ordinario, quia iam esset turbatio in ecclesia». 00-3 Cr. GREGOR. IX, Decre/ales, v, tit. v, tit. I, C. 6 (ed. 1519, r. 339ra); GREGOR. IX, Decre/ales. una cum Glossis, v, tit. I, C. 6 (ed. I, C. 6 (ed. A. FRIEDBERG, II, 734). 1582, col. (575). 19-23 Cr. supra, p. 88,72-90,20 et 263,8-264,54. 268 TRACTATUS. PARS III quod confessio facta ipsis fratribus ut iudicibus delegatis replicanda est sacerdotibus ut iudicibus ordinariis, et ab eisdem iterata absolutio est 25 obtinenda, vel nihil est quod factum est per fratres circa non licentiatos INDIZES a sacerdotibus, vel non confessos prius eisdem. I. Werke, zitiert von Heinrich (und von den Herausgebern im Apparat) * * * II. Namenverzeichnis III. Zitierte Handschriften Haec, ut puto, est summa eorum quae tacta sunt circa hanc materiam IV. Zitierte Veroffent1ichungen a quattuor annis iam elapsis, postquam illud privilegium fratrum «Ad V. Inhaltsverzeichnis uberes fructuS» etc. coepit ventilari, aliis privilegiis eorum manentibus 30 intactis omnino. Si qua autem contra haec determinata fratres invene- 1306'b rint proponen-Ida, in scriptis reponant, ut videre possint qualiter eis respondeatur. Fiat, fiat. Amen. IMV 25 eisdem] omni addo sed exp. V 25 est] quia M 26 circa] contra M 27 a] om. M 27 circa] contra M 29 illud] iam addo V 31 intactis omnino] il1v. IV 32 possint] poterint IV 28-31 Post determinationem magistralem (mense Novembri 1282) coepit ventilari privile- gium Martini IV et ineunte anno 1287 quattuor anni erant elapsi. WERKE ZITIERT VON HEINRICH (un d von den Herausgebcrn im Apparat) Zahlen in Normalschrift betreffen die nicht wiirtlichen Zilale; Zahlen in Kursivschrift betreffen die (wenigslens partial) wiirllichen Zilate; Zah1en in runden K1ammern betreffen Zitate, deren Idenlifizierung unsicher is!. Die exponierlen Zah1en zeigen an, wie oft ei ne Quelle auf der niimlichen Seile zilierl wird. ALEXANDER IV I, c. 40: 240 Bul/a « Nec insolitum est li (hrsg. L. W AD- IV, c. 4: 239 DING, Annales minorum, III, Quaracchi ANONYMUS VII (DECANUS PONTISSARIENSIS) 1931, S. 591-592; hrsg. 1732, S. 522-523) Propositio in facto praelalorum et fratrum 18,22, 23, 24, 181 (PARIS, Bibl. nat., lato 3120, f. 49'b_55'b) ANONYMUS I 27 Rationes praelatorum primo abbreviatae ANONYMUS VIII (LECTOR MINORUM) et loco articulorum traditae (PARIS, Bibl. Sermo factus Aurelianis (PARIS, Bibl. nat., nat., lot. 3120, f. 72'-73') lato 3120, f.43"-46") 152 30,86,261,267 ANONYMUS II ANSELMUS CANTUARIENSIS (Opera omnia, Relatio de congregatione Parisiis coram hrsg. F. SCHMITT, 6 Bde, Roma-Edin- magistris et scholaribus Parisiens. habita burgh 1938-1961; unveriind. Nachdr., 6 contra fratres Praedicatores et Minores Bde, Cannstatt 1968; PL 158-159, Paris de privilegio confessiones audiendi (hrsg. 1854) H. DENIFLE in Chart. Univ. Paris., Il, De libertate arbitrii (hrsg. F. SCHMITT, in Parisiis 1891, S. 8- IO (n. 593)) Opera omnia, I, Roma 1938; PL 158, 38 Paris 1854) ANONYMUS III (Ps.-AUGUSTINUS; GENNA- c. I: 167 DlUS MASSILIENSIS) ARISTOTELES(ArislOteles Latinus, in Corpus De ecclesiasticis dogma tibus (hrsg. C. TUR- philosophorum medii aevi, Union Acade- NER in Journal of Theological Studies, mique Internationa1e; Aristotelis opera 1906, VII; PL 42, Paris (845) cum Averrois commentariis, ed. luntina, c. 22: 97 14 Bde, Venezia 1562-1574 [unveriind. ANONYMYS IV (Ps.-AUGUSTINUS) Nachdr. Frankfurt a.M. 1962]; Opera graece, hrsg. I. BEKKER, Berlin 1831, 2 De vera et falsa poenitentia (PL 40, Paris Bde) (845) Ethica Nicomachea (TransI. Roberti Gros- c. IO: 5, 51, 52, 86, 93, 179 seteste: A. Recensio pura, hrsg. R. A. ANONYMUS V (Ps.-AUGUSTlNUS) GAUTHIER=Arisl. La!. XXVI 1-3, Lief. 3, Sermo de oboedientia et humilitate (PL 40, 1972; fUr die arabische Obersetzung von Paris (845) Hermannus Germanus: in AVERROIS c. I: 62 Commentario, ed. luntina, III: cf. Parti- culae ab Hermanno translatae, hrsg. ANONYMUS VI (PS.-CLEMENS PAPA I ROMA- R.A. GAUTHIER in Aris!. Lat. XXVI 1-3, NUS) Lief. 2, 1972, S. 1321; hrsg. I. BEKKER) Recognitionum libri X Rujino Aquileiensi 230 interprete (hrsg. I. SICHARDUS, Basileae v, c. IO: 46 1526; PG I, Paris (857) v, c. 14: 46 "odI & Haverals 28-06-1989 - Luc S. WERKE ZJTIERT VON HEINRICH 273 272 lNDIZES BERTHOLDUS E SANCTODIONYSIO D Ps., V, c. 17: 253 Epistolae (hrsg. A. GOLDBACHER CSEL in xm, 5: 31 34, 44, 57-58, Wien 1895-1923; PL 33, Quaestio (REIMS, Bibl. mun., 470, f. 190'"- VI, c. 6: 189 XXXI,5: 95 197" und TOULOUSE,Bibl. mun., 738, f. Paris 1841) XXXVII,6: 90 Metaphysica (HV,4: TransI. Iacobi [Vet.ma] Epist. 82, c. 2, n. 22: 143 279'"-292") XLIV, 17-18: 242 et Composita [Vetus], hrsg. G. VUILLE- Epist. 93, c. 2, n. 4: 148 92,99, 118, 208, 209, 259, 265 XLvm, 14: 151 MIN-DIEM=Arist. Lat. xxv l-Ia, 1970; I- De gratia et libero arbitrio (PL 44, Paris BIBLIA SACRA iuxta Vulgatam versionem XLIX, 16: 150 X und XII-XIV: TransI. Anonyma sive (hrsg. R. WEBER-B. FISCHER-l. GRIBO- L, 12: 89 'Media', hrsg. G. VUILLEMIN-DIEM= 1841) c. 18, n. 37: 233 MONT,2 Bde, Stuttgart 1983) LXXII,9: 259 Arist. Lat. xxv 2, 1976; V, in AVERROIS Vetus Testamentum LXXII,22: 181 Commentario, hrsg. R. PONZALLI, Bern De octo Dulcitii quaestionibus (hrsg. A. Gen., xcm, 12: 62 1977; IX, in A VERROIS Commentario, MUTZENBECHER CC lat. 44A, Turn- in IX, 22-23: 215 cxvm, 3: 90 hrsg. B. BDRKE, Bern 1969; ed. lunt., hout 1975; PL 40, Paris 1845) Exod., cxvm, 80: 89 vm; hrsg. I. BEKKER) q. 3, n. 3: 129 X, 7: 147, 148 Prov., IV, c. 3: 40 xvm, 18 et 21: 238 I, 17: 175 De ordine (hrsg. W.M. GREEN in CC lat. Politica (TransI. Guillelmi de Moerbeke, XVlIl, 21: 214, 241 VII, 10: 149 29, Turnhout 1970; PL 32, Paris (841) hrsg. F. SUSEMIHL,Leipzig 1872; ed. XVlIl, 22: 238 XVlIl, 5: 33 II, c. 9, n. 26: 129 lunt., m; hrsg. I. BEKKER) XVlIl, 24: 241 XXIV,II: 30, 204 I, c. 12: 230 De Trinitate (hrsg. W.