HENRICUS DE GANDA VO ANCIENT AND MEDIEV AL PHILOSOPHY De Wulf- Mansion Centre HENRICUS DE GANDAVO Series 2 QUODLIBET XII quaestiones 1-30 HENRICI DE GANDA VO OPERA OMNIA Edidit XVI J. DECORTE Or. Phil. QUODLIBET XII quaestiones 1-30 The De Wulf-Mansion Centre deals with research in Ancient and Medieval Philosophy at the Philosophy Institute ofthe Catholic University ofLouvain (K.U.Leuven) 2. Kardinaal Mercierplein, B-3000 Leuven (Belgium) LEUVEN UNIVERSITY PRESS The Henry of Ghent editions are coordinated by R. Macken, o.f.m. 1987 C5 Q3Z - A6 - Gepubliceerd met de steun van de Universitaire Stichting van Be/giii AVANT·PROPOS c.I.P. KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK ALBERT I Au moment ou cette edition critique du Quodlibet XII, qq. 1-30, s'ajoute Henricus de Gandavo aux volumes deja parus dans la serie HENRICI EGANDAVO D Opera Omnia, il nous est un devoir agreable de remercier tous ceux qui ont contribue a sa Henrici de Gandavo opera omnia / Leuven: University Presso - realisation. 24 em - (Ancient and Medieval Philosophy. Series 2). XVI: Quodlibet XII: quaestiones 1-30 / edidit 1. Deeorte. - 1987. - LXVI, D'abord nous tenons a temoigner notre gratitude au Fonds voor Kollektief 276 p. - ISBN 90-6186-220-5. en Fundamentee/ Onderzoek, qui nous a donne la possibilite materielle de SISO: 154.3 nous vouer a cette editio n critique pendant deux annees (1982-1983), en UDC : 348.32 tant que collaborateur scientifique du De Wulf-Mansion Centrum, le Centre Onderwerpen : Wijsbegeerte der middeleeuwen ; Hendrik van Gent qui s'occupe de la philosophie ancienne et medievale au Hoger Instituut voor Mots sujets : Phi1osophie du moyen age ; Henri de Gand Wijsbegeerte de la Katholieke Universiteit Leuven. Nous remercions aussi vivement Leuven University Press d'avoir accepte la publication de l'ouvrage. Le Professeur G. Verbeke, Vice-President de la Societe internationa/e pour /'etude de /a phi/osophie medieva/e et Secretaire Perpetuel de la Konink/ijke Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van Be/gil!, nous guide deja depuis des annees dans nos travaux scientifiques. Nous sommes heureux d'avoir pu beneficier, une fois de plus, de ses sages conseils et de sa grande competence, et nous luien savons gre. Le Dr. R. Macken, collaborateur scientifique au De Wulf-Mansion Centrum, et Coordinateur de la serie HENRICI EGANOAVO D Opera Omnia, SA6.3A6j . i nous a introduit a la pensee· d'Henri de Gand. Dans nos discussions '87- frequentes, il nous a fait apprecier la profondeur et les nuances subtiles des pensees du maitre gantois, et il a suivi notre travail jour apres jour avec une bienveillance eclairee et constante. Son energie et son devouement inlassa- bles nous ont enthousiasme pour ce penseur, et ont stimule constamment notre propre travail. Nous lui en sommes profondement reconnaissant. Nous savons gre au Professeur L. H6dl du Katholisch- The%gischer © 1987 by De Wu1f-Mansioncentrum - OeWulf-Mansion Centre Seminarde la Ruhr-Universitiit Bochum, et au R.P. M. Haverals, editeurs du Leuven University Press I Presses Universitaires de Louvain I Universitaire Pers Leuven Tractatus super facto prae/atorum et fratrum (Quod/. XII, q. 31) d'Henri de Krakenstraat 3, B-3000 Leuven I Louvain (Belgium) Gand. Les discussions fructueuses que nous avons eues, nous ont eclaire Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel considerablement s~ les relations entre les temoins manuscrits du Quod/. van druk, fotocopie, microfilrn of op we\ke andere wijze ook zonder voorafgaande XII, entre la q. 31 et le reste du Quodlibet. Nous remercions de tout cœur schriftelijke toestemming van de uitgever. le Professeur L. H6dl, le Dr. R. Macken et le R.P. M. Haverals pour leur No part of this book may be reproduced in any form, nombreuses remarques perspicaces et leurs suggestions judicieuses. by print, photopnnt, microfilm or any other means without written permission from the publisher. Dom H. Bascour, Directeur des Recherches de the%gie ancienne et medieva/e, a bien voulu nous assurer, comme pour notre edition du Quod/. 0/1987/1869/3 VI AVANf-PROPOS X/I/, une revision du fran~s de l'Etude critique. Nous lui sornmes tres reconnaissant pour ce precieux service. Il faut aussi remercier losiane Coolman, notre epouse, qui nous a encourage et stimule constarnment, et qui nous a aide de farron efficace a corriger les epreuves. Notre reconnaissance s'adresse egalement au Professeur U. D'Hondt, President du Hoger /nstituut voor Wijsbegeerte. Nous le remercions de sa confiance dans nos capacites, dont il a temoigne en nous assurant toutes les facilites qui pouvaient favoriser notre travail, et en nous aidant de farron efficace pour la publication de ce volume .. Enfin nous tenons a exprimer toute notre gratitude au Professeur W. Vanhamel de la Katholieke Universiteit Leuven et Directeur administratif du De Wulf-Mansion Centrum. Il nous a appuye sans cesse et, en tant que responsable des publications du Centrum, nous a aide substantiellement a mener a bon terme cette edition critique. ETUDE CRITIQUE Louvain, le 15 septembre 1986 LES EDITIONS Concemant les rapports mutuels entre les editions du Quod/. XII - l'edition humaniste de Badius de 1518 et les editions avec le commen- taire de Zuccolius de 1608 et 1613 -, et la dependance de celle de Badius vis-a-vis d'un ou plusieurs manuscrits connus, il nous semble que l'essentiel a ete deja formule dans les etudes critiques precedant les editions des Quodlibets I, II, IX, X et XII (I). Nous avons compare le texte de ces editions du Quod/. XII, qq. 1-30, sur toute sa longueur au texte des manuscrits collationnes pour notre edition critique. Comme les resultats de cet examen comparatif confIrment les hypotheses emises dans les publications citees, nous n'avons retenu dans l'apparat critique que les variantes de la premiere piece. Cet examen nous revele que : - Badius s'est servi, comme texte de base, d'un manuscrit appartenant au premier exemplar - probablement le ms. 20 (D) (PARIS, Bib/. Nat., 15358) ; mais il a aussi consulte au moins un manuscrit appartenant au deuxieme exemplar. On pourrait donc dire, de ce point de vue, que Badius a produit un texte contamine du Quod/. XII (2). - En general, Badius propose une le90n divergente de celle des manus- crits parce qu'il compte 'ameliorer' ainsi le sens, et les aspects stylistiques (nec/neque et at/atque; inversions ; additions de particules et conjonctions, etc.) et grammaticaux (adaptations des temps et des modes, p.ex. apres licet) du texte. La plupart des accidents isoles du texte de Badius refletent donc ce qu'on appelle des 'corrections humanistes'. De temps li autre, Badius a aussi conforme, dans les citations, son texte li l'original de l'auteur cite; parfois il les a meme completees. Enf1n, dans quelques cas vraiment rares, Badius presente une variante qui semble issue d'une mauvaise interpretation du ou des manuscrits. (') cr. R. MACKEN, Bibliotheca manuscripta Henrici de Gandavo, 2 vol. (HENRlCI DE GANDAVO Opera Omnia, I-II), Leuven,University Press - E. J. Bril1,Leiden, 1979, p. 951-952; HENRlCI DE GANDAVO Quodlibet l Ed. R. MACKEN (HENRlCI DE GANDAVO Opera Omnia, V), Leuven Univer- sity Press - E. J. Brill, Leiden, 1979, p. XXVII-XXVIII ; ID. Quodlibet Il Ed. R. WIELOCKX (HENRlCI DE GANDAVO Opera Omnia, VI), Leuven University Press - E. J. Brill, Leiden, 1983, p. XXXVI et XXX!X-XL/V; ID. Quodlibet IX. Ed. R. MACKEN (HENRlCI DE GANDAVO Opera Omnia, XIII), Leuven University Press - E. J. Brill, Leiden, 1983, p. LXXXIV-LXXXVI ; ID. Quodlibet X Ed. R. MACKEN (HENRlCI DE GANDAVO Opera Omnia, XIV), Leuven University Press - E. J. Brill, Leiden, 1981, p. CI-CII ; ID. Quodlibet XII/. Ed. J. DECOR'ffi (HENRICI DE GANDAVO Opera Omnia, XVIII), Leuven University Press - E. J. Brill, Leiden, 1985, p. IX-X et DOM. e) cr. ID. Quodl. I/. Ed. R. WIELOCKX, p. XL/v: LES MANUSCRITS XI 2. BRESCIA, Biblioteca di Lonato, ms. 166, f 310'b-322'": Quodlibet X//, qq.l-12e)· LES MANUSCRITS Ce codex date du XIV" siecle ou du N. Il ne contient du Quodlibet XII que les questions 1 a 12, dans lesquelles nous n'avons pu reperer aucune Puisque tous les manuscrits contenant le texte du Quod/. XII ont ete indication de piece. L'espace prevu pour les lettrines au debut des questions decrits dans la Bibliotheca manuscripta et les editions critiques deja parues n'a pas ete comble dans la suite, sauf au debut du Quod/. XII (f. 31OVb)et (a l'exception du manuscrit de Brescia), nous nous limitons ici a une de sa prerniere question (f. 311 ra). La forme de ces deux lettrines suggere description additionnelle, mentionnant uniquement les donnees qui impor- plut6t une origine ita1ieIme (5). Le codex se compose pourtant, quant a la tent a notre edition critique. En principe, nous nous bomons a signa1er les partie qui nous conceme, de cahiers de 8 folios, ce qui est prouve par les indications de pieces et, eventuellement, les faits inconnus jusqu'a present. rec1ames en bas des ff. 313vb, 321 vb,329vb (Quod!. X/Il), 337vb ( Quod/. X/V), Pour le reste, nous renvoyons le lecteur aux publications mentionnees 345vb, 353vb (Quod/. XV). De la collation genera1e, il s'ensuit que le ci-dessus. manuscrit fait partie du groupe de temoins dependant du prernier exemplar, Nous connaissons actuellement 29 manuscrits et deux fragments qui ont mais son texte est plut6t de qua1ite inferieure. Il s'agit donc probablement conserve le texte du Quod/. XI/, integra1ement ou partiellement. Il se d'un temoin u1terieur de la traditio n manuscrite du Quod/. XIl c1assent alphabetiquement comme suit (1es manuscrits collationnes pour Remarquons encore que le copiste de ce manuscrit a deux manieres l'edition sont accompagnes de leur sigle dans l'edition critique) : d'ecrire le pronom relatif «quae» : ille rend a la fois par «q» OU par «q3» ; ce qui n'est nullement conforme aux usages des copistes professionnels parisiens, qui reservent «q» pour le prono m relatif, et emploient «q3» 1. BOLOGNA, Biblioteca Universitaria, ms. lato 2236 (Cat. Frati: lato 1104), uniquement pour l'enclitique «-que». f 235'.-252 ,b: Quodlibet XI/, qq. 1-30(1). 3. BRUGGE, Groot-Seminarie, ms. 36/148, f 87'"-109'·: Quodlibet XI/, Ce manuscrit, dont le f. 238 a ete compte deux fois e), contient plusieurs qq.1-30(6). sortes de 'signes' d'une transition de pieces, qui cependant correspondent Aux endroits connus par les indications explicites dans d'autres manus- tous au deuxieme exemplar. D'abord il y a des changements abrupts dans crits se rapportant au prernier exemplar, le manuscrit contient quelques l'ecriture au rnilieu d'une ligne ou d'une phrase (p. ex. aux ff. 237va, 241 "I'b, particularites qu'on pourrait considerer comme causees par une transition de 243va, 246", 248va, 250vb), mais aussi au debut du texte (f. 235"). Ensuite, pieces; tel est par exemple le changement d'ecriture aux ff. 89",91", 92vb, au f. 241"I'b, le copiste s'est apparemment force a terminer la piece a la fin vb, 96vb, 98v8, 100'\ 102'b, 103va/104", 105vb, 107'b, 109", 1lOvb. On a 94 de la colonne; en vue de ce but, il ecrit la derniere ligne en caracteres l'impression que le copiste, avant de copier la septieme (f. 98V8) et la beaucoup plus gros et plus larges. Au f. 237va, il a ornis les prerniers mots huitieme (f. 100'b) piece, a affile un peu son plumeau. Au f. 109", il a ecrit de la piece suivante (quia ... Psalmo), mais il s'est corrige. Finalement, au deux fois le mot «committendum», qui constitue probablement la rec1ame. f. 238bisvb, les dernieres lignes de la piece sont ecrites dans la marge laterale et inferieure, probablement parce que le copiste avait ma1 ca1cule l'espace 4. BRUXELLES, Bibliotheque Roya/e, ms. 4711 (Cat. Van den Gheyn, n° necessaire a cette piece (3). 2948), f 129'b-164'b: Quodlibet X//, qq. 1-30 C). (') cr. HENR. OE GANO. Quod/. IX Ed. R. MACJŒN. p. XVIII-XlX; ID. Quod/. XIIl Ed. (I) cr. R. MACJŒN, Bibl. man. H. G., vol. I, p. 79-84 ; er. HENR. OE GAND. Quodl. I. Ed. J. DECORtE, p. XII. R. MACJŒN, p. XXIX; ID. Quod/. X Ed. R. MACJŒN, p. XII; Io. Quod/. XIIl Ed. J. DECORtE, (') cr. J. DES11lEZ,La Pecla dans tes manuscrlts unlversltalres du X/Il' e/ XIV' sledes, Paris, p. XI-XII. 1935, p. 54. (') Cr. R. MACJŒN, Bib/. man. H. G., I, p. 79. (') R. MACJŒN, Bib/. man. H. G., p. 96-98 ; er. HENR. OEGANO. Quod/. X Ed. R. MACJŒN, (3) cr. Io., Un deuxleme exemplar des Quodlibe/s d'Henri de Gand, dans Miscellanea p. XlI-XlIl ; ID. Quod/. XIIl Ed. J. DECORtE, p. XlI-XlIl. Codlcologlca F. Masal dlca/a. Ediderunt P. COCKSHAW,M.-C. GARAND et P. JOOOGNE(Les (') cr. R. MACJŒN, Bib/. man. H. G.; p. 122-124: er. HENR. OE GAND. Quodl. X Ed. publica/lons de Scrip/orium, VIII), Gand. 1979, (II,) p. 306. R. MACJŒN, p. XlIl : ID. Quod/. XIII. Ed. J. DECORtE, p. XIIl. XII EnJDE CRlTIQUE LES MANUSCRITS XIII On peut considerer les changements d'ecriture aux tf. 135rb, 138rb, 141 "', Il. LONDON, British Library, ms. Royal, ll.CX,j 217,a-233,b: Quodlibet 144rb, 156rb, 162"', 164va, 167";, comme des signes implicites d'une transition XII, qq. 1-130(14). de piece, qui rattachent le manuscrit au premier exemplar. Le manuscrit contient quelques changements d'ecriture qui cOlncident 5. CAMBRIDGE, Pembroke Co/lege, ms. 166, f 304 '"-327 ,b; Quodlibet XII, avec les transitions de piece suivant le deuxieme exemplar, notamment aux qq. 1-30 (8). tf. 221"', 225"', 231 va. Le copiste semble s'etforcer parfois de terminer une piece il la fin d'une colonne: ainsi, au f. 218vb, son ecriture devient sensible- 6. CESENA, Biblioteca Malatestiana, ms. D. XVII.l, f 49,a-88,a: Quodlibet ment plus grosse et large, afin de pouvoir aborder au f. 219'" une nouvelle XI/, qq. 1-30 (9). piece. Au f. 229rb, i! a fini sa piece et ecrit la reclame dans la marge S 7. ERLANGEN, Universitiitsbibliothek, ms. 269/2 (olim Bv.I.4-Hm. 122: inferieure ; au f. 229va, i! reprend sa copie par les mots de la reclame. Irmischer, n o 327), f 167rb-198'" : Quodlibet XI/, qq. 1-30 (IIT). 12. OXFORD, Balliol College, ms. 214, f 276'"-296'": Quodlibet XI/, Ce manuscrit est particulierement precieux pour l'edition, car son copiste qq. 1-30 (15). a marque toutes les transitions de pieces par des indications explicites et numerotees, accompagnees parfois de signes implicites. Le debut d'une 13. OXFORD, Merton College, ms. 107 (L.2.1),f 284,a-306ra: Quodlibet XI/, nouvelle piece est indiqu6 par des chitfres arabes (f. 175rb: f{a= 4a) ou qq. 1-30 (16). romains, qui, en genera!, ne sont pas suivis ou precedes d'un petit p (pecia) : O 14. OXFORD, Oriel College, ms. 31, f 142'b-168,a: Quodlibet XI/, p. ex. 'ii' (f. 170"'), 'iii' (f. 172Vb), 'vii' (f. 183'b), 'viii' (f. 185Vb), ·ix· qq. 1-30 (11). (f. 188rb), 'xi' (f. 193va), 'xii' (f. 196"'), 'xiii' (f. I98rb), 'xiiii' (f. 200vb) ; Grace il ce manuscrit, nous avons pu reconstruire la structure des pieces cependant on trouve via pa (f. 180va), 'X' p. (f. 191 "'). du deuxieme exemplar (18): le copiste a indique et numerote toutes les 8. F'IRENZE,Biblioteca 'Mediceo-Laurenziana, ms. Plut. 17 sin., cod. I, f transitions, il ce qu'i! semble de fayon uniforme, quoique parfois une partie 300'a-326'"; Quodlibet XII, qq. 1-30(11). de l'indication soit enlevee par le couteau du relieur. Ainsi on peut !ire : ·ii· pa (f. 146"'), .iii· (f. 149rb), ii pe (f. 152va), 'V' p (f. 155Vb), i 9. F'IRENZE, Biblioteca Nazionale Centrale, ms. Conv. Soppr. A. 2.506, pe (f. 159"'), pe (f. 162"'), viii pe (f. 165'b). Notons aussi qu'i! y a un voloI/, f 119ra-143'b: Quodlibet XI/, qq. 1-30(12). changement d'ecriture aux tf. 159"', 162"', 168'" (=debut du Quodl. XI/l)o 10. KRAKow, Biblioteka Jagie/lonska, ms. 697 (olim CC Vl1), Cette reconstruction nous a servi de base pour depister, dans les autres f 122'"-141,b: Quodlibet XI/, qq. 1-30(13). 'manuscrits suivant le deuxieme exemplar, des signes implicites d'une tran- sition de pieces. Le manuscrit a ete corrige, il ce qu'i! semble, deux fois et avec grand soin, ce qui augmente encore sa va!eur. Au f. 159rb, le copiste a ornis une ,partie du texte (une colonne de son modele?), qu'il a cependant (') cr. R. MACKEN, Bibl. man. H. G., p. 144-150: er. HENR. DE GAND. Quodl. I. Ed. R. MACKEN, p. xxx : ID. Quodl. IX. Ed. R. MACKEN, p. X: ID. Quodl. Xlll Ed. J. DECORTE, suppleee au folio suivant; le correcteur a retabli l'ordre en apposant dans p. XIII. (') Cr. R. MACKEN, Bibl. man. H. G., p. 163-165: er. RENR. DEGAND. Quodl. XIII. Ed. J. DECORTE, p. XIII. (14) Cr. R. MACKEN. Bibl. man. H. G., p. 362-365: HENR. DE GAND. Quod/. I Ed. (IO) Cr. R. MACKEN, Bibl. man. H. G., p. 244-248 : er. HENR. DE GAND. Quod/. I. Ed. R. MACKEN, p. XXII-XXXlII. R. MACKEN, p. XXXI ; ID. Quodl. X Ed. R. MACKEN, p. XIV: ID. Quod/. Xlll Ed. J. DECORTE, (I') cr. R. MACKEN, Bib/. man. H. G., p. 429-433; RENR. DE GAND. Quod/. I Ed. p. XIII-XIV. R. MACKEN, p. XXXIV. (II) cr. R. MACKEN, Bibl. man. H. G., p. p. 262-266: HENR. DE GAND. Quodl. I. Ed. (16) Cr. R. MACKEN, Bibl. man. H. G., p. 447-451 ; RENR. DE GAND. Quodl. I Ed. R. MACKEN, p. XXXII. R. MACKEN, p. XXXV : ID. Quod/. Xlll Ed. J. DECORTE, p. XVI!. (12) Cr. R. MACKEN, Bibl. man. H. G., p. 278-281: HENR. DE GANO. Quod/. X. Ed. (11) Cr. R. MACKEN, Bibl. man. H. G., p. 471-477 : RENR. DE GANO. Quodl. X Ed. R. MACKEN, p. XIV: ID. Quod/. Xlll Ed. J. DECORTE, p. XIV. R. MACKEN, p. XVI: ID. Quodl. IX. Ed. R. MACKEN, p. XIII: ID. Quodl. Xlll Ed. J. DECORTE, (IJ) cr. R. MACKEN, Bibl. man. H. G., p. 171-174: HENR. DE GANO. Quodl. X. Ed. p. XVI[-XVlII. R. MACKEN, p. XV: ID. Quodl. Xlll Ed. J. DECORTE, p. xv. (18) cr. infra, p. XXX-XXXI et XL. XIV ETUDE CRTI1QUE LES MANUSCRITS xv la marge b.b (( 159rb; p. 171,78), a.a (( 159va; p. 176,2) et C.c (( 160nl; ( 143vb,ou le petit p manque, mais ou il y a un changement d' encre fmppant. p. 175,59). Au ( 139va,le copiste a reitere le mot «consentire». 15. PADOVA, Biblioteca Capitolare, ms. C. 43, f 339'"-363'6: Quodlibet XII, 18. PARIS, Bibliotheque Mazarine, ms. 851 (997), f 306'-331': Quodlibet qq. 1-30 (19). XII, qq. ]],25, 28-30(2~. Si l'on interprete les changements d'6criture aux If. 341 nl, 343nl, 345"', Le manuscrit ne contient qu'un choix de questions de moraIe et de 353rb,355'b, 357va,359rb, 361 rb(discutables aux If. 351va,363rb), comme des pastorale, tirees du Quodl. XII. Nous n'avons pu reperer aucune indication indications imp!ieites d'une transition de pieces, iIs rattachent le manuscrit, de piece. pour le Quodl. XII, au prernier exemplar parisien, connu par la !iste de 1304. A 19. PARIS, Bibliotheque Nationale, ms. lato 15350, f 223'"-250'6: Quodlibet Au ( 347nl, le copiste a probablement teimirie la quatrieme piece li la fln de XI/, qq. 1-30 (24). la colonne ; au rb, iI aborde la cinquieme en repetant les mots «ille recupe- rare», qui constituaient peut-etre la reclame. Au f. 357"', le copiste a ecrit Dans la suite (25), nous consacrerons une etude plus etendue li ce deux fois le mot < ("). qui ne peut etre qu'Renri. Plus de doute possible : 22 + 9 = 3 I. Au debut de la q. 3 I, cette subdivision est reaffirmee : §2. Les aspects internes du texte de la q. 31 «Circa nonum quod est tricesimum primum et ultimum ... » (12). Regardons d'abord la formule d'introduction de ce Quodl. XII: Comme les manuscrits du deuxieme exemplar ne presentent pas de variantes «Quaesita in nostra generali disputatione de Quolibet duodecimo erant dans ces passages (sauf qu'on y Iit primum au Iieu de octavum), on semble 3//30, ... Et erant communiter pertinentia ad Deum ... 6, ad creaturam autorise a conci ure que le Quod/. XII comportait originairement 3 I ques- autem intellectua/em incorpoream tria, ad hominem autem ... tions, et que, lors de l'edition suivant le deuxieme exemplar, on a adapte 22/21» (9). seulement la formule iniiiale. Selon les temoins dependant du premier exemplar, Renri affirme expIicite- Cette conclusion est confmnee par des references a cette q. 3 I a I'inte- ment (3/ quaesita) et impIicitement (6 + 3 + 22 = 31) qu'il y a 31 questions rieur meme du Quodl. XII, du type : «secundum quod inferius dec/arabitur dans son Quod/. XIl Mais les manuscrits se rapportant au deuxieme in quaestione ultima» et «ut infra quaestione ultima dec/arabitur» (Il). II est exemplar ont tous ecrit: «Quaesita erant 30...» (Ies mss. 1,6,9, IO, Il, tout simplement inconcevable que ces references se rapportent a la q. 30. 14, 16,21,23,26,27), < et «6 ... 3 ... 21». De la s'impose la concIusion que missa sua speculatione deberet descen- templationem propter actionem, I'edition suivant le premier exemplar universitaire parisien renfermait (au dere ad actionem et fieri rector civita- quemadmodum oporteret. si opus moins une partie de) la q. 31, et que l'edition suivant le deuxieme exemplar tis et rei publicae, sicut hactenus fie- esset, philosophum et benecontempla- bant philosophi, ut amplius declara- tivum descendere ad politicum re- I'excluait. Mais y a-t-iI moyen de savoir laqueIle des deux editions repondait biturinferiusin quaestioneantepaenul- gimen et mori pro defensioneillius,ut a I'intention d'Renri? tima» (14) habitum est supra»(IS) (II) cr. infra. p. 119,4-120,32. (') cr. infra. p. 3.1·5; L. HOOL. Literar- und Problemgeschichtliches zur neuen kritischen (12) Cf. ed. 1518. r. 518"'; ed. 1613. II. f. 283". Edition der Opera omnia des Heinrich von Gent. in Freiburger Zeitschrift fUr Philosophie und (\3) cr. infra. q. 29. p. 193,19; 197,7; 203.53. Theologle. 32. 1985. p. 309-314. (14) cr. infra, q. 13. p. 78.62-67. (Il') Cr. supra. p. XXI. n. 6. (IS) cr. infra. q. 29. p. 242.98-3; cr. aussi p. 244.66·246.4 (ad 3m) et p. 246.5-16 (ad 4m). XXIV E11JDE CRII1QUE LA QUESTION 31 xxv Puisque les manuscrits suivant le deuxieme exemplar ne presentent. li ces l'unique question disputee a cette occasio n-Ia : elle a ete disputee en soi - ce endroits, aucune variante, il semble, li notre avis, que cette reference dont on ne s'etonne d'ailleurs pas. si 1'0n sait que la q. 31 est a peu pres aussi reciproque enleve le dernier doute : Henri a conl;u 31 questions dans son longue que les qq. 1-30 du Quod!. XII Quod!. XII Mais quelle fut cette occasion, a quel moment se presenta-t-elle? Henri Cependant une reference du meme genre semble infirmer cette assertion. ecrit a la fm de son expose : A la p.89.35"36. Henri renvoie le lecteur de nouveau li la q.29 «Haec, ut puto. est summa eorum quae tacta sunt circa (contra) hanc (p. 202-207). Mais la formulation para!t, li premiere vue. fort troublante : materiam a quattuor annis iam elapsis postquam illud privilegium fratrum tandis que les manuscrits suivant le premier exemplar (qui comporte 31 qq.) «Ad uberes fructus)) etc.• coepit ventilari. aliis privilegiis eorum manentibus ont ecrit «in quaestione paenu!tima», les' temoins dependant du deuxieme intactis omnino (inv.)>>"). e exemplar (qui ne contient que 30 qq.) ont ecrit «in quaestione antepaenul- La bulle <b 173'" «Quaesita in nostra generati disputatione de Quolibet La methode est dejli suffisamment decrite dans les publications citees (3). duodecimo erant 31...» (q. 1) (p. 3,1-2: ed. de 1518, f. En partant des indications explicites (parfois numerotees) des transitions de 483>'3;ed. de 1613, II, r 235"). pieces, on peut depister des indications implicites, telles que des change- 2 170" 135" «... ex tali ratione, III sed etiam (et) auctoritatem III cui creditur ex virtute habitus infusi...» (q. 2) (p. 25,58-59 : ments soudains d'ecriture. Par prudence, ces indications implicites n'ont ete ed. de 1518, f. 486>'3;ed. de 1613, II, r 239"). retenues dans le tableau que quand elles coincident avec une transition, et 3 172'" 137lb 179lb «... in aliqua laesione secundum III substantiam vel li condition qu'il y ait, dans le meme manuscrit et pour le meme Quodlibet, dispositionem III aliquam sentientis ...» (q. 9) (p. d'autres indications explicites li d'autres endroits. Par le triple trait (f/n, 48,31-32: ed. de 1518, f. 489"'; ed. de 1613, II, f. 246"). nous tachons de localiser provisoirement le debut et/ou la fm de la reclame 4 175" 139q 182" «... quam malo culpae III consentire. III Unde Philoso- qui liait deux pieces. Surtout les changements brusques dans la grandeur des phus ubi in IV",..» (q. 13) (p. 70,85-86): ed. de 1518, lettres peuvent nous rendre service li cet egard. r 492><1:ed. de 1613, II, r 250"). Pour le tableau qui suit, les renseignements surs sont fournis par les 5 177'" 141" 184" «... quia non recepit Eliseus, III ille recuperare III vicem Domini voluit.» (q. 15) (p. 90,64-91,65; ed. de 1518, manuscrits VAT.,Borgh. 300, qui indique la fm de chaque piece et, li la fm r 495"'; ed. de 1613, II, r 253>b). du Quodlibet, le nombre des pieces qu'il contient, et ERLANGEN, Univ. Bibl. 6 180q 143>b 187q «... eo modo quo licet III emere redditus ad III (vitam, 269/2, contenant tous deux des indications numerotees. Le manuscrit PARIS, secundum iam dictum modum, etiam licet emere reddi- tus) perpetuos. Et sicut...» (q. 21) (p. 112,59·61 : ed. de Ars. 456, contient des indications par le mot «pecia» (p, pa). Les indications 1518, f. 49815; ed. de 1613, II, r 258"')(~. explicites sont imprimees en lettres plus grasses que les indications impli- 7 183" 145'" 190'" «... adhibebant diligentiam quam debuerant et potuerant, cites. La structure reperee ici correspond entierement li la division etablie \ III ne promover~ntur III ad statum ...» (q. 25) (p. par R. Macken (4). 135,73-74; ed. de 1518, f. 501"'; ed. de 1613, II, r 262>b). Ces indications explicites sont confirmees par des indications implicites 8 185'" 147'" 193'" «... imperfecte tamen alIici(a)t ad III necessitandum dans les manuscrits BRUGGE, Groot-Semin. 36/148, BRUXELLES, Royale Bibl. voluntatem III aut actuandum ...» (q. 26) (p. 153,33-34; 4711, PADOVA, Bibl. Capit. CA3, PARIS,Nat. lato 15358, SALISBURY, Cath. ed. de 1518, r 504d: ed. de 1613, II, f. 265>b). Libr. 72. Pour la forme sous laquelle elles y apparaissent, nous renvoyons 9 188" 149'" 196" «... perfecta, plenius III optantur summa, III ut non solum ...» (q. 28) (p. 174,52; 00. de 1518, r 506"'; 00. le lecteur li la description des manuscrits (5). de 1613, II, r 270"). 10 191" 151'" 199" «... tres prineipales comprehendentes III omnes qui sunt, III fuerunt et futuri sun!...» (q. 29) (p. 197,99-00; ed. de 1518, r 509"': ed. de 1613,11, f. 273>b). (') Cf. ID., Les Quodlibets d'Henri de Gand et leur «exemplar» parisien, dans Recherches (o) Quelques manuscrits (ERLANGEN, niv. Bibl. 269/2, r 180"': PARIS,Ars. 456; r 143"': U de Theologie ancienne et medievale, 37,1970, p. 94-95: ID., Bibl. man. H. G., p. 1006-1009. PARIS,Nat. lat. 15358, r 312>b) ont ornis les mots «vitam ... redditus>'; il n'est pas impossible (s) cr supra, p. XI-XVI. que cette ornission par homoioteleuton ait ete causee par la transition de pieces. EXAMEN EXTERNE DU TEXfE XXXI xxx ETIJDE CRITIQUE renvoyons le lecteur a la description de ces manuscrits (9). Cependant. meme ERLAN- PARIS, VAT., GEN, en considerant les indications implicites, le tableau qui suit garde toujours Pecia Univ. Arse- Borgh. Texte son caractere hypothetique. Bibl. nal 300 269/2 456 INDICATIONS EXPLICITES ET IMPLICITES DES 1RANSITIONS f. f. f. DE PIECES DANS LE DEUXlEME EXEMPLAR II 193" 153'" 201'" •... spiritu. III dicente Hieronymo adversus Vigilantium : III.non simpliciter pauperes, ...• (q. 29) (p. 215.44-45 ; BoLOG- LON- Ox- PARIS ITALEN- VAT. ed. de 1518. f. 512>0; ed. de 1613, II, r. 279"'). NA, DON. FORO, ClA, Pecia Bibl. Brit. Or/ei Arse- Bibl. Vat. Texte 12 196'" 155" 204'" •... resistere debemus III quamdiu poterimus, IIIquia I Univ. Libr. Collo nal Cato lato secundum quod dicit» (q. 29) (p. 232,61-62; ed. de 2236 11.C.X 31 454 46 853 1518, f. 515"'; ed. de 1613. II, r. 279"'). r. f. r. r. r. r. 13 198'" 157'" 207'" «.••excommunicatio non est peccatum. sed poena I 235'" 217'" 142'" 155'" 225'" 255'" .Quaesita in nostra generali disputatione ... » (q. medicinalis contra peccatum III committendum, III ne 1) (p. 3.1 ; ed. de 1518. f. 483vS; ed. de 1613. committatur. (q. 30) (p. 250.15-16; ed. de 1518. r. II. r. 235'"). 517"'; ed. de 1613. II, r. 282"). 2 237" 218"'1 146'" 157'" 227'" 258'" •... animae separatae, III procedat in infinitum. III 14 200'" 159'" 209'" •... non addit aliquid super privilegium generale, neque 219" quia scribitur in Psalmo ...» (q. 7) (p. 37.13-14; super illud quod praecedit III in privilegio eodem ...» (q. ed. de 1518. r. 488d; ed. de 1613. II, f. 243"). 31) (ed. de 1518, r. 520 anima in homine tam, sic II non solum non est unius rationis respectu formarum pure et quaedam alia forma naturalis a naturali ag inducta, videtur quod materialium et respectu animae humanae, sed etiam (add. i. m.) II non est non deberent dicere quod materia sit eiusdem rationis respectu animae et IO materia unius rationis specialis respectu formarum pure materialium ; immo, 5 respectu aliarum formarum quo potentiam materiae». quot sunt formae specie perfectae, tot sunt huiusmodi potentiae. Nec tamen diversitas huiusmodi rationum impedit quin substantia individui unius speciei Cette remarque ne peut provenir d'Renri de Gand. II est dit que ceux qui possit transsubstantiari in substantiam individui alterius specie virtute defendent le dymorphisme dans I'homme (et I'on sait qu'Renri etait presque divina et supematuraliter. Quod autem dicitur quod materia est quodam 15 modo uniuS rationis, licet communis respectu omnium formarum pure seul a pr6ner cette these tres controversee et attaquee avec vehemence par materialium ut consideratur sub ratione potentiae et in ordine ad huiusmodi les defenseurs de I'unite et par les defenseurs de la pluralite des formes dans formas pure materiales, in quantum scilicet omnes huiusmodi formae sunt I'homme), ne devraient pas affinner que la matiere constitue, vis-a-vis de educibiles de potentia materiae, II non de nihilo (add. i. m.) II, ipsa autem I'ame, l'eJement potentiel exactement dans le meme sens ou elle constitue sub hac consideratione non II habet (sed dei.) II est eiusdem rationis respectu I'element potentiel vis-a-vis des autres formes que la matiere peut engendrer. 20 animae humanae, quia illa non educitur de potentia materiae, sed solum educitur de nihilo, licet in materia; non videtur valere ad hoc quod subs- Dymorphisme et univocite du concept 'matiere' sont incompatibles, selo n tantia alicuius, cuius forma educitur de potentia materiae, transsubstantietur I'auteur de la note marginale ; quand on accepte que I'unite de I'homme est in substantiam alterius cuius forma etiam de potentia materiae educatur, sed constituee par une forme substantielle (I'ame) et une autre forme naturelle solum ista ratio generalis materiae, qua sic se habet in ratione purae (forma corporeitatis), il faut aussi envisager deux differents aspects, deux 25 potentiae ad formam substantialem ut ad actum simpliciter, quod ex eis fit types de 'matiere' correspondant aux deux formes. Or, c'est exactement ce unum per se et essentialiter, quod per se fit et per se corrumpitur. Ex hoc qu'Renri vient de nier: ct: p. 56,45-47 et 58,3-4 vs. p. 56,49-57,57. II est enim contingit quod substantia panis potest converti in substantiam lapidis vel huiusmodi, quod, sicut substantia lapidis est quid unum essentialiter donc c1air que I'auteur de cette note, accusant Renri d'incoherence dans ses constitutum ex materia et tali forma substantiali, ita etiam substantia panis idees, ne peut etre Henri lui-meme. 30 est quid unum essentialiter constitutum ex materia eiusdem rationis et tali On obtient plus d'information sur I'identite de I'auteur en lisant la forma substantiali quae nata est perficere materiam perfectam a forma deuxieme note margina!e, ecrite par la meme main au bas du meme feuillet, lapidis, et e contra. Quod enim tota substantia panis convertitur in subs- tantiam lapidis, hoc convenit ei principaliter ratione materiae, secundum quam sic communicant quod ratione illius unum est transmutabile in aliud (') cr. p. ex. p. 56,53; 110,14; 111,37; 111.49; 169,36-37. (') Cr. p. ex. p. 25,49; 58,86; 72,18; 88,94; 110,23 ; 115,35 ; 115,45: 152,98: 174,42. 35 vel naturaliter cum unum ex alio per multas transmutationes generum, vei E1UDE CRI1lQUE LE MANUSCRIT 19 XLVII XLVI miraculose cum unum in aliud immediate transsubstantiatur. Immo etiam I! est dit que la solution proposee par Henri (citee litteralement aux huiusmodi communitas diversorum corporum In materia sic unius rationis 11. 14-21 : cf. p. 56,49-57,57) ne resout pas le vrai probleme. Au fond, quod ipsa cum formis substantialibus eorum facit unum ens per se et chaque transsubsta,ntiation presuppose un changement de la substance essentialiter, absque hoc quod unum sit transmutabile in aliud naturaliter, corporelle du pain en la nature substantielle de l'homme, c'est-a-dire en 40 etiam per quascumque plures transmutationes, sufficit ad hoc quod unum l'fune. Que ce changement se produise irnmediatement ou par I'intervention talium possit transsubstantiari in aliud. Unde si in rebus esset materia d'une forme mediattice Oa forma corporeitatis), ce n'est pas la l'essence de eiusdem rationis, etiam quantum ad potentiam cum materia elementorum, vel quod esset una ratio potentiae propinquae ipsius materiae respectu la difficu!te ; car la transsubstantiation du pain ne s'acheve pas dans la forme formarum, licet terra nullo modo posset transsubstantiari in caelum nec e de corporeite, mais bien dans la forme spirituelle qu'est l'fune (11.67-71). 