-J. MOUNTAIN-F. xvm, 24-25: 238 XXVII,23: 205 GLORIE in CC lat. 50-50A, Turnhout Lev., Eccli., AUGUSTINUS 1968: PL 42. Paris 1845) IX, 5: 149 XII, 8: 81 De civitate Dei (hrsg. H. DOMBART-A. XIV,c. 3, n. 5: 91 XXXII,6: 152 XlIl-XIV:201 KALB in CC lat. 47-48, Turnhout 1955; xxxm, 19-20: 142 De vera religione (hrsg. K.-D. DAUR in cc xm, 2-4: 201 hrsg. B. HOFFMANN in CSEL 401-2, Is., lat. 32, Turnhout 1962; PL 34, Paris xm, 12- 13: 202 Wien 1899-1900; PL 41, Paris 1841) LIX, 2: 88 1841) xm, 24-25: 202 I, c. 9: 143 1er., c. 24, n. 45: 129 XIV, 2-4: 202 XIX,c. 19: 142,215 L, 6: 45 Num., Ps.-AUGUSTINUS:cf. ANONYMUSIII-V 1,16: 240 Ez., Confessiones (hrsg. L. VERHE\JEN CC lat. in 27, Turnhout 1981; hrsg. M. SKUTELLA- XI, 28: 214, 217, 218 XlIl, 5: 31 BEDA H. JUERGENS-W.SCHAUBin Bibl. Teub- XIV,9: 218 XIV, 14: 211 In f-ucae Evangelium (hrsg. D. HURST in neriana, Stuttgart 1969; hrsg. P. KNOLL Deut., Novum Testamentum CC lat. 120, Turnhout 1960; PL 92, in eSEL 331, Wien 1896; PL 32, Paris 1,3: 241 Matth., Paris 1850) 1841) 1,6: 241 V, 15: 151 VI, c. 22 (ad Luc., xXII,24): 217 VII, c. 16, n. 22: 133 1,9-10: 241 v, 40: 129 X, c. 17, n. 26: 91 BERNARDUS eLARAEVALLENSIS (Opera, XVI,20: 147 VII, 6: 152 hrsg. Roma 1957- ; PL 182-185, XVII, 8-13: 137 VII, 12: 68 Contra Faustum (hrsg. 1. ZYCHA in CSEL Paris 1854) xvm, 18: 240 vm, 4: 160, 200 251, Wien 1891; PL 42, Paris 1841) [ Reg., vm, II: 240 De consideratione ad Eugenium [Il"m (hrsg. XXII,c. 27: 88 xv, 22: 62 IX, 36: 239 J. LECLERCQ-C.H. TALBOT-H.M. Ro- De diversis quaestionibus 83 (hrsg. k MUT- CHA in Opera, II, 1958; PL 182, Paris IS, Il Reg., IX, 37: 212, 239 ZENBECHER CC lat. 44A, Turnhout in 1854) XII, 13: 89 IX, 38-x, I: 239 1975; PL 40, Paris 1845) 1lI, c. 4, n. 14: 257 XVI, 10-11: 89 x, 1: 212 q. 31: 128 m, c. 4, n. 16: 46 [Il Reg., X, 20: 130 m, c. 4, n. 17: 66, 257 VI, 27: 261 XlIl, 41: 148 Enarrationes in Psalmos (hrsg. E. DEK- XX, 39: 203 xm, 57: 151 m, c. 4, n. 18: 258 KERS-I.FRAlPONTin cc lat. 38-40, Turn- XV, 12-14: 152 Tob., ho ut 1956; PL 36-37, Paris 1845) BERNARDUS COMPOSTELLANUS XVI, 22: 146 IV, 16: 67 Ps. 3 I, enarratio 2, c. 4: 62 Commentum in Decreta/es Gregorii IX XVI, 23: 146 Iob, Ps. 44, c. 32: 198 (hrsg. Parisiis 1519) XVlIl, 6: 141 v, 24: 67 Ps. 50, c. 15: 89 v, tit. I, c. 6: 267 xvm, 6-7: 139 v, 24-25: 68 Ps. 93, c. 15: 62 v, tit. 33, c. 22: 187, 195 xvm, 8: 141, 142 VI, 16: 31 Ps. 118, sermo 3, c. 1-2: 90 v, tit. 33, c. 30: 184, 185 XX, 13: 203 x, 14: 90 sermo 19, c. 7: 89 v, tit. 38, c. 12: 11,83 XXl, 28-31: 157 XI, 14: 88 274 INDlZES WERKE ZITlERT VON HEINRICH 275 XXIII, 2: 131 IV, 17: 69 CYPRIANUS Luc., XXIII, 2-3: 128 V, 21: 86 Epistolae (hrsg. G. HARTEL in CSEL 32, 11,22: 81 XXIV, 12: 61, 257 Tit., Wien 1871; PL 4, Paris (844) X, 1: 208 XXIV, 40-41: 69, 211, 214 1,5: 59 ep. 3, e. 2: 215 XII, 16 (inter!.): 50 Mare., Hebr., XVII, 35: 68 1,44: 160,200 VI, 4-5: 104 PS.-DIONYSIUS AREOPAGITA loann., Lue., VI, 5: 106 De coeles ti hierarehia (hrsg. Dionysiaea. VI, 67: 151 1,28: 75 XI, 34: 217 Reeueil donnant I'ensemble des tradue- I Cor., 11,22: 78 lac., tions latines des ouvrages attribues au I, 12: 121 11,27: 81 v, 16: 95 Denys de I'Areopage, 2 Bde, Bruges XII, 28 (inter!.): 243 III, 4: 78, 82 I Ioann., 1937; PG 3, Paris 1857) I Thess., IV, 1: 75 III, 18: 180 e. 13: 245 v, 21 (inter!.): 86 V, 14: 160 Hebr., BOETHIUS FRANCISCUS ASSISIENSIS X, I: 212, 239 VI, 4-5 (inter!.): 105 X, 2: 198,210,211,212,214 De di.fferentiis topieis (PL 64, Paris 1847) Testamentum (hrsg. C. EssER, Opuseula Lib. IV: 150 S.P. Francisei Assisiensis, Grottaferrata GODEFRIDUS DE FONTIBUS X, 3: 212 X, 16: 128, 137 1978) Quodlibeta (hrsg. M. DE WULF-A. PELZER- BONAVENTURA(Opera omnia, II Bde, hrsg. X, 38-42: 217 7-9: 216 J. HOFFMANS-O. LOTTIN in Les Philoso- Quaraeehi, 1883-1902) X, 40: 70, 217 phes Belges, Louvain 1904-1937) Commentarium in Sententias Petri Lom- GAUFRIDUS DE TRANIS XII, 16: 50 IV, q. 13: 139 bardi Summa super rubricas decretalium. De poe- XVII, 14: 199 GRATIANUS IV, dist. 17, pars 3, art. I, q. 2: 20, 21 nitentiis et remissionibus (hrsg. 1519, r. XVII, 34: 69 237 n_ 240'b) Decretum (Corpus Iuris Canonici, hrsg. A. XVII, 35-36: 69 BONIFATIUS VIII 83 FRIEDBERG, I, Leipzig 1881; PL 187, Ioann., Sexti Decretalium (Corpus Iuris Canonici, Paris 1855) 1,3: 86 hrsg. A. FRIEDBERG, II, Leipzig 1881) GENNADlUS MASSILIENSIS: ef. ANONYMUS I, dist. 21, e. 2: 175, 197, 198, 208, 209 VI, 67: 151 V, tit. 12 (De regulis iuris), reg. 3: 234 III dist. 30, e. 1: 118 XVI, 2: 30 PS.-CLEMENS PAPA I ROMANUS: er. ANONY- GLOSSA ORDlNARIA BIRLIAE dist. 40, e. 6: 27, 29, 32, 37, 255, 258 Aet., MUS VI Biblia sacra cum Glossa ordinario (6 Bde, dist. 68, e. 4: 213 VI, 5: 75 Antwerpiae 1634; PL 113-114, Paris 1852) e. 5: 213 VI, 8: 75 CLEMENS IV Exod., e. 6: 198 VII, 55: 75 Constitutio I( Quidam temere sentientes» XVIII, 21: 242 dist. 74, e. 6: 66 XI, 24: 75 (hrsg. J. H. SRARALEAin Bullarium Fran- Lev., dist. 80, e. 2: 210 XV, 39: 218 ciseanum, III, Romae 1765, S. 14 (n. 19): XIII, 4: 202 dist. 93, I' pars: 256 Rom., hrsg. L. WADDlNG, Annales Minorum, XIII, 12: 202 dist. 93, e. 8: 256 11,21: 150 IV, Quaraeehi 1931, S. 591; hrsg. 1732. XIII, 24 (inter!.): 202 e. 25: 215 VII, 8: 152 IV, S. 523) Iob., dist. 99, e. 4: 65 VII, 17 et 20: 90 IO, 12, 13-14, 73, 74 14: 89 e. 5: 65 XII, 21: 143 XI, Prov., II, e. V, q. 5, c. 2: 148 XIII, 1-2: 203 CONCILIUM LATERANENSE IV (hrsg. J.D. XXVII, 23: 206 c. XI, q. 1, !. 