45 converso virtute naturali, tamen unum posset transsubstantiari in aliud virtute La distance a franchir du pain vers l'fune reste egale, avec ou sans forme divina et etiam unum caelum in aliud cum quo in materia conveniret. Ita mediatrice; la forme de corporeite n'est qu'un intermediaire superflu. etiam in proposito, cum dicitur haec esse natura animae: tam sufficit in I! est evi dent qu'Henri de Gand n'a pu ecrire ces mots. Qui en serait alors brutis quam rationalis in homine quod efficit unum per se et essentialiter cum materia communi viventibus et non viventibus, et hoc sic quod per unam l'auteur? De toute fayon il etait un avocat de l'unite de la forme substantiel1e 50 ratio substantialem dat composito esse substantiale corporeum. dans l'homme. Saint Thomas d'Aquin fut le premier a pr6ner cette these ; mixtum, vivum. sensitivum et rationale, per quae II non (sed dei.) II'accipiun- parmi ses disciples se trouve e.a. Godefroid de Fontaines, le proprietaire du tur diversae rationes vel mutationes quae differentiae possunt dici. Potest manuscrit. Du point de vue doctrina/, rien ne s'opposerait donc a une transsubstantiari panis in corpus asini vel hominis sic quod fit transsubstan- attribution de ces remarques critiques au maitre liegeois ; mais une etude tiatio non in materiam solam sed in materiam et formam quae est anima paleographique et codicologique plus etendue devrait trancher cette ques- 55 sensitiva in brutis et rationalis in homine, non tamen sub ratione qua dat esse sensuale vel rationale, sed qua dat esse corporeum Illac. II. Et secundum tion. hoc, cum anima humana sit quid medium inter formas pure materiales quae La troisieme note, toujours ecrite par la meme main, se rapporte a la q. 23 d spirituales quae non possunt esse et se trouve dans la marge inferieure du f. 234vb• Le texte est assez difficile actus primae materiae in quantum communiC< ... forma animae rationalis, a dechitfrer, mais il est suffisamment cIair qu'il ne represente pas non plus 60 licet> non educatur de potentia materiae sicut aliae materiale, tamen dat une retouche de l'auteur : vere esse primum materiae et esse substantiale corporeum mixtum etc., sicut formae aliae materiales aliorum entium. Sicut cum aliqua substantia obligat ria>lis, puta panis, convertitur in aliquod corpus habens formam non pure semper, non ad semper, sed pro tempore dicitur obligare ; non ad semper, materialem, puta in ho II vel lapidem (add.) II, fit conversio in quia parentes non semper indigent; cum etiam aliquando indigent, potest eis 65 materiam et formam sublem in quantum dat esse primum et per alios quam per filios vel filias subveniri, si ve~e semper indigerent. Item corporeum tali m ; similiter etiam contingit cum transsubstantiatur 5 potest esse quod, etsi indigeant nec sit alius qui subveniat, filius, cum non in aliquod viven, puta in corpus asini etc. ; ita etiam, quando f habens unde subveniat suo, tunc etiam non tenetur. Pro tanto autem dicitur transsubstantiatio panis in corpus hominis, posito quod homine non II teneri (sed dei.) II obligare semper, quia filius immobiliter est obligatus ad sit alia forma substantialis nisi anima, fit tsubstantiatio in materiam subveniendum parenti cum indiget nec est alius qui conveniente r subveniat, 70 et substantiam animae in quantum dat es primum et corporeum et ipse habet vel habere potest unde valeat subvenire. Intelligitur autem naturaliter, sicut etiam anima asini in asino. Posito enim quod perficiat 10 habere quando non est impotens, etiam non quidem in potentia volitiva et essenti materiae immediate in esse primo et quod efficit un volitivae assumpta et possibili evitari sed inevitabilis. Et sic non potest dici simpliciter et per se cum materia sicut etiam alia forma pure materialis, quod relig excaecetur (?), si non subveniat parenti quia nec habet videtur quod in illud unum quod per se consi ex substantia animae et in actu nec habere potest quod suum sit propter rationem paupertatis, item 75 materia. potest fieri per se trans alicuius alterius unius nec ei ministrans, possit ei < ...> votum oboedientiae, quia enim de < ...> constituti ex II quacumque in (sed dei.) II m eiusdem rationis et 15 naturaliter obligatus est parenti < ...>>>. forma substantiali quacumque, in quantum anima communicat cum formis pure spiritualibus sic quod in es suo non dependet a materia sed absque La concIusion qui s'impose apres cet examen rapide des quelques notes miracu potest separata a corpore subsistere in se ipsa secundum . marginales, est cIaire : nous avons affaire ici a des remarques critiques (quel 80 Sicut non potest aliquod corpus transsubstantiari in aliquam for pure qu'en soit l'auteur), non pas a des corrections d'Henri lui-meme (comme substantialem, scilicet materiae non unibilem, ita nec animam cum non dans les Quod/. IX et X). est materiae unita». XL VIII E1UDE CR1TIQUE LE MANUSCRlT 19 XLIX §3. La position du ms. 19 dans la tradition manuscrite ou moins embrouille. On y trouve des biffures de mots, de phrases, de du Quodl. XII passages entiers, et un tel manuscrit est en general charge de ratures, de corrections marginales 'et de corrections de ces corrections. On n'a qu'a Comme les corrections du ms. 19 re relevent pas, selon toute probabili te, comparer notre ms. 19 aux photos publiees dans le Quodl. X(l3) pour de I'auteur, i! est vraisemblable que le ms. 19 n'est pas I'original. Mais i! faut constater immediatement que le ms. 19 ne ressemble pas li un original, mais encore le prouver. Et si le ms. 19 n'est pas I'origina!, ni un temoin prend plut6t I'aspect d'une copie. appartenant a un des deux exemplars, quelle place alors faut-i!lui accorder En ce cas le ms. 19 ne peut-il etre la copie du modele de I'apographe, dans la tradition manuscrite du Quodl. XII? c'est-li-dire la copie de I'original? Cette nouvelle hypothese merite notre Theoriquement i! serait possible que le ms. 19 soit le modele de I'un des attention; acceptons-la pour un moment. deux exemplars, ou de tous les deux. Mais cela est exc1u: le ms. 19 contient Si l' original est un manuscrit embrouille, charge de biffures et de cor- trop d'aecidents (ornissions par homoioteleuton (6), autres ornissions ('1), rections difficiles li Ure li plusieurs endroits, cela expliquerait non seulement additions (8), inversions (9) et variantes (I0), que le correcteur a parfois le nombre eleve de fautes individuelles dans le ms. 19, mais aussi quelques eorrigees) qui ne se retrouvent ni dans le premier ni dans le deuxieme fautes dans I'apographe, causees par la quasi-illisibilite de I'origina! li exemplar. Pour la prerniere piece, nous en avons eompte deja 64, e'est-a-dire certains endroits : on a interprete un mot de fa90n fautive en le prenant pour environ un aecident par page daetylographiee (Il). un mot qui lui ressemble quant li I'aspect paleographique (p. ex. excelsae/ Si le ms. 19 n'est pas le modele des deux exemplars ou de I'un d'entre excessae, practicus/praedictus. etc.) (14). Souvent le copiste intel1igent s'est eux, pourrait-i! a!ors etre le modele de ce modele? Ceci ne semble pas non aper9u de la faute, et I'a corrigee (15), et elle disparait apres quelques plus fournir une solution satisfaisante. Car si le ms. 19 etait le modele du temps (16). modele des exemplars (e'est-li-dire de I'apographe), i! serait done l'origina!. Un cas ana!ogue s'est probablement produit dans la q. 21 (p. 114,23-25), Cela semble peu probable. Tout d'abord, un origina! n'est presuppose mi I'on s'attendrait plut6t au texte suivant: «(qui in summa sunt viii librae, contenir aueune omission par homoioteleuton vis-li-vis du reste de la xiii solidi et iv denarii Parisienses). ubi ultra sortem excrescit vii libras, xiii tradition manuserite (12), ce qui n'est pas le eas iei. Ensuite, on s'attendrait solidos et iv denarios». Cependant, on Iit dans tous les mss: 4livres, 13 sous li ce que les notes margina!es dans ce qui est presume etre I'origina!, relevent et 4 deniers, «ubi ultra sortem excrescit !xxiii solidos et iv denarios» ; et de la plume de I'auteur; on s'attendrait li y trouver des corrections per- pourtant 40 fois 52 deniers font 2080 deniers, ce qui revient li 8 livres, 13 sonnelles, des retouehes redaetionnelles, comme dans les Quodl. IX et X. sous et 4 deniers (lI. = 20 s. = 240 d.). Henri se serait-il donc trompe dans Mais ce n'est pas non plus le eas. Enfm, un origina! a toujours I'aspect plus ses ca1culs? Pas necessairement; peut-etre a-t-il voulu ecrire le chi1fre 8, mais I'a-t-i! fait de maniere noncha!ante, pressee, incomplete : ~, ce que tous les copistes ont interprete, li bon droit d'ailleurs, comme un 4. Comment arriverait-on a!ors au chiffre 73? Nous proposerions de supposer qu'Henri (6) Cf. p. ex. p. 4,11-12; 9,23-24; 18,86; (23,2-3); 25,58-59. a ornis, dans sa hate, les mots vii libras (faute d'auteur). L'origina! aurait (') Cr. p. ex. p. 5,20: 8,93 ; 9,16; 9,20; \0,42; 16,52; 16,53; 21,52. (') Cr. p. ex. p. 6,43: 8,88; 8,3; 11,77: 12,95; 14,7; 16,49; 21.49; 22.82; 25,49; 25,50. (9) cr. p. ex. p. 16,60. (") Cf. p. ex. p. 4.19; 5,22; 6,43; 6,56; 7,63; 7,71; 7,75; 8,92; 8,94-95: 9,15; 9,\7; (13) Cf. ID., op. cit, apres la p. CXXVI, les planches V-VII. 10,32; 10,47; 11,53; 12,87; 12.92; \3,4; \3,7; 14,8; 14,21 ; 15,41; 16,44; 16,61 ; ('4) cr. p. ex. p. 17,76; 19,\3; 21,52; 25,45; 25,65; 27,5; 28,16; 29,12; 33,62; 17,65; \7,77; 19,8; 19,25-26; 20,35; 20,46; 21,60; 21,71; 22,78; 22,79; 22,92; 35,16; 35,36; 36,47; 37,8 ; 44,96 ; 52,48 ; 53,55; 59,11 ; 59,26; 59,27: 59,28; 64,32 et 23,97 ; 23,99 ; 23,1 ; 23,19 ; 24,3 I. 65,44 (neologisme); 70,80; 72,31; 83,95; 84,18; 85,25; 90,43; 116,20; 122,69; (") Cette proportion se maintient aussi dans les autres pieces : p. ex. dans la piece 2, le 136,97; \37,29; 141,26; 149,33; 168,15; 172,97; 178,42; 182,38. ms. 19 compte 62 accidents isoles (non-corriges) vis-a-vis des temoins directs ; dans la piece (Il) Surtout les copistes des manuscrits 14 (O), 17 (c) et 26 (I). 3, il yen a 54 ; dans la piece 4, il yen a 78 ; dans la piece 5, il y en a 66 ; dans la piece 6, (16) Tel est probablement le eas pour \'a1ternance entre «bonorum» et «beatorum», mi \'on il y en a 109; dans la piece 7, il yen a 68, etc. ne trouve la le.yon fautive que dans le ms. 19 et les tout premiers temoins du premier (12) Cr. HENR. DE GAND. Quod/, X. Ed. R. MACIŒN, p. XLV. exemplar; cr. p. 5,28; 5,29; 6,48 ; 8,85 ; 9,7; 10,48; 12,93; (13,\3; \3,15; 39,41). L ETUDE CRITIQUE LE MANUSCRIT 19 LI donc contenu la versionsuivante: «R ( = 8) /., xiii s. et UUd par.... excrescit xiii on en trouve peut-etre un exemple a la p. 11,69, mIles manuscrits de la s. et iiii d. ». tes copistes, ayant interprete le ~ legitimement comme un 4, tradition universitaire ont tous ecrit «Ad secundum, quod Deus ... », tandis se sont rendu compte que 3 livres, 13 sous et 4 deniers devaient donner un qu'on trouve dans le ms. 19: «Ad secundum, quod dicitur quod Deus ...» eO). tota! de 73 sous et 4 deniers, et ont corrige le texte de leur modele dans ce Cependant, l'inverse peut aussi se produire : une faute dans l'original ou sens. l'apographe qui avait echappe a l'attention de l'auteur ou du correcteur, est Que le ms. 19 contienne plus de fautes que l'apographe n'entraine pas corrigee lars de la copie d'un des temoins. Nous croyons avoir repere un cas d'inconvenient grave (17). Il faut se rendre compte qu'un apographe etait mI le copiste du ms. 19 s'est apen;:u d'une faute ou plut6t d'un pleonasme toujours soigneusement corrige. tes accidents du ms. 19 vis-a-vis de la dans l'original, qui est pourtant passe dans toute la tradition universitaire traditio n universitaire peuvent donc provenir d'une faute personnelle du (p. 205,00). Mais en general des corrections de ce type s'effectuent lors de copiste du ms. 19, ou d'une faute d'auteur manifeste qui n'a ete corrigee que la constitution d'un exemplar. Ainsi on constate qu'a chaque etape 'de la lors de la copie ou de la correction de l'apographe. Cependant, dans l'etat tradition, un texte s'ameliore et se deteriore en meme temps : de nouvelles actuel du texte, il est tres difficile de deterrniner si une variante fautive dans fautes entrent dans la tradition, des fautes deja existantes sont corrigees et le ms. 19 se trouvait deja dans l'original (et a ete corrigee dans l'apographe disparaissent. C'est ce qui s'est produit aussi dansle Quod/. XII: des fautes et la tradition universitaire) ou non. Mais il est sur qu'un certain nombre de que le ms. 19 et le premier exemplar ont en commun, sont corrigees dans variantes fautives dans le ms. 19 doivent s'expliquer de cette maniere, sans le deuxieme exemplar eI), et des fautes que le ms. 19 et le deuxieme que nous puissions preciser lesquelles. C'est certain parce qu'on sait que exemplar ont en commun, semblent avoir ete corrigees lors de la constitu- l'auteur lui-meme corrigeait souvent l'apographe de son propre ouvrage. La tion du premi er exemplar (2). derniere couche redactionnelle etait donc executee sur l'apographe, et non Un cas plus complique semble s'etre produit a la p. 39,56. On peut sur l'original (comme un auteur modeme execute parfois la demiere couche presumer que l'original avait «quia (scil. peccatum) per illam (sci!. macu- redactionnelle sur les epreuves d'imprlmerie, et non sur l'original). Il est lam) sa/um adimit aliquid intrinsecus inclinans ad contrarium». Mais invraisemblable qu'un auteur tel qu'Henri de Gand, si soucieux d'eviter toute apparemment Henri n'etait pas satisfait : du point de vue stylistique les mots defectuosite dans ses ecrits, n'ait pas corrige, a cette occasion, une faute se «illam solum» se heurtaient. Ceci explique peut-etre pourquoi le ms. 19 a trouvant dans l'original (et, par consequence, aussi dans le ms. 19). ecrit «per illam solam adimit». On peut donc presumer qu'Henri a prefere Y a-t-il, dans le Quod/. XII, des traces d'une telle derniere redaction d'inverser l'ordre, sur l'apographe (qui avait copie fidelement «per illam executee sur l'apographe? Il semble que oui. Une caracteristique de cette sa/um adimit»), peut-etre en ajoutant «sa/um» apres «adimit». Ainsi l'apo- derniere toilette du texte consiste en une amplification ou explicitation de graphe aurait contenu la leyon «per illam sa/um adimit sa/um», ce qui la formule condensee de l'original (18). Ainsi on lit, a la p. 10,41-42, dans pourrait expliquer, li son tour, pourquoi le premier exemplar a ecrit «per le ms. 19 «in Quaestionibus nostris», mais dans tous les temoins de la illam sa/am adimit solum», tandis que le deuxil~me presente la leyon «per tradition universitaire on trouve «in Quaestionibus nostris ordinariis». A la illam sa/um adimit». p. 123,2-3, on lit dans le ms. 19: «In Gangrensi dicitur», mais dans tous les D'autres eas sont meme moins clairs, p. ex. quand on a le choix entre autres manuscrits: «Propter quod in Grangensi concilio dicitur». Un autre «illud» (le ms. 19) et «id» (le premier et le deuxieme exemplar) (p. 81,49). procede bien connu est l'elimination de formules plut6t pleonastiques Dans ce eas nous avons choisi pour la leyon des exemplars, parce qu'ils sont (quoique le lecteur ou l'auteur mectieval ne semble pas tant se heurter a des doublets et toumures pleonastiques que le lecteur ou l'auteur modemes (19) ; (20) Cr. aussi p. 89,32; 111,54. Un eas semblable s'est peut-etre produit li la p. 146,61, bien que I'addition de «existente» puisse etre aussi une faute du copiste du ms. 19, provoquee sous I'influence des \ignes precedentes. (17) Cr. HENR. Quodl. X/Il. Ed. J. DECORTE, p. !.xv, LXX!II. DE GAND. (lI) Cr. p. 4,\3; 20,41; 24,35; 151,76; 151,83; 161,79; 161,85; 166,64; 173.29; (") cr. HENR. Quodl. l. Ed. R MACKEN, p. LXX-LXX!. DE GAND. 174,50; 183,71; 183,73; 246,2. (I') Cr. p. ex. p. 31,21: 47,9; 59,29; 78,76; 85,24; 90,40; 94,5; 108,70; 111,49; (22) cr. p. 38,20; 43,53 ; 60,45 ; 64,33 ; 74,78; 87,65 ; 99,34 ; 123,90; 147,86; 162,3 ; 127,74; \38,56; 146,61; 161,79. 165,28; 173,28; 184,87. LII E1UDE CRmQUE LE MANUSCRIT 19 LIII corriges plus soigneusement, et parce que le ms. 19 contient en genera1 plus Les divergences dans la formule initia1e du Quod/. XII se laissent expli- de fautes que l'apographe ou les exemplars. Dans un tel cas, il y a plus de quer par la meme hypothese (24). Si le ~s. 19 a ete copie de 1'0rigina1,et si chances pour que la lec;onorigina1e ait ete «id», quoiqu'on n'en puissejamais Henri a cont;:u de prime abord 31 questions dans son Quod/. XII. on etre sur. Dans le eas OU on a le choix entre «illud» et «istud» (p. 35,16), par comprend aisement que le ms. 19 a la version «31 ... 22». Mais 1'0riginal contre, on peut se baser sur le contexte. n'aura pas contenu cette question 31, pour la sirnple raison qu'Henri avait Si le ms. 19 est une copie de 1'0rigina1,d'un manuscrit charge de biffures, deja constitue un origina1 de cette question 31 avant sa douzieme dispute de corrections, d'insertions etc., n'y a-t-il pas de traces de cet etat plut6t quodlibetique. C'est pourquoi le ms. 19 ne contient pas de q. 31 ma1gre la lamentable de 1'0rigina1 dans sa copie? II parait qu'il y a au moins un formule initiale. II est meme raisonnable de supposer qu'Henri a donne deux accident qui semble exiger une telle presupposition : l'insertion fautive du originaux separes au stationnaire, et que meme au niveau de l'apographe les passage «Dico ... simile» (p. 187,53-188,89) dans le premier exemplar (23). deux textes, le Quod/. XII. qq. 1-30 et la q. 31, ont ete compose separement. Originalement la q. 29 ne semble avoir contenu que les arguments et une Ce ne serait qu'au niveau du premi er exemplar qu'on aurait ajoute une partie replique detaillee et assez longue aux arguments qu'Henri n'approuvait pas. de la q. 31 au Quod/. XII, tandis que, lors de la constitution du deuxieme Mais comme i! se preoccupait des exigences formelles du genre, Henri a exemplar apres la mort d'Henri, on peut avoir suppose que l'auteur conside- probablement ajoute dans la marge une breve solutio accompagnee d'un rait les deux textes comme deux ouvrages differents, VU l'etat materiel de commentaire conci s sur le seul argument qui lui semblait valide. Le texte I'apographe, que la q. 31 n'appartenait donc pas au Quod/. XII. C'est «Dico ... simile» comporte 60 lignes dactylographiees dans notre texte, les pourquoi on a, dans le deuxieme exemplar, adapte la formule initiale (mais arguments de la q. 29 en comportent 156 (p. 188,1-193,11). II semble donc sans adapter les references a l'interieur du texte!), tout en indiquant li. la fln raisonnable de supposer qu'Henri, qui ne pouvait que ca1culer approxima- de la table des questions que l'auteur y avait ajoute une autre question qu'il tivement l'espace necessaire li. cette insertion assez longue, a commence avait disputee separement. Ceux qui le voulaient pouvaient copier la l'insertion par «dico quod. .. » dans la marge li. la hauteur de la fln de la q. 28, q. 31 - directement de l'apographe! Ce procede tout li. fait exceptionnel afin de la terrniner environ en face des mots «ad rationes in oppositum» expliquerait aussi pourquoi on n'a pas repere jusqu'ici des indications de (p. 195,55), et qu'apres ces mots i! a mis un signe d'insertion dans la marge. pieces dans la version longue de cette q. 31, bien qu'on en ait trouve dans La suite se laisse deduire de cette presupposition. A la fln de la q. 28, le la version partielle, et meme dans les manuscrits contenant la version longue, copiste du ms. 19 a ecrit le texte «dico ... simile», dans la conviction que pour le reste du Quod/. XII (25). Nous deborderions le cadre de cette etude l'insertion y etait a sa placeo Quand il est arrive li. la fln des arguments de la critique en w.chant de verifier cette hypothese. Mais, theoriquement, on q. 29, il a copie d'abord fldelement le texte de son original «•.. quaestione. pourrait la verifier aisement : la qua1ite du texte (copie de l'apographe) de Ergo etc. (p. 193,11) Ad rationes in oppositum (p. 195,55)>>; puis il s'est la q. 31 dans les mss 23 et 26 devrait etre superieure a la qualite du texte aperc;udu signe d'insertion, il a compris qu'i! fallait inserer id le texte «dico (copie du premier exemplar) dans les manuscrits contenant la version breve ... simile» ; i! a exponctue les mots «Ad rationes in oppositum», et a ecrit une de cette question. deuxieme fois le texte «dico ... simile». Le copiste de l'apographe semble Quant a l'accident signa1e a la p. XXIV, nous proposerions l'explication avoir commis la meme erreur, et de la e11es'est glissee dans le premi er suivante: la premiere version de l'origina1 doit avoir contenu la lec;on «in exemplar. N'avait-on pas remarque cette anomalie dans l'apographe ou, si quaestione paenu/tima». A ce moment la, c'etait la seule reference correcte. l'insertion fautive etait decouverte, ne s'en etait-on pas aperc;u lors de la Il parait pourtant qu'Henri a oublie d'adapter cette formule lors de la constitutio n du premier exemplar? De toute fac;on,on a restitue le bon ordre redaction definitive (donc apres avoir ajoute une partie de la q. 31 a son dans le deuxieme exemplar, sauf qu'on a insere les mots «dico ... simile» Quod/. XI/), de sorte que cette lec;on est passee dans le ms. 19 et aussi dans apres les mots «ad rationes in oppositum». l'apographe. Mais il n'est pas exclu qu'il se soit apen;u de cette anoma1ie lors (24) cr. supra. p. XX. XXI. (23) cr. supra. p. XXVI. (2') Notarnment dans les mss 23 et 26 : er. supra. p. XXXI. LIV E11JDE CRITIQUE LE MANUSCRIT 19 LV de la derniere correction executee sur l'apographe (c( supra, p. L-LI), et qu'i! ou apres 'ergo' (le deuxieme exemplar). Pourtant le copiste a essaye de l'ait corrigee en apposant «ante» dans la marge. Dans ce cas, le copiste du donner encore un sens it la phrase, ce qui a cause un deuxieme accident, premier exemplar n'aurait pas remarque ou compris cette correction. Qu car on Iit dans la tradition universitaire : <;Quodergo 'scientia Dei de Deo bien, s'il n'y avait pas de eorreetion marginale sur l'apographe, la ler;on du increata et creata distinguuntur penes infinitum et finitum', dico quod ...» ; deuxieme exemplar pourrait s'expliquer eomme une eonjeeture : it premiere la version du ms. 19 est meilleure : «Quod ergo 'scientia dicitur de Deo vue, i! s'agit de la difference entre opera contemp!atirae et opera actirae, it increata et creata, et distinguuntur penes infmitum et fmitum', dico laquelle la q. 28, done la question antepenultieme, est consaeree. On aurait quod ...». alfaire, dans ce cas, it une «Verschlimmbesserung». - p. 11,79 : l'intellect cree, meme beatifie, ne verra jamais les essences des Jusqu'it present, rien ne semble s'opposer it l'hypothese que le ms. 19 a creatures en contemplant I'essence divine, parce qu'i! ne voit Dieu que ete copie de l'original. Mais la preuve decisive doit encore etre livree: s'il «secundum modum quo vult ostendere se modo, secundum rationem en est la eopie, il doit eontenir, malgre ses nombreux aecidents isoles, speculi etc.» Le copiste de l'apographe a peut-etre interprete' modo', non quelques ler;ons de qualite superieure it la quaIite de la ler;on attestee dans pas comme adverbe de temp s (< est it preferer poue des raisons stylistiques et entre Quodlibet et Quolibet (6), ou d'autres questions d'orthographe (1)· grammaticales ; en outre, la ler;on du ms. 19 est attestee par le texte de Mais i! y a environ dix ler;ons par piece OU le ms. 19 se distancie du reste saint Augustin. de la tradition universitaire, et OU la ler;on du ms. 19 est meilleure que ceIle - p. 22,93 : «perduci!» est la ler;on meilleure, attestee par le texte de saint de la tradition universitaire. On en trouvera les referenees dans le tableau Augustin. recapitulatif (8) ; analysons ici, it titre d'exemple, les aceidents se produisant Nous pouvons donc resumer l'etude precedente en une phrase : i! nous dans la premiere piece : semble probable que le ms. 19, n'appartenant ni au premier ni au deuxieme - p. 6,48-50 : l'omission par homoioteleuton mentionnee ci-dessus. exemplar, est copie de l'original du Quod!. XII - p. 9,19 (2 aecidents): le copiste de l'apographe a interprete «dicitun> Quant aux circonstances historiques, cela signifierait donc que Godefroid comme «Dei». Mais «Quod ergo scientia Dei de Deo increata et creata» de Fontaines aurait emprunte l'original de l'auteur pour en faire une copie. n'a pas de sens; c'est pourquoi on a ajoute «dicitlln> apres 'Deo' (le ms. S) Cela n'est certainement pas impossible, car les relations entre Godefroid et Henri - auxquelles nous avons consacre quelques pages dans l'etude criti- que precedant l'edition du Quod!. XIII (9) - etaient assez bonnes. Et (26) cr. p. 48.41 ; 53,55; 82.65-66; 113.96-97. (21) Cr. p. 123,3; 132.3; 134.53; 140,92; 142.35; 142,38. (2') cr. infra, p. LVIIl. (2') Cr. HENR. DE GAND. Quodl. X/II. Ed. J. DECORTE, p. LXVIIl-LXXIII. LVI E1UDE CRITIQUE pourquoi Henri n'aurait-il pas pennis li son collegue de copier \'origi- na! - Godefroid y gagnait du temps, de \'argent, et il se procurait le meilleur texte possible - comme de nos jours un professeur offre li son col1egue un exemplaire de son ouvrage qui vient de paraitre? Il ne nous reste maintenant que de representer l'histoire du texte sous la LA GENESE DES EXEMPLARS forme d'un schema, et de donner les references completes des accidents REPRESENTEE SOUS LA FORME D'UN SCHEMA critiques sur lesquels ce schema est fonde ; finalement, nous expliquerons les principes que nous avons appliques dans la reconstitution critique du texte. ~ • probablement opi. de c t. comportantdes correclionsde i.p.• avecindication(s)(expliciteou implicite)de piece original (') apographe (contenant la demiere couche redactionnelle) A (19) premier exemplar (paris, vers 1288 ou 1289) C~autres temoins directs (17) (24) (7) ou indirects : 2, 3, 4, 5 i.p. i.p. i.p. 8, 12, 13,15,20,22,25 deuxieme exemplar (paris, apres 1304) I~es temoins directs (26) (14) (16) ou indirects: 1.6.9. IO, ____ i.p. i.p. i.p. II. 18,21. 23, 27 ,/ ..- -- a' (edition de Badius, Paris 1518) + corrections humanistes t (edition avec commentaire de Zuccolius, Venise 1608 - edition des Servites avec commentaire de Zuccolius, Venise 1613) (') En couehessuccessives er. ID op. c/t.• p. , .. lXIX'LXX, et supra. p. L-LI. TABLEAU RECAPITULATIF DES ACCIDENTS CRlTIQUES LIX 18,85; 18,85; 20,27; 20,29; 20,29; 21,59; 23,95; 23,98 ; TABLEAU RECAPlTULATlF DES ACCIDENTS CRITlQUES 24,23 ; 24,40 .. DU QUODLIBET XII Piece 2: 30 accidents: 26,69; 26,87; 27,96; 28,28; 28,31; 30,38 ; 31,9; 32,39-40; 33,55; 33,73; 34,4; 34,13; 36,43; 36,47; N.B. Nous divisons ici le texte selon le premier exemplar de 14 pii:ces. 36,57; 38,33; 39,41; 39,56; 40,77 ; 42,47; 42,49; 43,60; 43,66; 45,15 ; 46,29; 46,34; 47,9; 47,14; 47,18; 48,29. § 1. De I'original li I'apographe Piece 3: 35 accidents: 48,32; 49,54; 49,62; 50,72; 50,78; 51,18 ; Piece I: 8 accidents: 6,48-49; 9,19; 9,19; 12,79; 20,31; 21,52; 51,23; 51,24; 53,58; 54,92; 54,93; 55,25; 56,29; 56,31; 21,63; 22,93. 56,49 ; 57,63 ; 57,80; 58,86 ; 58,87 ; 58,97 ; 60,39 ; 61,68 ; Piece 2: 7 accidents: 28,24; 34,83; 35,16: 38,34; 42,35; 43,63; 62,17; 65,49; 66,75; 66,78; 67,5; 67,7; 67,13; 68,44; 44,91. 68,45 ; 68,46-47 ; 69,68 ; 69,68 ; 70,82. Piece 3: IO accidents: 48,41; 49,65; 50,72; 51,21; 52,42; 53,55; Piece 4: 35 accidents: 71,94; 72,13; 72,27 ; 73,40; 74,64; 74,73 ; 54,82 ; 57,68 ; 57,69 ; 60,56. 74,77; 74,78; 75,96; 76,12; 78,76; 79,83; 79,9; 81,45; Piece 4: Il accidents: 72,18 ; 72,27 ; 79,85; 81,56; 82,65-66 ; 85,37 ; 81,51 ; 82,79; 83,11 ; 85,21; 85,25; 85,38; 86,46; 86,61 ; 88,96 ; 88,96 ; 90,40 ; 90,55 ; 90,56. 88,94; 88,95; 88,00; 88,5; 88,6; 89,19; 89,19; 89,24; Piece 5: 12 accidents: 98,8; 99,33; 99,38; 103,49-50; 104,74; 89,30; 90,49; 90,52; 90,62; 90,64. 108,63 ; 108,64; 108,68 ; 108,82 ; 108,83 ; 110,30 ; 111,48. Piece 5: 26 accidents: 93,14; 94,27 ; 94, Il ; 95,16; 95,22; 95,36 ; Piece 6: 24 accidents: 112,66; 113,96; 114,26; 115,38; 118,52; 98,8 ; 98,9 ; 98,22 ; 99,55 ; 100,78 ; 100,79; 102,29; 103,52 ; 120,26; 121,44; 122,76; 124,6; 124,13; 125,31; 125,34; 103,56; 104,66; 104,66; 104,71-72; 105,5; 106,15; 127,74; 127,80; 127,85; 129,37; 130,42; 131,79; 132,22; 106,19; 106,31; 108,80; 109,10; 110,15; 112,59. 133,29; 133,31; 134,56; 135,73; 135,73. Piece 6: 42 accidents: 113,83; 113,95; 114,2; 115,36; 116,6; Piece 7: 12 accidents: 135,73; 137,29; 140,1; 142,42; 143,84; 116,22; 117,42; 117,46; 118,59; 119,74; 119,12; 119,12; 146,45; 146,61-62; 147,71; 147,87; 150,42; 150,44; 120,22; 120,27; 121,57; 122,61 ; 122,62; 122,67; 122,73; 150,50. 122,79; 123,91; 123,00; 125,33; 125,35; 125,36; 126,45 ; Piece 8: Il accidents: 159,52; 162,14; 163,39; 167,98; 168,5; 126,65; 127,71; 127,74; 128,13; 128,17; 128,18; 129,24; 169,27; 169,38 ; 171.87; 173,29 ; 174,37 ; 174,42. 129,37; 129,39; 131,72; 131,77; 133,28; 133,31; 133,39; Piece 9: 15 accidents: 176,84; 176,00; 178,48; 180,00; 181,21; 134,53; 134,58. 181,24; 183,68; 184,92; 186,22; 186,36; 191,75; 195,55; Piece 7: 36 accidents: 135,79; 136,99; 137,23; 137,31; 137,31; 195,64; 195,69; 195,69. 138,46; 139,62; 139,63; 139,64; 139,82; 140,8; 141,17; Piece IO: 9 accidents: 201,2 ; 203,50 ; 205,00; 205,5; 208,71 ; 208,77 ; 141,26; 142,36; 142,36-37; 142,39; 142,46; 142,53; 213,99; 213,4; 215,42. 145,23; 146,39; 146,48; 147,68; 147,71; 147,72; 148,90; Piece Il: 6 accidents: 220,70; 228,75; 230,10; 231,37; 231,46; 148,90; 148,98; 148,2; 149,14; 149,27; 151,88; 152,96; 231,47. 152,99; 152,00-1 ; 153,22. Piece 12: 2 accidents: 243,40; 245,89. Piece 8; 37 accidents: 154,43; 154,47; 155,63; 156,89; 156,89; Piece 13: O accidents. 156,94; 156,2; 156,4; 158,18; 158,20; 159,44; 160,59; 160,66; 161,78; 162,2; 162,18; 162,20; 162,20; 164,12; § 2. De I'apographe au premier exemplar 166,59; 167,85; 168,99; 168,5; 168,20; 169,39; 170,58; Piece 1: 25 accidents: 3,3; 6,42; 6,51; 7,75; 8,83; 8,91; 10,44; 172,94; 172,99; 172,4; 173,27; 173,29; 173,34; 173,35; 11,79; 13,13; 13,15; 13,15; 13,18; 14,5; 15,35; 16,44; 173,36; 174,37; 174,37; 174,39. LX ETIJDE CRITIQUE TABLEAU RECAPITULATIF DES ACCIDENTS CRITIQUES LXI Piece 9: 43 accidents: 174,56; 176,81; 177,24; 178,42; 179,69; Piece 3: 22 accidents: 48,33; 48,37; 50,76; 52,45; 52,47; 53,60; 180,89; 180,89; 180,92; 181,24; 181,26; 182,29; 182,38; 54,87; 56,34; 56,46; 57,76; 60,33; 61,61; 61,8; 64;23 ; 182,46; 183,56; 183,65; 184,79; 184,81; 184,87; 185,99; 65,34; 65,34-35; 65,49; 66,71 ; 66,75; 67,5; 69,71; 69,72. 185,18; 185,21; 187,48; 187,51; 187,52; 187,69; 188,77 ; Piece 4: 24 accidents: 71,94; 72,27; 72,33; 73,35; 74,72; 74,79; 188,80; 188,81; 188,84; 188,87; 188,89; 189,31; 190,46; 76,6; 76,18; 77,27; 78,52; 80,34; 80,38; 83,91 ; 83,92; 191,62; 192,88-89; 192,91; 193,10; 193,13; 195,61; 83,95; 85,19; 85,25; 86,44; 87,65; 88,91 ; 90,40; 90,41 ; 195,65 ; 196,73; 196,87; 196,90. 90,41 ; 90,64. Piece 10: 41 accidents: 197,8; 197,13-198,14; 198,14; 198,22; Piece 5: 29 accidents: 92,23; 94,26; 95,12; 95,12; 95,14; 95,18 ; 198,22; 198,22; 198,30; 198,35; 199,42; 199,46; 199,53 ; 97,41; 97,5; 99,34; 100,76; 101,00; 102,11; 102,15; 199,63; 200,75; 200,88; 200,90; 201,96; 201,8; 202,27; 102,24; 103,41; 103,51; 103,56; 105,2; 106,13; 106,21; 204,70; 205,96; 205,00; 205,3; 206,21 ; 206,30; 207,35 ; 107,44; 107,46; 107,46; 107,46; 109,90; 109,10; 110,16; 207,52; 207,52; 208,68; 208,77; 208,79; 209,94; 209,2; 110,17; 111,43. 210,22; 210,24; 210,26; 211,53; 213,86; 214,22; 215,41 ; Piece 6: 19 accidents: 112,60; 114,1 ; 114,4; 114,8; 115,47; 120,18 ; 215,41; 215,42. 120,22; 120,22; 121,56; 121,59; 122,64; 122,72 ; 122,75 ; Piece Il: 51 accidents: 216,55; 216,69; 216,73; 217,84; 217,3; 124,16; 126,52; 129,27 ; 129,37; 130,56; 132,15. 218,24; 219,48; 220,55; 220,66; 220,66; 220,72; 221,80; Piece 7: 24 accidents: 136,98; 136,6; 137,30; 140,84; 140,89; 221,83; 221,83; 221,86; 221,86; 221,96; 222,7; 222,10; 140,00; 140,00; 140,5; 141,18; 141,24; 143,62; 144,7; 222,14; 222,14; 223,53; 224,60; 225,94; 225,1; 226,14; 144,11 ; 145,33; 146,45; 147,70; 147,76; 147,82; 148,7; 226,23; 227,36; 227,39; 227,44; 227,49; 227,57; 228,61; 148,11; 149,30; 151,73; 151,85; 152,12. 228,67; 229,84; 229,89; 229,94; 229,00; 229,4; 229,5; Pil~ce 8: 26 accidents: 154,48; 156,96; 156,00; 160,59; 160,65; 230,10; 230,18; 230,18; 230,29; 231,32; 231,39; 231,45 ; 161,80; 161,89; 161,94; 161,99; 161,99; 162,7; 162,11 ; 231,53 ; 232,55 ; 232,55 ; 232,56. 163,29; 165,32; 166,55; 169,23-24; 170,53; 172,98; Piece 12: 51 accidents: 232,64; 232,69; 232,70; 232,71; 233,90; 173,20; 173,22; 173,29; 173,31; 173,34; 174,37; 174,48; 234,2; 234,2; 234,16; 235,26; 235,31; 237,73; 237,73; 174,50. 238,14; 238,15; 239,43; 240,48 ; 240,65 ; 240,69; 241,82 ; Piece 9: 30 accidents: 174,52; 174,55; 176,00; 177,13; 177,14; 241,84; 242,97; 242,10; 242,10; 242,14; 242,17; 242,19; 178,32; 178,42; 180,2; 181,4; 181,5; 181,24; 182,38; 243,22; 243,24; 244,61; 245,70; 245,74; 245,75; 182,47; 182,47; 183,50; 183,71; 183,72; 184,74; 184,74; 245,78-79 ; 245,83 ; 245,84 ; 245,84 ; 246,98 ; 246,2 ; 246,2 ; 184,86; 185,3; 185,6; 187,53; 188,8; 189,15; 193,17; 246,6; 246,14; 246,18; 247,37; 248,44; 248,53; 248,58 ; 194,45; 195,48; 197,91; 197,92. 248,61; 249,66; 249,67; 249,70; 249,11. Piece 10: 13 accidents: 197,9; 201,00; 20 1,7; 202,29; 202,29; Piece 13: 3 accidents : 250,17 ; 250,23 ; 251,39. 204,73; 205,93; 207,50; 210,12; 211,52; 211,53; 213,3; 215,40. § 3. De I'apographe au deuxieme exemplar Piece Il: 3 accidents: 220,61 ; 225,99 ; 230,21. Piece 1: 23 accidents: 3,2; 3,5 ; 3,18 ; 7,60; 7,67; 7,74; 9,19; 10,42; Piece 12: 2 accidents: 236,57; 247,21. 11,55; 12,84; 13,18; 14,20; 15,32; 16,49; 16,54; 17,83; Piece 13: O accidents. 19,17; 21,56; 21,70; 22,92; 23,11 ; 24,40; 24,41. Piece 2: 16 accidents: 31,28; 32,51; 33,63; 38,19; 38,36; 39,56; 40,64; 41,7; 41,12; 41,19; 41,24; 41,26; 42,33; 44,76; 44,76; 46,22. LA RECONSTITUTION CRITIQUE DU TEXTE SIGNES Les principes qui sont a la base de la reeonstitution critique du texte du 1. Dans le texte meme Quod!. XI/, qq. 1-30, resultent immediatement des eonclusions de l'etude signalele debut d'une nouvel1e colonne dans le manuscritindiquedans critique. Pour restituer le texte d'un passage, nous disposons de trois la marge sourees: le ms. 19, le prernier exemplar' et le deuxieme exemplar. En ? exprime un doute genera!, deux d'entre eux presentent la meme lec;on. < > addition qui, selon l'editeur, etait vou]uepar l'auteur. [ ) addition qui, selon l'editeur, n'etait pas voulue par l'auteur (ou dont il Quand le ms. 19 et le prernier exemplar ont la meme lec;on, eel1e-ci est est du moins douteux). en genera! a preferer a la lec;ondu deuxieme exemplar, sauf dans les quelques eas ou celui-ci a eorrige une faute de l'origina! (cr. supra, p. XLIX, n. 16 et 2. Dans I'apparat critique LI, n. 21). indique que les manuscrits non mentionnes il ]a suite de ce signe ont Quand le ms. 19 et le deuxieme exemplar ont la meme lec;on, celle-ei est le meme texte que l'edition en general a preferer a la lec;on du prernier exemplar, sauf dans les eas OU supplee les mots non repetes au mi1ieud'un lemme exposant les mots qui se trouvent plusieurs fois dans la meme ligne, sont eelui-ci a eorrige une faute de l'origina! (er. supra, p. LI, n. 22). distinguespar un chiffreen exposant: p. ex. per'. per2, etc. Quand le prernier et le deuxieme exemplar ont la meme lec;on, eelle-ci est en general a preferer a la lec;on du ms. 19, sauf dans les cas OUeelui-ci a garde la lec;on eorreete, c'est-a-dire OU l'apographe presente une lec;on fautive vis-a-vis de l'origina! (er. supra, p. LVIII). Les cas ou les sources presentent toutes leur propre lec;on sont vraiment rares, et doivent etre interpretes avee cireonspeetion (ef. supra, p. LI : p. 39,56). Dans ces eas, eomme dans tous les autres eas d'ailleurs, le sens a joue un role preponderant dans la deterrnination de notre ehoix. Ces principes expliques (I), il ne nous reste que de donner la !iste complete des signes et des abreviations. Pour les principes de la technique de l'ectition critique adoptee dans la serie HENRI DE GANDAVO Opera Omnia, nous renvoyons le leeteur aux volumes deja parus (2). (I) cr. aussi HENR. DE GANO. Quod!. XII/. Ed. J. DECORTI:. p. LXXVI-LXXIX. (2) cr. ID. Quod!. I. Ed. R. MACIŒN. p. LXXXYIII·LXXXlX : ID. Quod!. X. Ed. ID .