39: 65, 193 I. Cor., MANSI, Sacrorum Conciliorum nova et Eccli., c. XIII, q. I, c. I: 36, 59-60, 207 I, 12: 59, 96, 121 amplissima collectio, XXII, Paris 1903; XXXIII, 18: 142 c. XXV, q. 2, c. 10: 65 11I,3: 218 unveriind. Naehdr., Graz 1961, Sp. 998- Matth., c. XXXIII, q. 3 (De poenitentia), dist. IV, 2: 258 999) VIII, II (inter!.): 240 I, c. 82: 89 VII, 34: 69 e. 10: 171,243 IX, 36 (inter!.): 239 c. 88: 5,51,52,86, XII, 28: 242 X, 5 (inter!.): 239 93, 179, 259 Gai., CONCILIUM TURONENSE II1 ANNO 813' XIV, 23: 48 6, e. 3: 17, 186, 260 1,8: 255 (hrsg. J. D. MANSI, Sacrorum Concilio- XVIII, 6: 141, 142, 145 7, e. 4: 195 1,9: 151 rum nova et amplissima collectio, XIV, XVIII, 7: 140 III (De consecratione) dis!. I, e. 6: 66, 126 IV, 16: 139 Paris 1902; unveriind. Naehdr., Graz XVIII, 8: (inter!.): 141, 142 dist. 2, c. IO: 97 Philipp., 1960, Sp. 81-92) XXIII, 2 (inter!.): 128 c. 13: 97 11,21: 257 e. 50: 97 XXIV, 40-41: 211 e. 16: 97 1 Thess., XXIV, 42: 69 c. 19: 97 III, 3: 147, 148 276 INDIZES WERKE ZITlERT VON HEINRICH 277 , c. 30: 183, 184, 185, 186 tit. 38, c. 12: 12, 14, 18, 43, 66, 73, 83, LAMPRIDIUS c. 21: 97 tit. 38, c. 12: 7, 15, 43, 46, 49, 63, 84, 156,229,244,245, 256 Vita Severi Alexandri (hrsg. D. MAGIE in Decretum, una cum Glossis (hrsg. Venetiis 78, 97, 132, 160, 162, Scriptores Historiae Augustae, II, Cam- 1584) HIERONYMUS 172, 222, 232, 244, 250, bridge (Mass.) 1980, S. 282). I, dis!. 40, c. 6: 255 Commentarium in Epistolam ad Titum (PL 253, 260 51,8: 67 dist. 68, c. 5: 213 26, Paris 1884) c. 16: 181 Il, C. XXXIII,q. 3 (De poenitentia), 1,5: 59 MARTINUSIV tit. 40, c. 25: 189 dist. I, c. 87: 4 Adversus Iovinianum (PL 23, Paris 1883) Bul/a «Ad fructus uberes» (hrsg. H. DE- Decretales, una cum Glossis (hrsg. Romae c. 88: 260 I, c. 26: 197 NIFLEin Chart. Univ. Paris., I, S. 592-593 1582) dist. 6, c. 3: 186 De oboedientia (hrsg. G. MORIN in CC lat. Il, tit. 22, c. 6: 172, 173 (n. 508)) III, dist. I, c. 6: 126 78, Turnhout 1958); auch PS.-AUGUSTI- 3,7,8, 14, 15, 16,20,25,47,50,60,68, III, tit. 30, c. 12: 122 dist. 2, c. 10: 97 NUS(PL 40, Paris 1841) 69, 70, 71, 72, 75, 76, 77, 78, 79, 82, 93, v, tit. 1, c. 6: 267 GREGORIUSI tit. 33, c. 22: 127, 159, 187, 195 62 104, 109, 112, 114, 123, 126, 133, 155, c. 30: 184, 185 De viris il/ustribus (hrsg. CA. BERNOUILLI, 156, 157, 164, 165, 181, 182, 188, 207, Dialogi (PL 77, Paris 1896) tit. 38, c. 12: 11 Freiburg 1895; PL 23, Paris 1883) 221,222,226, 236, 253 I, c. 4: 35, 218 c. 2: 210 Moralia (hrsg. M. ADRIAENin CC lat. 143, GUILLELMUS MATISCONENSIS NICOLAUSIII Turnhout 1979; PL 75, Paris 1849) HILARIUSPICTAVIENSIS Responsio ad dicta fratris Ioannis de Sancto Bul/a «Exiit qui seminat seminare» (hrsg. VI, c. 35, n. 54: 67-68 De Trinitate (hrsg. P. SMULDERS CC lat. in Benedicto (PARIS, Bibl. nat., lat. 3120. f. l.H. SBARALEA Bul/arium Francisca- in VII, c. 26, n. 32: 31 62-62A, Turnhout 1979-1980; PL !O, 38 'b_4 I") num, III, Romae 1765, S. 404-416 IX, c. 34, n. 54: 89 Paris 1844) 28, 128, 153 (n. 127)) c. 55, n. 83: 90 IV, c. 14: 41 HENRICUSDE GANDAVO 260, 261 X, c. 15, n. 26: 89 x, c. I: 196 Registrum epistolarum (hrsg. P. EWALD- Quodlibeta (HENRICI DE GANDAVO Opera ORIGENES omnia, Leuven 1979- ; hrsg. Paris HUGO DE FUQUERIIS(DECANUSAMBIANEN- L.M. HARTMANNin Mon. Germ. Hist., Tractatus jn Matthaeum (hrsg. D. ERAS- 1518; hrsg. Venezia 1608 und 1613) SIS) Epist. 1-2, Ber1in 1891-1899; PL 77, MUS-S. GELENIUS,II, Basileae 1571; PG Paris 1896) VII (hrsg. Paris 1518; hrsg. Venezia 1608 Rationes abbreviatae (PARIS, Bibl. nat., lat. 13, Paris 1857) Il, 37: 65 und 1613) 3120, f. 142'-145') tract. 5: 140 q. 22: 164, 191 140, 148, 149 III, 52: 181 VII, 30: 65 q. 23: 4,17,46,52,253 PAPIASGRAMMATICUS INNOCENTIUSV I IX, 32: 65 q. 24: 5, 8, 19,21,41,42,44,49,52, Vocabu/arista (hrsg. s.l.n.a., unveriind. 64,79,88, III, 156.248 Apparatus super Decretalium libros (hrsg. XIII, 32: 66 Nachdr., Torino 1966) q. 22-24: 3,42, 237. 261 Parisiis 1514) Regula pastoralis (PL 77, Paris 1896) 107 X (hrsg. R. MACKEN in Opera omnia, V, tit. 38, c. 12: 83,229 I, c. 7: 215 XIV, 1981; hrsg. Paris 1518; hrsg. Vene- Bul/a «Etsi animarum» (hrsg. K. SCHLEY- PETRUSLoMBARDUS Il, c. 4: 31 ER, Anfiinge des Gallikanismus im 13. Col/ectanea in Epistolas beati Pauli (PL zia 1608 und 1613) GREGORIUSIX q. I: 8, 41, 42, 44, 93,179,248,261 lahrhundert, Berlin 1937, S. 131-136) 192, Paris 1855) Decretales (Corpus Iuris Canonici, hrsg. A. q. 2: 19,74 21-22, 23, 24, 36, 44, 60, 70, III, 144, Ad Hebr., VI, 5: 105 FRIEDBERG, l, Leipzig 1881) I q. 4: 49, 54 145,155,252 Libri Sententiarum (hrsg. Quaracchi 1916, I, tit. 9, c. 7: 179 q. 1-4: 3,237 IOANNESCHRYSOSTOMUS 2 Bde; PL 192, Paris 1855) tit. 21, c. 15: 159 XI (hrsg. Paris 1518; hrsg. Venezia 1608 Prol.: 196 Opus perfectum in Matthaeum (hrsg. PG tit. 31, c. 15: 171,243 und 1613) PETRUSDE RUTHENAC 57-58, Paris 1862) Il, tit. 13, c. 19: 249 q. 2: 255 Proposito (PARIS, Bibl. nat., lat. 3120, f. hom. 32: 212 tit. 22, c. 6: 172, 173 q. 27: 58,266 47"-49'b) hom. 72: 128 III, tit. 30, c. 12: 122, 123, 127 XII, q. 1-30 (hrsg. l. DECORTEin Opera 28 c. 30: 47 omnia, XVI, 1987; hrsg. Paris 1518; hrsg. IOANNES SANCTOBENEDICTO DE IV, tit. I, c. 7: 189 Venezia 1608 und 1613) Sermo factus Aurelianis (PARIS, Bibl. nat., RAYMUNDUS PENNAFORTE DE V, tit. I, c. 6: 266, 267 q. 23: 118 lat. 3120, f. 35"-37") Summa de poenitentia (hrsg. X. OCHOA-A. tit. 11: 143 q. 28: 217 4, 28, 63, 87, 152, 153,220 DIEz, Roma 1976) tit. 12, c. 12: 195 III, 56: 4, 83 HENRICUSDE SEGUSIO(HOSTIENSIS) IOANNESSCOTUSERIUGENA tit. 33, c. 22: 127, 184, 189 In V·m Decretalium librum Commentaria Expositiones super hierarchiam caelestem RICARDUSDE MEDIAVILLA c. 24: 184, 185 S. , c.'26: 159, 187 (hrsg. Veneti is 1581) Dionysii (hrsg. PL 122, Paris 1865) Quaestio disputata De privilegio Martini C. 13: 245 papa (hrsg. F.M. DELORME,Ad Claras 278 INDlZES Aquas [Quaracchi] 1925) Paris 1929-1942; hrsg. Parma, VI-VII, 108, 195 1856-(858) IV, dist. 17, q. 3, art. 3: 52,109, 1I4, 156 SIMON DE BELLOLOCO NAM ENVERZEICHNIS Summa Theologiae, ed. Leon., IV-XII) Maiores rationes praelatorum traditae II', II", q. 43, art. I: 149 (PARIS, Bibl. nat., lat. 3120, f. 74'-89') THEOLOGIEGESCHICHTLICHE UNO TEXTKRITISCHE EINFOHRUNG 49, 55, 75, 88, 208, 221, 233, 236, 238, THOMAS EBORACENSIS 240, 250, 259, 265 Tractatus II Manus quae contra omnipoten- tem tenditur» (hrsg. M. BIERBAUM, Bet- Adenulf von Anagni: XLlV Finke, H.: VII, XIV, LXXXI, XCV, CIII-CVI, P. TERENTIUS AFER telorden und Weltgeistlichkeit an der Uni- Aegidius von Rom (Aegidius Romanus): CXXXII Comoediae (hrsg. R. KAUER-W.M. LIND- versi/at Paris. Texte und Untersuchungen LX, CXV Fransen, G.: LXXIX SAY,Oxonii 1961) zum literarischen Armuts- und Exem- Alexander IV.: XXIV-XXIX, XXXI, XXXIV Gerhard von Abbevi1le (Gerardus de Abba- Heauton Timorumenos, (III, I) 483: 134 tionsstreit des 13. Jhts (1255-1272). II: Adotto de Prato: LI, LIX tisvi1la): XXX Traktat eines Franziskaners zur Verteidi- Arnulphus le Bescochier: XLIII Gerhard von Sabina: CIII, CVI THOMAS DE AQUI NO (Opera omnia, Parma gung der Mendikanten gegen Wilhelm Artaldus: XIX Gervasius du Mont-Saint-E1oi (Gervasius 1852-1869; Opera omnia, iussu Papae von St. Amour vom Jahre 1256/57. (Fran- Augustinus: XVI, XIX, XLVI, LXII, LXV-LXVI, de Monte S. Eligii): XLIII, XLVIIl, LX Leonis XIIII ... edita, Roma 1882- ) ziskanische Studien. Beiheft 2.) Miinster LXXVI Glorieux, P.: IX-XI, XXXIX, XLIII, XLVIII, Commentarium in Sententias Petri Lom- 1920, S. 37-168). Ps.-Augustinus: XVIII, XLVIII, LXIII LVII, LXV, LXXIII, LXXIX-LXXX, LXXXIV, bardi (hrsg. P. MANDONNET-M.F. Moos, 67 Bascher, FI. J.: XCV, CIII LXXXIX, XCIII, xcv, CXXI Batail1on, L.J.: CXXXIX Gottfried von Trano (Gaufredus/Gotfridus Bazan, B.C.: LXXIX de Trani/Trano): XIX-XX Benedikt Gaetani: L1V, LXXXI, XCV, CIII-CIV, Gottfried von Fontaines (Godefridus de CVI-CIX Fontanis/de Fontibus): VIII, XXXVIII,LVIII, Benedikt XI.: CXVI, cxx LX, CI, CXVI, CXlX, cxxx Bentivenga de Bentivengis: LII Gratian: XVU-XIX, LXV-LXVI, LXXIV Bernhard von Bottone: XX, LXIX Gregor IX.: XIX-XX, XXU, XCVII Bernhard von Clairvaux (Bernardus Cla- Gregor X.: XIII, XXX, XXXIII raevallensis): XIII, LXXII Gregorius de Valle: XLIII Berthold von Saint-Denys (Bertholdus de Greven, J.: XXI Sancto Dionysio): XLVII-LXVIIl, LXIII, Haureau, B.: XXXVIII LXXV-LXXVI,LXXX, LXXX!V-LXXXVlII, XXXI C Heinrich v. Bitterfeld (Henricus de Bict- Bierbaum, M.: xxv velt): CXVI Bonaventura: XXVI, XXVIII-XXIX,XXXlI-XXXIIl, Heinrich von Gent (Henricus de Gandavo): XXXV, XLVIII passim Bonifaz VIII.: LXXXIV, CX, CXIII-CXVI, cxx Heinrich von Segusia (Henricus de Segu- Bruno von Schaumburg (von Olmiitz): XXXI, sia/de Segusio; Hostiensis): XX, LXIX, XXXII xcvu Christian von Beaulieu: XXVII Hodl, L.: XVIII, XX-XXIII, XXV-XXVIII Clemens IV.: XIII, XXIX, XXXIV, L1U, LVU, Hotfmann, F.: cxvu LIX-LX, CIV Honorius III.: xxu Clemens V.: CXIV, CXX Honorius IV.: VIII, XII, LI-LVU, LXVIII, LXX, Congar, Y.M.-!.: XXI, CVI, CIX LXXXIX-XCI Conti, c.: XXIX Hubertus de Saint-Valery: LXVI Copeland, J.I.: XLVI Hugo de Fouquieres (Hugo de Fuqueriis): Decorte, J.: CXVlII-CXIX,CXXlI, CXXV,CXXVIIl, XI, XV-XVI, LXXI CXXXII Innozenz III.: XXXI, XXXIV, LVII-LVIII Duns Scotus: LXXVIII Innozenz IV.: XIII, XXU-XXIV, XXXI, CIV Ehrle, F.: LXXX Jacobus des Alleus: LIX, LXXX, LXXXII Ernst, W.: CXVII Jacquart, D.: LXXIX Eubel, c.: XXXIX Johannes XXII.: CXVI Eustachius: LXXXI Johannes de Montsoreau (von Tours): XXVII, Feiereis, K.: CXVII XXXVIII-XL,XLVIII, XCIII 280 INDlZES NAMENVERZEICHNIS 281 lohannes de Polliaco: LXXXV, CXVI, cxxx Philipp IV. (der Schone): XXXV, L lohannes de Sancto Benedicto: XXII, XXVII, Philippus Fontana: XXIX xxxv, XLII-XLlV, XLVlI, L-LI, L111-L1V, LVUI, Planzer, D.: XIII LX-LXI, LXIV-LXVIII, LXXI-LXXIII, LXXX, Post, G.: XXXIX-XLI LXXXII-LXXXIII, LXXXV, LXXXVIII, CXXXI Raimund von Peiiafort (Raymundus de TEXT UND APPARAT lohannes Teutonicus: XVIII Pennaforte): XVIII-XX, LXXXVI lohannes von Vercelli: XXXII Ranulphus de Homblonaria: LX Kaeppeli, T.: LXXXII Richard Fitzralph: CXVl Konrad von Urach: XXI Richard von Mediavilla: XXXV, XLIII, XLVII, Albertus Magnus: 225 Gregor I.: 31, 65-68, 89-90,181,215,218 Koudelka, V.I.: CXVI LXIV Alexander IV.: 18,22-24, 181 Gregor IX.: 7, I 1,14,43,46-47,49,63,78, Landgraf, A.: LXXVI Robert von Orford: XXXIII-XXXIV Anselm von Canterbury: 167 122-123, 126-127, 132, 143, 153, 159, Latinus de Malabranca: L1V Salimbene de Adam: LVII Aristoteles: 40, 46, 189,230,253 171-172, 179, 181, 183-189, 195, 222, Lippens, H.: XXXV, CXVII Schleyer, K.: IX-X, XXII, XXXI, XLII, L1I1, Augustinus: 62-63, 88, 90-91,128-129,133, 232, 243-244, 249-250, 253, 260, 267 Little, A.G.: CIII-CV LXV, XCII-XCIII, XCV, CIII, CV-CVI, CVIII- 143, 148, 198,215,233 Heinrich von Gent (Henricus de Gandavo): Longere, 1.: XVIII CIX Ps.-Augustinus: 5, 50, 86, 93, 97 passim Macken, R.: CXIX-CXX, CXXIII, CXXVIII, Schneyer, 1.B.: LXXIII, LXXXII Beda: 217 Heinrich von Segusia (Henricus de Segu- CXXXII Schrader, F.: XXIX, CXVII Bernhard von Clairvaux (Bernardus Cla- sia/de Segusio; Hostiensis): 12, 14, 18, Marlot, G.: XXXVIII, XLI, XLlX Seppelt, Fr.X.: XXII raevallensis): 46, 66, 257-258 43,66, 73, 83-84, 156,229,244-245,256 Martin IV.: VIII, XIV, XVI, XXXIV-XXXIX, Simon von Beaulieu (de Belloloco): X-XII, Bernhard von Compostela (Bernardus Com- Hieronymus: 59, 62, 197,210 XLI-XLII, XLV-XLVI, XLVIII, L-L1V, LVI-LVII, XIV-XV, LVII-LVIII, LXXIV-LXXV, LXXXIX, postellanus): II, 83, 184-185, 187, 195, Hilarius: 41, 196 L1X-LXI, LXIV, LXIX, LXXI, LXXV, LXXXII, XCI-XCIII, XCV-C, CII-CIV, CXI, CXVl 267 Hodl, L.: 92, 131 LXXXIV-LXXXV, LXXXVII, XCVI-XCVII, CII, Soyez, E.: XXXVIII Berthold von Saint-Denys (Bertholdus de Honorius