• p. CXV1I-· CXXlI ; R. MACIŒN. Die Editionslechnik ...• p. 227-239. ABREVIATIONS LXV 2. Dans I'apparat des citations Bad. edition de Badius, Paris, I 5 18 BGP(DM Beitriige zur Geschichte der Phi/osophie (und The%gie) des Mitte/a/- ters, fonde par Clemens Baeumker, Miinster i. W. ABREvrATIONS c. caput, capitulum, etc. CC lat. Corpus Christianorum, series latina, Tumho1ti 1. Dans I'apparat critique cr. confer, conferas, conferatur, etc. Au debut d'une identification de citation, c! signifie que l'identilication est incertaine. addo addidit Corpus scriptorum ecclesiasticorum /atinorum, ed. Academia Vindobo- CSEL 0/. alius, alia, etc. nensis, Wien, 1886 sqq. alia manu(s) 0/. man. confer, conferas, conferatur, etc. r. folium c! If. folia cod. codex ibid. ibidem c% columna inc. incipit con! confusum interlin. interlinearis corr. correxit I. liber de! deficit lin. linea de/o delevit n. numerus (lineae, paginae, etc.) ed. editio, edidit p. pagina(e) eras. erasit pecia pec. exp. expunxit PG Patr%giae cursus completus, series graeca, accurante J. P. Migne, homo homoeoteleuton Paris, 1857 sqq. homoeoceph. homoeocephalon PL Patr%giae cursus completus, series latina, accurante J. P. Migne, id. idem Paris, 1844 sqq. i.m. in margine q. quaestio in! inferior, infra sqq. sequentes, sequentia inser. inseruit Zucc. edition avec commentaire de Zuccolius, Venezia, 1608 et 16 I 3 inv. invertit iter. iteravit lac. lacuna (id est spatium vacans in codice) /in. linea(m) /iu. littera man. manu(s) ms. manuscriptum mss manuscripta n. numerus (lineae, paginae, etc.) om. omisit ros. rasura rescr. rescripsit ser. scripsit sqq. sequentes, sequentia sub/in. sublineavit sup. supra, superior superscr. superscripsit supp/. supplevit SIGLES DES MANUSCRITS MANuSCRITS ENI1EREMENf COLLATIONNES A = PARIS, Bibl. Nat., lat. 15350 C = PARIS, Arsenal, 456 H = VAT., Borgh., lat. 300 I - VAT., Vat. lat., 853 O = OxFoRD, Oriel Coli., 31 S . - ERLANGEN, Univ. Bibl., 269/2 Y = PARIS, Arsenal, 454 EomONS COLLATIONNEESPOUR LA PREMlf!RE PIf!CE QUODLIBET XII a = i:dition de Badius, Paris 1518. b = i:dition de Zuccolius, Venezia 1608 et 1613. Quaestiones 1-30 N.B. En marge du texte: - Bad. = I'edition de Badius, Paris 15 18. -Zucc. = I'edition avec le commentaire de Vitalis Zuccolius, Venezia 1608 et 1613,t.I1. I Quaesita in nostra generali disputatione de Quolibet duodecimo erant A 223'" C 132'" 31, et omnia pertinebant ad Deum et ad creaturam intellectualem. Et erant H 173" communiter pertinentia ad Deum et ad creaturam intellectualem sex, ad 1255'" 0142'" creaturam autem intellectua1em incorpoream tria, ad hominem autem com- S 167'" 5 positum ex natura intellectuali incorporea et corporea 22. Y 155'" Bad. 48~ Sex pertinentia communiter ad Deum et ad creaturam intellectua1em erant Zucc. 2~ de Deo ut est obiectum intellectus aut voluntatis creaturae intellectualis. Quorum prima tria erant de Deo ut est obiectum intellectus. Primum enim erat: utrum Deus sub ratione infinita ex parte sui sit IO subiectum sive obiectum alicuius scientiae creatae. Secundum: utrum in via de Deo possit quod quid est, vel quod sit trinus, clarius sciri quam per lumen fidei. Tertium: utrum non habens rationem cogentem ad aliquam partem contradictionis possit illi assentire sine formidine. 15 Quartum autem erat de Deo ut est obiectum voluntatis, scilicet utrum Deus pos-I sit diligi a creatura intellectuali absque eo quod ab illa aliud Zucc. 23 diligatur cum eo. Quintum vero et sextum erant de Deo ut communiter est obiectum utriusque. Quorum primum erat: utrum Deus posset facere quod intellectus 20 possit videre ipsum, quod tamen voluntas eum non diligat. Sextum I erat: utrum habens meliora naturalia cum aequali caritate et S 167" gloria, intentius videbit et diliget Deum. ACmOSYab I I] Explicit xim Quolibet magistri Henrici de Gandavo. Incipit xiim Quolibet C Incipit Quolibet xiim magistri Henrici de Gandavo IY Incipit xiim Quodlibet magistri Henrici de Gandavo O Incipit xiim Quodlibet magistri Henrici de Gandavo archidiaconi Turonensis S I nostra generati] inv. A (c! HENR. DE GAND. Quodl. II. q. I •.ed. R. WlELOCKX. p. 3.1) I Quolibet] Quodlibet O 2 31] xxx 10Y (c! supra. p. XX. XXIl-XXlll. LII!) 2-3 et2 •.• ad Deum et ad creaturam intellectualem] om. (ham.) I 3 communiter] om. C 3 pertinentia ad Deum] inv. CH 4 autem2] om. Y 5 22] xxi IOY (c! supra, p. XX, XXIl-XXlll. LlIl) 6 sex] sed I 8 prima tria] inv. ab 8 est obiectum] inv. I 8 quorum ... intellectus] om. S 9 erat] erant I IO subiectum] obiectum Y II sit] fit H 18 quintum] quinto IO 19 posset] possit CI 20 ipsum] et add ab 22 diliget] vel diligat S 4 QUODLIBET XII QUAESTIO 1 5 QUAESTIO I 20 sapientia proprie nuncupetur, humanarum autem proprie scientiae nomen obtineat, non utique quidquid sciri potest ab homine in rebus humanis, ubi UTRUM DEUS SUB RATIONE INFINITA EX PARTE SUI SIT plurimum supervacuae vanitatis et noxiae curiositatis est, huic scientiae SUBIECTUM SIVE OBIECTUM ALICUIUS SCIENTIAE CREATAE tribuens, sed illud tantummodo quo fides sa/uberrima, quae ad veram beatitudinem ducit, gignitur, nutritur, defenditur et roboratur». Falsum est 25 ergo et antecedens, quod sub ratione infinita est obiectum scientiae creatae. Circa primum arguebatur quod non, quia nihil unum et idem sub eadem Contra. Sub ratione illa Deus est subiectum scientiae cuiuslibet creatae, ratione potest esse subiectum sive obiectum scientiae inftnitae et finitae. 5 sub qua est obiectum scientiae beatorum, quia et ipsorum scientia creata est. C 133'" Scientia Dei est infinita; scientia in-I tellectus creati est finita. Ergo etc. Sed ipse est obiectum scientiae beatorum sub ratione infinita, quia aliter non Probatio minoris est quia scientiae istae distant in inftnitum, et sic distinguun- quietaretur voluntas beatorum in Deum diligendo et volendo secundum tur secundum rationes infiniti et finiti. Distinctio autem scientiarum debet 30 modum quo ipsum cognoscerent, quia ultra quodlibet finitum plus appeteret. esse penes rationes fonnales obiecti sive subiecti, quia scientia recipit Quare, cum quietatur ipsorum appetitus, oportet quod eum cognoscant et speciem a ratione forma/i obiecti. Quare, cum Deus sub ratione infinita sit IO sciant per intellectum secundum rationem inftnitam. Ergo etc. subiectum sive obiectum suae scientiae infinitae, non ergo sub illa ratione potest esse subiectum sive obiectum scientiae intellectus creati finitae. Aliter enim scientiae intellectus creati esset infinita. Item. Quia Deus sub ratione infinita est obiectum suae scientiae, ideo I Dico quod Deus sub ratione inftnita ex parte sui dupliciter potest esse Bad. 483 Zucc. 235'" intelligendo se intelligit omnia I alia a se. Si ergo sub eadem ratione inftnita 15 35 subiectum scientiae: uno modo ut utrumque, scilicet et res ipsa quae Deus esset obiectum scientiae intellectus creati intelligendo Deum, ipse simul omnia alia intelligeret. Consequens est falsum, quia homo intelligendo ACHIOSYab per scientiam theologiae non simul intelligit omnia alia, dicente H 173'" AUGUSTlNO XIV' I De Trinitate, cap.o I°: «Rerum divinarum scientia 20 sapientia] om. A 20 proprie2 scientiae J inv. sed corr. S 21 obtineat] obtinebit sed -bi- exp. et -a- sup. lin. S 21 utique] itaque Y 22 plurimum] om. A 22 supervacuae] supervacuum sed -um exp. et -e sup. lin. A 22 curiositatis] curositatis I 23 tribuens] tribuendum ab 24 defenditur] defendatur H 24 et] om. H 25-26 creatae ... scientiae] om. (ham.) O 26 creatae] contra ... creatae (I. 26) add. i.m. O 27 beatorum] bonorum ACHIOSYab AC(sed in beatorum corr. 01. man. i.m.)ab 27 est2] om. sed suppl. i.m. 01. man. C 28 beatorum] bonorum AC(sed in beatorum corr. 01. man. i.m.)HSab 29 beatorum] 2-3 Utrum ... creatae] (CI supra, p. 3,9-10) 4 arguebatur] arguitur Y 5 sive] scientiae bonorum AC(sed in beatorum corr. 01. man. i.m.)Sab 30 quodlibet] quolibet sed -d- add. sedsive sup. lin. 01. man. I 9 penes] circa ab 11-12 suae ... subiectum sive obiectum] om. sup. lin. 01. man. I 31 quietatur] finitatur ACHIOSY (sed nullum lexicon latinitatis medii aevi (ham.) A 12 esse] om. I 12 subiectum sive obiectum] inv. I 12 scientiae intellectus] tale verbum continere videtur) finitur ab (eI I. 28-29) inv. sed corr. O 12 finitae] infinitae sed in- exp. S 13 infinita] finita AC (sed in- sup. lin. ai. man.)H(id.)S 16 ipse] ipsa O 18 Deum] om. AC (sed add. i.m. 01. man.)HIOSY (at n.5 (ed. C. ATZERT.p. 57,13-15); ID., Tusculanae disputationes, N, c.26, n.57 (ed. M. Po· eI I. 15.16) 18 scientiam] in add. H 19 XIV"] xruo A HLENZ, 390,1-2; ed. G. FOHLEN, 84); ID., op. cit., V, C. 3. n. 7 (ed. M. POHLENZ. 407,4-7; p. p. p. ed. G. FOHLEN, . 109); ID., De oratore, I, c. 49, n. 212 (ed. A. S. WILKlNS, 192,6-10; ed. K p p. 4-13 Cf. GODEFR.DEFONT., Quodl. I, q. 5 (ed. M. DE WULF- A. PELZER.p.9) 6-7 Cf. F. KUMANIECKI, 82,14-19); SENECA, d Lucilium epistulae morales, ep. 89, c. 5 (ed. F. PRE- p. A etiam BERNARDI DETRILIA,Quaestiones disputatae de cognitione animae separatae, q. Il, arg. 2, 4, CIlAC,N, p. 21) ; cf. etiam CC 1at. 50 A, p. 423, appar. crit., et M. SCHMAUS, psychologische Die IO, Il (ed. St.MARllN, q.13, p.379, 380-1, 383; ed. P.KONzLE, p.272,1O-13, 273.10-26, Trinitiitslehre des hi. Augustinus (Miinsterische Beitriige zur Theologie, Heft 11), Miinster i.W., 275,16-27) 19-24 AUGUST., De Trin., XIV, C. I, n.3 (CC lat. 50 A, p.423,54- 1927, p. 286 28-32 Cf. etiam HENR.DEGAND.,Quaes!. ord. (Summa), arto4, q. 5 (ed. 1520, 424,61; PL 42, 1037) 19-20 Illa vetus stoica definitio etiam invenitur in: CHRY- I, r. 33rE-vE; ed. 1646, p.82b, n. 13-14) ; 1. GOMEZCAFFARENA, Metajisica de la inquietud SIPPUS, ragm. 35 (ed. H. VONARNIM, II, p. 15,4-5); CICERO, De amicitia, VI, c.20 (ed. f humana en Enrique de Gan/e, in L 'homme et son destin d'apres les penseurs du moyen age, K. SIMBECK, 53,23-24; ed. W. FALCONER, 130; etiam citatur in HENR.DEGAND. Quod/. X. p. p. Louvain-Paris, 1960, p. 630, 632 ; R MAClŒN,Lebenszlelund Lebensgliick In der Philosophie des q. 12 (ed. R. MAClŒN,p. 282,79-80; ed. 1518, r. 434rK; ed. 1613, II, r. 174rb»; ID., De Heinrich von Gen/. in Franziskanische Studien, 61, 1979, p. 118-119 (n. 56). Cr. etiam BERNARDI finibus bonorum et malorum, II, C. 12, n. 37 (ed. 1. N. MADVlG,p. 210,3-5; ed. Th. SCHICHE, DETRILlA,Quaest. disput. de cognitione animae separatae, q. Il, arg. co. 6, 17 (ed. St. MARllN, p. 50,20-22); ID., De officiis, I, c. 43, n. 153 (ed. C. ATZERT, . 53,10-12); ID., op. cit., II, c.2, p q. 13, p. 386-387,390; ed. P. KONzLE,p. 278,22-279,2, 281,15-21). 6 QUODLIBET XII QUAESTIO I 7 est, et ratio illa infinitatis sit obiectum scientiae, et ab utroque et secundum utrumque formatur et ad utrumque terminatur sub ratione et ratione utrius- que; vel alio modo ut solummodo res subiecta illi rationi sit obiectum 60 Et secundum hoc concedenda est ratio ultima ad istam partem adducta. scientiae et ab illa sola formatur et secundum illam et ad illam terminetur, I Ad rationem primam in contrarium, quod «nihil idem sub eadem Bad. 48· Zucc. 2: sic tamen ut est sub ratione infInitatis, ut ipsa infinitas in quantum huiusmodi 40 ratione potest esse obiectum scientiae infinitae et finitae» etc., dico quod I 255'· seu ratio infmitatis, sit I quoddam adnexum I subiecto sive obiecto in verum est, si ratio illa infinitatis intelligatur esse aliquid obiecti scientiae; A 223'" 0143" quantum obiectum est, sic inquam adnexum ut sub ratione contraria I non non autem est verum, si intelligatur tantummodo esse adnexa obiecto sit subiectum vel obiectum, ita tamen quod. illa ratio non sit obiecta illi 65 secundum iam dictum modum. scientiae. Intelligendum tamen est propter tacta in probatione maioris illius quod Primo modo Deus sub ratione infinita est obiectum solius scientiae Dei. 45 quaelibet scientia respicit duo: et obiectum scibile a quo formatur in sciente Propter quod scientia Dei de Deo differt secundum speciem a scientia et ad quod terminatur, et subiectum in quo formatur I ; et ab utroque H 174" angelorum et hominum de Deo. Et est scientia Dei ex hoc subaltemans sibi determinatur, sed diversimode, quia secundum rationem obiecti determina- scientiam de Deo angelorum et hominum beatorum et viatorum : est modus 70 tur ad I formam et speciem, secundum rationem autem subiecti determinatur C 133'" subaltemandi quo subaltemans et subaltemata considerant idem, dilferens ad intensionem et remissionem. Verbi gratia in videndo solem ab aquila et penes absolutum et determinatum [est]. Et est iste modus subaltemationis, 50 homine et noctua, propter idem obiectum et secundum eandem rationem a Y 155'" quo scientia consi-I derans obiectum determinatum infinitate comprehensum parte sui, quod est lux sub ratione splendentis, id est in se lucentis, est eadem S 167'" in illa scientia, subalter-I nat sibi scientiam considerantem ipsum simpliciter, visio secundum speciem. Quae tamen secundum speciem distinguitur a contrarius modo subaltemandi quo scientia considerans ipsum simpliciter 75 visione coloris, si tamen lux et color secundum speciem distinguuntur: subaltemat sibi scientiam considerantem ipsum determinatum, quemad- semper enim secundum diversitatem obiectorum diversmcantur secundum Bad. 484rT modum scientia de linea simpliciter subalter-I nat sibi scientiam de linea 55 speciem visiones et scientiae. Propter vero aliam dispositionem subiecti radiosa. Unde iste modus non est aliquis illorum quattuor quos ponit variam limpidior est visio aquilae quam hominis, et hominis quam noctuae, PHlLOSOPHUSlibro Posteriorum, in quos in Quaestionibus nostris ordi- quia semper actus activorum sunt in patiente secundum rationem dispositio- nariis exposuimus. ACmOSYab ACmOSYab 60 est] et I (sed exp. eI est sup. lin. ai. man.)O(id)Y 62 et finitae] om. H ergo addo sed exp. Y 63 infinitatis] infinnitatis I (sed. co".)S(id) 63 obiecti] obiectivi A 36 obiectum] subiectum Y 36 et'] ut C 39 terminetur] terrninatur ab. ser. sed -e· exp. 63-64 esse ... intelligatur] iler. (ham.) Y 67 scibile] sibile I simile sed CO". i.m. aI. man. eI ·a· sup. lin. I 42 est] om. S 42 sic] sicut H (sed -ut exp.)S 43 sit'] sicut A O 68 ad quod] inv. sed CO". Y 68 terminatur] determinatur sed de- exp. A 68 in] 43 quod] tamen add (eI iter.) A 45 modo] ergo sed exp. eI modo i.m. ai. man. O 47 et'] a I 69 rationem] subiecti add sed exp. A 71 remissionem] remessionem A sup. lin. ai. man. O 48 beatorum] bonorum AC(sed co".)Sab 48-50 est ... est'] om. 73 eadem] e· sup. lin. I 74 quae] quia S 74 quae ... speciem'] om. (ham.) sed addo i.m. CmOSYab (ei supra. p. LlV) 51 considerans] scientiam addo sed exp. A 51 inflnitate] ai. man. C 74 distinguitur] distinguuntur IOY 74-75 distinguitur ... secundum speciem] infinite CHSab 52 in] om. A 54 determinatum] determinantem sed -antem exp. et-atum om. (ham.) sed suppl. i.m. O 75 tamen] non A 75 secundum speciem distinguuntur] inv. sup. lin. C 55 simpliciter ... scientiam de linea] om. (hom.) H 56 radiosa] readiosa A CHSab rudiosa (1) I 60 cr. supra, p. 5.26-32 61-62 cr. supra, p.4.4-5 64 cr. supra. p.5.34·6.44 56-57 Cr. ARlST., nal. Post.. I. C. 13 (TransI. Gerardi. ed. L. MINIO-PALUELLO. 214.29-215.3; A p. 66-87 Cr. etiam BERNARDI TRILIA, Quodl. I, q.24 (ed. P. KONzLE. p.378,20-388.1O et OE ed. Iunt.. I. 2a. r. 226D-F; 78 b 34-40) 57-58 Cr. HENR.OEGANO.Quaesl. ordo (Summa). p.390.14-20) 79-80 cr. ARlST De an., I. c. 4 (in ALBERTI .• MAGNI.De an. I Comm., ed. CI. art.7. q.4. arg.2 (ed. 1520, I. r. 5IvA-52rA; ed. 1646. p. 130a. n. 2); sol. (ed. 1520, I, SmoicK, p. 29.82-83 ; in AVERROIS. an. I Comm .• ed. St. CRAWFORD. 58.2-7 ; Iunt.. Suppl. De p. r. 52rC-vD ; ed. 1646, p. 13la, n. 6-9) ; er. etiam J. GOMEZCAFFARENA, Cranologla de la .Suma» II, r. 21F; 406 b 12-14); Io., Phys., V. C. 2 (in UlOM. OEAQ.• In Phys. Comm .• V.lectio 4 (ed. de En,ique de Gante por relacion a sus .QuodlibelOs». in Grego,ianum. 38, 1957. p. 122. Leon., II, p. 240b); Iunt.. N. r. 220E; 226 a 28-29); er. etiam UlOM. OEAQ.• ibid. (ed. Leon .. 8 QUODLIBETXII QUAESTIOI 9 nis ipsius secundum intensum et remissum, quia quod recipitur, semper 80 Ratione autem substantiae sub ratione infinitatis adnexae obicitur obiec- secundum modum recipientis recipi tur, et non secundum modum eius quod 5 tum infinitum scientiae creatae dupliciter: uno modo nude et absque aliquo recipitur. involucro, alio autem modo non nisi cum quodam involucro et enigmate. I A 223" Bad. 484'" I Et consimiliter dico in proposito quod Deus idem et secundum eandem Primo modo obicitur Deus scientiae beatorum, I secundo modo obicitur S 168'" rationem, scilicet infinitatis ex parte sua, est obiectum scientiae Dei et scientiae hominum viatorum. Propter quod secundum speciem differunt beato rum et hominum viatorum. Et determinatur ad speciem ab obiecto, 85 inter se et quasi secundum species specia1issimas. Quantumcumque enim determinatur tamen secundum intensionem et remissionem a dispositione 10 credibile intelligatur, intellectum tamen non absolvit ab I enigmate, dicente I 255" subiecti ut limpidius vel minus limpide videatur. AUGUSTINOin Epistola ad Consentium : «Ad unius essentiae Trinitatem Bad. 484'Y I Sciendum tamen quod ab obiecto infinito sub ratione infinitatis conside- videndam quantum/ibet in hac vita prospi-I ciamus, per speculum et in O 143'" rato determinatur scientia tripliciter secundum speciem, secundum quod enigmate videmus», et hoc quia scientia nostra de Deo non est sine funda- tripliciter obicitur scientiae. Uno enim modo obicitur et ratione infinitatis, 90 mento fidei. Conveniunt tamen quasi secundum speciem suba1temam, et et quantum est ex parte obiecti et quantum est ex ratione subiecti in quo, 15 cum his etiam scientia Dei de se ipso, in quantum omnes I sunt scientiae H 174'" simul, ubi scilicet obiectum scientiae est et substantia et ratio infinitatis divinae et proprie dicuntur sapientiae, licet analogice; et distinguuntur simul, et est in subiecto infinito ut in scientia solius Dei, sicut dictum est, contra scientias humanas de rebus aliis, quae proprie dicuntur scientiae, ut quoniam sua scientia se totum ratione substantiae et tota1iter ratione infini- iam dictum est secundum Augustinum in opponendo. tatis comprehendit. Alio modo ratione substantiae, sed non ratione infmi- 95 I Quod ergo «scientia dicitur de Deo increata et creata, et distinguuntur Bad. 48< tatis, nisi ut est adnexa ipsi obiecto, nullo autem modo quantum est ex parte 20 penes infinitum et finitum», dico quod ista distinctio non est secundum subiecti in quo, ut in omni scientia quam creaturae habent de Deo, quae speciem et secundum rationes considerandi obiectum forma1es, quasi Deus totum Deum quoad eius substantiam apprehendunt, sed non totaliter, quia sit obiectum scientiae Dei infinitae secundum rationem infinitatis etiam non secundum rationem infinitatis, de qua licet apprehendant quod sit in obiectivae, et sit obiectum scientiae finitae secundum rationem finitatis Deo, tamen nullo modo quae sit. Et secundum hoc secundum speciem 00 obiectivae, secundum quod nititur procedere argumentum, sed est ista differunt scientia Dei de Deo et cuiuslibet creaturae de Deo, et infinitatem 25 distinctio scientiae penes finitum et infinitum secundum materiam et secun- Zucc. 236'" habet scientia Dei non solum ratio-I ne subiecti in quo, sed etiam ratione dum conditiones subiecti potius in quo huiusmodi scientia recipitur. Quod obiecti, quod est ratio substantiae et simul infinitatis. quidem subiectum, quia est infinitae capacitatis in Deo, scilicet divinus ACHIOSYab ACHIOSYab 81 modum2eius] inv. I 83 idem] om. CHSab 84 sua] suiab 85 beatorum]bonorum AC(sed corr. i.m.)I(id. in Iin.)S 85 viatorum] natorum S 86 a dispositione] ad 5 nude] unde H(sed exp. et nude i.m. ai. man.)O(sed dei. et nude. i.m. ai. man.)SY dispositionem I 87 limpidius]et add. sed exp. C 88 obiecta] obiectumsed -um exp. et 7 beatorum]bonorumAC(sed corr.)S 7 scientiae] iter. S 12 et] om. Y 15 scientia] -o sup. lin. A 88 infinito] determinaturscientiatripliciter add. et iter. A 90 etIam. substantiaA 15 in] et sed exp. et in sup. lin. ai. man. O 16 et2J om. A 17 huma- ab in O 91 estl] et C(sed CO". sup. Iin.)HS 92 substantia ee ratio] inv. nas] humanes sed -e- exp. et-a- sup. lin. A 19 ergo] dicitur add. IOY 19 dicitur]Dei C 92 infinitatis]infinitantisA 93 in1] om. sed suppl. i.m. ai. man. O 93 infinito] CIOSYab (c! supra. p. L1V-LV) 19 Deo] dicitur addo S 19 increataJ in- exp. et sup. lin. A 94-95 infinitatis]infinitantis A 99 qua) vel quo A 00 quae]velquid i.m. est sup. lin. ai. man. O 19 creata] ser. sed increata i.m. ai. man. O 19 et2] om. aI. man. C 00 quaesit] om. I 3 obiecti]in quo add. sed exp. A CHIOSYab (c! supra. p. L1V-LV) 20 non] sup. lin. A 21 fonnales] fonna1eC 22-23 etiam ... finitatis] om. (ham.) CS 23 obiectivae]obiectivea 23 sit] sic Iab II. p. 241a,n. 2) et ARlST., Metaph., XI, C. 12 (Iunt., VIII,f. 285H; 1068b 18-20); etiamcitatur 23-24 et ... obiectivae]om. (ham.) A 24 obiectivae]obiectiveab 24 est] si sed exp. in HENR. DEGAND. uodl. XIIl, q. II {ed. 1.DEcoRTE, 108,15-16; ed. 1518,r. 537vP; ed. Q p. et est i.m. aI. man. O 24 ista] illa Y 25 finitum]infinitumsed in- exp. S 25 fini- 1613,II, r. 311va 80-82 Cf. N. SIGNORlELLO, peripatelicum philosophico-theologicum, Lexicon tum et infinitum]inv. O 26 recipitur]per addo sed exp. I Romae. 19315• p.340 88-18 Cf. etiam BERNARDI DETRlLlA, uaes!. disput. de cflgnitione Q animae separatae, q. II (ed. St. MARl1N,q. 13, p.393-394, 399-400; ed. P. KONzLE, 11-13 AUGUST., Episr. 120 {ad Consentium),c. 3, n. 17 (CSEL 34, p. 719,14-17; PL 33, 460) p. 284,18-286,6, 90,21-292,6) 2 90-3 Cr. etiamAEG.ROM., uodl. I, q. 21 (ed. 1646,p. 45b) Q 12-13 I Cor., XIII, 12 18 Cr. supra, p. 4,19-5,21 19-20 cr. supra, p. 4,7-10 24 Cr. 93 Cr. supra, p. 5.34-6,38et 6,45 supra, p. 4,4-13 IO QUODLIBET XII QUAESTIO I Il intellectus, finitae vero capacitatis in creatura, scilicet intellectus creatus, secundum se, est etiam infinita, sicut et ipsa ratio deitatis secundum quod idcirco ab obiecto infinito ratione suae infinitatis informatur scientia infinita deitas absolute, sicut et idea asini seu ratio ut est in Deo, est infinita, licet Y155'" I intellectus divinus, intellectus vero creatus ab eodem obiecto non ratione 30 55 secundum modum intelligendi per huiusmodi rationem specialem videatur suae infinitatis neque etiam ratione alicuius finitatis,· sed ratione ipsius determinari et finiti per comparationem ad intellectum nostrum I ipsa ratio S 168'" essentiae deitatis simpliciter, ut cui adnexa est ratio infinitatis secundum deitatis absoluta. Ista ergo ratio specialis nihil faceret ad distinguendum C 133'" dictum modum, informatur I scientia finita. Et sic scientia Dei et intellectus scientiam Dei increatam et scientiam de Deo I creatam penes finitum et H 174'" creati de Deo bene possunt distingui secundum finitum et infmittim, et infinitum, attendendo ad rationem in obiecto secundum se, penes quam tamen iuxta dictum modum Deus secundum rationem suam infinitam bene 35 60 tamen rationem ut est in obiecto, nituntur distinguere scientiam Dei in- potest esse obiectum scientiae infinitae Dei et finitae creaturae, licet quoquo creatam et scientiam de Deo creatam penes infinitum et finitum, sed ex parte modo aliter scientia Dei et scientia creaturae' respiciant illam rationem subiecti, in quo sic debent distingui penes infinitum et finitum, ut visum est. infinitatis, ut iam visum est; ut secundum hoc verum sit dicere quod I Item. Deus sub nulla ratione finita a parte sui seu determinata - quia Bad. 48 Bad. 484vZ intellectus divinus intelligit se infinitum et infinite, sive totum et totaliter, I nec aliqua talis in eo esse potest - potest esse glorificator noster. Si igitur intellectus autem creatus intelligit Deum infinitum sed finite, et totum sed 40 65 est subiectum theologiae sub ratione qua glorificator noster, ut concedunt, non totaliter. Et secundum hoc diximus in Quaestionibus nostris ordi- oportet etiam quod concedant ipsum esse subiectum theologiae sub ratione Zucc. 236'" nariis quod subiectum theologiae Deus est, non sub ratione I qua est infinita. Nihil ergo valet I ad improbandum dictum nostrum de subiecto A 223'" Salvator aut quocumque modo alio, sed sub ratione omnino absolutissima, theologiae ista ratio infmitatis. prout ibidem determinavimus. Propter quod, ut puto, mota fuit quaestio hic. I Ad secundum, quod [dicitur quod) «Deus, quia est obiectum suae Bad.48· Deus igitur non ratione alicuius fmitatis a parte sui - hoc est dictum: 45 70 scientiae ratione suae infinitatis, ideo simul intelligit omnia alia a se» etc., 'ratione alicuius specialis rationis' , puta glorificatoris aut restauratoris dico quod verum est. Sed intelligere alia a Deo intelligendo Deum potest determinantis essentiam deitatis - debet poni subiectum theologiae vel contingere dupliciter: uno modo sub rationibus particularibus quibus scientiae beato rum de Deo. differunt inter se, alio modo secundum aliquam rationem communem qua Bad. 484VA I Et esto quod ita esset, non valeret ad eorum propositum, cum per hoc se habent per attributionem I aliquam ad Deum. Primo modo solus Deus I 255'" intendant distinguere scientiam infinitam Dei de se ipso a scientia finita 50 75 naturaliter intelligit alia a se I intelligendo se, et hoc propter specialem O 143'" intellectus creati de Deo penes fmitum et infmitum. Nam illa ratio specialis modum praedictum quo intelligit se sub ratione infinita. Et hoc modo nullus quam intelligunt nomine restauratoris seu glorificatoris, ut est in Deo intellectus creatus intelligendo Deum intelligit naturaliter alia a Deo, etiam si sit beatus, quia ille videndo Deum non videt alia in Deo naturaliter, sed ACmOSYab solummodo secundum modum quo vult ostendere se modo, secundum 28 intellectus2] in addo sup. lin. ai. man. I 28 creatus] creaturis I 31 neque] nec ab 32 deitatis] divinitatis A 35 Deus secundum rationem suam] secundum rationem suam Deus inv. sed corr. O 40 sed] et ab 41-42 ordinariis] om. A 42 quod subiectum] ACmOSYab i.m. O 42 theologiae] theologic(a)e O 42 Deus] om. S 42 qua] quae IOY 43 aut] vel S 44 ut] non sed exp. et ut sup. lin. ai. man. I 44 quaestio hic] hic 53 deitatis] divinitatis A 54 deitas] est add. ab 55 huiusmodi] huius IY 55 ra- quaestio haec C haec quaestio haec H haec quaestio S haec quaestio hic ab 45 hoc] tionem specialem] inv. O 55 specialem] spiritualem sed CO". I 57 ergo ratio] inv. I hic H 45 dictum] non ab 47 deitatis J divinitatis A 47 poni] in addo C 59-60 secundum ... in obiecto] om. (hom.) et quae addo SI/p. lin. ai. man. I 62 sic debent] 47 subiectum] om. sed ser. i. m. ai. man. O 48 beatorum] bonorum AC (sed CO". sup. lin. inv. Y 62 sic debent distingui] debent distingui sic inv. O 64 eo] ea S 66 quod] ai. man.)HS 49 esset] est C 50 infinitam] om. O 50 finita] infinita I 52 seu] ut S 67 improbandum] probandum et im- SI/p. lin. C 69 dicitur quod2] om. CmOSYab vel Y 75 se2] sed add. O 77 creatus] creat add. sed exp. A creata et s add. sup. lin. ai. man. I 79 quo] quae C(sed quo i.m. ai. man.)HS 79 modo] om. CHIOSYab (c! sl/pra. p. 32-33 cr. sl/pra. p. 5.34-6.44; 7.63-65; 8,95-00 38 Cr. sl/pra, p. 8.90-3 4\-47 Cr. LV) HENR. DE GAND Quaest. ord. (Summa). arto 19. q. I (ed. 1520, I. r. 115rC-D; ed. 1646, .. p. 288b-289a. n. 14-15); ibid., ad Im (ed. 1520, I, r. 115rE-F; ed. 1646, p.289a-b, n. 16); 62 cr. supra, p. 7.66-8.87 69-70 Cr. supra, 4,14-15 75-76 Cr. supra, p. 8,90-95; arto 19, q. 2 (ed. 1520, I, r. 118rC; ed. 1646. p. 295b, n. 12); cr. 1. G6MEZCAFFARENA.Crono- 10.38-41 ; 10,49-11.68 logia..., p. 123 12 QUODLffiETXII QUAESTIOI 13 rationem speculi et ideae ad videndum illa in se. Secundo autem modo 80 I Ad primum quod, ut dixi et adhuc dico, scientia beato rum Bad. 484 dicendum S 168'" intellectus hominis viatoris intelligendo Deum per habitum scientiae I de Deo est quaedam parti-I cipatio divinae scientiae immediate derivata a Zuce. 23, Zucc. 236'" theo-Ilogiae intelligit simul omnia alia ab ipso, in quantum omnia alia per S scientia divina, non quia consideret tamquam obiectum suum formale ipsum quandam attributionem se habent ad Deum et continentur sub scientia Deum sub aliqua ratione finitatis seu speciali, quam intelligunt nomine theologiae et pertinent ad ipsam, secundum quod exposuimus loquendo de restauratoris vel huiusmodi - hoc enim falsum est, ut patet ex praedictis -, universalitate scientiae theologiae et eius subiecto in Quaestionibus nostris 8S sed dicitur scientia per participationem respectu scientiae Dei, eo quod ordinariis. Et propter primum modum sciendi alia a Deo, non omnia quae obiectum suum quod est Deus, sub ratione sua absoluta totaliter compre- sciri possunt, attribuit AUGUSTINUSscientiae theologiae, sed solummodo ea IO hendere non potest sicut ipse Deus a se ipso comprehenditur, vel ideo, quia «quibus fides generatur, nutritur, roboratur et defenditur»; et talia sunt Deus ipse infinitus et etiam suae infinitatis ratio ut comprehensibilis a se omnia alia a Deo secundum quod habent se per attributionem ad Deum, et ipso, ut formale obiectum obicitur scientiae Dei de se ipso, non sic autem C 133'" ut ea quibus uti possumus, sicut eis quae velut utibilia ordina-I bilia sunt ad 90 scientiae beatorum vel viatorum, sed ipse Deus secundum se absolute, ut ipsum Deum tamquam ad eum quo fruendum est sicut fme. tamen ei adnexa est ratio infinitatis, quae ut comprehensibilis non potest esse Sed praeterea ex dictis meis contra me nituntur arguere. Nam dixi quod IS obiectum alicuius scientiae creatae de Deo, nec beatorum nec viatorum. scientia theologiae et etiam beatorum est participatio quaedam scientiae I Ad aliud, cum dicitur quod «scientia theologiae ageret ultra suam Bad. 484 divinae. Ex quo, ut dicunt, necessario sequitur quod id quod est obiectum speciem, si Deus sub rationeabsoluta esset eius subiectum», dico quod falsum scientiae Dei sub ratione absoluta, sit obiectum scientiae participantis sub 9S est. Et cum dicitur quod «ipsa est organum veniendi ad felicitatem», aliqua ratione partiali et speciali; aliter non diceretur scientia participative. concedo. Et cum dicitur: «Deus in quantum glorificator beatificat», dico Y ISS'" Item. Arguunt sic: «Scientia I theologiae est organum seu instrumentum 20 quod hic est nugatio, quia hoc est dicere: «glorificat in quantum glorifi- veniendi ad beatitudinem. Sed beatificamur in Deo sub ratione qua glorifi- cator». Unde sub nulla ratione speciali determinata seu finita glorificat, sed cator noster. Ergo sub hac ratione speciali debet poni Deus theologi ae magis in quantum Deus infinitus absolute. Et quod assumitur quod {1> in clariori lumine quam sit lumen fidei. Clarius autem lumen nullum est in 30 in cognitionis claritate, quia ipsa scientia non est nisi cognitio quaedam. vita ista, eo quod illud non habetur in Scriptura, sed ficticium est illud Sed forte dicet aliquis quod, quia fides bene recipit augmentum, bene ponere. Ergo etc. potest aliquis ex solo lumine fidei pollere scientia fidei plurimum, qua non Item. Quod clarius cognoscitur, clarius intelligitur. Sed cognitio clarior de IO pollet alius plurimum. Deo quam per fidem, est visio in se ipso per speciem. Deus ergo in se ipso I Sed dico quod, si clarior non posset haberi notitia de credibilibus quam Bad. 485" 0143>1> 1256" I per speciem posset cognosci in vita ista. Consequens falsum est, ergo etc. I 35 per fidem sive lumen fidei, tunc necessario fides et scientia haec aequi para- Contra. Conclusiones cognoscuntur ex princi piis, et cognitio principio- rentur, ut quanto polleret fide quis, tanto polleret hac scientia, et sic qui rum resolvitur in definitivam rationem terminorum, ex quibus cognitis plurimum polleret fide, plurimum polleret hac scientia. Cuius contrarium cognoscuntur principia. Sed rationes terminorum articuli credibilis ut quid 15 plane dicit AUGUSTINUS,dicendo quod «hac scientia non pollent fideles dicitur hoc nomine 'Deus' secundum naturam eius, et sic de ceteris, bene plurimi, quamvis polleant ipsa fide plurimum». Et sic cognosci sive sciri re cognoscitur clarius quam per lumen fidei, secundum quod clarius intelligit 40 vera potest aliquid credibilium clarius quam fide. Propter quod aliquis potest quid dicitur hoc nomine 'Deus', unus quam alius. Ergo etc. per suam scientiam clarius scire credibile aliquod quam ille qui scit illud sola fide. I Quod continuo ad declarationem dicti sui addit AUGUSTINUS,assi- Bad. 485' gnando I differentiam inter scire per solam fidem et per aliam clariorem Y 156" Bad. 485rF I Dico, secundum quod determinavi in Quaestionibus ordinariis, 20 quod quid est Deus, et quod sit trinus, et cetera credibilia de illo, clarius ACmOSYab ACmOSYab 22 quam]qui H quodY 23 per] om. Y 23 possent]possuntY 23 non) et sed exp. et non i.m. ai. man. C 23 haberet]haberentsed -n- exp. H 24 c1ariorem] aiorem m 2-3 Utrum ... fidei] (Cf supra, p. 3,/1-12) 4 arguitur] arguebatura arguebeturb sed exp. et CO". i.m. ai. man. C 25 esse] est sed CO". sup. lin. C 26 illud] ser. sed dei. 4 quodI] quaeriturutrum quod add. H 4 quid] quidquidS 5 non] om. H sup. lin. C 27 rerum] res O 29 consistit]assistitY 29 nisi] i.m. ai. man. O 31 fides] ai. man. CS 6 fidei]et videturquod non add Hab 6 quia] quod O 6 hoc] om. O fideles sed ·Ie- exp. I 32 qua] quam OY 35 sive lumen] sine lumine CHSYab 7 autem] fidei add. sed exp. A 8 ista] ita A IO clarior] est add. I 11-12 Deus ... 35 scientia]in addo i.m. ai. man. C 35 haec]hic ab 35·36 aequipararentur] equiparan- a in se ipso per speciem] om. (ham.) CS 12 posset cognosci] inv. O 15 quid] aliquidI tur Y 36 tanto] fatoY 36-37 quis... polleretfide] om. (ham.) C 36 qui]est sed exp. 16 de ceteris]recedens sed dei. eI de ceteris i. m. aI. man. I 17 cognoscitur cognoscuntur J et qui SI/p. lin. ai. man. I 37 hac] vel hic I 38 fideles]fides sed -Ie- add. sup. ai. man. ab 18 hoc] om. ab 18 hoc nomine] lac. H 20 secundum quod] inv. I(sed I 40 propter quod] i.m. O 40 quod] potest add. sed exp. O 41 scit] sit A ante determinaviiterum quod add. SI/p. lin. ai. man.)Y ergo secundumet quod add. i.m. ai. man. O 21 quod'] quid S 21 trinus] trinitas sed CO". A 21 illo] illa H 26·27 AUGUST Trin., XN. c. I. n. 3 (CC lat. 50 A. p. 423.54-55; PL 42. 1037); cr. supra. .. De q. I. p.4.19-24 et p.12.88 28-29 Ibid. (CC lat. 50 A. p. 424.61-63; PL 42, 1037) 20 Cr. HENR. EGAND., uaest. ord. (Summa). arto 13. q.4 (ed. 1520. I. r. 92vN-91rO: ed. D Q 31·16.61 Cf. L. WALTER. Glaubensversttindnis...• p. 70. n. 104 Das 31·33 Cf. AEG.ROM., 1646. p. 23Ia-232b); q.6 (ed. 1520. I. r. 94rA-95vM; ed. 1646. p. 235-238); cr. 1. GOMEZ Quodl. III, q. 2 (ed. 1646.p. 129b) 38-39 AUGUST Trin.• XN. c. I. n. 3 (CC lat. 50 A. .. De CAFFARENA. Cronologfa...• p. 123. et etiam L. WALTER. Glaubensversttindnis bef iohannes Das p. 424.61·63; PL 42. 1037); etiamcitaturin HENR. EGAND Quaesl. ord. (Summa). arto13. D .. DI/ns Seotus (VerojJentlichungen des Grabmann-[nstitutes. N.F. 5), Miinchen. 