IV.: 24, 38 CIV, CXIII-CXIV Stephan von Besanc;on (Stephanus Bisen- Sancto Dionysio): 92, 97, 99, 118, 205, Hugo de Fouquieres (Hugo de Fuqueriis): 259, 265 Mathis, B.: XXII Matthiius von Acquasparta: LI-LII, LIX lius/de Bisuntio): LII, LXXIII, CXXXI Thomas von Aquin: XXVI-XXVII, XLVIII j Bierbaum, M.: 67 4,31,59-60,88, 133, 140, 148-149 Innozenz IV.: 21-24, 36, 44, 60, 70, 83, Matthiius R. Orsini: LVII Thomas von Cantimpre (Thomas Cantim- Blaise, A.: 45,87,130, 157, 190,205,220, 111,144-145,153,155,229,252 Michaud-Quantin, P.: XXVIII pratensis): XXI 1 , 223-224, 244 lohannes Chrysostomus: 128,212 Nicolaus de Pressorio: XLlV, LX Thomas von Pontoise (Thomas Pontissa- Boethius: 150 lohannes de Sancto Benedicto: 4, 28, 40, Nikolaus III.: XIII, XXIX riensis): X, XII-XIII, L1-LVI, LXXXIX Bonaventura: 20, 21 63,67, 128, 152-153,220 Nikolaus IV.: VIII, XII-XIV, XVI, LI-LII, LVIII, U rban II.: XVII Bonifaz VIII: 234, 248 lohannes Skotus Eriugena: 245 LXVIII, LXX, LXXV, LXXXVIII-LXXXIX, XCI, Urban IV.: XXXIV Du Cange: 9, 42, 57, 63-64, 124 Lampridius: 68 CII, CVI, CVIII, CXVI, CXXXIV Weisweiler, H.: XLVI Chatillon, F.: 69 Martin IV.: 3, 7-8, 14-15, 20, 25, 28, 47, Odo von Douai: XXVII Wilhelm von Flavacourt: X, XII, XXVII, Cicero: 56 50, 57, 60, 68-70, 72, 75-79, 82, 93, 104, Olnos y Canalda, E.: CXXXII XXXVIII-XL, XLVIII, LVIII, XCIII Clemens IV.: IO, 12-13,73-74 109, 112, 123, 126, 156-157, 164-165, Ottokar II. v. Bohmen: XXXI Wilhelm von Macon (Guilelmus Matisco- Ps.-Clemens Romanus: 239-240 181-182, 188, 207, 220-222, 226, 236, Paulus, c.: XXXIX, XLII, CVI nensis): VII-XII, XIV-XVI, XXXV, XXXVIII, Congar, Y.M.-I.: 219, 245 253, 267 Pelzer, A.: CXXVIII XL, XLlI·XLlV, XLVIII-LIl, LIV, LVIII-LXII, Cyprian: 215 Niermeyer, 1.F.: 96, 206, 218, 227 Petrus Barbette: X, XII, XXXV, XXXVIII, XL, LXVI-LXVIII, LXXI-LXXII, LXXX, LXXXI!- Delorme, F.M.: 12, 108, 195 Nikolaus III.: 260-261 XLVIII, LVIII-L1X, LXV, LXVIII, XCII-CV LXXXIIl, LXXXIX, XCI-XCV, CIII-CVII, CIX, Ps.-Dionysius: 245 Nikolaus IV.: 24,49 Petrus Lombardus: XXVI CXXIX-CXXX, CXXXIII, CLXV Finke, H.: 30, 38 Origenes: 140 Petrus von Mornay (Mournai/de Morna- Wilhe!m von St. Amour: XXV, XXVI!, xxx Franz von Assisi (Franciscus Assisiensis): Papias Grammaticus: 107 rio): XXXV, XXXIX, L, L111 Wilhelm von Ware (Guilelmus de Guarro/ 216 Petrus Lombardus: 105, 196 Petrus von Ruthenac (Rodez): X, XII, L1-LV, Varro): LXXVII-LXXVIII, cxv Gennadius von Marseille (Gennadius Mas- Petrus von Mornay (Mournai/de Morna- LXXXIX-XCI, CIII, CIX, CXIV Wippel, 1.F.: LXXIX siliensis): 97 rio): 28 Philipp III.: XXXIX Wyclif lohannes: CXVl Glorieux, P.: 128 Petrus von Ruthenac (Rodez): 28 Gottfried von Trano (Gaufredus/Goffridus Raimund von Peiiafort (Raymundus de de Trani/Trano): 83 Pennaforte): 4, 83 Gottfried von Fontaines (Godefridus de Robert Grosseteste: 46, 189,253 Fontanis/de Fontibus): 139 Simon von Beaulieu (de Belloloco): 49, 55, Gratian: 4-5, 17, 27, 29, 32, 36-37, 50, 65- 75, 78, 88, 208, 221, 233, 236, 238, 240, 66, 86, 89, 93, 97, 126, 148, 175, 179, 250, 259, 264 186, 193, 195, 197-198, 207-210, 213, Stephan von Besanc;on (Stephanus Bisen- 215, 255-256, 258-260 tius/de Bisuntio): 48 282 INDIZES Terentius Afer: 134 Walther, H.: 33 Thomas von Aquin: 52,109,114,149,156 Wilhelm von Miicon (Guilelmus Matisco- Thomas Eboracensis: 67 nensis): 28, 128, 153 Wilhelm von Moerbeke: 230 ZITIERTE HANDSCHRIFTEN Thomas von Pontoise (Thomas Pontissa- riensis): 27 (Theologiegeschichtliche und Textkritische Einfiihrung) BASEL, Universitiitsbibl., B. VII.9: CXVI, LVI, LXI, LXII, LXVI, LXVII, LXVIII, LXXI, cxxx LXXIV, LXXV, LXXXII, LXXXIII, LXXXIX, xc, BOLOGNA, Bibl. Univers., lat. 2236: CXXIV XCI, XClI, XCIII, XCVI, XCVII, XCVIIl, XCIX, BRESCIA, Bibl. di Lonato, 166: CXXIII C, CI, ClI, CIII, CIV, CXIV, CXVIl, CXXIX, BRUGGE, Groot Seminarie, 36/148: CXXIII CXXX, CXXXI, CXXXIII, CLXIX BRUXELLES, Bibl. Royale, 4711: CXXIV -, -, - 14947: LXXIII CAMBRIDGE, Pembroke Coli., 166: CXXIV -, -, - 15350: CXIX, CXXIV, CXXV CESENA, Bibl. Malatest., O.xVII.I: CXXIII -, -, - 15358: CXXIII ERLANGEN, Universitiitsbibl., 251: XLlV RAVENNA, Bibl. Class., 472: CXXIII -, -, 269/2: CXXIII, cxxv, CLXIX REIMS, Bibl. mun., 470: XXXV, LXIII, LXXXV, FIRENZE, Bibl. Med.-Laur., Plut. 17 sin., LXXXVI, LXXXVII, LXXXVIII cod. I: CXXIV SALISBURY, Cath. Libr., 72: CXXIV -, Bibl. Naz. Centr., Conv. Soppr., SANKT FLORIAN, Stifisbibl., A.x1.l49: LXXX A.2506.2: CXXIV SCHLAGL, Stiftsbibl., Cpl 452.102: LXXX, HEREFoRD, Kathedralbibl., P.3.III: LXXIII LXXXIV KRAKOW, Bibl. lagiell., 697: CXXIV TouLOusE, Bibl. mun., 738: LXIII LEIPZIG, Universitiitsbibl., 522: LXXVII, cxv VALENCIA, Bibl. de la Ca/edrai, 46: VIII, LONDON, Brit. Lib., RoyaIII.C.x: CXXlII CXXIII, CXXXII-CXXXIII, CLXIX -, -, - 7.E.X: XLV, XLVI V AT., Borgh., 300: CXXIII, CXXV, CLXIX OXFORD, Balliol Coll., 214: CXXIV -, Vat. 10/. 852: CXXIV -, Merton Coll., 107: CXXIV -, - 853: VIII, LXXIII, LXXXIV, CXXlII, CXXV, -, Oriel Coll., 31: CXXIII, cxxv CXXVIII-CXXXI, CXXXII, CXXXIII, CLXIX PADOVA, Bibl. Capit., C.43: CXXIV -, - 987: XXXIV PARIS, Bibl. de /'Arsenal, 454: CXXIII, CXXV, -, - 4109: CXVI CLXIX -, Vat. Reg. la/. 