1968, p.60-62, q.4 (ed. 1520.I. f. 93rN; ed. 1646.p. 232a-b.n. 4) 68-77. 85-86 16 QUODLIBET XII QUAESTIO2 17 notitiam, subdens: «Aliud est enim scire tantummodo quid homo credere debeat propter adipiscendam vitam beatam, quae non est nisi aeterna, aliud 45 autem est scire quemadmodum hoc ipsum et piis opitu/etur, et contra impios I Quod ergo arguitur primo in contrarium, «si clarius sciri possent Bad. 48 defendatur>',Piis autem opitu1atur per hanc scientiam clariorem, quando per credibilia quam per fidem, hoc esset in clariore I lumine», dico quod verum H 175rt doctrinam maiorum, qui hanc habent scientiam clariorem, fides suadetur 65 est. Propter hoc enim inter dona gratis data eam connumerat APOSTOLUS, et minoribus, ut in ipsis generetur et nutriatur. Contra impios autem per hanc distinguit a fide, quando dicit Ia Corinthios, xno; «Alii scientiam defenditur et roboratur, quando maiores, qui habent hanc scien- 50 datur sermo sapientiae, alii sermo scientiae, a/ii fides». Hanc enim clariorem tiam, quam sibi ex creditis acquisierunt modo quo aliae scientiae humanae notitiam sapientiam appellat quando est credibilium de rebus aeternis, Zucc. 238'" acquiruntur ex sensibilibus, per media et rationes, quae per hanc I sciunt scientiam vero quando est credibilium de rebus temporalibus, sicut clare elicere ex intellectu credibilium sive ex credibilibus intellectis ut ex primis 70 determinat Augustinus I ubi supra. 0144" principiis, respondent versutis argumentationibus infidelium et haeretico- Quod ergo assumit quod «non est clarius lumen cognitivum supematura1e rum, et improbant dicta eorum, et per hoc fidei veritatem defendunt, 55 in vita ista quam sit lumen fidei», I dico quod falsum est. Quod autem ad Bad.4f secundum quod in Quaestionibus aliis satis declaravimus. Unde et scientia huius probationem assumitur, quod «tale lumen non habetur ex Scriptura, Sacrae Scripturae utilis esse non potest, nisi sic intelligatur ut ex ea media et ideo ponere ipsum ficti-I cium est», dico quod utrumque falsum est, quia I 256rb et rationes de credibilibus capi possint, per quae credita posteriora ex aliis 75 hoc habetur ex Scriptura implicite, licet non expresse, et utrumque sufficit, A 224 rb I ut ex prioribus intelligi possint. Talis autem intellectus huius scientiae non dicente AUGUSTINO Sermone de Assumptione in : «Tanto quae magna habetur nisi ex illorum credibilium intellectu quae 'prius credere suadet', ut 60 sunt, cautius tractanda e.xistunt, quanto specialius auctoritatum testimoniis I S 169'" iam dicetur; quae secundum AUGUSTINUM Epistola ad Consentium. in non possunt ad liquidum roborari. Et quia quaedam Scriptura Sacra veris indagationum studiis quaerenda reliquit, non sunt superflua aestimanda, dum 80 vera indagatione fuerint patefacta. Fecunda est enim veritatis auctoritas, et dum diligenter discutitur, veram I intelligentiam parit quam manifestis C 134' sermonibus abscondit». Taliter autem AUGUSTINUS principio super Ioan- in ACHIOSYab nem intelligentiam huius luminis discutit exponendo illud Ioannis I°; 44 aliud]aliquodA 44 est enim] inv. CHSab 44 quid] quod ab 45 adipiscen- dam] adipiscendum I 46 et2] impiis addo sed exp. (1) S 49 minoribus]minoris sed corr. sup. lin. 01. man. I 49 in ipsis]imperisH 49 nutriatur]nutuatur(1) I (sed nutriatur sup. lin. 01. man.)Y 49 autem]iter. A 49 per] i.m. O 51 acquisierunt] cquisiverunt a ACHIOSYab ab 51·52 modo ... acquiruntur]om. (hom.) S 52 et] enim sedet sup. lin. 01. man. I 52 quae] vel quas addo i.m. 01. man. C 52 per] om. A 53 exJ] om. sed est SI/p. 63 ergo] autemA 64 clariore]clarioriab 65 eam] eumA 67 datur] danturO lin. A est C(sed vel ex i.m. 01. man.)HO(sed ex i.m. 01. man.)Y 53 exJ primis]pri· 68 sapientiam appellat] inv. O 73 huius huiusmodised -modi exp. S J 75 licet] lac. S misest sed ex sup. lin. ai. man. I 54 versutis]versurisOY 55 improbant]improbavit O 76 in] ·tii· Y 76 tanto quae] tantoque AC(sed corr. i.m. 01. man.)HS(id. in lin.) 58 possint]possuntAI 60 nisi] non H 60 crederesuadet]suaderetcredereA 77 quanto]quandoA 77 specialius] spiritualius I 77 auctoritatum] uctoritatam a Y 61 quaeJ om. ab ser. sed dei. I 61 Consentium]consentitium A 79 sunt] om. ab 80 fuerint] fueruntY 80 fecunda]fecondaY 80 veritatis] veritassed -ti- addo sup. lin. ai. man. S 83 huius]huiusmodi Yab I 44-47AUGUST (CC lat. 50 A, p. 424,63-66; PL 42, 1037); etiamcitaturin HENR. .. ibid. DE GAND Quaest. ordo (Summa). arto13, q.4 (ed. 1520.I. r. 93rN; ed. 1646,p. 232a-b,n.4) .. 63-64 cr. supra, p. 14,5-7 66-67 I Cor.• XII.8-9 ; etiamcitaturin HENR. GAND., DE Quaesl. 56 cr. ibid. (ed. 1520,I. r. 92vN-93rN;ed. 1646,p. 231a-232b,n. 3-4); ad Im (ed. 1520,I. orti (Summa). arto13,q. 4 (ed. 1520.I. r. 93rN; ed. 1646.p. 232a-b,n. 4) 70 cr. supra, q. I, f. 93rO; ed. 1646,p. 232b,n. 5); artoII, q. 6, ad 2m (ed. 1520.I, f. 82rE; ed. 1646,p. 204b, p. 4,19-21; AUGUST Trin., XIV, C. I, n.3 (CC lat. 50 A, p. 423,54-55; PL 42. 1037) .. De n. IO) ; q. 7 (ed. 1520,I. r. 83rO; ed. 1646,p. 206b,n. 7) ; er.etiamM.SCHMAUS, Lehrer und Der 71-72 cr. supra, p. 14,7-8 73-74 Cr. supra. 14,8-9 71-20,42Cr. L. WALTER, Das der H6rer der Theologie nach der Summa Quaestionum des Heinrich von Gent, in Universitas. Glaubensverstiindnis p. 70, n. 105 .... 76-82 PS.-AUGUST de Assumptione B. M Virg., .. Tract. Festschrift AlbertSTOHR, Mainz, 1960,p. 8-10 60-61 cr. infra, p. 21,62-23,5et specialiter c. 1 (PL 40, 1143); etiamcitaturin C. BALlC, Testimonia de assumptione Beatae Virginis Mariae p. 22,77-79et 23.2-4: AUGUST .. Epist. 120 (ad Consentium), . 3, n. 13(CSEL34,p. 716,4-11; C ex omnibus saeculis. Pars prior: ex aetate ante conciliumTridentinum, omae, 1948,p. 206 R PL 33, 459) 83·84 Ioann., I, 4 QUAESTIO 2 19 18 QUODLIBET XII «Vita erat lux hominum». Dicit enim sic: «Ex ista vita homines illuminan- 5 ergo? Silebimus hic? Quare ergo I legitur, si silebitur? Aut quare auditur, si H 175"" tur», et exponit diffuse et expresse quod illa vita, quae lux est increata, 85 non exponitur? Sed ut quid exponitur, I si non intelligitur?» Ecce quam Y 156'" manifeste vult quod propter intellectum credibilium exponenda sunt illa quae Bad. 485vK illuminat homines dupli-I ci lumine: parvulos quidem lumine fidei quo nutriantur ut lacte, maiores vero lumine sapientiae quo solido cibo ves- sunt contenta in Sacra Scriptura. Et quod hoc sit in vita ista per aliud lumen cantur. De qua sapientia dicit APOSToLUS Ia Corinthios 11° : quam sit lumen fidei, aperte declarat «Erat Ioannes AUGUSTINUS subdens: «Sapientiam loquimur inter perfectos». Glossa : «Perfectos dicit non cognito- IO de illis montibus de quibus scriptum est: 'Suscipiant montes pacem populo, res et doctores, sed auditores iam capaces». Quos et spirituales vocat, non 90 et colles iustitiam:» Intelligit enim per pacem sapientiam qua maiores illuminantur post fidem, iustitiam autem appellat fidem qua illuminantur capaces autem carnales, quando subdit: «Non potui vobis loqui quasi spiritualibus, sed quasi carnalibus». Carnalibus autem iam fidelibus loqueba- minores, subdens: «Colles parvulae animae sunt, montes excelsae animae tur ut eos in fide nutriret, spiritualibus autem ut eos circa intellectum eorum sunt. Quae est iustitia quam colles accipiunt? Fides. Non autem acci-Iperent A 224"" 15 minores fidem, nisi maiores ab ipsa sapientia illuminarentur, ut possent quae fide tenentur, instrueret, qualiter defendi et roborari possent. Ut enim Zuq;. 238rl> ibi I dicit «Cum eadem Apostolus praedicaret spiritualibus et 95 Glossa: parvulis traicere quod possunt capere. Suscepit pacem mons iste, contempla- carnalibus, quique pro modulo suo capiebant, illi ut parvuli, isti ut maiores, batur deitatem Verbb>. Appellat autem istud contemplari intellectualem notitiam ad quam excitat auditores capaces, subdens : «Erigite vos ad eius illi ut lactis alimentum, isti ut cibi solidamentum, quia etsi non audiunt amplius, tamen intelligunt amplius. Non enim aequaliter mente percipitur sensum. Si nondum potestis intelligere, invocate auxilium a Domino. Si non 20 potes cogitare quid sit, difJer ut crescas, accipe lac ut nutriaris et I sis validus S 169rl> etiam quod in fide pariter ab utrisque recipitun>. Bad. 48SVL I Quod autem aliud sit lumen fidei quod accIpiunt parvuli, aliud vero 00 ad capiendum cibum». Ecce quod fides primo est in parvulis I sine intelli- O 144rl> gentia, sed in fide nutritur ut validus fiat. Factus autem validus ad intellectum lumen sapientiae quod accipiunt maiores, expresse declarat AUGUSTINUS, suscipiendum lumine superiore illuminatur, dicente AUGUSTINO ibidem in super illud Ioannis Vita erat lux hominum» sic inquiens: I° : « «Multi sunt sermone 5°: «Potuerunt mentes magnae, quae montes dictae sunt, quos animales, nondumque se possunt ad spiritualem intellectum erigere. Quod dicitur: «In principio erat Verbum», hoc animalis homo non percipit. Quid 25 maxime illuminavit lumen iustitiae». Secundum quod dicit Contra episto- Iam fundamenti: «Ego catholicam fidem profiteor, et per illam me ad ACHIOSYab ACHIOSYab 84 vita' ... hominum] sublin. ACY 84 ista] illa Y 84 ista vita'] inv. O 85 vita] om. 5 silebitur] silebimus I 5 aut] et S 7 credibi1ium] om. Y 8 aliud] aliquod A 9 sit] CHSab 85 quae] qua C(sed corr. i.m. ai. man.)HS 86 homines] om. S 86 par- fit Y IO scriptum] scriptura O IO-II suscipiant ... iustitiam] sublin. ACOY vulos .., lumine'] om. (ham.) sed posl quo i.m. minores add. ai. man. A 87 solido] ut add. 12 autem] om. I 13 parvulae] parvae S 13 sunt] quae est add. sed exp. H ab 89 sapientiam ... perfectos'] sublin. ACOY 90 et'] om. O 91-92 non ... carna- 13 excelsae] excessae AHOY 15 ut] non sed in quo ut i.m. ai. man. C 16 possunt] libusl] sublin. ACOY 93 eos'] es S 96 modulo] modolo O 97 cibi] sibi Y possent ab 16 iste] ille Y 17 autem] om. OY 17 intellectualem] om. O 19 si'] 99 etiam] i.m. O 99 etiam ... recipitur] om. (ham.) I 00 sit] sic I 00 vero] sed O 19 nondum] nudum AIO(sed -u- in -0- corr.) non S mundum Y i.m. O 2 super] om. ACHI(sed suppl. sup. lin. ai. man.)O(id. i.m.)SY 2 vita 19 invocate] invenite sed exp. eI corr. i.m. ai man. I 20 potes] potest sed -t exp. C ... hominum] sublin. ACOY 3 nondumque] nudumque HO(sed -u- in -0- corr.)Y mun- 20 dilfer] differt AC (sed -t exp.)I(id.)OY 20 accipe lac] accipiebat I 20 ut] exp. eI in dumque sed m- in n-, exp. I 3 spiritualem] vel specialem (spalem) ACHIOSY 4 in ... vel et sup. lin. ai. man. I 20 sis validus] invalidus I 24 potuerunt] poterunt ab verbum] sublin. ACOY 24 quae] non add. I 25 secundum] sed sed exp. eI secundum sup. lin. ai. man. 1 25-26 epistolam] episcopum A 26 ego] ergo sed corr. sup. lin. ai. man. C 26 profiteor] 84-85 AUGUST.,In Ioannis Evangelium, trac!. I, c. 18 (CC la!. 36, p. 10,2; PL 35, 1388) profitemur sed corr. C 86-87 ID., op. cit., tract. I, c. 17 (CC la!. 36, p. 10,20-27; PL 35, 1388) 89 I Cor., II,6 89-90 Glossa ord. in I Cor., II, 6 (ed. 1634, VI, 209Ba; PL 114, 521C); PETRUS LOM- 9-11 AUGUST., p. cit., Irae!. I, c. 2 (CC la!. 36, p. 1,1-3; PL 35,1380) o IO-Il Ps. LXX!, BARDUS, Colleclanea in epistulas S. Pauli, I Cor., II, 6 (PL 191, 1548B) 91-92 I Cor., III, I 3 13-16 AUGUST.,bid. (CC lat. 36, p. 1,3-9; PL 35,1380) i 16-17 ID., op. cit., trac!. I. 95-99 PETRUS LOMBARDUS, Colleclanea in epistulas S. Pauli, I Cor., III, I (PL 191, 1554B); c.5 (CC la!. 36, p. 2,3-4; PL 35.1381) 18-19 ID., op. cit., trac!. I, c. 6 (CC la!. 36, cf. etiam Glossa ordoin I Cor., III, I (ed. 1634, VI, 215Bb) 00-42 Haec opinio Augustini et p. 3,5; PL 35, 1381) 19 ID., op. cil., tract. I, C. 7 (CC la!. 36, p. 4,7-8; PL 35, 1382) Henrici explicite citatur in HUGOLlNI DEURBEVETERI ommentario in qualluor libros Sententiarum, C 19 Ps. CXX, 2 19-21 AUGUST., p. cit., trac!. I, c. 12 (CC la!. 36, p. 7,17-19; PL 35, o pro!., q. 2 (ed. W. ECKERMANN,p. 92,38-40) I, 2 Ioann., I, 4 2-19,6 AUGUST., Ioannis In 1385) 24-25 ID., op. cit., Irae!. 2, c. 3 (CC la!. 36, p. 13,12-13; PL 35,1390) 26-28 ID., Evangelium, tract. I, C. I (CC la!. 36, p. 1,4-12; PL 35, 1379) 4 Ioann., I, I Contra epislolamfundamenti, c. 14, n. 17 (CSEL 25, p. 210,14-15 et 211.6-7; PL 42,183) 20 QUODLIBETXII QUAESTIO2 21 certam scientiam venire praesum o, et ita non iam hominibus, sed ipso Deo desperationem intelligendi illa incutiunt, quod valde perruclOsum est et 1256'" intrinsecus mentem nostram I il/uminante atque firmante». Propter quod damno sum Ecclesiae et periculosum dicere. Immo potius suadendum est dixit AUGUSTINUSiam supra: «Si nondum potestis intel/igere, invocate 50 quod certa ratio haberi potest de credibili, per quam vere sciri et intelligi auxilium a Domino», et hoc non ad fidei generationem vel augmentum, quia 30 potest in vita ista. C 134'" ex illa, quantumcumque homo in illa polleret, non haberetur I intellectus I Ad cuius intellectum sciendum quod credibilibus ratio adhibetur du- Bad. 485 secundum scientiam, sed ad ipsum scientialem intellectum supra credere per pliciter: uno modo ante fidem habitam, alio modo post fidem habitam. fidem. Et sic alio et alio lumine illuminatur fidelis ad credendum quam ad Primo modo dupliciter: uno modo ad fidei apprehensionem, ut ratione Zucc. 238'" intelligendum, et est clarius lumen quo intelligit, quam I quo credit, et non 55 probetur id quod credendum est, priusquam credatur, qualiter promittebant est hoc ficticium, nisi illis de quibus dicit AUGUSTINUSibidem super 35 se reddituri rationem de credibilibus Manichaei, ut patet per AUGUSTINUM Ioannem: «Stulta corda istam lucem capere non possunt; ipsi enim tene- libro Contra epistolam fundamenti, in quo ostendit hoc esse impossi- brae sunt». Quod ergo Iudaeus quaerit: «ostende lumen illud clarius», idem bile; alio modo ad suadendum quod ante rationem illo modo inductam est ac si diceret Pelagius Augustino : «Tu dicis quod liberum arbitrium non credendum est. Post fidem autem ratio adhibenda est ut primo credita postea potest velle bonum sine gratia; ostende ergo nobis illam gratiam», aut si 60 intelligantur. Unde AUGUSTINUS contra Consentium, qui non putavit ratio- diceret Iudaeus christiano: «Tu dicis gratiam dari in baptismo; ostende 40 nem nullo modo esse adhibendam credibilibus ut intelligerentur, sed so- illam». Re vera spirituale lumen vel gratia non est tale quid quod non habenti lummodo auctoritatem ut crederentur, «'Si fides: inquit, 'ex dicit sic: possit ostendi, sed ille solummodo bene novit, qui accipit. disputationis ratione et non ex credulitatis pietate apprehenderetur, nemo I S 169'" Bad. 485vM I Et est magnum mirabile quod in quacumque alia facultate peritus nititur praeter phi/osophos beatitudinem possideret. Sed non tam ratio requirenda H 175'b scientiam suam, quantum potest, extollere, I soli autem theologi quidam, ut 65 quam auctoritas: Vide ergo ne debeas maxime de hac re, scilicet I de unitate A 224'" philosophiam videantur exaltare, theologiam deprimunt, adserentes ipsam 45 deitatis et discretione I personarum, in qua praecipue fides nostra consistit, Y 156'" non esse vere scientiam, nec credibilia posse fieri vere intelligibilia in vita solam auctoritatem credere, nec eius intel/igentiae quaerere rationem. Neque ista. Tales sibi viam sciendi et intelligendi credibilia praecludunt, et aliis enim, cum coepero te in tanti huius secreti intel/igentiam utcumque introdu- cere (quod nisi Deus intus adiuverit, non potero omnino), aliud disse-I rendo Bad. 486 70 facturus sum quam rationem, ut potero, redditurus, non utfidem respuas, sed ut ea quae fidei firmitate iam tenes, etiam rationis luce respicias. In rebus ACHIOSYab 27 non iam] inv. CHSab 29 dixit] dicit CHSab 29 iam supra] inv. CHSab ACHIOSYab 29 nondum]nudumIO (sed -u- in -0- corr.) mundum1(sed m- in n- exp.)Y 29 invocate] vocateO 30 auxiliumlauxium sed -Ii- sup. lin. 01. man. I 30 a] de C 30 et] ex 1 48 intel1igendilla) inv. sed corr. O i 48 ineutiunt]menti nt Y u 49 damnosum]et addo 30 hoc] hic H 30 ad] a sed -d sup. lin. 01. man. I 31 polleret) posset CHI(sed sed exp. A 52 quod] sup. lin. A om. CHl(sed de addo SI/p. lin. 01. man.)OSY (c! sI/pro, polleretsup.lin. 01. man.)OSYab (c! supra, p. LV) 31 non] homo sed dei. et non i.m. inj.C p. LV) 54 ratione]rationised corr. sup. lin. 01. man. 1 56 reddituri]redituriI reduturi 31 haberetur]habetur1 32 sed] ser. sed velscilicetsup. lin. aI. man. C 32 ipsum] O redditurosab 57 ostendit] ostendi I 59 creditaI tradita C (sed credita i.m. 01. ipsamC 33 et'] om. O 33 fidelis] om. O 35 super] supra A 36 ipsi] ipsa S man.)H(sed tr- exp.)Sab 60 putavit] computavitA 61 nullo] ullo Cab 61 esse 37 Iudaeus] Deus A(sed iu- sup. lin. 01. man.)C(id. i.m.)HIO(sed exp. et dominus i.m. 01. adhibendam]inv. ab 61 intelligerentur]ntelligentur(1) CHOY i 63 disputationis ratione] man.)SYab 37 ostende] ostendere Iab 38-39 non potest) iter. Y 41 spirituale] inv. HSab 63 apprehenderetur] apprehenditur CHIOSY(c! supra, p. LV) 64 requirenda] speciale1 41 vel gratia non est tale quid] non est tale quid vel gratia inv. ACHS quaerendaC 65 ne] non sed corr. sup. lin. 01. man. C 67 rationem]responsioaddo ab 45 deprimunt]exprimuntsed ex- exp. et com- sup. lin. 01. man. I 46 vere') veramA 68 in tanti] iurantiO 69 omninol exp. et quid SI/p. lin. 01. man. A 70 redditurus] I 46 posse possent sed -nt exp. I rediturusIO 71 etiam] iam A 29-30 ID., In Ioannis Evangelium, Irae!. I, C. 7 (CC la!. 36. p. 4.7-8; PL 35. 1382); er. supra, 54-57 Cf. ID.. Contra epistolam fundamenti. C. 14. n. 17-18 (CSEL 25. p. 210-212; PL 42. p.19.18-19 29-30 Ps. CXX, 2 35-36 AUGUSTop. cit.• trac!. I. C. 19 (CC la!.36. .. 183-184) 62-71 AUGUST .. Epist. J20(ad Consentium).c. I. n. 2 (CSEL 34. p. 706,1-17; PL p. 11.1-2; PL 35. 1388) 36-37 Ibid. (CC lat. 36. p. 11.4-5; PL 35. 1388) 38-39 Cr. 33. 453) 62-23.5 Cr. etiam The Cambridge History of Later Greek and Early Medieval AUGUST natura et gratia contra Pe/agium. C. IO. n. II et C. 42-52. n. 49-60 (PL 44. 252 et .. De Philosophy. ed. A. H. ARMSTRONG, Cambridge.1967,p. 350-351 71-79 AUGUST., cit., C. op. 271-276) I, n. 3 (CSEL 34, p. 706.22-707.5; PL 33. 453) 22 QUODLIBET XII QUAESTIO 2 23 ergo ad doctrinam salutarem pertinentibus, quas ratione percipere nondum solum credendo firmissimo robore, verum etiam intelligendo certissima valemus, fides praecedat, qua cor mundetur, ut magnae rationis capiat et veritate. Ac per hoc, quoniam id quod ad eam pertinebat, fides egit, ideo perferat ,. hoc utique rationis est. Et ideo rationabiliter dictum est sequens ratio aliquid eorum quae inquirebat, invenit. Porro autem qui vera O 144'" per I prophetam: «Nisi credideritis, non intelligetis», ubi procul dubio 75 ratione iam quod tantummodo credebat, intelligit, profecto praeponendus est Zucc. 238>1>discernit haec duo, deditque consilium quo prius credamus, ut id I quod 00 ei qui cupit adhuc intelligere quod credit. Si autem nec cupit, et ea quae credimus, intelligere debeamus. Si ergo rationabile est, ut magna intelligenda sunt. credenda tantummodo existimat, cui reifides prosit ignorat. quaedam [capiantur], quae capi nondum possunt, fides antecedat rationem, Intellectum ergo ama, quia et ipsae Scripturae Sanctae, quae magnarum procul dubio quantulacumque ratio quae hoc persuadet, antecedit fidem. rerum ante intellectum suadent fidem, nisi eas recte intelligas, utiles tibi esse C 134>1> Propterea monet Apostolus paratos nos esse debere ad responsionem I omni 80 non possunt. Omnes I enim haeretici, qui eas in auctoritate recipiunt, non S 169'" poscenti nos rationem de fide et spe nostra, quoniam si a me infidelis quod eas contemnunt, sed quod eas non intelligunt. haeretici sunt». rationem poscit fidei meae, hanc ei reddo rationem qua videat quam prae- I Ad secundum, quod «clarior cognitio de Deo quam per lumen fidei est Bad. 481 postere poscat rationem earum rerum quas capere non potest. Si autem iam visio, quae haberi non potest in vita ista, ergo etc.», dico quod circa divina I 256>1> fidelis rationem poscat, ut quod credit intelligat, capacitas eius I intuenda est, differunt credere, intelligere et videre. Credere enim est assentire veritati H 176" ut secundum rationem redditam sumat I fidei suae quantam potest intelligen- 85 credibilis per intellectum ex habitu fidei cum voluntatis imperio, secundum tiam, maiorem si plus capit, minorem si minus, dum tamen quousque ad IO modum quo oportet credere doctori omnem qui discit ; quemadmodum ille plenitudinem cognitionis perfectionemque perveniat, ab itinere fidei non qui credit solem eclipsari nunc, non habendo ad hoc demonstrationem quam recedat. Quam si non dimiserimus, non solum ad tantam intelligentiam habet magister suus, neque videt oculis interpositionem lunae inter nos et rerum incorporearum et immutabilium, quanta in hac vita capi ab hominibus solem, sed sic esse tenet ex solo dicto magistri sui. I Inte1ligere autem est Bad. 481 potest, verum etiam ad summitatem contemplationis, quam dicit ApOSTOLUS90 cognoscere aliquid ex alio per discursum rationis, vel definitivum vel Jacie ad faciem: veniemus. Sed expedit quorundam occultam esse rationem, 15 syllogisticum, qualiter doctor astrologus intelligit per demonstrationem nunc ne rationis cognitione vilescant. Haec dixerim ut fidem tuam ad amorem solem eclipsari, quod oculis non videt. I Videre autem intellectua1iter est Bad. 481 intelligentiae coarctarer, ad quam ratio vera perducit, cui fides animum oculo mentis Deum ex nuda I eius I praesentia conspicere, quemadmodum A 225" Zucc. 2: praeparat. In qua qui eiusdem rectitudinem per Dei gratiam comprehendere quis videt ec1ipsim oculis carnalibus videndo lunam positam inter nos et potuerunt, humili pietate confessi sunt sibi in eafuisse praevios piscatores, non 95 solem. Et sic, licet intelligere divina contingit clariori lumine quam credere, 20 multum tamen distat intelligere a videre et differt ab ipso. Omne enim ACmOSYab ACmOSYab 72 nondum] nudum AI 73 rationis) lumen addo ab 73 capiat] saepiat I 74 lucem] om. ACHIOSYab 74 rationabiliter J rationaliter C 75 credideritis] crederitis S 96 credendo] credere O 96 verum] immo ab 97 eam] eum A 98 sequens] con- 75 intelligetis] intelliges et -ti- sup. lin. O 76 discernit] discrevit ab 76 quo] sequens ab 98 eorum) om. C(sed suppl. i.m. ai. man.)HS 99 profecto] perfecto AS quod O 77 debeamus] valeamus ab 78 nondum] nudum A 79 persuadet] pro- profectio I 99 praeponendus] proponendus C(sed pro in prae eorr.)O 99-00 est ei] suadet A persuadere C 80 monet] movet O 81 poscenti] poscendi I 82 qua] inv. Y 00 cupit'] capit O 00 cupitl] capit O 00-1 quae intelligendaJ inv. sed incipere non potest add. sed va- -cat superscr. A 87 cognitionis] i.m. O 89 immutabilium] eorr. O I existimat] existimant sed -n- exp. 1 I rei] Dei A I fides] sic add. S mutabilium S 89 capi ab hominibus] inv. ab 92 vilescant] valescant A 92 haec] 2-3 quia ... ante] om. A 4 non2] i.m. ai. man. O 5 sed] et sed exp. et sed sup. lin. a/. hoc IOY 92 ut] a addo sed exp. S 93 coarctarer] vel cohortarer i.m. ai. man. C man. O 8 crederel] et add. CO 9 voluntatis] voluntas sed -ti- addosup. lin. a/. man. S 93 perducit] producit CHIOSY (ei supra. p. LV) 95 praevios] primos CHISab 10 doctori] doctorem O II eclipsari] elipsari I 11 nunc] om. C 11 ad] ex IOY 11 hoc] haec C 12 neque] nec ab 12 interpositionemJ interpretationem Y 75 Is., VII, 9 80-91 AUGUST., p. eit.• c. I, n. 4 (CSEL 34, p. 707,6-25; PL 33, 453-454) o 14 alio] aliquo I 15-16 nunc solem] inv. ab 19 contingit] convenit A 80-81 Cr. I Petr., III, 15 91 I Cor., XIII, 12 91-92 AUGUST., p. eit., C. I, n. 5 (CSEL o 34, p. 708.15-17; PL 33, 454) 92-94 ID.. op. cit., c. I, n.6 (CSEL 34, p. 708,25-27; PL 97-1 ID., op. eit. C. 2, n. 8 (CSEL 34. p. 711.9-11 et 19-23; PL 33, 456) 2-5 ID., op. eit.• 33.454) 94-23,97 Ibid. (CSEL 34. p. 709.20-26 ; PL 33, 455) C.3, n. 13 (CSEL 34. p. 716,4-11; PL 33.459) 6-7 Cr. supra, p. 14.10-12 24 QUODLffiETXII QUAESTIO2 25 credere et similiter videre proprie dictum est intelligere quoddam, sed non credere, non solum ex auctoritate alterius aut ex habitu infuso, sed etiam e converso, secundum quod hoc alibi diffusius declaravimus. Large tamen 45 credere ex argumentatione quae est ex probabilibus. Qualem fidem et accipiendo videre et credere et intelligere possunt dici videre quaedam. Est credere generat syllogismus topicus, quoniam ante credere ex tali fide, immo enim credere videre quoddam, dicente AUGUSTINOin epistola praedicta: etiam ante talis fidei generationem, I necessario praecedit intelligere incom- Bad. 486' H 176'" «Habet fides oculos suos quibus quodam modo verum esse videt I quod I 25 plexorum et principiorum complexorum, ex quibus concluduntur conclusio- 0144'" nondum videt, et quibus certissime videt nondum se videre quod credit». Est nes quibus talis fides generatur, licet tale intelligere necessario praecedit etiam intelligere dicto modo videre quoddam, dicente eodem sermone IO 50 habitus fidei supematuralis I infusae, qui parvulis infunditur in baptismo ante S 170" Y 156'" super Ioannem: «Videns Ioannes I dicebat: In principio erat Verbum: omnem actum intellectus. I Et ideo ulterius, licet in discendo ab alio oportet Bad. 486 Viderunt hoc mentes magnae, et ut pervenirent ad id quod viderunt de longe, eum credere qui discit, tamen istud credere et ipsam fidem qua sic creditur, a cruce Christi non recesserunt. Parvuli autem qui non possunt hoc intelligere, 30 quae est habitus generatus ex syllogismo topico, oportet praecedere ipsum C 135" non recedentes a cruce perducuntur I ad id quod non vident». Consimi1iter intelligere praedicto modo, et similiter rationem topicam oportet praecedere large et credere in praesenti et videre in patria intelligere quaedam dici 55 auctoritatem qua docenti creditur. Nullus enim credit alicui auctoritati, nisi possunt. prius suasum sit ei ratione saltem topica quod debuit illi credere et sic Bad. 486'"' I Ad declarationem autem ampliorem horum omnium et dictorum intelligere, et ratio omnino praecedit credere ex ratione et auctoritatem qua meorum hic et alibi, notandus est ordo actus credendi sive eius quod est 35 creditur, non solum auctoritatem cui creditur ex tali ratione, sed etiam I Zucc. 23 credere, ad actum intelligendi sive ad ipsum intelligere, et ordo auctoritatis auctoritatem cui creditur ex virtute habitus infusi, licet, ut dictum est, talis ad rationem et e converso. Sciendum est enim quod, licet omne quod quis 60 fides secundum habitum in parvulis baptizati s praecedat omne inte1ligere et novit, inveniendo vel addiscendo noverit, tamen nosse inveniendo per semet omne credere. I Ipsum autem inte1ligere quo intellectus inte1ligit supematu- Bad. 486 I 257" ipsum, necessario praecedit nosse addiscendo I ab alio. Qui enim nihil ralia, et per consequens habitum generatum ex tali intelligere et suadentem omnino novit ex se ipso, nihil omnino potest discere ab alio. Et ideo, quia 40 rationem qua habet talis habitus generari, praecedit necessario ipsum credere quae quis novit ex se, novit adminiculo sensus ex natura rei illa inte1ligendo, ex habitu infuso. praeter illa quae quis novit ex alio discendo, ipsum intelligere aliqua quae 65 Sed tamen expromptum credere procedens ex tali habitu infuso distin- naturaliter possunt cognosci adminiculo sensus, necessario praecedit omne guendum est ex parte credibilium, quod scilicet sunt quaedam quae ita creduntur quod numquam intelliguntur, ut facta historica, quaedam vero ita ACHIOSYab 23 quaedam]quendamCHS quoddamab (ei I. 32) 24 credere]crede Y 25 videt] vidit sed + exp. eI -e- sup. lin. S 26 nondum'] non sed -dum suppl. i.m. ai. man. O ACHIOSYab 26 nondum2J niidum AIY non sed -dum suppl. i.m.. ai. man. O 26 est] om. ab 27 quoddam]est add. ab 28 videns]vi deus sed videns i.m. ai. man. O 29 hoc] haec 45 argumentatione] augmentationeA(sed exp. eI eorr. sup. lin.) I(id. 01. man.)Y 46 quo- C 30 hoc] haec ab 31 perducuntur]producunturA 32 in' ... videre] om. S niam ante] ante inquamab 47-48 incomplexorum]-rum sup. lin. 01. man. C et com- 32 quaedam]quoddamab (ei 1.23) 34 declarationem] determinationem C 35 meorum) plexorumsed et exp. eI in- sup. lin. 01. man. I 49 talis fides] om. S 49 intelligere] modorumS 35 notandus] notandumACHS 35 eius] iter. sed deI. I 37 quod' ... non add. i.m. aI. man. A (01 ei 1.60-61) 50 habitusfidei] iter. sed exp. A iter. IOY quod2] om. sed suppl. i.m. 01. man. C 37 quod2] om. S 38 inveniendoJmenio (1) sed 50 supematuralis]supematura1iter b a 50 qui] quae O 53 quae] qui ab 56 ratione eorr. i.m. 01. man. C 38 semet]se C 40 omnino] novit inv. CS 40 discere]dicere saltem]inv. Y 57 qua] cui ab (01 ei I. 52. 55) 58-59 tali ... auctoritatemcui crediturex] C(sed-s- sup. lin. aI. man.)l(sedexp. eI discere sup. lin. ai. man.)Y 41 novit'] novisOY om. (ham.) A 58 etiam] et addo CIOSY 60 baptizatis]baptizati eI -s sup. lin. aI. man. 41·43 ex2 ••• adminiculosensus] om. (ham.) S 42 discendo]dicendo O 43 cognosci) I 62 generatum] om. A 63 habet] om. H 65 tamen] om. ab 65 expromp- in addo I 43 omne] esse H creaturae add. sed exp. C tum]experpetuum (1)A ex parteipsumCHS ex propteripsumIV propteripsumOab 65 procedens] om. I 65 tali] om. I 67 historica] historia sed corr. sup. lin. H 22 Cr.HENR.DEGAND., Quaest. ord. (Summa). arto10,qq. 2-3 ; arto13,qq. 3-6 ; ID., Quodl. Vl/I, 67 ita] om. S q.14 24-26 AUGUST., Episl. /20 (ad Consentium),C. 2, n. 8 (CSEL 34, p. 711,16-19; PL 33,456) 28-31 ID., In Ioannis Evangelium. tract. 2, C. 3 (CC lat. 36, p. 13,12-21; PL 35, 51-64 cr. L. WALTER. Glaubensverstiindnis..., p. 71. n. 106 Das 54 Cr. supra. p. 24.37-25,51 1390) 28 loann., I, I 34-35 cr. supra, 1.22 59 cr. supra, p. 25.49-51 65-27,1 cr. L. WALTER. Glaubel1sverstiindnis..• p. 73, n. 110 Das . 26 QUODLIBET XII QUAESTIO 3 27 H 176'" creduntur I quod postea intelliguntur, ut illa quae pertinent ad divinam 95 Et consimili modo in eodem lumine virtute talium I principiorum extrinse- I 257<1> naturam, de quibus principaliter est theologica scientia. De quibus tamen, corum I cognoscuntur principia theologiae intrinseca, et ex illis collectione Y 157" antequam credantur, oportet praeintelligere naturali intelligentia quid per 70 demonstrativa cognoscuntur conc1usiones quae ex illis sequuntur, quae non terminos eorum significatur, praecognitione, scilicet quid est quod dicitur in se nec ex se cognoscuntur cognitione suorum terminorum, sed solum ex per nomen, saltem generalissima et confusa, quae necessario trahit ortum a principiis et in illis cognitis cognitione terminorum. Et per hoc habetur sensu, ut secundum hoc omnem intellectum et scientiam qui habentur de 00 habitus intellectivus de principiis tam extrinsecis quam intrinsecis theolo- credibilibus post fidem infusam, oporteat quodam modo reducere in sensum. giae, et scientificus simpliciter de conc1usionibus credibilibus. Bad. 486vV I Postquam autem tale in-I telligere terminorum incomplexorum alicuius 75 A 225<1> complexi theologici habitum est dicto modo .ex sensu, puta quid est Deus, quid esse, quid trinus, quid unus, licet non ut est complexum est credibile, sed magis ut naturaliter cognoscibile, cum postmodum ex illis terminis ex QUAESTIO 3 auctoritate Sacrae Scripturae seu Dei proponuntur articuli credibilium UTRUM NON HABENS RATIONEM COGENTEM AD ALIQUAM PARTEM complexi ex illis terminis incomplexis constituti, quibus articulis propter 80 CONTRADICTIONIS POSSIT ILLI ASSENTIRE SINE FORMIDINE illam auctoritatem cum adiutorio fidei infusae creditur et firmiter eorum veritati assentitur, praeparata est via ad intelligendum supematura1iter illa 0145" incomplexa I adiutorio supematuralis luminis, excedentis fidem et lumen I Circa tertium arguitur quod non habens rationem cogentem potest Zucc.241 fidei cognitione magis determinata et magis particulari quam erat cognitio 5 assentire uni parti contradictionis sine formidine, quia sic assentitur articulis quam philosophi ex puro lumine naturali po-I tuerunt habere de illis. Qua 85 fidei. quidem cognitione acquisita, quasi via divisiva et defmitiva cognoscitur quid Contra. Ratio demonstrativa facit assentire sine formidine, ratio autem est res in se, modo c1ariori quo nata est cognosci in via, ut quid est Deus, probabilis cum formidine. Quare, cum quisque assentit alicui parti, assentit quid est esse, quid trinus, quid unus, et hoc ut isti termini sunt termini illi ex ratione, igitur quicumque assentit sine formidine, assentit ratione complexionis intelligibilis in se maxime, licet primo nobis ut credibilis ex IO demonstrativa. Aliter enim essent contradictoria I simul, scilicet assentire H 176'" auctoritate Scripturae propositae, propter debilitatem nostri intellectus 90 cum formidine et sine formidine. respectu illius. Quibus terminis cognitis, in ipsis statim cognoscuntur complexa ex quibus constituuntur, ut principia tam extrinseca quam intrin- seca scien-I tifica in theologia, ut quod Deus est, quod Deus est unus, quod Deus est trinus, quae sunt principia extrinseca in demonstratione theologi ca. I Dico quod assentire contingit alicui parti contradictionis dupliciter: Bad. 486 ACHIOSYab uno modo ex ipsius cogniti claritate in sua veritate, alio modo ex habitu 68 creduntur quod postea intelliguntur] intelliguntur quod postea creduntur inv. S 69 prin- cipa\iter est] inv. Y 69 est theologi ca scientia] theologica scientia est inv. CHS 70 cre- dantur] creduntur A 70 praeintelligere] intelligere S 77 \icet non] iter. S 77 estl ACHIOSY complexum] inv. A 81 illam] causam add. sed exp. A 81 cumI c I 82 assentitur] sine demonstratione sive veridica ratione sive in divinis sive in (p. 28.15·16) addo sed va- -cat 95 eodem] in addo C 96 cognoscuntur] cognoscitur C(sed corr.}H 96 prin- superscr. S 84 cognitione] om. O 86 acquisita] om. S 87 c\ariori] in addo I cipia] principium H 00 quam intrinsecis] om. C I conc\usionibus] quaestionibus I 87 quo] qua CHS 90 debilitatem] delectabilitatem C 90 nostri] nostris A 2·3 Utrum ... formidine] (C! supra. p. 3.13·14) 5 formidine] foramine AC (sed corr.}H(?) 92 complexa] complex Y 92 ex] in O 93 quod2 •.• unus] om. sed unus sup. lin. ai. 5 articulis] artibu\is (?) H 9 sine ... assentit2] om. (ham.) S 14 ipsius] ipsi AS man. A 94 est] iter. A om. S 94 trinus] aeternus S 94 sunt principia] inv. I \3·28.24 cr. etiam HENR.DE GAND Quaes/. ordo(Summa). arto IO. qq. 2-3 ; M. SCHMAUS. .• Die 69-74 CC 1. PAULUS.Henri de Gand. Essai sur les /endances de sa me/aphysique (E/Udes de Schri[t und die Kirche nach Heinrich von Gen/. in Kirche und Oberlieferung. Festschrift fUrJ. R. philosophiemedlevale. 25). Paris. 1938. p. 40·43 76 CC supra. p. 24.40-25.51; 25.67-26.72 GEISELMANN 70. Geburtstag. Freiburg LBr.. 1960. p. 216 zum 28 QUODLffiETXII QUAESTIO4 29 infuso cum IpSIUS voluntatis imperio. Primo modo nulli assentitur sine 15 QUAESTIO 4 demonstratione sive veridica ratione, sive in divinis sive in humanis, pro statu huius vitae. Secundo autem modo, scilicet ex voluntatis imperio cum UTRUM DEUS POSSITDILlGI A CREATURAINfELLECTUALI Zuee. 240'" lumine tamen fidei apud intellectum be-I ne assentitur alteri parti contradic- ABSQUEEO QUODAB ILLAALIUDDILIGATURCUM EO tionis demonstratione, et hoc sine omni ratione qua directe assen- titur ipsi quod scitur, licet non sine ratione qua quis suadetur quod credi 20 debet, ut dictum est secundum AUGUSTINUM quaestione in praecedente. I Circa quartum arguitur quod Deus possit diligi absque eo quod diligatur Bad. 487 Zuee. 24 5 aliquid aliud cum eo, quia Deus potest se facere I cognitum absque eo quod A 225'" fiat aliquid aliud cognitum cum eo. Secundum autem AUGUSTINUM«nihil potest diligi nisi cognitum». Ergo etc. Contra. Si Deus diligitur, proximus diligitur. Proximus est aliquid aliud a Deo. Ergo etc. Probatio antecedentis est quia sequitur e contrario: Secundum hoc ergo concedenda est prima ratio. IO «proximus non.diligitur, ergo Deus non diligitun>, secundum quod dicitur Bad. 486w I Ad secundum autem dicendum, cum assumitur: «quicumque assentit in Canonica Ioannis: «Quiproximum quem videt, non diligit, Deum, quem alicui parti, assentit illi ex ratione», quod falsum est in illis quibus quis 25 non videt, diligere quomodo I potest?» S 170'" assentit ex auctoritate, maxime in his quae sunt fidei, quibus assentitur in adiutorio luminis fidei et forte alicuius doni gratuiti apud voluntatem, de quo aliquid tetigimus in Vo Quodlibet, quaestione 21 a. Talibus et assentitur sine omni formidine absque omni ratione. Et si ad idem habeatur ratio probabilis, propter illam tamen in assentiendo nulla est formido, sicut neque scientia est 30 cum formidine quando aliquis de eadem conclusione habet demonstratio- IDico quod, secundum quod procedit primum argumentum, Deus potest Bad. 487' 15 praesentari intellectui creato, et viatori et beato, sic, quod simul in illo non nem et rationem probabilem simul: licet enim ratio probabilis ex se sola praesentatur illi aliquid aliud, secundum quod in alio Quolibet declaravi. formidinem ponit circa cognitum, non tamen ut est cum demonstratione aut voluntatis imperio. Idcirco etiam I bene potest diligi absque eo quod aliquid aliud cum ipso C 135'" diligatur, I licet uno et eodem actu intelIigendi non variato posset simul 0145'" aliud intelligere, et similiter eodem actu diligendi posset simul aliud diligere, 20 quamquam forte hoc in Deo sit impossibile, cum naturaliter cognoscit et ACHIOSY diligit quaecumque cognoscit aut diligit. 15 sine] i.m. aI. man. O 16 veridica]mendicaA1(sed corr. sup. lin. aI. man.} O(id in Iin.}Y 17 modo] pro add A 17 ex] in C 18 bene] unde HY ·19 sine] om. ACHIO (sed suppl. i.m. aI. man.}SY 20 qua] quae H 21 praecedente] praecedentiS 23 hocergo) inv. O 24 secundum]secundamCHIOSY 24 dicendum]quod add AC ACHIOSY 24 cum] om. C 26 fidei] fieri sed exp. et fidei i.m. 01. man. O 28 Quodlibet] Quolibetcrus quod add sed exp. A 28 et] etiamO 29 omni'] om. O 29 omni'] 2-3 Utrum... eo] (C! supra, p. 3.15-17) 7 potest]ponit H 7 nisicognitum]om. S Dei A 30 es!'] om. H 31 conclusionehabet] inv. CHS 32 simul ... probabilis] IO non' diligiturl] iter. A 12 diligerequomodo] inv. S 12 quomodo]quandoAO(sed om. sed suppl. i.m. 01. man. C 33 formidinem]formidineA 33 non tamen] iter. sed dei. O quomodoi.m. 01. man.}Y 16 alio] aliquoI 16 Quolibet]QuodlibetHO 17 etiam] om. I 18-19 intelligendi... eodem actu] om. (ham.) C 19 similiter]simulA 20-21 Cf. supra. q. 2. p. 21.57-59 et 25.55-59; AUGUSTEpist. 120 (ad Consentium).c. 1. .. 19 actu] intelligendiaddo sed exp. S n. 2-6 (CSEL 34, p. 706,1-709.26; PL 33. 453-455); c.2. n.8 (CSEL 34. p. 709.9-11 et 19-23; PL 33. 456); c. 3. n. 13 (CSEL 34. p. 716,4-11; PL 33.459); cf. supra. p. 21.62-23.5 6-7 AUGUST Trin .• X. c. I. n. I (CC lat. 50. p. 312.29-30; PL 42, 972); n. 2 (CC lat. 50. .. De 24-34 Cf. L. WALTER. Das Glaubensverstiindnis ...• p.72 et n. 109 24-25 Cf. supra, p. 312.51; PL 42, 973); n. 3 (CC lat. 50. p. 315.121-122;PL 42.974) 11-12 Iloann., IV, p.27.8-9 26-28 Cf. HENR. DEGAND. uod!. V, q. 21 (ed. 1518.f. 197vF-198rG;ed. 1613. Q 20 14-16 Cf. supra, p.29.5-7 16 Cf. HENR. EGAND.Quodl. VI!, q.4 (ed. 1518. D I, f. 295ra-296rb) f. 259vF-260rH;ed. 1613.I. f. 392va-vb);q. 5 (ed. 1518.f. 260rH-L; ed. 1613.I, f. 393ra-vb) 30 QUODLffiET XII QUAESTIO 5 31 Bad. 487rA I Ad argumentum in contrarium dico quod diligere et similiter non sunt diversi actus secundum rem. Deus autem quaecumque realiter diversa Zucc.241'"diligere aliquid contingit intelligi dupliciter: I uno modo enim aliquid potest ab invicem separare secundum esse. Ergo etc. diligitur secundum actum, alio autem modo secundum habitum. Non Item. Voluntas fertur in obiectum suum libere. In sua ergo potestate est diligere autem uno modo dicitur negative, alio modo privative. Loquendo 25 ferri in ipsum, vel non ferri, etiam quando intelligitur. Ergo etc. autem de diligere secundum actum non sequitur omnino «Deus diligitur, IO Contra. In Deo est ratio omnis boni a quo, quando videtur, voluntas averti ergo proximus diligitur», quia oppositum consequentis potest stare cum non potest. Ergo etc. antecedente. Deus enim bene diligitur sic tamen quod proximus non diligatur secundum actum. Si tamen Deus diligitur secundum actum, necesse H 177'" est quod I proximus diligatur secundum habitum, quia oppositum con se- 30 1257'" quentis non I stat cum antecedente. Deus enim diligi non potest si proximus I Dico quod voluntas, licet ad quodcumque in volendo ordinetur, illud Bad. 487' non diligatur secundum habitum, quia sequitur e contra «si proximus non libere velit, aliter tamen ordinatur in volendo finem, aliter autem in volendo diligatur secundum habitum, Deus non diligitur secundum actum». Non 15 id quod est ad finem. Ad finem autem, licet ordinetur ut velit ipsum libere, diligere autem proximum secundum habitum est non diligere privative, quia non tamen sic ordinatur ut possit ipsum velle ex libero arbitrio ut est flexibile fundatur ista negatio super actum contrarium, qui est odire. Qui enim odit 35 secundum effectum ad opposita. Sed sic ordinatur solummodo ad ea quae proximum, non diligit eum etiam secundum habitum. Non diligere autem sunt ad fmem, et hoc ideo, quia omne quod vult ex tali libero arbitrio, vult proximum negative bene stat cum diligere proximum secundum habitum, per electionem. Quod autem quis vult libere per electionem, potest illud quia homo non diligit proximum negative, quando nec habet eius notitiam 20 libere velle et non velle. Nunc autem non potest aliquis libere non velle sive in actu diligendi Deum, nec tamen odit ipsum. I nolle per electionem aliquid nisi ex duplici de causa: una, quia intellectus cum eo quod in aliquo videt rationem boni, simul etiam videt I in eodem S 170>1> rationem mali, puta cum intelligit fornicationem sub ratione delectabilis inordinati; alia, quia intellectus cum eo quod in aliquo videt rationem boni, QUAESTIO 5 25 simul videt etiam in eo rationem diminuti, puta cum intelligit fornicationem sub ratione delectabilis tantum, simul intelligit quod delectatio in fornica- UTRUM DEUS POSSET FACERE QUOD INTELLECTUS POSSIT tione est bonum diminutum, quae diminutio ponit rationem mali, quod est VIDERE IPSUM, ET QUOD TAMEN VOLUNTAS EUM NON DILIGAT defectus. I Tale autem bonum diminutum est omne bonum quod est ad Bad.487' finem, et ideo libero arbitrio semper potest voluntas ipsum indifferenter velle 30 et nolle, sive simul appareat cum ipso in eodem ratio mali simpliciter Zucc.241" I Circa quintum arguitur quod Deus potest facere quod intellectus videat adiuncta, sive sola ratio diminutio Nec potest aliquid non velle I sive nolle, A 225'" ipsum, ita tamen quod voluntas non diligat ipsum, quia intelligere et diligere nisi propter aliquam istarum duarum causarum, ita quod, sicut voluntas non ACmOSY ACmOSY 22 similiter] simul H 29·30 actum' ... quod proximus diligatur secundum] om. (ham.) A 29 diligitur] diligatur C 30 quod proximus J inv. I 30-31 consequentis J antecedentis 6 rem] rationem A 7 potest] iter. S 9 quando] quandoque C (sed -que eras.)HS sed exp. eI consequentis i. m. S 31 non I] om. H 31 antecedente J auctoritate sed dei. eI 9 intelligitur] -ur eras. C 14 libere] om. Y 14 ordinatur] dicitur Y 15 licetJ ut antecedente i.m. sup. ai. man. I 32-33 quia ... si proximus non diligatur secundum habitum] add sed exp. A 16 est] iter. sed exp. C ipsum add O 16 t1exibile] ser. sed in fixibile om. (ham.) AY 36 etiam] om. I 38 quia] qui A 38 quando] quare C(sed de/. eI CO". ai. man. C 18 ideo] omne addo sed exp. H 18 omne] esse Y 21 aliquid] quando i.m. aI. man.)HS 2-3 Utrum ... diligat] (Cf supra, p. 3,19-20) 4 quod Deus om. Y 21 de] (ei HENR. DE GAND. Quodl. IX, q. 12. Ed R. MACKEN, p. LXI! eI 238,90, appar. potestfacere] iter. S 5 tamen quod] inv. A 5 diligere] videre ACHIOSY (at ei p. 32,45) erit.) 22 cum] in addo I 22 rationem] orationem sed 0- exp. I 22 boni] et add sed exp. I 23 delectabilis] de doctabilis (?) I 25 simul] vel H 25 eo] et add C etiam addo H 25 fornicationem] om. Y 27 quae diminutio] om. S 28 diminutum] om. IOY 22 cr. supra, p. 29,8-12 30 et nolle] om. S 31 nolle] sive addo sed exp. S 32 quod] om. I 32 QUODLIBETXII QUAESTIO5 33 potest aliquid velle per se nisi aspiciendo ad bonum, quia «nihil potest velle 55 potentiam habet vim agendi. Et omnia talia potest Deus separare, et facere per se aspiciendo ad malum», ut dicit DIONYSIUS, ic non potest aliquid nolle s quod unum eorum possit esse sine I altero, quia ipse habet vim agendi super I 257''' per se nisi aspiciendo ad malum, quia nihil potest nolle per se aspiciendo 35 omnem potentiam oboedientiae in omni creatura. Alia autem differunt re, ad bonum. quae tamen habent naturalem connexionem in esse, sic quod unum eorum, Quare, cum in Deo intellecto sub ratione boni et intellectu sub ratione qua quantum est ex ordine naturae suae, non possit esse sine altero, et hoc quia H l77rb I practicus est, non potest fieri aspectus nisi ad bonum, et impossibile est 60 unum eorum in esse dependet ab altero, vel ambo a tertio. Primo modo non C 135'" quod in ipso fiat aspectus I ad malum, quia in ipso est perfecta ratio omnis est factibile quod unum relativorum sit sine altero, quia relativa sunt quorum 0145'" boni et I nulla ratio mali aut defectus, idcirco dico quod simpliciter impos- 40 esse est ad aliud quodam modo se habere. Secundo modo in proposito sibile est quod intellectus videat Deum ut finem quod proprie pertinet ad voluntas et intellectus practicus sic se habent in intelligendo et volendo Zuce. 241'" intellectum practicum I circa amabile, cum sit finis in quo est perfecta ratio Deum, quod in obiecto sic connectuntur, quod unum eorum sine altero esse omnis boni, et quod voluntas nolit ipsum. Immo, necesse est quod statim 65 non potest, quantumcumque intelligere Deum et velle sive diligere ipsum velit ipsum sive diligat, secundum quod processit ultima ratio. differant secundum rem. Si autem intelligere Deum speculative et diligere ipsum sive velle possint separari Deo agente, ut scilicet beatus possit 45 intelligereDeum pure speculative et non velle sive amare ipsum, de hoc potest esse alia quaestio. Bad. 487'" I Ad primam rationem in oppositum, quod «intelligere et diligere sunt 70 I Ad secundum, quod «voluntas fertur libere in obiectum, ergo in Bad. 487 diversae actiones, ergo etc.», dico quod aliqua differunt re, quae tamen potestate eius est ferri et non ferri in ipsum», dico quod re vera in potestate nullam habent naturalem connexionem in esse, scilicet nec ex parte unius eius est ferri et non ferri quando I obiectum est aliquid ad finem, et hoc I S 171"' Y 157'" Bad.487><>nec ex parte alterius, quin unum eorum, I quantum est ex ordine naturae non solum ex libertate, sed ex libero arbitrio, ut dictum est. Sed quando suae, possit esse sine altero, et e converso, quemadmodum si sic re differunt 50 obiectum eius est finis sub ratione omnis boni, in potestate eius est ferri in substantia et quantitas continua. Quod planum est sic esse ex parte quanti- 75 ipsum, quia ferri in bonum sub ratione boni, potestatis simpliciter voluntatis tatis, licet naturaliter sit posterior substantia. Ex natura enim sua habet est, quia non est ordinata ferri nisi ad aliquid sub ratione boni. Sed non est quantitas quod non sic ordinatur ad substantiam quin, quantum est de in potestate eius non ferri in ipsum, quia non ferri in tale bonum ostensum potentia oboedientiae suae, possit esse sine ea, si sit agens qui supra talem I sub ratione boni, non est potestatis voluntatis simpliciter, etiam non Zuce. 24 potestatis oboedientiae, ut a tali actu suo suspendatur ab alio, quia non est ACHIOSY 33 aspieiendo aspiendo I J 34 aspieiendo]aspiendo sed ·ei- add. sup. lin. aI. man. I 35 nisi] om. sed suppl. i.m. ai. man. C 35 aspieiendo']aspiendo sed -ei- add. sup. lin. ai. ACHIOSY man. I 37-38 sub ... estl] om. A 40 quod] defectusadd. sed exp. A 40-4.1impos- sibileest] inv. CHS 41 ut] in Y 42 sit] fit H 43 est] iter. sed exp. I 49 ex'] 55-56 etl •••habet vim agendi] om. (hom.) sed suppl. i.m. ai. man. O 55 talia) taliliaI et A (01 e! I. 59) 51 quod) quodquodI 52 sit) sicA fit H 52 sit posteriorI inv. 56 habet) om. A 56 habet vim) inv. CHS (e! 1.55) 59 quantum] qualiter S C 52 posteriorIposteriorumOY 54 supra] sibi sed exp. ei supra i.m. ai. man. O 61 est) sup. lin. a/. man. I 61 relativorum]regulorum sed exp. ei relativorumsup. lin. ai. man. I 62 esse] om. I 62-63 in propositovoluntaset intellectuspracticus]voluntas 33-34 PS.-DIONYSIUS, div. nam., c. 4. § 19 (Dionysiaca.I, p. 236: PG 3, 715C); § 31 De et intellectuspraedictusin proposito inv. S 63 practicus]praedictusAC(sed dei. ei prac- (Dionysiaca, , p. 304; PG 3, 73IC); etiameitaturin HENR. I DEGANO. uodl. JlI, q. 17,arg. I Q ticus Lm. ai. man.)HIOSY 64 connectuntur)committunturO convertunturY (ed. 1518,r. 78rF; ed. 1613,I, r. 124ra); cf.etiamTHoM. EAQ.,Summa Theol., I', q. 82,art. 2, D 66 autem] ante Y 67 velle) vellint I 68 Deum pure) inv. sed corr. S 68 hoc] arg. 1 (ed. Leon., V, p. 296a); ID., Quaesl. disp. de verit., q.24, art.2 (ed. Leon.. XXII, quo C 72 aliquid] aliud A 72 hoc) hic O 74 es!'] om. C(sed suppl. i.m. ai. p. 685b,85-86): arto8 (ed. Leon.,XXII, p. 700b,95-98); ID., Quaesl. disp. de malo, q. 3, arto2, man.)HS 74 est' ferri] inv. A (c! I. 7I. 72) 76 nisi) non Y 78 etiam]et A arg. I (ed. Leon.,XXIII,p. 69a,4-5); q. 16, arto6, arg. 13 (ed. Leon.,XXIII,p. 308b,lll) ; ID., In De divinis nominibus Comm., C. 4, lectio22, n. 581 (ed. C. PERA, 214b) p. 44 Cf. supra, 66-69 Cr. HENR. DEGANO. uodl. XJlI, q. I (ed. J. DEcoRTE, 3,2-3: ed. 1518,r. 523rH; ed. Q p. p.31,1O-11 46-47 Cr. supra, p. 30,5-31,6 1613,II, r. 290va) 70-71 Cr. supra, p. 31,8-9 73 Cr. supra, p. 31,15-31 34 QUODLIBETXII QUAESTIO6 35 ordinata diverti nisi ab aliquo sub ratione mali, secundum dictos duos 80 aliqui duo in gloria in aequali gratia sive caritate et gloria, quorum alter modos. Et ideo, licet libere fertur in ipsum, non tamen libero arbitrio, et quia 15 habeat meliora naturalia, et compensato eo in quo ille excedit quoad H 177'" non libero arbitrio, I ideo necessitate non coactionis antecedentis, quia illa naturalia, istud dividatur per medium, et quantitas caritatis sive gloriae exc1uderet libertatem, sed immutabilitatis concomitantis fertur in ipsum. Et proportionalis illi alteri partium tollatur de habente meliora naturalia; sic posse ferri in ipsum bonum sub omni ratione boni, scilicet in bonum remanet ergo iste in minori caritate sive gloria quam ille, et in maioribus Zucc. 242'" quod est finis, et similiter in bonum quod I est ad fmem sub ratione boni, 85 naturalibus, et quantum iste I exceditur ab illo in caritate sive gloria, tantum Zuce. 2~ est potestatis simpliciter, unum libertatis, et alterum liberi arbitrii. Posse 20 excedit illum in naturalibus. Aequaliter ergo videbunt Deum et diligent iste autem non ferri in bonum quod est finis sub omni ratione boni aut in malum et ille, et sic erunt aequaliter beati. sub omni ratione mali, non est potestatis omnino, quia utrumque eorum est impossibile. Posse autem non ferri in bonum quod est ad finem sub ratione A 226" boni, licet sit ei diminutio adnexa, aut in bonum cui est malum I adnexum, 90 non est potestatis simpliciter, sed defectus libertatis arbitrii. I Dico quod in actu beatitudinis glorioso voluntatis et intellectus duo est Bad. 48, QUAESTIO 6 considerare, scilicet ordinem actus ad ipsum obiectum ad quod terminatur 25 et cui beatus per actum suum unitur, et ordinem ad ipsum subiectum a quo U1RUM HABENSMELIORANATURALIA CUMAEQUALICARITATE actus elicitur; ex ordinatione ad obiectum recipit formam et speciem, ex ET GLORIA, INTENSIUS VIDEBIT DILIGETDEUM ET ordinatione autem ad subiectum recipit intensionem et remissionem penes I dispositionem' subiecti, ut tactum est supra quaestione prima. I 258" Sed ex parte subiecti, quod pertinet ad praesentem quaestionem, subdistin- Zucc. 242" I Circa sextum arguitur quod habens meliora naturalia existens in aequali 30 guendum est, quia dispositio subiecti secundum quam recipit actus intensio- caritate et gloria cum altero, intensius videt et diligit Deum, quia actus 5 conformatur potentiae et habitui secundum quod agens agit. Quare habens nem et remissionem, duplex est, scilicet naturalis potentia agentis et I S 171'" habitus potentiam informantis. Et tam potentia quam habitus dupliciter C 136" maiorem potentiam ex maioribus I naturalibus in eadem caritate et gloria considerari possunt: aut qttoad eorum substantiam, aut quoad eorum 0145'" intensius I aget suam actionem. Ergo etc. Quod confirmatur per Auous- fervorem ad actum eliciendum. Similiter ex parte intensionis et remissionis TINUM,12° super Genesim, quod anima separata retardatur ne feratur in 35 distinguendum est, quia illa aut consistit in ipsa substantia actus ut tendit in Zucc. 242'" summum cae/um propter appetitum ad corpus. I Hoc autem non est nisi quia IO obiectum, vel in modo expeditionis in eliciendo ipsum ex subiecto., separata diminuta est in naturalibus. Ergo etc. Contra. Tunc minorem habens caritatem posset esse aequaliter beatus cum habente maiorem, quod falsum est. Probatio consequentiae : sint enim ACHIOSY 14 aliqui]aliquaS 14 gloria'] cum add. i.m. aI. man. C 14 in aequali)inaequaliS ACHlOSY 15 eo] illo S 16 istud] illud CHlOSY (eI supra, p. LII) 17 tollatur] om. Y 18 iste] om. Y 19 et] in I 19 sive] sine I 27 intensionem]intentionemIS 81 liberoarbitrio]liberumarbitriumS 82 ideo] non sedcorr. I 82 illa] iter. A intencionemCH 29 sed] om. I 29 quod pertinet] inv. sed corr. O 30-31 inten- 84 posse] possit sed -it exp. el-e sup. lin.. eI posse reser. i.m. ai. man. C 84 ipsum] om. sionem]intentionemS 31 est] om. S 33 aut'] ad sed exp. eI ut sup. lin. S 33 sub- CHlOSY 85 in] om. S 2-3 Utrum ... Deum] (Cf supra, p.3.21-22) 4 habens] stantiam]subiectumA (aI eI I. 35, 40) 34 intensionis]intentionisACHIOS 35 ut] aut hominis O(sed in homo exp.)Y 4 habens meliora] inv. CHS 6 quod] quem C sed exp. eI et i.m. ai. man. O 36 eliciendo]eligendoAC(sed corr. sup. lin. ai. man.)H1SY IO caelum]celsumA 12 aequaliterbeatus] inv. S 13 sint] sicutC (sed corr.)HS (eI I. 34. 41, 48, 67) 36 ex subiecto]in subiectoex sedin exp. eI subiectoex inv. O 80-81 cr. supra, p. 31.20-32,35 8-10 AUGUST., Gen. ad iiII.,XII,c. 35, n. 68 (CSEL 28.1, De 23-28 cr, J. M. ROVlRA BELLOSO, La vision de Dias seg1in Enriql/e de Ganle (Coleclanea San p. 432,23-26 : PL 34. 483) Paciano. SerieTeo16gica. VlI). Barcelona.1960, p. 81. n. 38 28 cr. supra, q. I. p. 7,66-8,82 36 QUODLIBET XII QUAESTIO 7 37 H 177'" Considerando autem intensionem I et remissionem actus primo modo, uniformiter actus merendi et actus praemium recipiendi, et actus quoad suam sic semper sequitur subiectum ex quo elicitur secundum dispositionem substantiam et quoad expeditionem eliciendi ipsum, sed secundum modum utramque, sed principaliter ratione fervoris eius quoad actum merendi in iam expositum. praesenti vita, et quoad substantiam actus ut tendit in obiectum, et quoad 40 I Per idem patet ad tertium de dicto Augustini, quoniam anima separata, Bad. 488 expeditionem eliciendi ipsum ex subiecto. Secundum fervorem enim maio- 65 quia non est in omnimoda perfectione naturalium extra suum corpus, I ideo C 136rb rem potentiae et habitus caritatis, actus intensior merendi elicitur et expe- retardatur in actu suo, non quoad substantiam actus, sed quoad expeditio- ditius, et hoc meritum ex nobis est et ex Deo. Quoad actum autem praemium nem in eliciendo actum ferendi. Nec tamen I propter hoc erit beatior anima 0146'" recipiendi in vita gloriosa quoad intensionem et remissionem eius in sua quando erit coniuncta suo corpori, quam quando erit separata. Beatitudo Bad. 488'" substantia ut tendit in obiectum, solum sequitur secundum I dispositionem 45 enim non consistit maior vel minor in expeditione eliciendi actum, sed Zucc. 242'" habitus, quia in I ipso consistit meritum cui redditur praemium secundum 70 solummodo in intensione et remissione actus in sua substantia, qua tendit intensionem actus ut tendit in obiectum, et hoc a solius Dei liberalitate. Quo in obiectum et unit intensius et remissius agentem ipsi obiecto. autem ad intensionem modi expedite eliciendi actum ex subiecto, sequitur secundum dispositionem utramque. Et ideo dico quod habens meliora QUAESTIO 7 Y 157'" naturalia in aequali caritate expeditius elicit actum intel1igendi et I volendi 50 quam habens minus bona naturalia, actu tamen intelligendi et volendi UTRUM PECCATUM SUBSTANTIAE INTELLEC1UALIS INCORPOREAE existentibus aequalibus in utrisque iuxta aequalitatem habituum gloriae. SECUNDUM AUGMENTUM PROCEDAT IN INFINI1UM I Sequuntur quaesita tria pertinentia ad creaturam intellectua1em incorpo- Zuce. 24 5 ream. Et secundum hoc concedendum est ultimum argumentum, probans quod Quorum primum pertinet ad eius actionem: utrum peccatum in ipsa habens aequalem gloriam in melioribus naturalibus non videt aut diligit 55 secundum augmentum procedat in infinitum. A 226rb Deum intensius, licet actum videndi et di1igendi quantum I est ex se, eliciat Secundum pertinet ad mensuram suae actionis: utrum cogitationes ipsius expeditius, nulla tamen existente difficu1tate eliciendi in illo qui ex minus mensurentur mensura composita ex indivisibi1ibus. bonis naturalibus elicit actum minus expedite. IO Tertium vero pertinet ad eius passionem: utrum possit pati I ab igne S 171'" Bad. 488'" I Per dicta etiam patet responsio .ad primum, dicendo quod verum est absque hoc quod calefiat. quod actus conformatur semper potentiae vel habitui, sed non semper 60 Circa primum istorum arguitur quod peccatum substantiae intellectualis incorporeae, puta daemonis aut animae separatae, procedat in infinitum, ACHIOSY quia scribitur in Psalmo: «Superbia eorum qui te oderunt, ascendit semper». 37 considerando] considerandum C 37 intensionem] intentionem H 37 et remissio· ACHIOSY nem] om. S 40 et' quoad' ... obiectum] om. (homoioceph.) S 40 tendit] intendit sed in· exp. O 41 maiorem] maior est sed corr. in lin. eI i.m. 01. man. C 42-43 expeditius] expeditus I 43 quoad] merendi add. C 43 praemium] primum C(sed corr. i.m. 01. 61 actus'] rectus AC(sed vel actus i.m. ai. man.)HI(sed re- exp. eI a· sup. lin. ai. man.) man.)HO(id.)S(id. sup. lin.) 44 eius] iter. I 46 secundum] et AO(sed exp. eI in sup. lin. O(sed actus i.m. 01. man.)SY 62 expeditionem] in eliciendo actum referendi add. sed 01. man.) in C(sed corr. i.m. 01. man.)HISY 47 intensionem] intentionem AHOS in· exp. S (ei I. 67) 66 actu suo] inv. S 67 ferendi] (ei p. 34,9) 67 tamen] cum (1)0 tencionem CY 47 ut] cui sed exp. eI ut sup. lin. O 47 tendit J intendit HS ser. sed 67 erit] erat H 70 in'] sup. lin. aI. man. S 70 intensione] intentione H in· add. aI. man. C 48 intensionem] intentionem AHS intencionem C 57 exis· 71 ipsi] sibi I 2-3 Utrum ... infinitum] (CI infra, I. 6-7) 4 tria] om. H 8 cogi- tente] om. CHS 59 per] prae sed corr. I 59 etiam patet] inv. SO 60 confor- tationes] cognitiones AC(sed corr. i.m. ai. man.)HSY 12 istorum] om. S 12 substan- maturI confOrlatur A (aI ei p. 34,6) tiae] iter. S 14 te oderunt] inv. Y 54 Cf. supra, p. 34,12-35,21 59 Cf. supra, p. 34,5-8 62-63 Cr. supra, p. 36.37-52 64 Cf. supra, p. 34,8-10 14 Ps. LXXIII, 23 38 QUODLIBET XII QUAESTIO 7 39 Illi autem praecipue sunt daemones et animae damnatorum, quorum su- 15 Si autem consideremus peccatum tertio modo, sic tenet fides quod non H 178" perbia non ascendit semper nisi semper I peccando. Ergo etc. augmentatur demeritum in darnnatis quoad reatum poenae in infinitum, quia Contra. Omne peccatum adimit aliquid habi1itatis ad bonum, quia non est 40 tunc deberet semper poena eorum crescere in infinitum, sicut nec augmenta- I 258'" ma/um nisi quia bonum adimit, I ut dicit AUGUSTINUS libro De natura in tur meritum beatorum nec augmentatur eorum praemium. boni. Quare, cum illa habilitas sit finita eo quod est in natura finita, si ipsa semper peccaret in infinitum, aliquando tota habilitas naturae ad bonum 20 consumeretur, quia aliquid eius quantitatis, quantumcumque modicum, quodlibet peccatum adimeret. Consequens est impossibile, quia impossibile I Quod ergo arguitur primo, quod «superbia eorum qui te oderunt, Bad.48E Zucc. 24 est natura manente tolli ab ipsa omnem habilitatem suam ad bonum. Ergo ascendit semper» etc., dico quod dictum illud, si exponatur de daemonibus etc. 45 et darnnatis, non ascendit omnino secundum augmentum maculae et reatus, sed solummodo secundum actuum malorum multiplicationem quoad eorum 25 substantiam, ut dictum est. Intelligendo autem illum ascensum secundum I A 226'" I Dico quod in peccato tria considerantur, scilicet actus quo fit, et macula maculam peccati aut reatum, secundum quod exponit AUGUSTINUSin Bad.488rK originali et habetur in Glossa, tunc secundum ipsum exponitur li 'semper' quam in peccante imprimit, et reatus sive debitum poenae ad quam pec- 50 pro toto tempore praesentis vitae. Unde cum isto verbo exponendo verbum cantem obligat. Si consideremus peccatum primo modo, dico quod procedit in illis in immediate praecedens: «Ne obliviscaris voces inimicorum tuorum», dicit: infinitum. Semper enim habent malos et perverso s actus in voluntate inte- 30 "Noli eorum superbiam oblivisci. Nec obliviscitur: omnino aut punit, aut corrigit». rius, quos exterius exercent in opus secundum quod a Deo permittuntur. Si autem consideremus peccatum secundo modo, non video quomodo I Ad secundum quod «peccatum semper adimit de habilitate» etc., Bad.48E macula peccati, quae scilicet consistit in habitu vitioso, possit plus procedere 55 dicendum quod bene probat intentum quod non procedit peccatum in in infinitum augmentando ex actibus malis quam habitus virtutis in angelis infinitum secundum maculam, quia per illam adimit solum aliquid intrinse- cus inclinans ad contrarium, non autem secundum substantiam actus, licet bonis et animabus sanctorum ex illorum actibus bonis. Habitus autem ille, 35 cum sit forma quaedam creata, in infinitum augeri non potest. Et est eadem secundum I eius deordinationem adimat ab extrinseco elongando ipsum a Y 158" gratia, quia per hoc Deus se elongat ab illo quod ille hoc modo se elongat difficultas in hoc et in augmento caritatis. 60 a Deo. Unde GREGORIUS expo-I nens de diabolo illud Iob xvmm: «Socii C 136'" ACHIOSY eius qui non est», dicit XIV" libro I Moralium : «Qui idcirco non est, quia S 171'" 15 illi]ill(a)eH 15 prnecipue]om. O 17 habilitatis] humilitassed -ti- add. sup. lin. eI ACmOSY humi- in habi-exp. 01. man. I 18 quia]ad A 19 cum] i.m. (01. man.?) O 19 ha- bilitas]humilitassed humi- in habi- exp. I habilitatissed -ti- dei. O 20 habilitas]habi- 41 beatorum]bonorumCS 43 quod2) semperaddo sed exp. O 44 dictum)est addoA litatis A(sed -ti- exp.)O(sed -ti- del.)Y humilitas sed humi- in habi- exp. 01. man. I 45 et1iin sed exp. eI et sup. lin. ai. man. I 46 solummodo)om. S 46 multiplicationem] 21 quantumcumque] add. sed exp. A eius 21 modicum]modicamY 22 adimeret] multitudinem O 47 est] in addo sed exp. S 47 ascensum] assensumY 49 habetur] adveniretsed corr. i.m. 01. man. C 23 abI vel ad I 23 habilitatem]humilitatem haberetur C 49 li] illi sedil- dei. O 51 obliviscaris] blivisC o 56 illam]solamaddo sed humi- in habi- exp. I 30 habent] habensA 30-31 interius]exteriusACHIO(sed ACH 56 adimitsolum]inv. IOY 56 solum]om. A (e! supra. p. LI) 57 inclinans] ex· exp. ei in- sup. lin. 01. man.)SY 31 secundum]suumI 33 quaescilicetconsistit] inclinatisY 57-58 actus ... deordinationem] m. S o 58 deordinationem] rdinatio- o consistitquaescilicetInv. C (sed eorr.)HS 34 infinitum]in addo CHlOSY 35 autem] nemI 58 adimat]ordinatY 59 sel elongat1)nv. S i 60 a Deo] om. Y etiamI 36 cum] vel tum S etiamO(sed exp. eI cum i.m. 01. man.)Y autemsed exp. ei si sup. lin. 01. man. I 36 quaedam]finita add. sed exp. S 43-44 Ps. LXXIII,23; er. sl/pra. p.37.14 47 cr. sl/pra. p.38,29-39.41 49 cr. Nlco- LAUS DELYRA Glossa ordoIn Ps.• LXXIII.23 (ed. 1634,III, 995-996) 51 Ps. LXXIII,23 in 17-18cr. AUGUST., nalura boni, C. 6 (CSEL 25,2, p. 858,1-2; PL 42. 554); C. 17(CSEL De 52·53 AUGUST., Enarr. in Psalmos, Ps. LXXIII.23 (CC lat. 39. p. 1023,6-7; PL 36, 946); er. 25,2,p. 862,1; PL 42,556) 36-37 Cr. etiamHENR. DEGAND., Quod/. IV, q. 25 (ed. 1518, etiamPE1RUS LOMBARDUS, in Psalmos. Ps. LXXIII,23 (PL 191,693B) 54 cr. Sl/pra, Comm. r. 143vO-144rR; d. 1613,I. r. 210va-21Irb);ID., QI/odl. V, q. 22 (ed. 1518,r. 198vK-20IrV; e p.38,17·18 60-61 Iob, XVIII,15 61-40,63GREGOR., Moralia, XIV,C. 18,n. 22 (CC ed. 1613,I, r. 297ra-299vb);q. 23 (ed. 1518,r. 20IrX-203rD;ed. 1613,I, f. 30Irn-303rb) lat. 143A, p. 711,4·6; PL 75, 1051B) 40 QUODLŒET XII QUAESTIO8 41 O 146'" a summa essentia recedit, et per hoc cottidie excrescente defectu quasi I ad mensura debet esse unigenea et correspondens mensurato, secundum PHILO- non esse tendit, quo semel ab eo qui vere est, cecidit». SOPHUM XO Metaphysicae. in Quare, cum quaelibet illarum cogitationum Et hoc est quod aliter potest dici, scilicet quod habilitas respicit duo : et sit indivisibilis et tota simul, sic quod inter duas illarum non cadat medium naturam in qua est, et actum ad quem est. Primo modo non tollitur aliquo 65 sui generis, similiter ergo erit de mensuris. Ergo etc. H 178'" modo naturae habilitas, nisi tollendo naturam vel aliquid imprimendo I IO Confirmatur autem ratio, quia sicut se habet aevum ad esse et instans ad naturae quo inclinetur ad contrarium. Sed solummodo tollitur secundo mutatum esse et tempus ad motum et aeternitas ad aeternum, sic et mensura modo, et hoc nihil aliud est quam impedire naturalem habilitatem ad bonum illarum cogitationum ad illas. Sed omnes hae mensurae sunt re eaedem cum a progressu in actum bonum. Et est primus modus tollendi habilitatem mensuratis, et differunt secundum rationem et animae considerationem. Illae finitus, sicut est et ipsa natura, sed secundus vadit in infinitum. Et sic tollitur 70 enim mensurae se habent ad sua mensurata sicut enter esse ad esse, et sicut per peccatum seu minuitur habilitas ad bonum in infinitum etiam in 15 aeternaliter esse ad esse aeternum. Sed ista inter se differunt sola ratione, daemonibus, absque hoc quod in ipsis augetur macula peccati aut reatus. ergo et illa. Similiter prius et posterius in motu sunt idem quod motus, quia Bad. 488vM Qui-llibet enim actus peccati in ipsis ponit in ipsis obstaculum progrediendi sunt partes eius. Tempus autem non est nisi prius et posterius in motu, in actum bonum, et est in ipsis poena quaedam spiritualis ne Deus eis secundum PHILOSOPHUM COMMENTATOREM Physicorum. et IV" Sicut ergo impartiatur gratiam, sicut est in nobis excommunicatio ne admittamur ad 75 ex illis cogitationibus non est aliquod unum constitutum nisi I ex indivisibili- Zucc. 24 ecclesiasticam communionem, quae quanto plurificatur, tanto magis habet 20 bus, quare nec ex mensuris illarum. homo obstaculum reconciliandi ecclesiae, et requirit quaelibet suam abso- Contra. lndivisibile in tempore ut instans sic se habet ad instans aliud lutionem. Et hoc etiam quemadmodum avis per pennas quae sunt in alis suis, quod, si inter quaelibet duo cadat aliquod continuum ut tempus medium habet habilitatem ad volandum; quae dirninuitur secundum se per extractio- quod non componitur ex indivisibilibus, ergo et similiter inter duo indivisibi- nem pennarum. Diminuitur etiam per obstaculum impediens progressum ad 80 lia mensurantia dictas cogitationes. Ergo etc. I 258" actum, ut per aliquod pon-I derosum pennis appensum. 25 Confirmatur autem ratio, quia angelus potest continuare tanto tempore unam cogitationem quanto sibi succedunt plures. Quod non esset, nisi esset QUAESTIO 8 aliquod continuum inter I duo indivisibilia. A 226'" UTRUMCOGITATIONES SUBSTANTIAE INCORPORALIS SEPARATAE MENSURENTUR MENSURA COMPOSITA INDIVISIBILIBUS EX Zucc. 244'" I Circa secundum arguitur quod cogitationes substantiae incorporalis ACHIOSY separatae mensurentur mensura composita ex indivisibilibus, quia omnis 5 7 quarecumIarguiturquodI 7 cogitationum) ognitionum c HIY 8 indivisibilis) indivi- ACHIOSY sibiliO 8 quod] sup. lin. A 8 cadat) cadit I 9 de mensuris)dimensurisY 12 illarum)aliarum(pOSI corr.?) H 12 cogitationum) ognitionum c IY 14 mensurae se habent]se habent mensuraeInv. Y 14 habent] habet A 15 ad esse'] Inv. A 64 etl] ex addo I 64 scilicet)secundum IOY 64 habilitas)humilitassed humi- in habi- 17 autem)aut I etiamA 19 cogitationibus)cognitionibus IY H 19-20indivisibilibus) exp. I 65 et] in sed exp. eI et sup. lin. ai. man. I 66 habilitas)humilitassed humi- in indivisionibus I 20 nec)nequeI 20 illarum)om. Y 22 si] sup. lin. A exp. O habi-exp. I 66 nisi] non O 67 quo] quorumsed -rum exp. Y 68 aliudest] inv. O 22 quaelibet) uodlibetS q 23 inter] om. A 24 mensurantia) ensurantes m S 24 co- 68 habilitatem] umilitatem humi- In habi- exp. I h sed 69 a] autemH 69 habilitatemJ gitationes) ognitiones IY c H 26 cogitationem] ognitionem c HIY humilitatem humi- In habi- exp. ai. man. I sed 70 sicut]sic O 73 quilibet]quibussed corr. sup. lin. ai. man. I 74 in'] om. A (c! I. 75) 76 quanto]quandoA 76- 77 magishabethomo)homomagishabet Inv. A 77 quaelibet quilibetHS J 78 pennas) 6-7 ARIST., Melaph, X. c. 1 (TransI.anon.,ed. G. VUlLLEMIN-DIEM, p. 187,9; ANON., Aucl. in pennessed -e- exp. el-a- suI!. lin. li 79 habilitatem] umilitatem humi-In habi-exp. a/. h sed Arlsl.•ed. J, HAMESSE. 1,241; Iunl.,VIII, f. 253H; 1053a 24-25); etiamcitaturin HENR. DE man. I 79-80 secundum diminuitur)om. (ham.) li ... 80 etiam)et S 81 aliquod] GAND., Quodl. IX, q. 7 (ed. R. MACIŒN, 149,5-6;ed. 1518,f. 364vB;ed. 1613,II, f. 89ra) p. aliudsed corr. ai. man. (?) I 2-3 Utrum... indivisibilibus] supra, p. 37,8-9 In/ra, I. 4-5) (Cf eI 17 ARIST., Phys., IV, c. Il (in ANON.,Aucl. Arlsl., ed. J. HAMESSE,2,137; Iun!.,IV, f. 181A, 4 cogitationes] ognitiones c I 4 incorporalis separatae Inv. S J 5 indivisibilibus] Sup. in- 182K-L,186C; 219b 1-2,220a 24-26); AVERROES, In Phys. IV Comm., comm.101,102(ed. lin. ai. man. C Iun!.,IV, f. 181F-G,1(. 