977: XVIII -, -, 456: CXXIII, CXXV -, Vat. Ross. 595: XVIII -, Bibl. Mazarine, 851 (997): CXXIV VENEZIA, Bibl. Naz. Marciana, 10320: CXXlV -, Bibl. Nat., lot. 3120: VII, X-XVI, XXXV, WIEN, Osterr. Na/ionalbibl., 1505: XLVI XLIII, XLIV, XLVII, L, LI, LII, LIII, LIV, LV, ZITIERTE VER()FFENTLlCHUNGEN 285 -, Quodlibet XII. Ed. J. OECORTE (ebd. XVI), 1987. H6DL, L., Das scholastische Verstiindnis vom Kirchenamt und Kirchengewalt unter dem EinflufJ deI' aristotelischen Philosophie (( Per actus cognoscuntur potentiae») in Scho- ZITIERTE VEROFFENTLICHUNGEN lastik, 36, 1961, S. 1-22. - Die Geschichte deI' scholastischen Literalur und deI' Theologie deI' Schliisselgewal/. I. BAUERREIS, R., Kirchengeschichle Bayerns, Bd. IV: Das XIII. und XIV. Jahrhunder/, St. , Teil (Beitriige zur Geschichte deI' Philosophie und Theologie des Mittelallers, Bd. Ottilien 1953. XXXVIII.4), Miinster 1959. BAZAN, B.C., WIPPEL, J.F., FRANSEN, G., JACQUART, D., Les questions disputees et les -, Die kirchlichen Amler. Dienste und Gewallen im Versliindnis deI' scholaslischen Theo- questions quodlibhiques dans les facultes de /heologie, de droit et de mMecine (Typo- logie, in Franziskanische Sludien, 43, 1961, S. 1-21. logie des sources du moyen age occidental, fase. 44-45), Turnhout 1985. -, Die sakramentale BujJe und ihre kirchliche Ordnung im beginnenden mittelalterlichen BITTERMANN, H.R., The Beginning 0/ /he S/ruggle be/ween the Regular and the Secular SlreU um die BujJvol/macht deI' Ordenspriesler, in Franziskanische Studien. 55, 1973, S. Clergy, in Medieval and Historiographical Essays, in Hon. of J. W. THOMPSON, 330-374. Chicago 1958, 19-26. -, Dienst und Vol/macht deI' Presbyter im mittelalterlichen Ringen um das Iheologische CONGAR, Y.M.-I., Aspec/s ecclhiologiques de la querel/e entre mendian/s et seculiers dans Verstiindnis deI' Kirchenverfassung, in Studia Gra/iana, Bd. XI, 1967, S. 527-554. la seconde moilie du XIII' s;ecle et le debut du XIV', in Archives d'Histoire doctrinale -, (Hrsg.) Johannes Quidort von Paris O.P. (tI306) De confessionibus audiendis. (Quaes- ellitteraire du moyen age, 28, 1961, S. 35-151. tio disputala Parisius de polestate papae), in Mil/eilungen des Grabmann-Insl1luls deI' CENCI, c., Frammenti Bonaven/uriani, in Archivum Franciscanum Historicum, 57, 1964, S. Universitiil Miinchen, Heft 6, Miinehen 1962. 529-531. JALLONGHI, E., La grande discordia Ira L'Universila di Parigi e i Mendicanti, in La Scuola COPELAND, J.I., The Authorship of British Museum Royal Ms 7 E XJol. 63-71, in Bul/etin cattolica, 13, 1917, S. 488-502; 14, 1918, S. 102-123, 177-187 .. Insti/Ute historical Research, 15, 1937, S. 70-72. LAJARD, F., Simon de Beaulieu, in Histoire Lil/eraire de la France, Bd. 21, Paris 1895, S. 20-40. DE BASCHER, L, La chronologie des visiles pastorales de Simon de Beaulieu, archeveque de LANDGRAF, A.M., Dogmengeschichle deI' Friihscholaslik, III. Teil: Die Lehre von den Bourges. dans la premiere et la deuxieme Aquitaine a la fin du XIII' siecle, in Revue d'histoire de /'Eglise de France, 58, 1962, S. 73-89. Sakramenten, Bd. 1-2, Regensburg 1954. LIPPENS, H., La lettre de Simon de Brion enfaveur des Mendiants (1268) et le soi-disant OELORME, F.M. (Hrsg.), FI'. Richardi de Mediavil/a Quaestio dispulala De privilegio Martini papae, Ad Claras Aquas (Quaracchi) 1925. Concile provincial de Reims (1267), in Archivum Franciscanum Historicum, 29, 1936, S. 79-97. OENIFLE, H.-CHATELAIN, A., Chartularium Universitatis Parisiensis, I, Paris 1889. II.!, Paris 1891. LlTTLE, A.G., Measures taken by /he Prelates 0/ France againstlhe Friars, in Miscel/anea Ehrle, Bd. III, Rom 1924,49-66. EHRLE, F., DeI' Sentenzenkommentar des Peters von Candia des Pisanerpapstes Alexander, in Franziskanische Studien, IX, Miinster 1925. MAClŒN, R., Bibliotheca Manuscripta Henrici de Gandavo (HENRICl DE GANDAVO, Opera EUBEL, c., Hierarchia Catholica Medii Aevi, I, 1913. Omnia, I-II), Leuven-Leiden 1979. -, Ein wichtiges Inedi/um zum Kamp/ iiber das Beichtprivileg deI' Bel/elorden: deI' FINKE, H., Das Pariser Nationalkonzil vom Jahre 1290. Ein Beitrag zur Geschichte Bonifaz « Trac/atus super facto praelatorum eI fratrum» des Heinrich von Gen/, in Franziska- VIII. und deI' Pariser Universiliit, in Romische Quartalschrift /iiI' chris/liche Allertums- nische S/udien, 60, 1978, S. 301-310. kunde undfiir Kirchengeschichte, 9,1895, S. 172-182 (=Finke, H., Aus den Tagen MANSI, J.O., Sacrorum Conciliorum ." Col/ectio, XXIV, Paris 1903. Bonifaz VIII. Funde und Forschungen (Vorreformationsgeschichtliche Forschun,jten, II) Miinster 1902, III-VII). MARLOT, G., Histoire de la Vii/e. Cite e/ Universile de Reims, III, Reims 1846. MARLOT, P., Me/ropolis Remensis historia, II, Reims. GLORIEUX, P., La Iil/eralure quodlibhique de 1260 a 1320. Bd. I (Bibliotheque Thomiste, 5, Paris 1925, Bd. II (Bibliotheque Thomiste, 21), Paris 1935. MICHAUD-QUANTIN, P., Le droit universitaire dans le conflit parisien de 1252-1257, In Studia Graliana, Bd. VIII, 1962, S. 577-599. -, Prelatsfrancais contre religieux mendiants. AUlOur de la Bul/e: ff Adfructus uberes», in Revue d'histoire de /'Eglise de France, 1I, 1925, S. 309-331, 471-495, MIETHlŒ, 1., Papst, Orlsbischof und Universitiit in den Pariser Theologenprozessen des 13. -, Repertoire des maitres en lheologie de Paris au XIII' siec/e (Etudes de Philosophie Jahrhunderts (in Die Auseinanderselzungen an deI' Pariser Universitiil im 13. Jahr- MMievale, 17), Paris 1933. hundert), in Miscel/anea Mediaevalia, Bd. X, Berlin 1976, S. 52-94. -, Un recueil poJemique de Guil/aume de Macon, in Studia Gratiana, II, Bologna 1954, S. PAULUS, c., Welt- und Ordensklerus beim Ausgange des XIII. Jahrhunderts im Kamp/ um 471-495. die Pfarr-Rechte, Essen 1900. [GOTTFRIED VON FONTAINES], Les quatre premiers Quodlibets de Godefroid de Fontaines, ed. POST, G., A Petition relating Io the Bul/ Ad/ructus uberes and Ihe Opposilion o/Ihe French M. DE WULF-A. PELZER (Les Philosophes Belges. Tex/es et Etudes, II), Louvain 1904. secular Clergy in 1282, in Speculum. A Journal ofmediaeval Studies, II, 1936, S. 231- 237. GRATIEN, P., Ordres mendiants e/ c/erge seculier a la fin du XIIl' siec/e, in E/Udes franciscaines, 36, 1924, S. 499-518. RATZINGER, 1., DeI' EinflujJ des Bettelordenstreites auf die Abwicklung deI' Lehre vom HARING, N.M., The Augustinian Axiom: Nulli sacramento iniuria facienda, in Mediaeval piipstlichen Universalprimat unter besonderer Beriicksichtigung des hi. Bonavenlura (in Studies, 16, 1954, S. 87-117. Theologie in Geschichte und Gegenwart, Festgabe M. Schmaus), Miinchen 1957, S.697-724. HAUREAU, B., Guil/aume de Flavacourt, in His/oire Litteraire de la France, 27, Paris 1900, S. 397-402. SCHLEYER, K., An/iinge des Gallikanismus im 13. Jahrhundert. DeI' Widerstand des franzo- -, Guil/aume de Macon, ebd., 25, Paris 1898, S. 380-404. sischen Klerus gegen die Privilegierung deI' Bettelorden (Hislorische Sludien, Bd. 314), Berlin 1937. HENRICI DE GANDAVO, Quodlibet X. Ed. R. MACKEN (HENR. DE GAND. Opera omnia, XIV), Leuven-Leiden 1981. 286 INDIZES SCHNEYER, 1.8., Repertorium der lateinischen Sermones des Millelalters fur die Zeit von 1150-1350, Bd. I-IX (Beitriige zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Millelalters, Bd. XLIII, 1-9), Miinster 1969-1979. INHAL TSVERZEICHNIS SCHRADER F., Die Halberstadter Kloster der Dominikaner und Franziskaner und ihre Bemiihungen um die Seelsorge, in Dienst der Verkiindigung (E,furter Theologische Studien, Bd. XXXVII), Leipzig 1977, S. 315-338. VORWORT v SEPPELT, F.X., Der Kampf der Bellelorden an der Universitiit Paris in der Mille des 13. lahrhunderts, (in Kirchengeschichtliche Abhandlungen, Bd. III, Breslau 1905, S. 197- I. THEOLOGIEGESCHTLICHEEINFUHRUNG (L. H6dl) VII 241, Bd. VI, 1908,73-139. SOYEZ, E., Notices sur les eveques d'Amiens, Amiens 1878. I . Die Ursachen des Streites zwischen den Priilaten und TEETAERT, A., Quatre questions inMites de Gerard d'Abbevil/e po ur la defense de la den Bri.idern x superiorite du clerge seculier, in Archivio per la Storia della Pieta I, 1951, S. 83-178. V AN DEN WYNGAERT, A., Querelles du clerge seculier et des ordres mendiants a /'Universite a. Die Dokumentensammlung des Wilhelm von de Paris au XJI[' siecle, in La France franciscaine, 5, 1922, S. 257-281, 369-397; 6, Macon in Hs. PARIS, Bibl. N at., lat. 3120 . x 1923, 47-70. b. Der Konzilskanon des Lateranense IV (1215) WElSWEILER, H., Das Sakrament der Letzten Olung in den systematischen Werken der «Omnis utriusque sexus» . XVII ersten Friihscholastik, in Scholastik, 7, 1932, S. 321-353, 524-560. c. Die Pastoralprivilegien der Piipste fiir die Mendi- kanten vor 1280 XXI d. Die gegensiitzlichen pastoralen Standpunkte auf dem Konzil von Lyon 1274 . XXX 2. Die Ereignisse des Streites zwischen den Priilaten und den Briidern von 1281 bis 1290 . XXXIV a. Die Anfiinge des Streites von 1281 bis 1290 XXXIV b. Die Ausweitung des Streites zwischen 1283-1286 XLVIII c. Die 6ffentliche Auseinandersetzung 1286-1287 LVII 3 . Traktat des Heinrich von Gent iiber den Streitfall zwischen den Priilaten und den Briidern LXIX a. «propositio magistralis» . LXIX b. Die Disputation 1287/88 . LXXVIII 4. Der (vor1iiutige) Ausgang des Streites zwischen den Priilaten und den Briidern 1288-1290 LXXXIX 5 . Zusammenfassung . CIX II. TEXTKRITISCHEEINFVHRUNG (L. H6dl-M. Haverals) CXVIII 1 . Die handschriftliche Uber1ieferung von Quodlibet XII, quaestio 31 CXVIII 2. Textkritische Analyse der handschriftlichen Uber1ie- ferung von Quodlibet XII, q. 1-31 CXXV 3 . Die doppeIte Texti.iber1ieferung von Quodlibet XII, q. 31 CXXXIII 4. Die doppelte Uber1ieferung des Traktates in M und IV CXLII INDIZES INHAL TSVERZEICHNIS 289 288 5 . Die Methode der kritischen Edition CXL VIII Ratio 22a contra fratres 227 6. Obersicht der Varianten . CL Ratio 23a contra fratres 231 7 . Die Textgeschichte des Traktates m emem Schema Ratio 24a contra fratres 233 vorgestellt CLXV Ratio 25a contra fratres 234 8 . Technik der Edition CLXVI Ratio 26a contra fratres 234 - Zeichen . CLXVII Pars III: Rationes 16 inductae pro fratribus contra praelatos et - Abkurzungen CLXVII responsiones magistri Henrici 236 - Sigla der Handschriften CLXIX Ratio 1a pro fratribus 236 Ratio 2a pro fratribus 238 TRACTATUS SUPER FACTO PRAELATORUM ET FRATRUM (QUODLIBET Ratio 3a pro fratribus 244 XII, quaestio 31) Ratio 4a pro fratribus 246 Ratio 5a pro fratribus 247 Pars I Ratio 6a pro fratribus 247 I . Argumentatio in generali 3 Ratio 7a pro fratribus 248 2. Argumentatio in speciali 26 De intentione dantis privilegium 26 Ratio 8a pro fratribus 249 De motivo dantis privilegium . 41 Ratio 9a pro fratribus 250 Ratio IOa pro fratribus 253 De forma verborum privilegii . 47 Pars II: Rationes 26 contra fratres, responsiones fratrum et Ratio 11 a pro fratribus 259 Ratio 12a pro fratribus 260 replicationes magistri Henrici 116 Ratio na pro fratribus 261 Ratio 1a contra fratres 116 Ratio 2a contra fratres 122 Ratio 14a pro fratribus 265 Ratio 15a pro fratribus 265 Ratio 3a contra fratres 127 Ratio 16a pro fratribus 266 Ratio 4a contra fratres 128 Ratio 5a contra fratres 156 INDlZES . 269 Ratio 6a contra fratres 172 Ratio 7a contra fratres 179 Werke zitiert von Heinrich (und von den Herausgebern im Appa- Ratio 8" contra fratres 181 rat) 271 Ratio 9" contra fratres 183 Namenverzeichnis . 279 Ratio Ioa contra fratres 192 Zitierte Handschriften . 283 Ratio 11" contra fratres 193 Zitierte Ver6ffentlichungen 284 Ratio 12a contra fratres 195 Inhaltsverzeichnis . 287 Ratio 13" contra fratres 199 Ratio 14a contra fratres 203 Ratio 15" contra fratres 203 Ratio 16" contra fratres 207 Ratio 17" contra fratres 208 Ratio 18" contra fratres 219 Ratio 19" contra fratres 220 Ratio 20" contra fratres 221 Ratio 21" contra fratres 222 291 III. R. MACKEN, Bibliotheca manuscripta Henrici de Gandavo. Continuatio (in preparation). ANCIENT AND MEDIEV AL PHILOSOPHY IV. R. MACKEN, Henri de Gand (t 1293), maftre en theologie il De Wulf-Mansion Centre /'Universite de Paris, archidiacre de /'eveche de Tournai. Dates et documents (in preparation). Series I V. Quodlibet I (R. MACKEN), 1979, xClv+262 pp.