182B-E;in ANON., Arlsl., ed. 1.HAMEssE, Aucl. 2,146) 42 QUODLIBETXII QUAESTIO8 43 I Secundum hoc ergo dico quod mensura cogitationum angelorum com- Bad. 488 posita est ex indivisibilibus discretis transeuntibus sicut et oratio, et distin- Bad. 488>N I Dico quod mensura omnis quae est duratio, nihil aliud est nisi modus 55 guitur secundum speciem ab oratione, quod partes orationis, licet sint et forma qua res cuius est mensura, perseverat in suo esse. Et secundum hoc 30 discretae inter se, quaelibet in se potest habere rationem continui et debet esse ei proportionalis, et est mensura rei permanentis per-I manens, mensurari vero tempore, secundum quod morari possumus in prolatione et rei in suo esse fluentis et non permanentis secundum eundem modum cuiuslibet syllabae, ut eius prolatio mensuretur tempore, sicut et nostra fluens et non permanens. Quia ergo, ut procedit prima ratio, cogitationes cogitatio quando in ea persistimus, et non est tota simul, sicut et quaelibet H 178" dictae singulae sunt indivisibiles et totae simul, sed transe-J untes ordine 60 cogitatio angelica. quodam una post aliam absque omni connexione illarum inter se, una earum 35 non succedit ex alia, eo quod intellectus substantiae separatae non est C 136'" discursivus cogitando unum ex alio sicut 1 intellectus noster, licet cogitet diversa et unum post aliud. Propter quod oportet quod mensurae illarum Et sic concedenda est prima ratio. Zucc. 244" cogitationum sint singulae indi -I visibiles et totae simul, sed transeuntes O 146" I I Confirmatio autem eius falsum supponit: quod semper mensura idem Bad.488 consimili modo et absque omni connexione illarum inter se. Quia tamen 40 est re cum mensurato. Hoc enim contingit in solo Deo. Unde non fuit, ut ordinem quendam inter se habent, una quaedam mensura ex illis constituitur 65 puto, illa confirmatio adducta propter argumentum, sed propter ipsam ut ex discretis, quam AUGUSTINUS appellat tempus quando dicit xn° super difficultatem in se, quam alias satis declaravi, in aevo et aevitemo osten- Genesim quod Deus movet spiritualem creaturam per tempus, licet non per dendo quod non sunt idem re. Et idem sentio de instante et mutatione et locum. Et est tempus discretum et ex discretis, habens potius rationem tempore et motu, nec obstat quod tales mensurae sunt intrinsecae suo numeri quam temporis; de quo loquitur Aristoteles. Non tamen est quan- 45 proprio mensurato, ut 1 aevum aevitemo, instans mutationi, tempus motui 1258'" titas illa quae est numerus, sicut nec oratio, licet sit quantitas discreta, sed 70 primi mobilis, quod per illum est mensura extrinseca aliorum motuum Y 158'" magis 1 convenit cum oratione eo quod non permanent partes eius simul, quorum ille est mensura. Frequenter enim alia accidentia intrinseca sunt suo sicut nec orationis. Partes autem numeri simpliciter permanentes sunt, et si subiecto. non permanent, hoc accidit ei. Tale autem tempus Philosophus ponere non potuit, quia actionem cuiuslibet substantiae separatae posuit esse suam 50 substantiam: posuit enim quamlibet illarum esse deum quendam, ut alias declaravimus. ACHIOSY ACmOSY 53 cogitationum]cognitionumAHIY 53-54 composita]posita AC(sed com· add i.m. ai. 29 quod] om. A 29 quaeest duratioJ om. Y 30 qua] quaeest A 30 cuius]quae sed man.)HIO(id sup. lin.)SY (ei supra, I. 5 et I. 23) 54 est] om. A 54 indivisibilibus] exp. et cuius sup. lin. A 30 perseverat] persevarat sed -a- exp. et ·e· sup. lin. A indivisibibus I 55 quod]quiaO 57 mensurari]mensuraA mensuratiC 57 vero] 31 permanens]om. sedsuppl. i.m. ai. man. C 32 et'] sup.lin. O 32 esse] i.m. aI. man. vel non S 59 cogitatio] cognitio AC(post eorr.)HY 60 cogitatio] cognitio CH O 33 cogitationes]cognitionesIDY 34 indivisibilies] ivisibiles in· add sup. lin. O d sed 63 confirmatioautem eius] con S 64 est] in add CmOSY (at ei p. 41.1Z; 43.67) 35 post] potiusI 35 se] om. Y quia add (et iter.) CmOSY 35 earum]eorum 64 solo] soli S 66 declaravi] om. Y 66 et] in addo CHS 67 sunt] om. Y Y 37 cogitet]cogita sed -a exp. et -tet sup. lin. 'aI. man. O 38 diversa] i.m. ai. man. O 69 aevum]eum O 70 quod] quia O 70 extrinseca]intrinsecased in- exp. eI ex- i.m. aI. 38 et] sup. lin. O 39 sint singulae]sunt singulaesint sed sunt exp. et singulaesint inv. O man. O 71 enim] aliarum addo sed ·rum exp. I 39 sed] om. Y 40 omni] om. S 40 connexione]complexione H 44 potius)post sed corr. sup. lin. ai. man. I 47 oratione)rationeC (sed o- sup. lin. ai. man.)HSY 48 sicut] om. A 49 ei] eis CHS 51 quamlibet]quemlibetS 51 ut] ua Y 57-60 Cr. supra, p. 42,36-38 62 cr. supra. p. 40,4-41,9 63-64 Cf. supra, p. 41,12·13 64 HENR. DEGAND., uodl. IX, q. 7. contra (ed. R. MACIŒN. 149.9; ed. 1518,r. 364vB; ed. Q p. 1613, II, r. 89ra) 65·67 Cr. ibid (ed. R. MACIŒN, .150,13-152,85; ed. 1518. p 33-36 Cr. supra, p. 41,7·9 43·44 AUGUST., Gen. ad liu., VIII, c. 22, n. 43 (CSEL 28,1. De f. 364vB-365rE;ed. 16\3. II, r. 89ra-b); ID., Quodl. XI, q. II (ed. 1518,r. 465rA-467vC;ed. p. 261,16-18;PL 34, 389) 50-52 Cr. HENR. OEGANO., Quodl. V, q. \3 (ed. 1518.r. 174rS; 16\3, II, r. 2I1va-214rb); cr. etiamID., Quodl. V. q. 13 (ed. 1518,f. 171vA-174rT;ed. 16\3, I, ed. 16\3, I, f. 257rb); ID., Quodl. XI, q. 1 (ed. 1518,f. 438rO; ed. 16\3, II, f. 180va);q. 11(ed. r. 254va-257rb) 67-72 Cr. ibid 1518,f. 467vZ-B;ed. 16\3, II, f. 214ra-b) 44 QUODLIBETXII QUAESTIO8 45 Bad. 488~ I Sed quaeret aliquis in quo praedicamento sit. Et dico quod est in mathematica sicut a numeris diversarum rerum corporalium differentium praedicamento quanti tatis sicut principium eius, quemadmodum unitas et specie, tunc forte sicut est unus decem hominum denarius et decem equo- punctus et instans sunt in praedicamento quantitatis. Quemadmodum enim 75 rum, licet decem non sunt eadem, sic idem est aevum in specie omnium ex diversis indivisibilibus mensurantibus diversas cogitationes cuiusque 00 angelorum diversorum specie, licet ipsa aevi terna non essent eadem specie. angeli constituitur una mensura discreta quae tempus appellatur, quia I Quod autem assumitur in confirmatione quod «enter esse et esse sunt Bad. 489 constituitur ex transeuntibus mensurantibus esse rei transeuntis, sic ex idem re», dico quod si per 'enter' intelli-I gas mensuram entis creati ut sit 0146'" H 178'" diversis indivisibilibus aevorum mensurantibus substantiam I et esse secun- adverbium temporis, non est verum, sicut neque verum est quod temporaliter Bad. 489 vel possunt succedere plures, quod non esset, nisi esset continuum intercep- 35 tum inter plures», dico quod quaelibet cogitatio angeli est tota simul in simplici duratione stans, sicut suo modo est aeternitas Dei tota simul, nec I Dico ad intellectum quaestionis quod duplex est passio: quaedam enim Bad. 489" luce. 245 est corruptio substantiae rei, quaedam vero est inquietatio. quantum est ex se et ex mensura suae durationis est maius vel minus, neque Primo modo nihil patitur nisi corpus secundum substantiam corruptibile, magis vel minus in duratione unius et alterius. Sed si haec in ea intelliguntur, et hoc dupliciter: vel in ipsius substantiae corruptione, vel in corruptione hoc est in ordine ad tempus quod currit, est cum aevo simplici stante 40 15 harmoniae et proportionis quae erat necessitas ut forma substantialis fieret et aeternitate. Sic enim Deus dicitur plus durasse aut angelus quam Adam, in materia, et quae similiter est dispositio quare est necessitas ad eius et similiter cogitatio una unius angeli quam duae alterius angeli, nulla tamen continuatione interveniente ex parte sui in indivisibili mensurante unam conservationem in esse. I Ubi autem est talis passio, oportet quod fiat per luce. 246 contrarias dispositiones agentis et passi, quia, cum contraria nata sint fieri cogitationem multum durantem, nec inter duo indivisibilia mensurantia duas A 227ro cogitationes tantumdem durantes ut una, sicut I nec aliqua continuatio cadit 45 circa idem, si talis actio sit a calido, quod per se corrumpitur est I Bad. 489' in aeternitate, licet ipsa complectatur totum tempus. 20 contrarium calidi in subiecto in quo natum est fieri calidum. Et quia, ut I 0]47'" procedit secunda ratio, talis dispositio non est omnino I nata esse in H 179ro ACHIOSY 21 indivisibilibus] ivisibilibus d AC (at c! p. 41.23) 22 cogitationes]cognitionesHIY ACHIOSY 22' quod] om. C 23 ibi] sibiet I 24 fluxus]ser. sed in fluxumeorr. C 24 alterius] om. Y 25 ibi] semel (?) sed dei. et ibi i.m. ai. man. O 26 ad] aut sed exp. et ad sup. 2-3 Utrum... calefiat](C! supra, p. 37./0-1/ et infra. I. 4-5) 5 nihil] velI 5 calore]nihil lin. ai. man. I 26 indivisibilia]invisibiliased -di- sup. lin. A 27 ab] vel sub O agit add. sed exp. A 6 mediante]medietateI 6 calefaciendo']caleficiendo A 9 cale- 28 etiam]et C 28 si] i.m. ai. man. O 29 ut una] iter. C (sed del.}H 29 cogitatio] fieri] tale fieriC (sed dei. et eorr.}H 9 esse] iter. sed exp. I 9 est] esse A 9 corpo- cogitationeH 32 discretum) ut add. O 34 continuare) continiare sed -i- exp. et ralis]calefieriadd. sed exp. A 12 inquietatio]quietatiosed in- sup. lin. 01. man. ! 14 cor- -u- sup. lin. ai. man. ! 34 tanto] in addo CH 35 nisiesset2] iter. S 35 esset2J esseA ruptione'] corruptionemCHS 15 necessitas]necessitatisA 16 quare] vel qua i. m. aI. 36 cogitatio]cognitioC (sed eorr. 01. man.}! 39 haec] hoc Y 40 etl om. ACHIOSY man. C 18 nata] natam O 18 sint] sunt CO(sed exp.}S 18 fieri] sint add. O 40 est2] exp. CIO 41 et] in C 41 aut] quam I 43 interveniente)intervenitesed 19 est] om. A 20 et] sup. lin. O 21 esse] om. A -en- sup. lin. 01. man. I 43 in] om. S sup. lin. 01. man. C 44 multum] om. A 5 AEG.ROM Quodl. IlI. q. I (ed. 1646, p. 125a) .. 8-9 Cr. HENR. DE GAND., Quodl. VIlI, 33-36 Cr. supra, p. 41,25-27 q. 34 (ed. 1518,r. 338vS; ed. 1613,II, r. 54ra-rb) 20-21 cr. supra, p. 47,8-9 48 QUODLffiET XII QUAESTIO 9 49 separata, ideo dico quod tali modo non patitur ab igne, et ulterius quod, modo agendi ignis qualem experimur, nullo modo posset substantia quae- quocumque modo ponenda sit pati ab igne, tamen sic illa passione patiatur cumque pati dolorem ab igne, quin necesse esset ipsam fieri calidam. ab ipso quod in patiendo nullo modo calefiat, nec quod aliquando possit dici Et ideo dico quod secundum modum I agendi ignis mediante calore quem I 259'" quod ipsa sit calida; quod nec potest re vera dici de anima, quando patitur 25 50 nos experimur, nullo modo anima vel an-I gelus patitur ab igne materiali Zucc. 2 ab igne mediante calore ut est existens in corpore. Quare multo minus dici mediante calido. I Credimus tamen firmiter quod ab igne materiali patiatur, Bad. 48 potest de angelo vel anima separata. et hoc mediante calore quo agit ignis illam passionem ut mediante instru- Passio autem quae est inquietatio, est dolor, tristitia, et huiusmodi, quae mento, licet modum agendi et virtutem ignis et calorem in illam passionem non consistit per se in immutatione quae est secundum actum sentiendi aut causando non plene novimus, de quo tamen mentionem fecimus aliquantu- S 172'" in-Itelligendi, quia omnis talis actio est ex. se nata generare delectationem, 30 55 lum in nono Quolibet. et est per se delectabilis. Nec etiam consistit per se in aliqua laesione secundum substantiam vel dispositionem aliquam sentientis aut intelligentis, quia tunc laesum non sentiens neque intelligens doleret. Sed consistit per se et formaliter in sola perceptione laesionis per actum sentiendi aut intelli- Unde cum dicitur in prima ratione quod «ignis non agit nisi mediante Bad. 489'x Y 158'" gendi ipsius, I ita quod in causando dolorem ex actione sensibilis I corporalis 35 calore», I dico quod hoc potest intelligi dupliciter: uno modo ut tamquam Bad. 48 materialiter concurrit primo laesio in ipso sentiente aut intelligente ex medio et instrumento in producendo I quidquid natum est produci per agens A 227" actione materiali ipsius sensibilis, secundo ipsa sensatio aut intel1ectio ex 60 I principale ratione suae formae substantialis, alio modo ut tamquam medio c 137" actione spiritualis immutationis ab eodem, tertio perceptio illius laesionis, et instrumento in producendo tantummodo id per quod materia fit necessitas ex qua formaliter et completive causatur dolor sive passio inquietans in ipso ad recipiendum in se id quod principaliter natum est induci per agens. appetitu sensitivo mediante sensu, vel intellectivo mediante intellectu, se- 40 Primo modo dicunt aliqui quod ignis agit mediante ca/ore in generando cundum quod hoc latius declaravimus in Quodlibet praecedente. Illa autem ignem, ut scilicet ca/or agens sicut instrumentum non solum I sua actione H 179" laesio ab agenti corporali non fit ab agente sensibili per qualitates activas 65 attingit ut terminum suae actionis in passo ipsum calorem generatum in illo, quae sunt calidum et frigidum, nisi ratione excellentiae suae per quam primo quo de non calido facit calidum, sed etiam attingit ut terminum suae actionis corrumpunt harmoniam secundum dispositionem qualitatum activarum et in passo ipsam formam substantia/em ignis generatam in illo, qua de non passivarum in passo, et hoc habendo aspectum ad modum actionis quam 45 igne facit ignem; ut secundum hoc forma substantia/is nullam immediate naturaliter experimur ignem materialem agere mediante calore. Et ideo tali habeat actionem in producendo formam substantia/em ignis plus'quam in 70 producendo calorem, sed quidquid agit et producit, mediante calido agit et ACHIOSY ACHIOSY 22 Quodl] om. I 22 igne] Quod addoACHIOSY 23 sic] sit Y 23 patiatur] patitur sed CO". H 24 aliquando] vel aliquo modo i.m. aI. man. C 25 dici] om. AC(sed 48 Quin] Quoniam C 48 esset] est O 49 Quod] om. O 49 quem] quam OS suppl. sup. lin. ai. man.)HI(id.)OSY (c! I. 24 •.I. 26) 26 mediante] mediee sed in mediante 51 mediante ... ab igne materiali patiatur] om. (hom.) S 52 mediante] immediate sed expun- CO". A 28 huiusmodi] huius Y 29 in] om. C (sed suppl. i.m. ai. man.)HS 30 intel- gendo CO". O 54 causando] om. O 54 novimus] lac. et -vimus S 54 mentio- ligendi] intelligendo sed -o exp. el-i sup. lin. ai. man. S 30 est] i.m. ai. man. O 30 de- nem] mentione A 54 mentionem fecimus] inv. CHS 55 Quolibet] Quodlibet O lectationem] dilectionem I 32 sentientis] sensibilitatis sed CO". i.m. ai. man. C sensibili- 59 in] i.m. ai. man. O 61 id] Quod add. I 62 in se] om. CHS 62 Quod] i.m. A tatis (sed exp.) sentientis S 33 intelligens] intellectus IO 35 in] om. I 37 ipsius] 64 sicut] sit i.m. ai. man. O 64 sua actione] inv. O 65 ut] in C(sed dei. eI ut sup. ipsi 1(sed -us sup. lin. ai. man. ?)OY 39 et] in sed exp. eI et sup. lin. ai. man. I 40 intel- lin. ai. man.) HIOSY (c! 1.66) 67 generatam] generatum I 69 habeat] hanc I lectivo] intellectu I 41 Quodlibet] Quolibet HIOSY 42 agenti] agente S se,. sed -i in 69 producendo] ducendo sedpro i.m. ai. man. I -e CO". 1 42 agente] agenti S 44 harmoniam] harmonicam S 46 calore] ite,. sed exp.1 49-55 Cf. ID.. Quodl. VIII. Q. 34 (ed. 1518. r. 338vT-339rV; ed. 1613, II, f.54rb-vb) 54- 55 Cr. ID., Quodl. IX, Q. 16 (ed. R. MACIŒN,p. 275,79-276,15 et 277,29-278.72; ed. 1518, 39-41 Cr. HENR. DE GANO., Quodl. XI, Q.8 (ed. 1518, r. 459vZ-463rT; ed. 1613, II, r. 385rI et rK-vL; ed. 1613, II, r. 113vb-114ra et 114ra-rb) 57-58 Cr. supra, p.47,5 r. 105ra-208rb); q. 9 (ed. 1518, r. 463rT-464vE; ed. 1613, II, f. 209ra-21Ovb) 63-71 AEG. ROM., Quodl. Ill, q. 1 (ed. 1646, p. 125a-b) ; ibid., ad 2m (ed. 1646, p. 126b) 50 QUODLffiETXII QUAESTIOIO 51 producit. lmmediate autem nihil omnino agit aut producit, cuius contrarium Circa illud primum arguitur quod sola anima posset esse forma in in alio Quodlibet declaravimus, declarando quod hoc est plane contra IO homine, quia Deus hoc potest facere, eo quod potest facere quod forma PH1LOSOPHUM lIo De generatione. in accidentalis transeat de subiecto in subiectum, ut patet in cicatricibus Et ideo tenemus secundum modum semper, scilicet quod ignis non agit corporum vivorum quae reperiuntur in mortuis. Multo fortius ergo hoc mediante calore nisi alterando ad dispositionem materiae et susceptibilis, sed 75 potest facere de forma substantiali, eo quod minus dependet a subiecto. Ergo materia disposita in finem alterationis, ipsa forma substantialis se sola agit etc. formam substantialem per actum generationis. Sed diversitas in hoc modi- 15 Contra. Si sic esset, tunc homo esset corpus a substantia animae ratio- cum valet ad propositum: I quocumque enim illorum duorum modorum nalis, et fieret panis transsubstantiatio in substantiam animae rationalis. ignis agit in substantiam incorpoream, tamen ponimus quod agat secundum Quod est impossibile, quia nihil est commune substantiae animae intellec- O 14r illum modum per ca-Ilorem attingentem terminum aliquem transmutationis 80 tivae et substantiae panis; et sicut hoc est impossibile quod substantia panis in illa substantia quo laesiva est illius quoad aliquas dispositiones ipsius citra possit transsubstantiari in angelum. corruptionem substantiae, modo tamen nobis incognito et incognita ipsa laesione, absque tamen eo quod calefiat, secundum quod concludit secunda 20 ratio. Dico quod, si ex conditione naturae animae humanae sit quod forma corporeitatis media quoquo modo sit ad hoc ut humana anima uniatur QUAESTIO 10 materiae ad hominis constitutionem, I firmiterteneo, sicut et alias saepius Bad. 48' declaravi, quod sicut anima humana non posset esse forma corporis asini, U1RUM SOLAANIMAINŒLLECI1VAPOSSITESSEFORMA 25 ubi clarum est corpus esse corpus ab aliqua forma educta de potentia SUBSTANTIALIS HOMINE IN materiae, sic impossibile esset solam animam esse formam I materiae in Bad. 49( . homine. Zucc. 246"" I Sequuntur quaesita pertinentia ad hominem compositum ex natura intellectuali incorporea et corporea. 5 Et erat primum pertinens ad ea quae sunt homini substantialia: utrum I Unde concedo argumentum secundum, ad hoc I probandum inductum. Bad. 491 Zucc. 2. sola anima intellectiva possit esse forma substantialis in homine. 30 I Si enim homo Iesus Christus, sicut et alii, esset corpus a substantia animae Y 159" Alia autem plurima erant pertinentia ad accidentalia homini. rationalis et transsubstantiatio panis fieret in corpus Christi, necessarium esset transsubstantiationem sive conversionem panis fieri in substantiam ACHIOSY ACHIOSY 72 alio] calido add sed exp. A aliquo172 Quodlibet]QuolibetCHIOSY 72 quod] 9 forma] om. O IO hoc potest] inv. S 12 ergo] om. sed suppl. i. m. S 15 substan- per A om. CHS 72 est] in esse corr. ai. man. C 74 non agit] om. A 76 finem] tia] substantiaesed-ae- exp. et-a sup. lin. ai. man. I 15 animae]rationis addoI 16 et ... fineIOY 78 valet]volet (1) I 78 quocumque]quaecumque CHS(sed -ae- exp. et -i- sup. animaerationalis] Om. (ham.) I 16 rationalis]rationaliterA 18 sicut] sic CHIS lin. aI. man.) 78 duorum] om. O 81 in illasubstantia]om. S 82 corruptionem]illius 21 quod'] om. CHIOSY 21 animaehumanae] inv. I 22 sit] sic C 23 sicut] ut quoadaliquasadd (et iter.) sed exp. A 82 ipsa] illa C 2-3 Utrum... homine] (C! infra. CHS 24 quod]et C (sed exp. et quod sup. lin. ai. man.) HS 25 esse] est O 26 esset] I. 6-7) 6 homini] pertinentiaadd sed exp. A 8 ad] actum addo sed exp. C est sed exp. et esset i.m. O 30 esset] essentC 72-73 Ct: HENR.DE GANO.,Quodl. Il, q.2 (ed. R. WIELOCKX,34,77-36,94; ed. 1518, p. 17 Ct: GOOEFR. DEFONT., uodl. V, q. 1 (ed. M. DEWULF J. HOFFMANS, Q - p. 5) 18-19 Cf. t: 29vE; ed. 1613, I, r. 48rb): ID., Quodl. III, q.14 (ed. 1518, f. 76vP-Q; ed. 1613, I, ibid. (ed. M. DE WULF J. HOFFMANS, - p. 6) 23-24 Ct: HENR. EGANO., uodl. II, q. 2; D Q f. 106rb-va) 73 Ct: ARIST.,De gen. et corr., II, c.9 (TransI. vetus, ed. 1. JUOYCKA, ID., Quodl. IV, q. 13; ID., Quodl. IX, q. 8 ; ID., Quodl. X, q. 5 ; cr. etiamP. MAzZARELLA,Contro- p. 73,13-19; Iun!.,V, t: 384H-K; 335 b 33 - 336 a 3) 74-84 Cr. AEG.ROM., uodl. li. q. 9 Q versie Medievali. Unitti e pluritti delleforme (J Principi/, 13), Napoli, 1978,p. 17-33et 161-195 (ed. 1646,p. 73a, 74a) 83-84 Ct: supra, p. 47,8-9 29 Ct: supra, p. 51,15-19 52 QUODLIBET XII QUAESTIO IO 53 H 179'" animae rationalis. Non enim I posset dici quod fieret transsubstantiatio in Quod autem bene concedunt et rationabi1iter quod substantiae corporeae animam secundum quod dat esse corporeitatis, quod tamen non fieret trans- transsubstantiatio non potest fieri in animam ra-I tionalem vel in quamcum- S 173'" I 259" substantiatio in substantiam animae I ; quia non dat esse corporeitatis 35 55 que substantiam incorpoream, ratio haec est quam in XIo Quodlibet, substantialis nisi per suam substantiam, et non separantur esse corporeitatis quaestione 4' insinuavimus, adsignando pro ratione quod substantia panis quod dat anima, et esse sensualitatis et intellectua1itatis quae similiter dat, non posset converti in deitatem Christi, quia oportet quod eius conversionon A 227'" I nisi secundum rationem nostri intellectus, quia cum substantia animae sunt sit adnihilatio, et sic oportet quod aliquitas eius maneat et esse eius quoquo eadem, aut sunt accidentia addita substantiae. Transsubstantiatio autem non modo in illo in quod convertitur. Quod non posset fieri ratione distantia e fit in aliquid quod tantum habet esse aliquid praeter substantiam et alia quae 40 60 infinitae deitatis infinitae ad finitam substantiam panis, si poneretur substan- sunt in ipsa secundum rationem nostri intelJectus, neque in id quod est tia panis converti in substantiam deitatis. c 137'" accidens substantiae, sed solummodo in id quod I est vera substantia rei I Quod etiam non posset fieri si ponatur substantia panis converti in Bad. 490' naturalis. substantiam incorpoream, quia, ut procedit secunda ratio, «nihil est com- Et sic quicumque concedit quod impossibile est fieri transsubstantiatio- mune reale secundum esse naturae substantiae panis et substantiae incor- nem in substantiam animae rationalis, et simul quod sola anima rationalis 45 65 poreae», licet sit eis aliquid commune secundum rationem et secundum esse sit et possit esse forma hominis, contradictoria in suo dicto implicat, scilicet logicum, eo quod non communicant in materia et subiecto a quo sumitur quod fieret conversio in substantiam animae et non fieret in substantiam eius. communitas naturae, secundum quam forma convenit cum forma. I Qualis O 14T" Aut ergo oportet concedere quod in substantiam animae rationalis fit communitas non est nisi inter formas quae sunt educibiles de potentia transsubstantiatio panis, aut negare quod sola anima rationalis sit forma materiae, ita quod forma educibilis de potentia materiae talem communita- materiae in homine. Quod autem non fiat transsubstantiatio in substantiam 50 70' tem non habet cum forma non educibili de potentia materiae, ut cum anima animae rationalis, bene concedunt ; male ergo concedunt quod sola anima rationali, quantumcumque ipsa sit naturaliter forma materiae. Ut secundum Zucc. 247'" rationalis est I forma materiae in homine. hoc in nihil potest converti substantia panis sacramenta1iter et miracu10se . subito et immediate, in quod non possit converti alio modo conversionis naturaliter et per multa media. Ut secundum hoc, quia in his quorum unum 75 potest naturaliter converti in aliud, illud aliud e converso naturaliter potest ACHIOSY converti in primum, nihil ergo potest converti in aliquid, nisi illud vice versa 36 substantialis ... esse corporeitatis] iter. Y 39 accidentia addita] inv. O 39 autem] om. Y 42 vera] natura C (sed exp. et vera sup. lin. a/. man.) HI (sed et addosup. lin. ai. man.)OSY ACHIOSY 44-45 transsubstantiationem] transsubstantiatio A 45 in] et sed exp. et in sup. lin. ai. man. S 45 substantiam] substantia IOY 46 contradictoria] contradictorie I 46 im- plicat] et addo AHIOSY lac. C 47 quod fieret' conversio] conversio quod fieret inv. Y 55 quam] quoniam I 55 XIO] XO ACHIOSY 55 Quodlibet] Quolibet CHISY 47 fieret' conversio] inv. IO(sed corr.) 48 fitl sit ACIOSY dei H (at ei /. 50) 48- 58 eius'] om. Y 58 esse eius2] inv. CHS 58 quoquo) quocumque I 60 substantia) 51 fit ... in substantiam animae rationalis] om. (ham.) H 50 materiae] in aliae sed dei. et substantiam I (sed -m exp.)O(id.) 62 substantia] substantiam O 63 incorpoream] cor- materiae i.m. aI. man. C poream sed in- SI/p. lin. ai. man. I 63-64 commune) ratione sed corr. Y 65 eis) eius S 65 commune) om. O 66 communicant] communicat S 67 quam] quod CI 67 forma'] formam I 68 educibiles] inducibiles sed in- exp. et e- sup. lin. A eductibilis I 33-35 GODEFR.DE FONT., Quod/. Il. q. 7 (ed. M. DE WULF,p. 133); THOM.DE AQ., Summa 69-70 talem ... de potentia materiae] om. (ham.) SI 70 habet) habent A 70 ut] quam Theol., !II', q. 75, arto 6, ad 2m (ed. Leon., XII, p. 173b); cf. etiam P. BAYERSCHMIDT, Seins- Die addo sed exp. A 71 quantumcumque] quamcumque A 72 converti] in addo I und Formmetaphysik des Heinrich von Gent in ihrer Anwendung auf die Christologie. Eine philo- 73 in] ·iii· I 73 converti] iter. O 75 converti] neque addoO 76 in aliquid] om. AO sophie- und dogmengeschichtliche StI/die (BGPTM, Bd 36, Heft 3-4), Miinster i.W., 1941, p. 271-272; K. PLOTNIK, ervaeus Natalis OP and the Controversies over the Real Presence and H Transubstantiation (Ver6jJentlichl/ngen des Grabmann-Institutes, IO), Miinchen, 1970, p. 27, n. 4 55·61 Cf. HENR.DEGAND.,Quodl. XI, q. 4 (ed. 1518, f. 450rL-M; ed. 1613, II, f. 193vb-194ra); et p. 32, n. 28 et p.34-35 35-43 Cf. HENR. DE GAND., Quodl. IX, q. 8 (ed. R. MACKEN, GODEFR. EFONT., Quod/. V. q. I (ed. M. DE WULF- 1. HOFFMANS, 4-5); cf. etiam D. BURR, D p. p. 182,55-183,65; ed. 1518, f. 370rF; ed. 1613, II, f. 94vb-95ra) 44-46 Cf. GODEFR.DE Eucharistic Presence and Conversion in Late Thirteenth-Century Franciscan Thought (Transaclions FONT., Quodl. V. q. I (ed. M. DE WULF - J. HOFFMANS, 6); cf. etiam J. F. WIPPEL, The p. of the American Philosophical Society, vol. 74, part 3), Philadelphia, 1984, p. 30 63-65 Cf. Metaphysical Thought of Godfrey of Fontaines. A Study in Late Thirteenth-Century Philosophy, Sl/pra,p. 51,17-18 76-77 GODEFR. EFONT.,Quodl. V. q. 1 (ed. M. DE WULF- J. HOFFMANS, D Washington D.C., 1981, p. 339-347 50-52 Ibid. p.5) 54 QUODLIBET XlI QUAESTIO IO 55 possit converti in primum. Ut, si panis substantia possit converti in deitatem, ita etiam concedunt quod non potest fieri transsubstantiatio I panis in I 259'" et e converso deitas possit converti in substantiam panis, et similiter si animam separatam ut separata est, quia separata existens nihil habet com- substantia panis posset converti in substantiam animae vel angeli, e converso mune cum ipso pane. Nam dato quod haberet materiam partem sui, non substantia angeli vel animae posset converti in substantiam panis. Et est 80 tamen est I eiusdem rationis cum materia panis; quod oporteret ad hoc S 173" eadem ratio communis de conversione inter substantiam panis et deitatis in 5 quod posset I fieri conversio eorum ad invicem. Attamen, quia materia C 138" invicem, et inter conversionem in invicem inter substantiam panis et substan- corporis perfectibilis per animam dantem rationem corporeitatis est eiusdem tiam angeli aut animae, quam tangit BOE1HJUS in libro De duabus naturis rationis cum materia panis, I ideo dicunt quod, dato quod illud corpus in Y 159" et una persona Christi, probando per ipsam quod in Christo nec deitas quod dicitur fieri transsubstantiatiopanis, nominet compositum substantiale H 180" possit converti in humanitatem nec humanitas I in deitatem, sic inquiens 85 ab ipsa forma substantiali quae est anima, fiet tamen conversio totius panis cap.o 7°: «Hoc quomodo fieri potest? Non enim omnis res in rem omnem IO in totum compositum corporis per se, hoc est in totum compositum ex ipsa verti potest aut transmutari. Nam neque corporea in incorpoream neque anima rationali et materia corporis organizata quae intelligitur per corpus, incorporea in eam quae corpus est, mutari potest. Nec vero incorporea in se eo quod istud compositum quod dicit corPus, communicat in materia invicem formas proprias mutant: sola enim mutari transformarique in se eiusdem rationis cum materia compositi quod nominat panis. Et tunc, si ex possunt quae habent unius materiae commune subiectum». Et infra: «Corpo- 90 hoc debeat concedi quod fiet transsubstantiatio in ipsam substantiam rea vero et incorporea nulla ratione poterunt permutari, quoniam nulla 15 animae rationalis, hoc erit per accidens valde, et solummodo ut est communi materia subiecta participant». Et infra: «Nullo igitur modo fieri coniuncta I corpori. Quod nullum est inconveniens, ut dicunt. Bad. 49 potest ut corpus in incorporalem speciem permutetur : quorum enim commu- Dicent tamen quod non debet concedi quod propter hoc fiat conversio nis nulla est materia, nec in se verti nec permutari possunt». panis in hominem, eo quod homo nominat compositum ex corpore et Zucc. 247rb Sed dicet adversarius quod non est I verum, quod scilicet «in illo dicto 95 substantia animae rationalis, non solum ut dat esse corporeum, sed et cum Bad.490'0 implicantur contradictoria». I Immo simul stant quod sola anima rationalis 20 hoc ut dat esse sensitivum et rationale. Nec tamen oporteret quod concedens sit forma humani corporis, et tamen quod in substantiam animae rationalis non posse fieri transsubstantiationem panis in animam separatam, conce- per se et secundum se non fiat transsubstantiatio panis, etiam ipsa anima deret quod panis non posset transsubstantiari in hominem. Homo enim A 228" existente coniuncta corpori. Bene enim concedunt quod, sicut I non potest habet aliquid reale commune cum pane, videlicet materiam eiusdem rationis, fieri conversio panis in angelum, quia in nullo subiecto rea1i communicant, 00 seu subiectum a quo sumitur communitas naturae. Non sic autem habet 25 anima separata ut separata est. Unde et via naturae ex homine potest fieri panis, et e converso, licet per multas transmutationes, quamvis non ita sit ACmOSY de anima separata. Homo enim nominat compositum I naturale, hoc est ex O 147'" materia naturali, sicut panis, licet forma animae, quae est perfectio materiae 77 converti'] verti S 77 substantia possit] inv. sed corr. Y 77 deitatem] in substantiam add sed dei. O 77-78 deitatem ... possit converti in] om. (ham.) Y 81 in] om. C 82 in] et I 82 et1J in mOSY 83 aut] ut A 84 perl om. O 84 deitas] non add O 85 nec ... deitatem) om. A 86 7°] vili° A 86 rem omnem] inv. CI 87 verti ACmOSY potest] inv. S 87 in] et IO(sed exp. et in i.m. ai. man.)Y 88 incorporea'] corporea ACmO(sed in- add sup. lin. ai. man.)Y 88 corpus est] inv. S 88 se] in add S 2 est quia separata1J iter. O 4 cum] quia I 4 quod] cum I 5 fieri] i. m. a/. man. O 89 transformarique] transformari S 90 materiae] propri(a)e add. sed exp. A 90 com- 5 attamen] actum (1) Y 5 corporis] corporalis I 6 eiusdem] eius sed -dem sup. mune subiectum] communem substantiam A 91 nulla1] nulli ACHIOSY (01 ei I. 94) lin. ai. man. I IO ex] ab I I I corporis] humani add sed exp. A 12 istud] illud 92 subiecta] substantia CHS 92 igitur) ergo A 93 in] om. CHI 98 etiam] et Y AS 12 communicat] i.m. ai. man. O 13 panis] i.m. ai. man. O 13 ex] ad sed exp. et ex i. m. ai. man. C 14 fiet] fiat S 17 dicent] dicunt A 21- 22 conce- 86-90 BOETIlIUS, De persona et duabus naturis, c. 6 (PL 64, 1349C-D) : etiam citatur in GODEFR. deret] concedet S 23 habet aliquid reale] aliquid reale habet inv. O 25 separata'] DE Fom., Quodl. V, q. 1 (ed. M. DE WULF - 1. HOFFMANS, p. 5): cf. etiam K. PLOTNlK, Hervaeus om. H 25 separata1 est] inv. CHS 27 nominat compositum] inv. C compositum no Natalis OP...• p. 35 90-92 BOETIlIUS, op. cit., c. 6 (PL 64, 1350B) 92-94 [bid. (PL 64, (sed exp.) nominat compositum I I350B-C) 95-96 Cr. supra, p. 52,44-46 99-55,3 GODEfR. DE Fom., Quod/. V, q. 1 (ed. M. DE WULF - J. HOFFMANS, p. 5) 5-16 Cf. GODEFR. DE FONT., Quodl. II. q. 7 (ed. M. DE WULF. p. 133) 56 QUODLIBET XII QUAESTIO 10 57 hominis, non sit educibilis de potentia materiae sicut est fonna perficiens est in potentia passiva sive pure receptiva, sic ut non I sit de potentia S 173'" materiam panis. Propter quod solum dicitur anima fonna supematuralis, sed 30 materiae illius educibilis, sed solummodo de nihilo, licet in materia. tamen naturaliter perficiens materiam eiusdem rationis cum materia panis. Ad hoc autem quod aliquod totum compositum transsubstantietur I in A 228'" H 180'" Unde et homo totus dicitur generari naturaliter ab homine, I non autem aliud compositum, non sufficit quod compositum quod dicit corpus in quod creari, licet tota substantia animae, quae fonna hominis est, creetur. 60 fit transsubstantiatio, communicet in materia eiusdem rationis primo modo Ex quo etiam posset rationabiliter dici quod, licet concedatur quod in cum materia corporis quod transsubstantiatur, puta panis, sed requiritur totum compositum ex corpore et anima fiat transsubstantiatio panis per se, 35 quod communicet cum illo in materia eiusdem rationis secundo modo. Ex et posset etiam concedi quod posset fieri in hominem, non tamen oporteret hoc enim solo quod communicant in materia eiusdem rationis secundo quod fieret conversio in ipsam substantiam lmimae, sicut et conceditur quod modo, fit transsubstantiatio unius compositi in alterum secundum totum. totus homo generatur, et tamen anima, quae est eius fonna, nec per se nec 65 Sola enim talia habent communitatem generis inter se naturalem sumptam per accidens generatur. a materia et subiecto. Propter quam, quando unum compositum ex materia Zucc.247'" I Dico quod immo: secundum praedictum modum in dicto suo implican- 40 et fonna transsubstantiatur in alterum consimili ter com-I positum ex materia C 138'" tur contradictoria, supposito quod in substantiam animae separatae aut in I et fonna, materia transsubstantiatur in materiam, et fonna in fonnam I 260" angelicam substantiam non posset fieri panis transsubstantiatio. secundum illorum substantiam, et neutrum transsubstantiatorum adnihilatur, Bad.490vE I Quod autem dicunt ad illud dec1arandum quod « materia corporis perfec- 70 sed aliquitas eorum manet in communitate reali aliqua. Si vero compositum tibilis ab anima dante rationem corporeitatis est eiusdem rationis cum ex materia et fonna, puta panis, transsubstantiaretur in hominem, ita quod materia panis», dico quod verum est quoad ipsam substantiam materiae quae 45 nihil substantiae panis transsubstantiaretur in aliquid quod est fonna hominis est ratio eadem omnium fonnarum materialium remotissima educibilium de per se et secundum rem, sed totum in materiam hominis, fonna ipsius panis materia, et etiam animae rationalis quae est ab extra, non autem quoad transsubstantiata in substantiam materiae adnihilaretur aut non proprie potentiam materiae qua ordinatur ad fonnam quae est ratio ad fonnam 75 transsubstantiaretur, sed potius virtute divina in materiam resolveretur ; non propinqua. Quoad hanc autem rationem est una et eadem ratio materiae, sive transsubstantiaretur proprie, quia nulla communitate reali communicat materia est unius et eiusdem rationis respectu omnium fonnarum materia- 50 materia cum fonna. Si autem aliqua communitas generis sumpta a materia lium educibilium de potentia materiae inter se, in quantum scilicet omnes sit aliorum corporalium ab homine et ipsius hominis, anima I rationali sola Zucc. 24 sunt educibiles de potentia materiae. Non autem est materia eiusdem rationis existente fonna in ipso, illa communitas non est secundum eandem rationem respectu fonnarum educibilium de potentia materiae et animae rationalis, in 80 generis hominis et aliorum inter se, sicut non est eadem ratio materiae quantum respectu aliarum fonnarum est in potentia, sic ut de potentia illius materiae sit fonna educibilis non de nihilo, respectu autem animae rationalis 55 ACHIOSY ACHIOSY 56 est] e S 58 aliquod] aliud I 60-62 primo ... in materia eiusdem rationis] om. 29 sicut] sic C(sed corr.)H1Y 30 sed] si sed in sed corr. sup. lin. ai. man. C 31 cum] (ham.) I 62 quod] quando S 62-64 ex ... in materia eiusdem rationis secundo modo] est et cum i. m. ai. man. C 31 materia panis] inv. CHS 32 unde] non oportet sed exp. om. (ham.) Y 63 enim solo] inv. O 63 communicant] communicat CH(sed corr.) et in vel et i.m. aI. man. C 32 et] quod C 33 substantia] substantiae AC(sed in -a corr. 66 quam] quod I 66 quando] quod S 67 consimiliter] compositum ex materia et ai. man.)H10Y 33 hominis] rationis C 34 rationabiJiter] rationaliter IOY forma transsubstantiatur in alterum add. sed va- -eat superscr. 01. man. C 68 forma'] for- 40 immo] omne Y 41 substantiam] substantia H 42 angelicam substantiam] inv. O mam CHI(sed corrigere voluit?)O(sed -m exp.)S(sed -m eras.?)Y 69 neutrum] neutram A 45 ipsam substantiam] inv. O 46 educibilium] eductibilium CIO 48 qua] quae O 69 transsubstantiatorum] substantiatorum CHSY substantia (sed exp.) transsubstantiatorum I 49 propinqua] propinquam CHI (cf etiam p. 58,80-59.81 .. 59,19-20) 53 respectu] om. A(sed 70 communitate] eorum add. sed exp. O 71-72 transsubstantiaretur ... substantiae] om. suppl. i.m. ai. man.)CHIOSY 53 animae I anima sed corr. 01. man. A 54 de] om. sed sed suppl. i.m. aI. man. C 72 nihil substantiae] inv. I 72 transsubstantiareturJ substantia- suppl. i.m. ai. man. I retur I 73 sed] et sed exp. eI sed i.m. 01. man. C 74 in] ipsam addoA 75 potius] exp. et reser. i.m. 01. man. O 75 divina] Dei C 76 reali] rei IOY 76 communicat] 32-33 cr. HENR. DE GAND., Quodl. IlI. q.16 (ed. 1518, f. 77rD-78rE; ed. 1613, I. communicatur S 77 aliqua] alia sed corr. i.m. ai. man. C 79 eandem) i.m. 01. man. O f,122vb-123rb) 43-45 GODEFR.DE FONT Quodl. Il, q. 7 (ed. M. DE WULF. p. 133) .• 80 sicut] et add. HS 58 QUODLIBET XII QUAESTIO 10 59 H 180" propinqua, ut dictum est. Propter quod non tanta univocatione generis simpliciter, eo quod homo nominat compositum ex corpore et substantia sunt corpus, homo et alia corporalia, quanta sunt alia inter se. animae rationalis, non solum ut dat esse corporeum, sed etiam ut dat esse Et sic dico contra illos quod, dato quod illud corpus in quod dicitur fieri sensitivum et rationale, sic non debet concedi quod fiat transsubstantiatio in Y 159" transsubstantiatio panis, nominet compositum substantiale I ab ipsa forma hominem secundum quod est corpus simpliciter. Homo enim I non dicit, S 174n substantiali quae est anima, numquam tamen fiet conversio totius panis in 85 IO ut dictum est, aliquod compositum eiusdem rationis cum aliis corporibus seu totum compositum corporis per se, hoc est in totum compositum ex ipsa subiectum a quo sumitur communitas generis naturae quae sufficit ad veram anima rationali et materia corporis organizata, nec istud compositum quod transsubstantiationem in subiectum animae coniunctae. Sicut enim non dicitur corpus in homine, communicat in materia eiusdem rationis cum potest fieri transsubstantiatio in animam separatam, sic nec in coniunctam, materia corporis quod est panis, nisi aequivoce et valde analogice, ut dictum licet ab anima coniuncta sumatur aliqua ratio communi tatis generis naturae est. Ita quod cum hoc, si tota substantia panis, et ratione materiae et ratione 90 15 cum aliis corporibus, qualem non habent cum anima separata. Et sic non, formae, converteretur in substantiam lapidis quoad eius materiam, ita quod sicut dicunt sive intendunt dicere, eadem via naturae ex homine potest fieri o 148n nihil formae panis con-I verteretur in formam lapidis, non esset transsubstan- panis et e converso per multas transmutationes medias, sicut ex pane potest tiatio formae panis aliquo modo in substantiam formae lapidis nec per se nec fieri lapis et e converso, ut patet ex dictis. Non enim nominat homo ZUcc. 2' per accidens, quia etiam si transsubstantiatio panis secundum materiam et com-I positum ex naturali materia sicut panis, dico secundum eandem I A 228" formam fieret in materiam lapidis solam, non esset transsubstantiatio in 95 20 rationem materiae propinquam, et hoc quia anima rationalis non est educibi- lapidem compositum ex materia et forma nisi per accidens, quia non nisi per lis de potentia materiae sicut educibilis est forma perficiens materiam panis partem eius. Et sic vel esset formae panis in materiam lapidis resolutio, et aut lapidis, ut dictum est. Propter quod etiam anima rationalis non consimili- sic non proprie transsubstantiatio, aut esset ipsius formae panis adnihilatio, ter dicitur forma naturalis sicut forma panis aut lapidis, neque eodem modo non obstante quod est eorum materia eiusdem rationis secundum primum naturali tatis per omnem modum perficere materiam, neque materiam eius- et secundum modum, et similiter corporeitas in genere. Quare et multo 00 25 dem rationis. Unde nec etiam omnino uniforrniter dicitur generari naturaliter fortius in proposito non esset transsubstantiatio formae substantialis panis homo ab homine I sicut asinus ab asino, licet non dicatur creari, quamvis H 180'" in substantiam animae, neque per se neque per accidens, sed potius esset tota substantia animae creetur, secundum quod in quaestionibus de unitate eius adnihilatio, non obstante quod est in eis materia eiusdem rationis primo formae in homine latius materiam hanc circumstantia tacta sunt. modo, et similiter corporeitas in genere secundum dictum modum. Et sic, I Ex quo patet quod non potest rationabiliter dici, si concedatur quod in Bad. 49 Bad.491" sicut secundum illos non de-I bet concedi quod conversio fiat in hominem 5 30 totum compositum ex corpore et anima I quod est homo, fiat transsubstan- C 138" tiatio per se, quod tamen non oportet fieri conversionem in substantiam animae : immo hoc est necessarium. Sed postquam conceditur quod nullo ACHIOSY 84 ipsa] anima O 85 conversio I conversi S 85 totius panis] istius panis totius sedipsius ACHIOSY exp. eI panis totius inv. aI. man. O 85 panis] ponis C 86 corporis ... in totum com- positum] om. CHS organizata] quia add. sup. lin. aI. man. A 87 istud] illud HS 8 non] enim H 10 est] om. H Il veram] non AC (sed exp. elveram i.m. ai. man.)HI(sed 89 nisi] non H 89 analogice] anologice HISY 90 si] sit sed -t exp. O 90 et'] veram sup. iiII. aI. man.)OSY 13 sic] ut H 13 in'] est H om. I 13 coniunctam] etiam O 92-93 non ... rormae lapidis] om. (ham.) A 95 lapidis] lapiditas sed -ta- coniucta S 17 transmutationes] transsubstantiationes C 20 propinquam] propinqua S exp. A 95·97 in' ... in materiam] om. (ham.) sed supp/. i.m. ai. man. O 97 vel] 23 dicitur] de sed exp. et dicitur i.m. ai. man. O 26 creari] causari AC(sed CO". nihil CHS 97 materiam] materia H 98 aut] vel sed i.m. ai. mali. C 98 adni- ai. man.)HOSY 27 creetur] causetur ACHI(post CO".?)OSY 28 hanc] habeat AHO(sed hilatioJ ad- sup. lin. A 2 potius] post sed CO". ai. man. I 3 non] in sed non .Il/p. /ill. ai. deloet hanc i.m. ai. man.) ser. pOSIcorr. C 29 dici] quod addoACHlOSY 30 cor- mali. 1 modo Y 3 est] om. A pore et anima] inv. C 30 est homo] inv. A 32 necessarium] necessariam A 81 cr. Sl/pra, p. 56,43-57,57 89-90 cr. supra, p. 55,5-16; 56.43·57,57; 57,58-58,82 9-10 Cr. supra, p. 57,77·58,82 22 cr. supra, p. 56.49-57,57 25-28 cr. HENR. DE GANO., 4 cr. supra, p. 56.52-57.57 5·59,8 Cr. supra, p. 55,17·20 Quod/. II. q. 2; lo .• Quodl. III. q. 16; lo., Quod/. IV, q. 13 60 QUODLIBETXII QUAESTIOII 61 modo fiat transsubstantiatio in substantiam animae, nullo modo debet Quod probatur quod hoc est Deo possibile, quia potest transmutari concedi quod fiat transsubstantiatio in totum hominem I per se, quia tunc accidens de subiecto in subiectum, dicendum quod hoc non contingit, nisi transsubstantiatio fit in totum hominem non nisi per alteram partem eius, 35 60 quia qualitates sym-J bolae natae sunt manere in generato et corrupto, et hoc O 148'" scilicet per solam materiam, et sic non nisi per acci dens in totum hominem, propter subiecti identitatem; et sic idem esse naturae suae conservant et ulterius neque per se neque per accidens in animam rationalem, quia nihil propter identitatem subiecti cum quo habent communicantiam, sive fuerit Bad.491'" convenit parti per accidens ratione totius, quin conveniat toti per se, I sub una forma substantiali sive sub alia. Non sic autem est eadem I ratio S 174'" quemadmodum anima rationalis in homine generatur quoquo modo per subiecti respectu animae ut est cum forma corporali educta de potentia et accidens quia totus homo generatur per se. 40 65 ut est sine illa, immo ut est sine illa, materia nullo modo habet rationem Quod ergo additur pro simili quod «totUs homo' dicitur generari, et tamen subiecti respectu solius animae. Et sic anima non est sicut aliquod symbolum anima quae est eius forma, generatur nec per se nec per accidens», dico quod ad materiam puram et ad materiam sub corporeitate, sicut est cicatrix ad falsum est. Immo per accidens generatur modo quodam, quemadmodum et materiam ut est sub forma vivi et ut est sub forma mortui. Propter quod non materia generatur per acci dens : licet enim neutrum eorum generetur per se potest transferri anima ut informet solam materiam quam informavit cum Zucc. 248'" quoad suam substantiam, ambo ta-I men generantur per acci dens in quantum 45 70 forma corporeitatis, licet possit transferri cicatrix ut informet materiam sub sunt de compositione hominis qui generatur per se, sicut etiam forma educta forma mortui, quae eandem informavit sub forma vivi. de potentia materiae generatur per accidens, secundum PHILOSOPHUMet COMMENrATOREMVIlIo Metaphysicae, licet anima rationalis magis per QUAESTIO II acci dens generetur quam forma educta de potentia materiae, et similiter materia magis per acci dens quam forma educta de potentia materiae. Unde, 50 UTRUM CORPUSHOMINISDAMNATI N INFERNOPOSSITSIMUL I si concederetur quod transsubstantiatio panis fieret in totum hominem per ESSESUMMECALIDUMET SUMMEFRIGIDUM se, quod nego, concedi oporteret quod fieret in substantiam animae per acci dens, et tamen in substantiam animae, ut dictum est. I Sequuntur quaesita pertinentia ad accidentalia homini. Zucc. 2, Bad.49J'H I Ad primum argumentum quod «Deus potest facere quod so-lla anima Y 159'" 5 Quorum primum et unicum erat de accidenta1i homini pro statu damna- sit forma hominis», puto quod non est verum, eo quod hoc non esset 55 tionis, et hoc ex parte corporis I : utrum corpus hominis damnati in inferno H 181no factibile, nisi animae natura permutaretur, et sic anima non esset anima, et possit simul esse summe calidum et summe frigidum. occurreret contradictio. Alia autem plura erant pertinentia ad hominem pro statu vitae praesentis. Circa primum arguitur quod corpus hominis damnati simul posset esse ACmOSY IO summe calidum et summe frigidum, quia in hoc non incidit contradictio, eo quod calidum et frigidum opponuntur 33 in substantiamanimae]animaein substantiaminv. OY 33-34 in ... fiattranssubstantiatio] om. (hom.) A 34-35 per ... in totum hominem] om. (hom.) I 35-36 non ... in totum hominem]om. (hom.) A 36 et] non addo I 36 hominem]non nisi per alteram add. sed dei. O 37 neque] nisi I 37-38 in ... per accidens] om. (hom.) A 38 conveniat] ACHIOSY communicatsed corr. sup. lin. ai. man. I 39 anima rationalis] inv. CHS 39 quoquo] quocumqueI 42 eius] om. O 42 forma] non add. sup. lin. ai. man. I id. i.m. O 58 probatur]probat Y 59 contingit]convenitA 60 symbolae]Cr. A. BLAISE, Lexicon 44 neutrum] ne- sup. lin. A 44 eorum] illorum A 45 generantur]generaturAlOY latinitatis medii aevi. S.V. ymbolus p. 897a-b s III, 60 natae]vateS 60 manere]materiaeY 47-48 et Commentatorem]om. S 49 et similiter] iter. sed exp. C 51 concederetur] 61 naturae]necesseIOY 62 habent] habetACHlOSY 65 immo ut' est' sine' ulla'] om. considereturI 52-53 per ... in substantiamanimae] om. (hom.) AY 54 sola] homina (ham.) CO 65 materia nullo modo] iter. H 68 sub'] om. HS 68 SUbiformal] add. sed exp. C 56 permutaretur]permittereturHI (sed corr. i.m. ai. man.)OSY om. sed suppl. i.m. ai. man. C 69 informet]-et addo sup. lin. ai. man. C 70 sub] eadem addo O 71 eandem] eadem A 2-3 Utrum ... frigidum] (c! infra, p.61.6-7) 46-48 cr. ARIST .• Metaph., VIII. C. 2-4 (TransI.anon., ed. G. VUJLLEMIN-DIEM, p. 159.1-164,2]; 8 vitae] om.IOY IO Deus ... quia'] om. ACHlOSY (at cf infra, p.62,29) IO-Il quia' Iunl.,VIII,f. 21IG-22]A; 1042b 9 - 1044b 20); er.AVERROES, In Metaph. VlI/ Comm., comm. ... frigidum]iter. sed va- -eat superscr. C 5-13 (Iunl., VIII, r. 212E-22IF) 53 Cr. supra, p. 55,17-20; 59,29-60,40 54-55 Cf. supra, p. 51.9-10 58-59 Cr. supra, p. 5l,l0-11 62 QUODLIBETXII QUAESTIO12 63 contrarie, non contradictorie, nec habent esse circa idem, quia circa aliam Et quod arguitur quod non, quia «calidum et frigidum sunt contraria, non potentiam materiae habet esse calidum, et circa aliam frigidum. contradictoria», dico quod verum est primo et per se, sed quando sunt in Contra. Supra IV'" Metaphysicae dicit COMMENfATOR «Si non possunt : 35 excellentia, reducuntur ad contradictoria et habent in se vim contradicto- esse simul contradictoria, nec contraria, quia non compatiuntur se». 15 riorum: calidum enim in summo et frigidum in summo opponuntur sicut calidum et non calidum, et frigidum et non frigidum. Quod iterum arguitur quod < I Sequuntur pertinentia ad hominem accidentaliter pro statu vitae prae- Zucc. 2 5 sentis. Bad.49lvL I Quod ergo arguitur ad primam partem quod «Deus hoc potest facere», Quorum primum et unicum erat pertinens ad Christum, qui est et erat I 260" dico quod verum est, si sit factibile. Sed dico quod non est I factibile. 30 Deus et homo: utrum Christus, si fuisset mortuus senio, fuisset secundum Quod arguitur quod immo, quia < 40 quod in nullo casu fuisset corruptum, sed divina ordinatione conservatum miraculose, sicut miraculose additi fuerunt xv anni annis naturalibus Eze- Bad.491'M IDico de ista putrefactione corporis Christi, de qua est quaestio, sicut de chiae, non dico mi-I raculo novo operato a Deo inter Christi mortem et Zucc. 2· H 181'· morte Ezechiae I dicit beatus GREGORIUSlibro XO Moralium, sic inquiens: resurrectionem, sed antiquo miraculo, quo scilicet filius Dei in sua incar- «Nulla quae in hoc mundo hominibus fiunt, absque omnipotentis Dei occulto 20 natione indesibiliter integram humanam naturam assumpsit, dicente consilio veniunt. Nam cuncta Deus praesciens ante saecula decrevit, quae per libro 111°, cap.o 3° : < I Sequitur de pertinentibus ad hominem purum pro statu huius vitae Zucc. 24 Et secundum hoc concedenda est secunda ratio. 5 accidentaliter. Unde quod PEmUS arguit in Actibus, cap.o IIo et XIlIo, verificari verbum Quorum primum et unicum erat pertinens ad infideles: utrum non DA VID per resurrectionem Christi acceleratain, non est argumentum a causa 65 sperans vitam futuram debeat secundum rectam rationem eligere mori pro sed a signo tantum, quia, etsi non fuisset accelerata, adhuc tamen verificatum re publica. fuisset verbum David propter aliam causam iam dictam. Alia vero plura erant pertinentia ad homines fideles. Bad. 491>0 I Ad primum in oppositum quod «natura non incipit motum quem I non 10 Circa illud primum arguitur quod non, quia nullus agens secundum Bad. 492.0 potest terminare», dico quod verum est, si non esset impedita a superiore et rectam rationem debet eligere illud quo est miser, quia secundum AUGus- primo agente et movente, cuius motum potius sequitur omnis 70 TINUM,sicut omnes volumus naturaliter esse beati, sic omnes volumus non quam motum naturae inferioris, et potius debet iudicari fiendum simpliciter esse miseri. Sed talis moriens pro re publica, in quantum huiusmodi, miser quod est fiendum vel non fiendum secundum causam uruversalem superio- est, dicente AUGUSTINO XIlIo De Trinitate, cap.o 13°, ubi loquens de spe rem, quam quod est fiendum vel non fiendum secundum causam particula- 15 vitae futurae dicit sic: «Qui spe beatus est, exspectat per patientiam beatitudi- 0148'" rem inferiorem. Et per hunc modum natura in Ezechia motum ad moro' tem nem quam non tenet. Qui autem sine spe tali, sine ulla tali mercede cruciatur eius incepit, quem non implevit. Et sic, quia in proposito impeditus fuisset 75 quantam libet adhibuerit tolerantiam, non est beatus veraciter, sed miser motus naturae in morte Christi ex seruo per causam superiorem, bene fortiter». Ergo etc. potuisset natura istum motum incepisse, quem non potuit terminasse stante Item. Qui sine tali spe est, non minus debet diligere vitam suam naturalem tali impedimento. Potuisset tamen simpliciter et absolute ipsum terminasse 20 quam ille qui est cum tali spe, debet diligere vitam I suam spiritualem, qua C 139rb scilicet I vivit per gratiam et caritatem, quia sicut iste in vita sua I spirituali Y 160rb rb quantum erat ex se. A 229 habet verum bonum sibi, ita ille in vita sua naturali. Sed habens talem spem ACH10SY 58 est] om. S 59 conuptionemjcorrectionem I 59 illa] iter. sed dei. I 60 prae] quaeI 63 est] om. I 65 David]quod addo S 66-67 accelerata fuisset]om. (ham.) ... A 67 iam] om. O 68 in] sup. lin. ai. man. O 68 non] sup. lin. ai. man. I 68-69 natura ... terminare] non potest terminarequod natura non incipit motum inv. H ACH10SY 69 dico] dicendumS 69 quod] non addo sed exp. O 70 natura] om. AC(i.m. ai. man.)H10SY 71 potius]post I(sed corr. sup. lin. ai. man.)Y 72 quodestfienduml]om. 2-3 Utrum... publica](ei infra, p. 67.6-8) 5 accidentaliterJctivaeCHS a aeturamIOY A 72 secundum]om. A 72 universa1em] naturalemCI 72-73 universalem supe- (a/ ei p. 61,4 e/ 5 ..63,4) 6 erat pertinens]om. O 6 non] sup. lin. ai. man. O riorem] inv. sed corr. S 73 quamquod] i/er. O 75 quem] quod C(sed in quem corr. 7 sperans]separansC (sed expungendo corr.)HS(id.) 7 mori] om. S 12 beati]beneS a/. man.)HS quamA 75 implevit]complevit OY I 76 bene]undeH 77 istum] 12 volumusnonJ inv. Y l 13 huiusmodi] uiusY h 13-14miserest] inv. CHS 16 spe] ipsumA 77 motum]modumAH 77 quem)quamAHIOY ser. C(pos/ corr.?)S (at spemO 16 sine ] siveCH(?)O(?) l 16 ulla]nullaCO 19 estnon] inv. sed corr. C ei supra, p. 63,/0 e/I. 68) 78 potuisset]potiussed HS 78 absolute]et addo O 19-20naturalem... debetdiligerevitamsuam] om. (ham.) I 20 qua] quamA 57-58 PETRUS LOMBARDUS, in Psalmos, Ps. XV, IO (PL 191, 176A); er. etiam Glossa Comm. 12-!3 AUGUST., Trill., XIII,c. 3, n. 6 (CC lat. 50 A, p. 389,52-53;PL 42, 1018); e. 4, n. 7 De interlin. in Ps., XV, IO (ed. 1634,III, p. 555a); AUGUST., Enarr. in Ps., Ps. XV,10(CC lat. 38, (CC lat. 50 A, p. 391,35-36; PL 42, 1019); ef. etiam ClCERO, orrens;lIs, exord. (ed. H p. 91,4-5; PL 36, 145); GODEFR. DEF01>IT., Quodl. V. q. 5 (ed. M.DEWULF 1. HOFFMANS, - p. C. MUELLER, 36, tom. IV,3, p. 316; ed. A. GRILLI, frgm. frgm. 58, p. 33; ed. L. STRAUME- 17,20) 63 Cf. supra, p. 64,15-16 64 Cf.Act., 11,22-36 ; Ac/., XIII, 32-37 65 cr. ZIMMERMANN, p. 150,35-36) 15-18AUGUST., ci/., XIII.c. 7, n. IO (CC la!.50 frgm.69, op. Ac/., II, 27 et Ac/., XIII, 35 68-69 Cf. supra, p. 63,IO-II A, p. 395,32-36;PL 42, 1021) 68 QUODLIBETXII QUAESTIO13 69 non debet mortem ei contrariam, quae est mors peccati, secundum rectam futurae, quam quia non eligens hoc, peccaret et Deum offenderet quicumque rationem eligere pro re publica, dicente ANSELMOlibro Meditationum : «Si 50 pro re publica vitam suam temporalem non exponeret. Quare et idem debet peccare Deum dehonorare est, hoc homo facere non deberet, etiam si necesse 25 iudicare non sperans vitam futuram, quod scilicet secundum rectam ratio- esset quidquid est quod Deus non est, perire». Ergo etc. nem pro re publica eligendum est mori, et hoc quia non eligens hoc, Contra. Bonum commune secundum rectam rationem debet praeferri peccaret, etsi Dei offensam non timeret propter poenam futuram, quia illam privato. Quare, cum vita talis sit bonum privatum, salus rei publicae est non crederet. S 175" :bonum I commune. Ergo etc. 55 Secundum autem rectam rationem semper opera virtutum eligenda sunt, Item. Sicut membra se habent in corpore, sic se habent in re publica 30 et opera vitiorum sunt fugienda, etiam si non speraretur vita alia. Hinc Zucc. 249'" diversae personae, secundum I I APOSTOLUMae Corinthios habendo respectum ad fugam dixit quidam philosophus: «Si scirem deos XIIo. Sed membrum pro corpore debet vitam sUam exponere. Ergo et ignoscituros et homines ignoraturos, peccare dedignarem». Propter exerci- quaelibet persona pro re publica. tium autem virtutum dicit BERNARDUS Epistola in ad Garinum abbatem: 60 «Vera virtus finem nescit, numquam iustus I dicit: 'satis est: Si semper Zucc. 25 viveret, semper, quantum in se est, iustior esse contenderet», et hoc quia virtutes sunt secundum rectam rationem, secundum quam homo secundum Bad. 492'" H 181'" I Dico quod id quod secundum rectam I rationem debet fieri, apud 35 quod homo vivere debet. Hoc enim est ei secundum naturam suam vivere. omnes aequaliter debet fieri, et ab omnibus rectam rationem habentibus Vitia vero sunt I contra rectam rationem. O 149" aequaliter debet iudicari debere fieri, nec in hoc diversificari debent iudicia 65 Sic ergo dico quod secundum rectam rationem etiam non sperans aliam philosophorum et catholicorum, nec aliter debet iudicare sperans aliam vitam debet eligere mori pro re publica. Non addo autem 'cum necesse est', vitam quam non sperans, nec e converso. Sicut enim quod verum est apud aut 'pro salute rei publicae', quia qui eligeret mori cum non esset necesse quosdam, verum est apud omnes, nec est aliquid verum secundum philo- 40 eum mori pro salute rei publicae, ut quando aliter ei de facili posset sophiam veram quod non sit verum secundum theologiam, nec e converso, provideri, ille non eligeret proprie mori pro re publica, sed pro temeritate sicut et de eo quod rectum est aut faciendum secundum rectam rationem, 70 sua. Similiter qui eligeret mori non pro salute rei publicae, scilicet non pro et sic in ista quaestione non debet aliter sentire bonus theologus quam iustitia et innocentia eius defendenda, sed pro honore et gloria et huiusmodi sentiret verus philosophus, nec e converso; et consimiliter de eo quod rei publicae contra iustitiam conservandis, ille non diceretur eligere mori pro falsum est, et contra rectam rationem. Nunc autem ita est quod secundum 45 rectam rationem sperans vitam aliam iudicare debet secundum rectam I I 261" rationem quod praeeligendum I est mori pro salute rei publicae, non tam' quia sperat poenam mortis sibi restitui et recompensari in praemio vitae ACHIOSY 49 quia] quare Y 52 publica]sperandumadd. S 52 hoc] homo sed CO". sup. lin. 01. man. C 53 illam] illa I 58 ignosciturosJ cognosciturossed co- exp. eI in- sup. lin. 01. ACHlOSY man. O 58 ignoraturos]ignoturosS 58 peccare]peccaremY 58 dedignarem]de- dignarerS 60 vera] vel unaC 62 rationem]om. sed suppl. i.m. 01. man. C 62 quam] 25 peccare]peccanre (1) A 25 eliam] et O 28 cum ... est] om. A 30 sicut] si I secundumaddo sed exp. H 62-63 secundumlquod homo] om. A 64 vero] om. sed suppl. i.m. 30 corpore... sel habentlinl] om. (ham.) A 30 inl] sup. lin. 01. man. O 31 Apostolum] 01. man. C 65 non] homo sednon i.m. 01. mali. O 67 reipublicae]re p. A 67 esset] ApostolusIS 32 membrum]membraS 36 aequaliter]om. H 37 iudicari]indicari esseY 68 aliter] alter C(sed -i- sup. lin 01. man.)H 68 ei] enim HS 70 scilicet] (1) I 42 sicut] sic eI ut sup. lin. 01. man. C 42 aut] ad O 44 consimiliterde lac. H 71 iustitia] lac. H 71 huiusmodi]huiusISY 72 rei publicae]re p. IOY eo) de eo similiter inv. HS 45 falsum est] inv. CHS 45 rectam rationem] inv. A 72 contra] propter I 46 aliam] alienam I 46-47 rectam rationem] inv. CHS 47 tam] tamen C(sed corr.)O 48 quia] quod Y 48 mortis] i.m. 01. man. O 48 sibi] ibi (?) C 57-58 non inveni 60-61 BERNARDUS CLARAEVALLENSIS,254(ad Guarinumabbatem), Episl. c.2 (ed. J. LECLERCQH. M. ROCHAJS, p. 157,21-158,26; PL I82,460A-B) - VIII, 65- 24-26 ANSELMUS, Meditaliones, 3 (prius II) (ed. F. S. SCHMI1T, p. 87,77-78; PL 158,765B) III, 74,60 Cr. HENR.DEGAND.,Quodl. I, q.20 (ed. R. MACIŒN. 164,57-169,77; ed. 1518, p. 30-31 Cr. I Cor., XII, 12-30 f. 19vQ-20rS;ed. 1613,I, f. 29vb-30va) 70 QUODLIBET XII QUAESTIO 13 71 re publica, sed potius iactantia et cupiditate. Est enim talis non vere dicetur fortis qui circa bonam mortem impavidus, et quaecumque eam fortis, sed solummodo assimilatur ei. Tales autem appellat, ut videtur, inferunt. Talia autem maxime sunt quae circa bellum». Et infra: «Fortis PHILOSOPHUS fortes secundum politicam fortitudinem. De quibus dicit ibi- 75 95 autem instupefactibilis ut homo, timebit igitur talia ut oportet et ut ratio dem: « Videntur sustinere pericula propter eas quae ex legibus vituperationes sustinebit boni gratia. Hic enim est finis virtutis». IDEM libro !X0 : « Verum et opprobria, et propter honores. Tales autem Homerus facit fortes, puta est quod de studioso dicitur, et amicorum gratia multa agere et patriae, et si Diomedem et Hectora». Unde mortem et alia mala poenae oportet declinare oportet mor;'>.Ubi exponendo le 'omnia' dicit COMMENTATOR: «Non omnia C 139" Bad. 492'" per se, dicente AUGUSTINO XIIIo De Trinitate, cap.o I 7°, ubi loquens de agit gratia amici, puta quaecumque verecundiam sive confusionem ferunt, et S 175'" viro iusto: «Quam-I vis», inquit, «per fortitudinem I sit paratus excipere et 80 00 ad utilitatem veri honoris non tendunt». Pro re publica I igitur secundum Zucc. 25 H 182~ aequo ferre animo quidquid adversitatis acciderit, mavult tamen ut non rectam rationem moriendum est, etsi non esset spes vitae futurae. accidat, et si possit, facit». Intelligo : nisi debeat. declinatio ipsorum alicuius I Quod procul dubio sentit ipse PHlLOSOPHUS circa felicem felicitate Bad. 492 Bad. 492"1 turpis nobis causa fieri. I Turpe autem appellatur vitium, quod semper politica, de qua loquens «Peifectum bonum et per in I° Ethicorum dicit: dec1inandum est. Et ideo, ut dec1inetur vitium, mors dec1inanda non est: se sufficiens dicimus non soli viventi vitam solitariam, sed et parentibus etfiliis A 229" potius enim I oportet omnia mala poenae pati, quam malo culpae consen- 85 5 et uxori et amicis et civibus». Et consistit bonum huius in imperturbabiliter tire. Unde PHILOSOPHUS, ubi in IV" Ethicorum «Nihil mortuis neque dicit: operari secundum virtutem perfectam quae est prudentia, opera virtu-I tum I 261 '" bonum neque malum» - «quia», ut dicit COMMENTATOR, «mortuus nihil moralium, quae sunt fortitudo, temperantia et iustitia_ Cui melius et beatius declinat ut malum, neque desiderat ut bonum» -, continuo addit: «Non est in brevi hora unum magnum opus agere secundum virtutem quam diu videtur autem fortis ille qui non timet quamquam per mortem, sed quae in vivere in operibus parvis. Propter hoc igitur mori pro re publica non solum maximo et optimo periculo», «sive», ut dicit COMMENTATOR, «pro salute 90 10 est simpliciter melius quia pluribus, sed etiam melius est sibi, secundum patriae, legum, amicorum et libertatis». In his ergo et sic factis periculis quod dicit in !X0 Ethicorum : «Omnis intellectus eligit optimum sibi ipsi. Y 160" intimiditas propria fortis. Unde et addit PHILOSOPHUS I : «Principaliter autem ACHIOSY ACHIOSY 93 impavidus] impavidis A 94 inferunt] infuerunt IO(sed CO".?) 94 infra] ita CHS 73 prol om. ACHIOSY (at eI Sl/pra, p. 69,69-72) 75 fortes] fortem O 75 politicam] 95 igitur] qui I 96 finis] boni add. sed exp. A 98 le] li S se H 98 omnia] ag publicam A 76 eas quae] easque I 78 Diomedem] Dyodem H 80 viro] uno AC add. S 98 non] le sed exp. et non SI/p. lin. A 99 confusionem] confessionem A (sed viro SI/p. lin. ai. man.)H10SY 80 inquit] sit O 80 per] om. H 81 adversitatis] 00 tendunt] intendunt I 2 Philosophus] om. A 3 IO]prima sed -a exp. et -o SI/p. lin. ai. adveritatis sed -i- exp. et -si- SI/p. lin. ai. man. O 81 acciderit] vel accidit H 82 accidat] man. I 5 huius] huiusmodi C ser. sed in huiusmodi CO". ai. man. I 7 temperantia] occidat 1 82 facit] possit sed dei. I 82 debeat] nisi addo CHS 82 declinatio] decla- temporantia A 8 diu] dixi A 9 hoc igitur] inv. I IO melius' ... etiam] iter. sed ratio I 85 omnia] om. A vel anima I 85 consentire] iter. C 86 ubi] om. S va- -cat sl/perser. C 10 sibi] om. I Il in] om. O Il intellectus] intelligit add. 86 IV'J x" sed exp. et corr. SI/p. lin. ai. man. I 86 mortuis] mortuus O 89 quamquam] sed exp. A quemquam S 90 maximo] magno I 91 amicorum] antiquorum H 91 sic] sit A 92-94 ARIST.,ibid. (TransI. 'vetus', ed. R. A. GAUTHIER, 38,2-4 ; TransI. Grosseteste, ed. ID., p. 76-78 ARlST., Eth. Nic., III, c. 11 (TransI. 'vetus', ed. R. A. GAUTHIER, . 40.8-12; TransI. p p. 191.22-24; Iunt., III, f. 39C-D: 1115 a 32-35): etiam citatur in HENR.DE GANO., QI/od!. J, Grosseteste, ed. ID., p. 193,8-12: Iunt., III. r. 40L; 1116 a 18-22) 77-78 Cr. HOMERs. llias. u q.20 (ed. R. MACKEN,p. 166,95-97; ed. 1518, f. 19vQ; ed. 1613, I, f. 30ra) 94- XXII, 100; VIII, 148-149 80-82 AUGUST De Trin., XlII, c.7. n. 10 (CC lat. 50 A, .. 96 ARlST., ibid (TransI. 'vetus', ed. R. A. GAUTHIER, 38,14-16: TransI. Grosseteste, ed. ID., p. p. 395.45-48; PL 42,1021) 86-87 ARIST.,Eth. Nic.,III, c. 9 (TransI. 'vetus', ed. R. A. GAU· p. 192,1-3; Iunt., III, f. 39L, 40E; 1115 b IO-D) 96-98 ID., op. eit., IX, c.8 (TransI. THIER, . 37,20-21; TransI. Grosseteste, ed. ID., p. 191,17-18; Iunt.,III, f. 398-C; 1115 a 27); p Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, . 336,21-23 ; Iunt., III, f. 137G, 138F-G; 1169 a 18-20) p etiam citatur in HENR. DE GANO., QI/odl. J, q.20 (ed. R. MACKEN,p. 165,83-84; ed. 1518, 98-00 MICHAEL EpHEslNUs,in Comm. gr. in Eth. Nic., IX, c. 8 (TransI. Grosseteste, ed. W. S11- r. 19vQ; ed. 1613, I, r. 30ra) 87·88 ANON., in Comm. gr. in Eth. Nic., III, c.9 (TransI. NISSEN, 151,38-40) p. 3-5 ARIST.,Eth. Nic., I, c. 5 (TransI. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, Grosseteste, ed. H. P. F. MERCIŒN,p.278,56) 88-90 ARIST ibid. (TransI. 'vetus', ed. .• p. 150,1-4; Iunt., III, f. 7L. 9A: 1097 b 8-11) 11-72,17 ID., op. cit., IX, c.8 (TransI. R. A. GAUTHIER, 37,21-24 ; TransI. Grosseteste, ed. ID., p. 191, 18-21 ; Iunt., III, f. 39H ; 1115 p. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, 336,20-29 ; ed. Iunt., III, f. 137F·G, 138F-G; 1169 a 17-26) : p. a 28-31) 90-91 ANON., in Comm. gr. in Eth. Nic., III, c.9 (ed. H. P. F. MERCIŒN, etiam citatur in HENR. DE GANO Quod!. J, q.20 (ed. R. MACKEN,p. 164,62-65; ed. 1518, .. p.278,64-65) r. 19vQ: ed. 1613, I. f. 29vb) 72 QUODLIBET XII QUAESTIO13 73 Epieices autem oboedit intellectui. Proicit enim et pecunias et honores et maiore et permanentiore delectatione ad minorem et breviorem. Aut ergo totaliter circumpugnantia bona, procurans sibi ipsi bonum. Paucum etenim 35 sentit Philosophus quod felix felicitate speculativa non deberet eligere mori tempus delectari valde magis eliget quam multum quiete, et viverebene annum secundum rectam rationem pro re publica I quia est melius sibi, aut si hoc A 229'" quam multos annos qualitercumque, et unam actionem bonam et magnam IS deberet eligere secundum rectam rationem, hoc esset quia esset melius quam multas parvas. Morientibus hoc forte accidit. Eligunt utique magnum simpliciter, et licet non sibi secundum mo-I dum quo illud ponit Philosophus Zucc. 2~ bonum sibi ipsis». esse melius politico. Quid de hoc sentit Philosophus ? Credo Philosophum Bad. 492'" I Si ergo sentit hoc PHILOSOPHUSe felici felicitate politica, scilicet quod d 40 non recte sensisse de felice speculativo, aut sensit quod secundum rectam secundum rationem rectam debet eligere mori pro re publica, quia in hoc rationem speculativus deberet illud eligere, quia illud est melius simpliciter O 149rb eligit magis bonum, ut tangit per totum, quaero quid sentit de feli-I ce 20 et etiam sibi ; quia, etsi non sibi melius est quoad boni alicuius acquisitionem felicitate speculativa, de qua dicit in XO: « Talis est melior vita quam quae nec omnino nec pro illa hora, est tamen melius sibi quoad evasionem mali H 182'b secundum hominem: non enim secundum quod homo est, sic I vivit, sed culpae. Secundum quem modum et politicus, etiam si nullo modo esset secundum quod divinum aliquod in ipso existit». Si enim sentit de ipso felici 45 melius sibi quoad boni acquisitionem, deberet tamen illud eligere quod est speculativo quod secundum rectam rationem debet eligere mori pro re melius simpliciter et etiam melius illi quoad evasionem mali culpae. S 175'" publica, quaero an hoc sentit quia est sibi ipsi bonum, aut quia I simpliciter 25 I Dico ergo quod ad hoc uterque eorum, scilicet tam felix politicus quam Bad. 49: bonum, licet non sibi ipsi. Non quia sibi ipsi bonum, quoniam, cum hoc speculativus, tenetur de iure naturae, et quod peccaret, si illud non eligeret, opemtur secundum fortitudinem politicam ad modum politici, hinc ergo non et quod turpiter viveret. Melius est autem mori quam turpiter vivere. Et est sibi bonum, nisi ad modum quo dictum est politicum esse bonum, scilicet 50 quoad hoc etiam melius est sibi, quia, licet per talem mortem non acquireret quod melius et beatius est in brevi hora.-unum opus magnum agere, etc. bonum sibi sed potius omnia bona sua amitteret, secundum enim quod Quod non est verum, quia nequaquam contingit in aliqua operatione se- 30 dicitur de politico in rvo Ethicorum : «Felicior in morte tristior est. Tali cundum virtutem politicam tantum delectari, quantumcumque sit magna, enim maxime vivere dignum, et iste maxime bonis privatur sciens. Triste quantum secundum virtutem speculativam, quia illa habet mimbiles delecta- autem hoc», et sic licet bonum ei non contingeret, quod innuit PHILOSOPHUS e 139'" tiones, ut dicit in libro XO. Non I ergo esset sibi bonum, quia caderet a 55 per hoc quod sequitur ibidem : «sed nihil minus fortis,. forsitan autem et magis, quoniam in bello bonum pro illo eligit», tamen secundum rectam ACHIOSY ACHIOSY 13 circumpugnantia] circumpugnantiam cuicompugnantia H A C 13 bona] om. sed SI/Pp/. 