+ 12 extra- textual pIa tes on glossy eoated paper. I. Repertorium Commentariorum Medii Aevi in Aristotelem Latinorum VI. Quodlibet II (R. WIELOCKX), 1983, XI.VIII+ 166 pp. quae in Bibliothecis Belgicis asservantur, Comp. A. PATIIN, ]978, ]60 p. VII. Quodlibet III (KENT EMERY, lr.) (in preparation). 2. Lexicon Plotinianum, Comp. 1.H. SLEEMAN(t) & G. POLLET, ]980, VIII. Quodlibet IV (S. P. MARRONE) (in preparation). 1]64 eol. IX. Quodlibet V (S. D. DUMONT) (in preparation). 3. Proelus. Commentaire sur le Parmimide de Platon. Traduction de X. Quodlibet VI (G.A. WILSON), ]987, LXVI+313 pp.+2 extra- Guillaume de Moerbeke. Tome I: Livres I il IV. Ed. C. STEEL, 1982, textual plates on glossy eoated paper. x-64*-288 p. XI. Quodlibet VII (G.A. WILSON) (in the press). 4. Proelus. Commentaire sur le Parmenide de Platon. Traduction de XII. Quodlibet VIII (P. PORRO) (in preparation). Guillaume de Moerbeke. Tome II: Livres V il VII et Nates marginales XIII. Quodlibet IX (R. MACKEN), 1983, XCII+ 362 pp. de Nicolas de Cues. Ed. C. STEEL, 1985, VIII p. + p. 289-776. XIV. Quodlibet X (R. MACKEN), 1981, CXXVI+ 333 pp. + 8 extra- 5. Praeli Elementatio theologica, translata a Guillelmo de Morbecca. textual plates on glossy eoated pa per. Edidit H. BOESE, 1987, xLIv-148 p. XV. Quodlibet XI (1. DECORTE) (in preparation). 6, A. PATTIN, Pour l'histoire du sens agent au moyen-age. La controverse XVI. Quodlibet XII, q. 1-30 (1. DECORTE), 1987, LXVI+276 pp. entre Barthelemy de Bruges et Jean de Jandun. Ses antecedents et son XVII. Quodlibet XII, q. 31 (Tractatus super facto praelatorum et evolution. Etude et textes inedits, ] 988, xv-450 p. fratrum) (L. HOOL-M. HAVERALS, eum Introd. hist. L. 7. Guillaume de Moerbeke. Recueil d'etudes il l'occasion du 700' anniver- HOOL), ]989, cLxx+292 pp. saire de sa mor t (1286), edite par 1. BRAMSet W. VANHAMEL,]989, XVIII. Quodlibet XIII (1. DECORTE), ]985, LXXXIV 267 pp. + 4 + x-416 p. extra-textual pIa tes on glossy eoated paper. 8. G. VERBEKE,D 'Aristo te il Thomas d'Aquin. Antecedents de la pensee XIX. Quodlibet XIV (l.V. BROWN-B.P. BUCHWALD) (aehieved). moderne. (Recueil d'artieles) (in the press). XXVI. Summa (Quaestiones ordinariae), art. XVII-XXX (ed. R. ] 2. HENRICUS BATE, Speculum divinorum et quorundam naturalium. MACKEN) (in preparation). Pars XI et XII. Ed. H. BOESE(in the press). XXVII. Summa (Quaestiones ordinariae), art. XXXI-XXXIV (ed. R. MACKEN, eum Introd. generali ad edit. erit. Summae a L. Series 2 HOOL) (in the press) HENRICI DE GANDA VO OPERA OMNIA XXVIII. Summa (Quaestiones ordinariae), art. XXXV-XL (ed. G.A. Editionem coordinat R. Macken WILSON) (in preparation). XXX. Summa (Quaestiones ordinariae), art. XLVII-LII(ed. M. FUH- I. R. MACKEN, Bibliotheca manuscripta Henrici de Gandavo. I. RER) (in preparation). Catalogue A-P, ]979, xVIII-677 pp. XXXV. Quaestiones super VIII libros Physicorum (attributed) (1. V. II. R. MACKEN, Bibliotheca manuscripta Henrici de Gandavo. BROWN-B.P. BUCHWALD) (in preparation). II. Catalogue Q-Z. Repertoire, ] 979, p. XIX-XXII, 678-1306 XXXVI. Lectura ordinaria super S. Scripturam (attributed) (R. pp., 3~ extra-textual pia tes on g]ossy eoatcd paper (pp. MACKEN), 1980, XXXII+ 290 pp. + 4 extra-textual plates on XXIII-LIV). glossy eoated paper. XXXVII. Syncategoremata (attributed) (H. A. G. BRAAKHUIS)(in pre- paration). De Wulf-Mansion Centre CO RPUS LATINUM COMMENTARIORUM IN ARISTOTELEM GRAECORUM Editioni curandae praesidet G. Verbeke Tome I: Themistius. Commentaire sur le Traite de l'ame d'Aristote. Traduction de Guil/aume de Moerbeke. Ed. G. VERBEKE, 1957, xcvlI-322 p. Tome II: Ammonius. Commentaire sur le Peri Hermeneias d'Aristore. Traduction de Guil/aume de Moerbeke. Ed. G. VERBEKE, 1961, cxx- 515 p. Tome III: Jean Philopon. Commentaire sur le De anima d'Aristole. Traduction de Guil/aume de Moerbeke. Ed. G. VERBEKE, 1966, CXIX- 172 p. Tome IV: Alexandre d'Aphrodisias. Commentaire sur les Meteores d'Aris- tote. Traducrion de Guil/aume de Moerbeke. Ed. A.J. SMET, 1968, cxxxlv-526 p. Tome V, I: Simplicius. Commentaire sur les Categories dAristole. Traduction de Guillaume de Moerbeke. Vo\. I, ed. A. PATTlN, 1971, LIv-282 p. Tome V, 2: Simplicius. Commentaire sur les Categories d'Aristote. Traduction de Guil/aume de Moerbeke. Vo\. 2, ed. A. PATTIN, 1975, p. 283-765. Tome VI, 1: The Greek Commentaries on the Nicomachean Ethics 01 Aristotle in the Latin Translation 01 Robert Grosseteste, Bishop 01 Lincoln Ct 1253). Vo\. I, ed. H.P.F. MERCKEN, 1973, 135*-371 p. Tome VI, 3: The Greek Commentaries on the Nicomachean Ethics 01 Aristotle in the Latin Translation 01 Robert Grosseteste, Bishop 01 Lincoln Ct 1253). Vo\. 3, Books VII-X, ed. H.P.F. MERCKEN (in the press). Tome VII, I: Commentalors and Commentaries on ArislOtle's Sophistici elenchi. A Study 01 Post-Aristotelian Ancient and Medieval Writings on Fallacies. Vo\. I, The Greek Tradition, by S. EBBESEN, 1981, IX- 355 p. Tome VII, 2: Commentators and Commentaries on Aristotle's Sophistici elenchi. A Study 01 Post-Aristotelian Ancient and Medieval Writings on Fallacies. Vo\. 2, Greek Texts and Fragments 01 the Latin Translation 01« Alexander's» Commentary, ed. S. EBBEsEN, 1981, xxxvlI-556 p. Tome VII, 3: Commentators and Commentaries on Aristotle's Sophistici elenchi. A Study 01 Post-Aristotelian Ancient and Medieval Writings on Fallacies. Vo\. 3, Appendices, Danish Summary, Indices, by S. EBBESEN, 1981,415 p. Supp\. I: Nemesius d'Emese. De natura hominis. Traduction de Burgun- dio de Pise. Ed. G. VERBEKE & l.R. MONCHO, 1975, cxxlv-260 p. Supp\. 2: Pseudo-Andronicus de Rhodes. ITEpi n:ueffiv. Texte grec et ORIENTALlSTE. P.B. 41. B-3000 Leuven