34 permanentiore] ernecioresed CO". SI/p. lin. et i.m. ai. man. O p 35 sentit] sensitIOY SI/p. lin. ai. man. C 14 delectari alde]inv. S v 16 magnum]et add. O 18 sentit] i.m. 36·37 pro ... secundumrectamrationem]iter. A 36 si] om. sed SI/pp/. SI/p. lin. ai. man. C ai. man. O 18 felici]om. CHIOSY(at c! /.20) in addo SI/p. lin. ai. man. A 18 quod] 38 simpliciter] it addo A s 38 illud]non add. sed exp. H 39 quid]quodS 40 non] i.m. ai. man. O 19 eligere]om. O 20 bonum) om. S 20 quid]qui sed -d SI/p. lin. exp. I 40 felice]!iliceS 40 aut] autemI 40 sensitquod] sentit quia CHS ai. man. I 20 de) SI/p. lin. ai. man. O 21 quam]quemH 23 aliquod]aliudA 42 etsi] et I 42 boni] bonum sed CO". i.m. ai. man. C 44 politicus]pollicitusI 24 quod] om. A 25-26 aut ... sibi' ipsi' bonum'] om. (ham.) A 26 licet] sed I 46 maliculpae] inv. sed CO". C 47 hoc] quod addo O 47 politicusjpollicitusI 27 politicam]om. A 27 hinc] om. CHS hic I hoc OY (c! p. 75.85) 27 ergo] 50 est] om. Y 50 mortem]artemS 50 acquireret]acquiretH SI potius]post sed hoc add CHS 29 brevi]-i exp. et -a SI/p. lin. ai. man. I 29 etc.] et cumA 30 est CO". I 52 IV"] VOI 53 maxime'] magis I 54 sic] si A 56 quoniam] verum]inv. Y 30 in aliquaoperatione]iter. A 31 politicam]politicum ACHISY quamO 32 quantum]quantumcumque A 32 secundum]veritatemaddo C 33 caderet] illud add OY 33-34 a maiore]amoreI 52-54 ID., op. cit., III, C. 12 (TransI. 'vetus', ed. R. A. GAlTfHIER,43,25-44,1; TransI. p. Grosseteste, ID.,p. 196.13-14;lunt.,III, f.43C. G-H: /117 b 10·13): etiamcitaturin HENR. ed. 21-23 ARISf., p. o X. C. 7 (Trans!.Grosseteste, d. R.A. GAlffillER, 360,16-18:in ANON., cit., e p. DEGAND., QI/od/. I. q. 20 (ed. R. MACKEN, 166,9-11:ed. 1518,f. 20vR: ed. 1613,I, r. 30ra) p. AI/Ct. Arist., ed. J. RAMESSE, 12,210: Iunt., III, f. 153A,M: 1177 b 26-28) 28-29 Cr. 55-56ARISf.,bid. (Trans!.'vetus',ed. R.A. GAlTfHlER,44,1-3: TransI.Grosseteste, d. ID., i p. e SI/pra, p.71,7-72,17 31-33 ARISf., ibid (TransI. Grosseteste, ed. R. A. GAlTfHlER, p.I96,14·16: lunt., III, r. 43D, H: 1117b 13-15): etiamcitaturin HENR. DEGAND., (ed. ibid. p. 360,5-15;Iunt.,III, r. 152M-153A,153L-M: 1177b 16-25) R.MACKEN,166,16-167,17:ed. 1518,r. 20rR; ed. 1613,I. f.30rb) p. 74 QUODLIBETXII QUAESTIO13 75 Y 160'" rationem deberet illud eligere, quia per hoc evaderet turpi-I tudinem vitii ; 80 pariterque rei publicae dignitas salusque pariantur. Aequo animo paratoque ut enim dicitur in IV' : «Fortis autem erat terribilia homini existentia susti- moriar. Non enim turpis mors forti viro potest accedere, neque misera nere propter bonum vel turpe». Non propter bonum, scilicet acquirendum, sapienti». Itaque sapientes numquam eam inviti, fortes etiam saepe appe- Bad. 493<'T vel propter non I incurrendum turpe, hoc est turpitudinem culpae. Et sic 60 tierunt. Unde, quia Philosophus secundum rectam rationem mori eligendum secundum rectam rationem debet non sperans aliam vitam eligere mori pro sentiebat pro re publica politico forti et sapienti contemplativo, etiam si nihil re publica, sicut et sperans illam ex caritate, et sicut iste secundum rectam 85 boni sed solum amissio boni inde eis contingeret secundum modum iam rationem deberet eligere mori pro re publica secundum praedictum modum, expositum, ideo, quando dixit in !X0 libro I unam magnam actionem quam A 230'" 1261'" etiam etsi per huiusmodi mortem I nihil meretur quod esset recepturos in multas parvas morientibus eligendam, «elig-j unt utique magnum bonum sibi C 140'" alia vita. Propter quod, ut dicit TuLLIUS libro I° De officiis, «praeclare 65 ipsis» addidit, forte quia, etsi illud non contingeret, nihilominus tamen mori H 182'" scriptum est a Platone : non nobis solum nati sumus, ortusque nostri I partem sic secundum rectam rationem eligeret. patria vendicat, partem amici. Atque ut placet Stoicis, quae in terris gignuntur, ad usum hominum omnia creari; homines autem hominum causa esse 90 generatos, ut ipsi inter se alius alii prodesse posset. In hoc naturam debemus ducem sequi, communesque utilitates in medium adferre mutatione officio- 70 Et secundum hoc concedendae sunt duae ultimae rationes inductae ad rum». IDEMin oratione populari ad senatum: «Sic ab initiofui animatus istam partem. S 175'" I ut non magis me mea causa putarem esse natum quam rei publicae I Quod si forte aliquis, ponendo quod Philosophus non poneret felicem Bad. 49: 0149" procreatum. Nihil duri, nihil acerbi mihi erit quod rem publican tu-[ tabitur: speculativum debere eligere mori dicto modo, quasi sit omnino sequestratus neque enim mors misera est quae ob rem publicam capitur, neque exercitium 95 ab humana societate, non vivens quasi homo mortalis sed quasi divinus et turpe est quod virtute suscipitur, praesertim cum hae poenae nonnul/am 75 immortalis, ut dicit PHlLOSOPHUSin XO Ethicorum, et quod ideo non habeant in se consolationem». «Cum», ut dicit libro I° Invectionum, tenetur descendere a sua felicitate contemplativa ad actionem politicam pro Zuce. 250'" «patria mihi vi-I ta mea multo est carior». IDEMlibro IV' : «Mihi quidem haec re publica, et sic ponendo hoc diceret ad primam rationem quod verum est conditio data est ut omnes acerbitates, omnes dolores cruciatusque perferrem, quod bonum publicum praeferendum est privato, dum tamen bonum non solum fortiter, sed etiam libenter, dummodo meis laboribus urbis 00 privatum includatur in publico, aliter non, licet simpliciter sit praeferendum ACHIOSY ACHIOSY 59 bonum'] i.m. O 60 et] om. A 60 sic] om. O 62 sicu!') sic C 63 deberet] 80 salusque]salusquae A 80 pariantur]pariaturI 81 accedere] in accidere corr. (01. debetO 64 etiametsi] etiam et non A etiamsiet CHS 64 mortem]per add. I man.?) O 86 expositum] ex C 86 unam] bonam add. A 87 sibi] om. A 66 est] om. S 68 creari]causariY 69 ipsi] ipse S ibi I 69 posset] possitS 88 addidit] addit et -i- sup. lin. 01. man. A 88 quia] quod Y 89 sic] sicut I 70 ducem]naturamsed exp. et ducem i. m.S 7 I senatum]sensatumC 7I fui]fuitA 91 ultimae rationes] inv. O 93 felicem] suum sed dei. et felicem i. m. 01. man. O C(sed eras.)H 72 putarem]putareY 72 quam] quod S 72 rei publicae]re 'p' IOY 94 debere] deberet sed -t exp. I 94 sit] si A 95 mortalis] humanus S 73 duri] om. C 73 nihil'] vel HS 73 tutabitur] putabitur I curabitur CHS 96 in] om. O 96 XC] IV" CHS I 97 descendere ascendere sed a- exp. et de- sup. lin. 76 se] om. S 76 Invectionum]inventionumC 77 est carior] inv. CHS 77-78 haec 01. man. O 98 re publica] rei p. A 98 hoc] haec sed -ae- exp. et -0- sup. lin. ai conditio]hoc a Deo Y 78 perferrem]perferamCHS perferremferamAIOY 79 meis] man. C 99 praeferendum est] inv. C 00-76,2 includatur... bonumprivatum]om. in eis AIOY (ham.) sed suppl. i.m. in! O 00 licet] sed H 58-59 ARlST.,op. cit., III, c. Il (Trans!. 'vetus', ed. R. A. GAUlllJER, 42,24-25; Trans!. p. 81-82 ID., op. cit., IV, c.2, n.3 (ed. H. BORNECQUE, p. 66; ed. C. McDoNALD, p.136) Grosseteste,ed. ID.,p. 195,11-12; Iunt., III, r. 411,42K-L; I I 17 a 16-I7) 65-70 C1CERO, 84-86 cr. supra, p. 72,23-74,60 86-88 ARIST., Nic., IX,c. 8 (Trahs!.Grosseteste,ed. R. Eth. De offlciis, I, c.7, n.22 (ed. M.TESTARD, 115; ed. W.MILLER, 22; ed. C. ATZERT, p. p. A. GAUTHIER, 336,27-28; lunt., III, f. 137G, 138G; 1169 a 24-25); cr. etiam supra, p. p.8,22-9,2) 65-67 PLATO, Epist. IX (ad Archytam),358 A 71-73 C1CERO, populum Ad p. 71,11-72,17 87-88 Ibid. (Trans!. Grosseteste,ed. R. A, GAUlllIER, 336,27-28; Iunt., p. et equites romanomm antequam iret in exilium, c. 8, n. 20 (ed. C. F. W.MUELLER. t. IV,3, p. 431) III, r. 137G, 138G; 1169a 26) 91-92 Cr. supra, p. 68,27-33 95-96 ID., op. cit., X, C. 7 73 ID., op. cit., c. 9, n. 21 (ibid.) 74-76 ID., op. cit., c. 9, n. 22 (ibid.) 76-77 ID., (Trans!.Grosseteste.ed. R. A. GAUlllIER, 360,17-18; in ANON Auct. Arisl., ed. 1. HAMESSE, p. .. in L. Catilinam Orationes, I, c. 1I, n. 27 (ed. H. BORNECQUE, ed. C. McDoNALD, 60) p. 20; p. 12,210; lunt., III, r. 153A, M; 1177 b 27-28); cr. supra, p.72,21-23 98-99 Cr. supra, 77-75,81 ID., op. cit., IV, C. 1, n. 1 (ed. H. BORNECQUE, ed. C. McDoNALD, (34) p. 65; p. p.68,27-28 76 QUODLIBETXII QUAESTIO13 77 quantum est ex parte sui, non tamen quantum est ex parte illius cuius bonum 25 publico, includitur tamen in illo bonum suum privatum quasi negativum, privatum non includitur in bono publico ; scilicet evasio turpitudinis et mali culpae, ut dictum est. Et hoc sufficit ad et similiter si diceret ad secundam quod «unum membrum exponit se propositum. Quod si in bono publico non sic includerehIr bonUm suum mortis periculo propter conservationem totius», verum est quando mem- privatum, puto quod nullo modo deberet eligere mori dicto modo, sicut nec brum non habet proprium intellectum, nec potest habere suum bonum 5 tenentur hoc eligere sancti in patria, quia non esset in hoc debitor rei proprium separatum extra bonum totius; si tamen pars vel membrum 30 publicae, sicut nec sancti in patria, quia, sicut illi non sunt pars civitatis haberet proprium intellectum, etiam bonum quod separatim posset obtinere, Ecclesiae militantis nec de foro I eius, sic nec iste esset pars societatis O 149'" H 182'" quale habet I speculativus, nequaquam eligeret illud; humanae, secundum quod hoc videtur sentire PmLosoPHUS in IXo Metaphy- Bad. 493 scientiarum, sic se habet ex parte voluntatis quod in ipsa sunt quaedam seminaria moralium virtutum, quia, ut iam dictum est, aliter impossibile esset Bad. 493.c I Dico quod duplex est prudentia in hominis intellectu practico: una 20 45 ut ad ipsas acquirendas moveretur. Dicta autem prudentia naturali intellectus naturalis, quae est origo alterius et principium acquirendi illam, alia vero practicus ab initio primitivo operis determinat ea quae sunt ad finem, sicut acquisita. voluntas dictis principiis seminalibus virtutum moralium determinat et Prudentia illa naturalis est naturale· iudicatorium circa operabilia in praestituit ipsum finem. Cumque autem voluntas ab initio praestituerit finem intellectu practico, sicut est naturale iudicatorium circa speculabilia in et intellectus practicus id quod est ad finem, et hoc ante operis inchoatio- C 140'" in-I tellectu speculativo, quod est quaedam speculativa naturalis. De qua dicit 25 50 nem, tunc voluntas incipiendo operari incipit velle id quod est ad finem, et XO De Trinitate AUGUSTINUS «Nisi breviter impressam in in principio: operando illud tendere in finem. Sic autem operante I voluntate incipit H 183'" animo cuius libet doctrinae haberemus notionem, nullo ad eam discendam generari moralis virtus in voluntate, et incipit intellectus practicus ex opere studio flagraremus, quia rem omnino incognitam amare nullus potest om- voluntatis experiri in singularibus operabilia, I qualiter possint et debeant I 262'" nino». Et PHILOSOPHUS dicit !X0 Metaphysicae : «Necesse est ut addiscens operari et dirigi in I finem, et statim incipit generari prudentia practica in Zucc. 2: Zucc. 251'" habeat ali-I quid de cognitione, quia non movetur aliquid ad aliud, nisi habeat 30 55 intellectu. Et tunc intellectus, et per id quod naturaliter sibi est insitum aliquid in se de eo ad quod movetur». Ubi dicit COMMENTATOR: id est: omne « simul, et per id quod sibi ex primo actu est acquisitum, praestituit aliquid quod generatur et fit aliquid, impossibile est hoc fieri, nisi habeat aliquid operandum ad finem, et voluntas illud eligit et operatur ut prius, et augetur S 176'" naturaliter I ex eo quod habebit in postremo. Verbi gratia: quoniam cithari- virtus moratis in voluntate et prudentia in intellectu, et sic deinceps usque zando citharistae fimus, et impossibile est ut citharizet, nisi habeat aliquid de ad perfectionem habituum. arte citharizandi. Et ideo asinus non addiscit citharizare, neque homo qui non 35 60 I Et ideo dico quod mixtim generatur virtus moralis cum prudentia Bad. 49' est natus citharizare». practica, quae vere practica est dicenda, ita quod una earum nullo modo sine De prudentia autem naturali circa operabilia dicit HIERONYMUS Epis- in altera generari potest, et secundum rationem.eiusdem mensurae, ut quantum tola ad Demetriadem : «Bonum generaliter cunctis institutum est. Est enim quisque acquirit de virtute morali, et de prudentia. Et per hoc necesse est Bad. 494,c in animis nostris naturalis quaedam, ut ita dixerim, sanctitas, quae ve/ut I omnes virtutes in prudentia esse connexas, secundum quod hoc alias in ACHIOSY ACHIOSY 23 iudicatorium]indicatoriumsed corr. sup. lin. 01. man. C 24 in] om. A 24-25 in intellectu]iter. O 25 quod] quae O 26 nisi] ubi sed, corr. i.m. 01. man. C 30 de 40 arce] arte Y 40 animi) causaI 40 et] i. m. O 40 ut] om. sed in add. sup. lin. ... habeat2 aliquid] om. (ham.) S 31 in se de eo] de eo in se inv. sed corr. O 32 fit] sic ai. man. I 41 quaeque]quaecumqueI 41 condemnat]contemnatC 42 in hoc] S 33 quoniam]in add. S 34 citharizet]citharizaretOY 35-36 neque... citharizare] nihil Y 43-44 scientiarum... sunt quaedamseminaria] om. (ham.) S 44 moralium] om. (ham.) S 37 circa]naturaliaaddo sed exp. A 38 Demetriadem]Demetriandem A moralisO 45 acquirendas]inquirendasI 45 naturali]naturalisHS 46 practicus] metriademsed de- sup. lin. ai. man. I dyametriadem ya exp. eI -e- sup. lin. aI. man. O sed i.m. ai. man. O 49 id] illudA (c! supra. p. LI) 50 et] sup. lin. ai. man. O 51 sic] 39 animisnostris] inv. A sicutHS 51 voluntate]virtus add. sed exp. A 52 opere] parte sed exp. eI de/. eI opere Un. ai. man. O 53 experiri]eperiri el-X- sup. lin. ai. man. O 53 possint]possunt sed 26-28 AUGUST., Trin., X, c. I, n. I (CC la!. 50, p. 311,16-18; PL 42,971) De 28-29 Cf. -u- in -i- exp. S 54 practica]etiam addo exp. A pacticaI 55 et'J om. C 55 sibi ibid. (CC la!. 50, p. 312,29-30; PL 42,972) ; ID., op. cil., X, C. I, n. 2 (CC la!. 50, p. 312,51; est] inv. S 56 ex] est sed corr. i.m. ai. man. A 56 est] om. sed supp/. sup. lin. ai. man. C PL 42,973) 29-31 ARIST., Melaph., IX, C. 8 (ed. B. BORKE, 56,10-11; TransI.anon., ed. p. 56 aliquid]ad CHlOSY 57 operandumad] om. S 61 practica2 est] inv. Y 61 est] G. VUILLEMIN-DIEM, p. 177,22-23;Iun!.,VIII,r. 240H; 1049b 35 - 1050ai) 31-36 AVER- ferendeadd. sed exp. A 63 per] propter O 64 hoc] haec S om. 1 ROES, Melaph. IX Comm., comm. 14(ed. B. BORKE, 57,37-41; Iun!.,VIII,r. 240L) ; cf.'etiam In p. AEG.ROM Quodl. II/, q.9 (ed. 1646, p. 152a-b) .. 38 PS.-HIER. (PELAGIUS), Epislola ad 41-59 Cr. AEG.ROM.,Quodl. m, q.9 (ed. 1646, p.150b-151a, 156a-b) 44 Cf. supra, Demelriadem, C. 3 (PL 30, 18B) 38-81,41 ID op. cil., C. 4 (PL 30, 19B) .. p. 80,29-36 82 QUODLIBETXII QUAESTIO14 83 quaestione quadam de virtutum connexione latius declaravimus, VO Quod- 65 90 quod natum est fieri dispositio vel habitus, generatur in primis actibus, sed libet, quaestione 16 et 17". 8 solummodo dispositio aliqua quae non est nata fieri habitus, quae est difficultatis ad bonum amotio, quae est adnexa habitui vitioso. Quae cum sufficienter fuerit amota et subiectum per hoc factum est quasi materia quae A 230'" Et secundum hoc bene I procedit prima pars rationis ad secundam est necessitas ad vitii corruptionem I et virtutis generationem, tunc primo H 183'" partem quaestionis. 95 generantur simul prudentia et virtus moralis. Sed si ita est ut dicitur in isto Bad. 494" O 150rb I Ad rationem in contrarium I quod «qua ratione semel recta ratione 70 secundo modo, vera actio per se terminaretur non ad aliquid positivum, sed iudicante aliquid agendum, voluntas potest illud non eligere eadem ratione solum ad privativum; quod est contra naturam rei, quia semper agens et et pluries», dico quod falsum est, quia, cum primo eligit contra rectam patiens, etsi sint in principio contraria, in fine tamen sunt similia. Et ideo rationem, inficitur vitio, a qua infectione voluntatis statim incipit obscurari quantum amovetur de contrario et terminatur actio ad aliquid privativum, ratio et obliquari a sua recti tudine, et sic incipit deficere a rectitudine iudicii 00 tantum necesse est ut generetur de simili et terminatur ad aliquid positivum Y 161" gradatim et interscalatim, quousque voluntate in I vitio obstinata ratio sit 75 quod, etsi illud non sit forma principaliter generanda, est tamen aliqua excaecata' Et videntur talia bona simpliciter ad qualia voluntas est infecta, dispositio positiva manens cum illa, ut est caliditas quando generatur de aqua et iudicat op posita principiorum in moralibus esse eligenda, dicente GREGO- ignis, ita quod in tali transmutatione terminatur actio per se ad positivum, RIO IXo Moralium super illud Iob: « Vir vanus in superbiam erigitur», «A per accidens autem ad privativum_ Et sicut hoc contingit in naturalibus, sic levibus», inquit, «malis in-I cipiens cum ad graviora pervenitur, vanitas 5 et in voluntarii s_ Sed in generatione habituum non est dare aliquid positivum S 176'" C 140'" mentem obnubilat, in-I iquitas caecat», «quia», ut dicit libro XIo Mora- 80 generari per quod cum amotione contrarii subiectum fiat quasi materia quae lium, «iuxta mensuram uniuscuiusque peccati intelligentiae caecitas genera- est necessitas ad habitum, nisi ipsam dispositionem quae nata est fieri habitus. Ergo etc. Quod plane patet per hoc quod in hominibus in statu tun> . Bad. 494'F I Quod assumitur in secunda parte rationis in contrarium quod «nisi simul innocentiae habitus fuissent generati consimiliter secundum modos agendi 10 intellectus et voluntatis, licet ibi expeditius, et tamen ibi non fuisset omnino generarentur virtus moralis et prudentia, essent simul contraria, virtus et vitium, in eodem», dico quod re vera simul generantur. Sed hoc potest 85 aliqua difficultas ex vitio amovenda. Dico ergo quod, secundum quod alias intelligi dupliciter: uno modo sic quod in primo actu quo intellectus determinavi, in primo actu generationis habitus generatur I id quod natum 1262" experitur operanda, generetur prudentia quoad substantiam, licet sub ratione est fieri habitus completus per augmentum ex cunctis actibus sequentibus. incompletissima, et in primo actu voluntatis similiter moralis virtus sub I Et quod assumitur quod «vitium non removetur uno actu», verum est; Bad. 494 IS attamen remittitur secundum modum eius, et id quod natum est fieri habitus, Zucc. 252 ratione dispositionis rb incompletissimae ; alio modo sic quod nihil vir-I tutis generatur et augmentatur. ACHIOSY ACHIOSY 65-66 Quodlibet]QuolibetCHISY 68 pars rationis] in·v. sedeorr. S 71 iudicante]indi- canteC 72 pluriesJplures sed -i- SI/p. lin. ai. man. I 72 primo] om. O 72 eligit] 91 quae']tamen add. IOY 92 difficultatis]cul- i.m. ai. //lO/t C difficultas - S 92 cum] elegitA 73 rationem] iter. S 75 gradatim]gradus sed de/. e/ gradatim i.m. ai. man. O causaOY 94 vitii] om. sed sl/ppl. i. m. ai. //lan. A 94 corruptionem]correctionemI 75 interscalatimJnter statim sed inter exp. I i 75 sit] fit A 77 esse) om. A 78 vir] 95 ital ista I(sed exp. e/ ita SI/p. lin. 01. man.)OY 95 isto] illo Y 96 ad] SI/p. lin. 01. ·vii·S 79 malis]malumA malusO 79 cum] om. CHS tamen O 80 ob- man. I 97 privativum]primitivumAC(sed eorr.)HI(id.)OSY 98 contraria] om. S nubilat]obnubulatI 80-8I Moralium mobilisS J 83 simul] iter. S 86 modoJ om. O 98 sunt] om. I 98 ideo] om. A 99 amoveturJamovereturI 99 ad] in S 86 primo]modo add. sed exp. A 88 moralis iter. O J 89 incompletissimae.. quodJ iter. . 99 aliquid]primum O 00 tantum] om. C I principaliter)i/er. sed exp. I 2 est] sed de/. A om. S 2 de] qua addo sed exp. I ab sed exp. e/ de i.m. 01. mal1. O 3 ignis] i/er. A 4 contingit] convenit A 6 generari iter. sed deI. I J 6 amotione] admonitioneAHI 65-66 Cr. HENR.DE GAND., QI/odl. V, q.16 (ed. 1518, r. 185rD-188rL; ed. 1613, I, II amovenda]admonendaCH II alias] i/er. I 12 generatur]om. S 15 attamen]actum Y r. 278va-28 ; q. 17 (ed. 1518, f. 188rL-193rX;ed. 1613,I, f. 282ra-287rb) Ivb) 70-72 cr. SI/pro, p. 79,9-11 78 Iob, XI, 12 78-80 GREGOR., Moralia, X, c. II, n. 21 (CC lat. 143, p. 553,53-55; PL 75, 933B-C) 80-82 ID., op. eit., XI, c.33, n.45 (CC lat. 143 A, 11-13 Cr. HENR.DEGAND.,QI/odl. V, q. 16 (ed. 1518, r. 188rG-H; ed. 1613, I, f..28Irb) p. 611,15-16; PL 75, 973C) 83-85 cr. Sl/pra, p. 79,16-80,18 14 cr. SI/pro, p. 80,17-18 84 QUODLIBET XII QUAESTIO 15 85 Et quod ex hoc concluditur quod «tunc contraria simul sunt in eodem», Secundum erat: utrum ille ad cuius manus tales litterae venerunt, si eas dico quod hoc est necessarium in omni generatione et corruptione forrnarum aperiat et legat abbatique suo eas ostendat, peccet mortaliter. recipientium magis et minus, citra tamen ipsorum excellentias in quibus sese 20 Alia autem erant plura pertinentia ad quascumque personas indifferenter, non compatiuntur, ut dictum est supra. Citra enim suas excellentias omnia 20 scilicet tria. talia sese bene compatiuntur. I Quorum unum e-I rat : utrum excommunicatus sit ille qui legit aliquid C 141'" H 184'" de libro interdicto sub poena excommunicationis latae sententiae ; secundum: utrum debens fa-I cere aliquid ex una causa liberet se a debito Y 161'" 25 faciendo illud ex alia causa; QUAESTIO. 15 tertium: utrum licet alicui dare ecclesiae cuiquam cer-I tam summam Zucc. 25 pecuniae ad emendum terras ad opus illius ecclesiae, ut detur ei certa summa UlRUM EPISCOPUS POSSIT SUBDITISSUIS PRO EXCESSmUS ET CRIMINIBUS INFLIGERE pecuniae ad vitam suam. POENAM PECUNIARIAM CONVERTENDAM IN USUM PROPRIUM VEL PAUPERUM VEL Circa primum arguitur quod episcopus pro excessibus subditorum non ECCLESIAE SUAE 30 possit exigere pecuniam, quia Michaeae Ill° reprehenduntur «iudices qui in muneribus iudicabant» ; et idem ra, quaestione la «Iudices». Sed corrigere Bad. 494.0 I Sequuntur pertinentia ad exercitium actus hominis in vita ista. Et erant 5 excessus est actus iudicialis, Extravagantibus de officio ordinarii «Dilec- Zucc. 252" A 231'" quaedam pertinentia ad actus absolute, I alia vero pertinentia ad actus in tus». Ergo non est exercendus in muneribus. Quare etc. quadam comparatione. Item Extravagantibus de simonia «Nemo». Et ra, quaestione la «Qui 0150" Circa primum erat unicum pertinens I ad actum episcopo rum: utrum 35 studet», dicitur quod Giezi pro gratia corporalis sanitatis vendita lepram S 177'" episcopus possit subditis suis pro excessi-I bus et criminibus infligere incurrit. Ergo multo fortius qui pecuniam accipiendo vendit sanitatem' poenam pecuniariam convertendam in usum proprium vel pauperum vel IO spiritualem habendam per correptionem, lepram peccati incurrit. Ergo etc. ecclesiae suae. Contra. Dicitur in Glossa, Extravagantibus de poenis «Licet», quod Alterum vero erat pertinens ad actum doctorum: utrum scholastice episcopus in eo casu in quo dispensare potest, in illo etiam potest poenam docens falsum ex sinistra affectione motus peccet mortaliter. 40 corporalem vel spiritualem in pecuniariam commutare. Ergo multo fortius in Duo autem alia erant pertinentia ad religiosos. aliis casibus qui dispensatione non indigent. Quorum primum erat: utrum monachus regulae sancti Benedicti scholaris 15 petens per litteras ab aliquo officialium monasterii sui pecuniam ex indi- gentia ad opus studii sui, peccet mortaliter, et similiter ille qui eam illi mittit. ACillOSY 18 venerunt] veniunt H 19 aperiat] operiat OY 19 eas ostendat J inv. sed corr. S 19 ostendat] ostendit I 20 indifferenter] indifferentur (?) sed corr. 01. man. 1 21 tria] autem erant addo CHS 22 legit] legat Y 24 secundum] secundo O 24 causa] si ACHlOSY addo ACill(sed exp.)OSY 25 illud] illa A illi CHS illum IOY (c! infra. p. 97.5) 27 certa] certo (?) I 31 I'] om. I 35 corporalis sanitatis] inv. S 36-37 sanitatem 17 quod 1] om. I 17 concluditur] includitur S 17 tunc] circa I 18 est] om. A spiritualem] inv. S 37 correptionem] correctionem CillOSY 38 G1ossa] decre. CHS 19 recipientium] respicientium sed corr. sup. lin. 01. man. I 20 non J om. Y 39 in' illo] iter. A 40 pecuniariam] in pecuniam sedpecuniariam i.m. 01.man. O 40 com- 20 citra] circa A(sed exp. e/citra i.m. 01. man.)Cill(sed dei. e/citra sup. lin. 01. man.)O(sedcitra mutare] computare I i.m. 01. man.)SY 21 bene] om. Y 2-4 Utrum ... suae (Cf infra, p. 84.8-11) 5 actus] om. O 8 erat] est A 8 pertinens] om. A 9 suis] om. O IO pecuniariam] 30-3 I Mich.. III. 11 3 I GRAl1ANUS, Decretllm. II. C. I. q. I. C. 23 (ed. A. FRIEDBERG. 367 ; I. pecuniarum A 10 proprium vel pauperum] pauperum proprium vel inv. sed corr. O PL 187. 491C; at cr. ibid., ed. Rom. et notationes correctorum) 31-33 GREGOR.IX. Il suae] iter. sed dei. I 12 scholastice J scholasticum sed -um exp. et -e S!lp. lin. A Decretales. I, tit. 31. C. 18 (ed. A. FRIEDBERG. 193) II. 34 ID.. op. cit.• V. tit. 3. C. 14 (ed. 17 sui] om. S A. FRIEDBERG. 753) II. 34-36 GRAl1ANUS. Decretllm, II. c.l. q. I, c. Il (ed. A. FRIEDBERG. 1.361; PL 187, 482C) 38 GREGOR.IX. Decretales, V. tit. 37. C. 3 (ed. A. FRIEDBERG. II, 17 Cr. supra. p. 79,16-80.17 20 Cr. supra. q. II. p. 62.19-27 ; 63.33-37 880-881) 39-40 ID.. Decretales lina cum glossis. ibid. (ed. Romae 1582. 1857b) 86 QUODLIBET XII QUAESTIO 15 87 65 pauperum vel ecclesiae vel proprios, sic tamen quod, quando eam convertit in usus proprios, bona ecclesiae quae alias esset I recepturos, convertat in 0150'" H 184'" Bad. 494'" I Dico quod poena quae pro excessibus exigitur, cum sit in satisfactionem usus aliorum pauperum, non autem in fastum et delicias proprias, ne de ipsis et emendam delicti iam perpetrati, et in cautelam contra delictum perpetran- poterit dici illud BERNARDI ad Henricum Senonensem archiepiscopum : dum, illa debet iniungi quae efficacius valet ad haec duo. Ulterius, quia 45 «Dicite, pontifices, in freno quid facit aurum? Nostrum est quod effunditis. poenae exiguntur potissime ut timore arceatur voluntas ne iterato peccet, 70· nobis crudeliter subtrahitur quod inaniter expenditis, nostris necessitatibus idcirco dico quod poenae potius debent exigi quae magis timentur secundum subtrahitur quidquid accedit vanitatibus vestris». Zuee. 253"' status et conditiones hominum. I Et quia poenae pecuniariae quandoque magis timentur, idcirco dico quod, quando hoc percipit episcopus, potius debet exigere poenam pecuniariam quam aliam. Quae quia non per se et 50 Et secundum hoc concedenda est ultima ratio. principaliter ordinatur ad emendam et satisfactionem sicut poena corporalis I Ad primam in oppositum quod «corrigere est effectus iudicialis qui non Bad. 49· aut spiritualis, quia excessus committuntur ab intra et corpore et spiritu 75 debet exerceri in muneribus», dico quod correctio tria respicit: primo principaliter, idcirco dico quod poena pecunialis non est per se et primo correctionem quam habet facere corrigens in correctum, secundo vitae exigenda nec principaliter, sed in casu praedicto. Et ideo, ut dicit ratio mutationem in melius ex illa consequendam in correcto, tertio commisso- ultima, exigentia poenae pecuniariae non est per se exactio poenae, sed 55 rum pro quibus corrigitur emendam sive satisfactionem faciendam a cor- potius poenae commutatio in poenam. recto. Quorum primum, quod pertinet ad praelatum corripientem, et ter- Bad. 494" S 177'" I Quod vero ulterius additur in quaestione, I an exigere possit eam ad 80 tium, quod pertinet ad subditum correctum, sunt propter secundum, quod 1262'" con-I vertendum in proprio s usus aut pauperum aut ecclesiae suae, dico quod pertinet ad Deum ; sed primum ut per illum disponatur ad recipiendum in non, nisi ad convertendum in usus pauperum. Sed ecclesia sua cui habet se secundum, tertium vero ut in illo conservetur. I Et sunt tres partes C 141'" providere, inter pauperes connumeranda est. Et quia ipsemet debet esse 60 essentiales correctionis iudicialis, sicut sunt tres partes essentiales poeni- unus ex pauperibus. vivens de bonis pauperum accipiendo sibi necessaria, tentiae, et quoad nullam harum trium partium debet fieri correctio iudicialis residua aliis pauperibus dispensando, ut dicit PROSPER De vita contempla- 85 in muneribus, sicut nec administratio sacramenta1is poenitentiae quoad A 231'" tiva et alias latius exposuimus, I idcirco etiam dico quod pro emenda et aliquam suarum partium. satisfactione excessuum potest accipere emendam pecuniariam vel ad usus Est igitur advertendum quod, sicut in foro sive iudicio conscientiae differunt haec tria, scilicet ministrare sa-I cramentum poenitentiae in mune- Zuee. 25 ACHIOSY 65 veli] ad addo A 65 vell proprios] om. A 65 sic] sicut A 65 convertit] convenit ACHlOSY AJ(sed -nit exp. et ·rtit sup. lin. 0/. man.)OY 68 poterit] possit S 68 Henricum] hel' S 69 dicite] discite sed ·s· exp. O 69 nostrum] vestrum Y 69 effunditis] effundatis sed 43 poena] poenae O pecunia S om. H 44 delicti] delecti I(sed -e- exp. et';' Sllp. lin. -a- exp. et ·i· sup. lin. A 74 primam] rationem addo (sed exp.?) I 75 respicit] res- aI. man.)Y 45 iniungi] ingiungi sed -g. exp. I 45 quia] bene addo sed erp. A 46 pec- pondit A 76 vitae] vice Y 79 corripientem] corrigentem O 81 illum] illud i.m. aI. cet] pecceot ACH 48 pecuniariae] pecuniaria O 49 hoc] haec Y 49 potius] post man. C 81 in] per sed CO". H 82 et] ut O 82 partes] om. S 83 essen- sed CO". 0/. man. I 49-50 potius debet] inv. C 51-53 principaliter ... per se et] om. tiales'] eorum addo sed exp. H 83 correctionis ... sunt tres partes essentialesl] om. (ham.) I (ham.) I 51 ordinatur] ostenditur A 52 committuntur] omittuntur Y 54 exigenda] 85 nec] om. O 85 sicut ... sacramenta1is] om. sed Sl/Pp/. i.m. H 87 sive] sine O existentia I 55 pecuniariae] pecuniar(a)e I 55 exactio poenael] om. S 57 possit 88 differunt] differat Y eam] inv. O 58 convertendum] convertendam A (c! 1.59) 61 accipiendo sibi] inv. CHS 62 dispensando I dispendendo sed -de- exp. et ·sa- sup. lin. aI. man. I 69- 71 BERNARDUS CLARAEVALLENSIS.moribl/s et officio episcoponlll1 (Epist. 42- ad Henricum De Senonensem), c.2. n.7 (ed. J. LECLERcQ - H. M. ROCHAIS,VII. p. 106.9-16; PL 182. 54.56 Cr. supra. p. 85.38-40 60-63 IULlANUSOMERIUS. vita contemplativa. II. c. II (PL P De 815D-816A); etiam citatur in HENR. DE GAND., QI/odl. VIII. q.27. arg. I (ed. 1518. 59. 455C) 63 cr. HENR.DEGAND Quodl. VIlI. q. 27 (ed. 1518. r. 335rV-336vF; ed. 1613. .. r. 334vV-335rV; ed. 1613. II, r.48va) 73 cr. Sl/pra, p.85.38-41 74-75 Ct. supra, II. r. 48va-50rb) p. 85.31-33 88 QUODLffiET XII QUAESTIO 15 89 lribus accipiendis et ministrare ipsum pro muneribus accipiendis et pro Pro iudicio autem munus accipere contingit dupliciter: uno modo ratione Y 162'" sacramenti ministratione accipere munus, sic in I foro sive iudicio ecclesiae 90 ipsius iudicii, ut scilicet munus ponatur merces propter quam exercetur Bad. 495'K differunt haec tria, scilicet iudicare in muneribus accipiendis aut acceptis I 15 iudicium vel principaliter vel secundario. Hoc nullo modo licet, quia illud et iudicare pro muneribus et pro ipso iudicio munera accipere. Iudicare sub pretio temporali non cadit, et ideo in omnibus praedictis casibus puto autem in muneribus dicitur ille qui pecunialem satisfactionem iniungit, non I committi simoniam, sicut nec licet propter simoniam exercere quod- 1263'" propter utilitatem correpti, sed propter commodum proprium, et sic non per cumque aliud opus divinum circa populum. Unde super dictum verbum dispensationem et commutationem, scilicet poenae in poenam, sed per 95 Michaeae dicit HIERONYMUS:Si quis I de principibus videbatur iudicare A 231" « quandam exactionem poenae muneribus, et hoc etiam munus non ad 20 quod erat rectum, vendebat magis sententiam et in muneribus iudicabat. satisfaciendum ecclesiae et Deo, sed suo pravo desiderio. Quod non licet Sacerdotes quoque non docebant populum nisi acceptopretio, et cum dicitur: omnino, quia hoc non est iniungere satisfactionem, sed ipsam omnino 'Gratis accepistis. gratis date; illi Dei responso pecuniam praeferentes gra- omittere, et loco eius quod in emendam satisfaciendum esset Deo, satisfacere tiam Domini avara mercede vendebant». suo pravo desiderio, sicut si administrans sacramentum paenitentiae non 00 I Alio autem modo contingit munus accipere pro iudicio ratione laboris Bad. 495 intenderet principaliter iniungere aliquid ad satisfaciendum Deo, sed iniun- 25 in iudicando, quod potest fieri dupliciter: uno modo sic quod iudicans esset geret sibi dari pecuniam ad satisfaciendum suo pravo desiderio. Uterque laboraturus iudicanda, etsi non esset mercedem muneris consecutus. Hoc enim istorum iudicat in muneribus, quia tertiam partem iudicialis officii pro bene licet. Alio modo quod alias non esset laboraturus. Quod etiam contingit S 177" muneribus accipiendis amittit, I et pro eisdem alias duas partes exercet, si dupliciter: I uno modo aggrediendo laborem voluntarie I ex muneris Zucc. 25 0151'" ab initio muneris talis acceptionem intendit. Omnis enim iudicans in 5 desiderio, quod convenit mercenario. Et puto, si talis non indiget, quod non muneribus propter omissionem satisfactionis Deo et ecclesiae quam deberet 30 licet ei etiam velle laborare propter munus temporale, etiamsi principalius iniungere, iudicat pro muneribus quoad alias duas partes; quae propter intendat munus aeternum. Si vero sit indigens et alteri officio obligatus quod munera satagit exercere. propter istud postponi necesse est, puto quod non licet, sicut non licet Bad. 495'" I Proprie autem iudicare pro muneribus, quod tamen non est iudicare in religiosis ex desiderio mercedis temporalis voluntarie et absque coactione H 184" muneribus, est iudicium integrum I exercere secundum tres eius partes, non IO hominis vel conscientiae dimittere opera contemplativae et exercere opera propter aliud quam propter muneris mercedem, vel principaliter propter 35 activae quae incumbunt praelatis Ecclesiae, ut patebit aliqua1iter in quaes- illud, quod similiter nulli licet. tione antepaenultima. Si vero sit indigens et non obligatus alteri officio, puto quod licet, si ei permittatur, ut pauperi sacerdoti pro labore suo in cele- ACmOSY ACHIOSY 15 modo] om. sed in nullo SI/p. lin. ai. man. I 16 cadit] cadat Y 19 Michaeae] Miche O 19 principibus] prin (sed dei.) patricibus H patricibus C(sed corr. ai. man.)S 19 videbatur] videatur ACH 20 in] om. O 20 iudicabat] iudicabant S 21 quoque] 89 etl] om. H 90 munus] unus Y 90 sic] sicut O 91 differunt] dicerent IOY quo S 21 docebant] decebant A docebat S 22 Dei] I.m. ai. man. O 22-23 gratiam] 91 acceptis] aut addo sed exp. S 93 dicitur] vel debet I 94 correpti] correcti CHS om. sed sl/ppl. I.m. ai. man. C 24 munus] om. CHS 26 iudicanda] indicando sed CO". ser. sed -c- SI/p. lin. A 94 per] om. O 95 scilicet] om. CHS 96 quandam] ai. man. C 26-27 iudicanda ... esset laboraturus] om. (ham.) H 26 consecutus] consecutu quandum C 96-97 exactionem ... satisfaciendum] om. C 96 muneribus] muneris sed CO". SI/p. lin. aI. man. I 27 quod] et O 27 etiam] et I 30 velle] mille A CHlOSY 96 etiam munus) om. HIOSY de! C 96 ad] satisfactionem add. sed nulli C(sed velle I.m. corr. ai. man.)HS 30 etiamsi] etsi O 31 officio obligatus] Inv. S exp. S 97 satisfaciendum] satisfactionem A (c! I. 98. 98. /. 2) 99 in] om. O 32 istud] illud AS 32 sicut] quod addo A 33 mercedis] mercedem H 34-35 et ... 99 esset] esse AC (sed -t SI/p. lin. ai. man.)Hl(sed in est exp.)OSY 00 si] om. C(i.m. ai. activae] om. S 34 exercere] et addo O 35 ecclesiae] ecce addo A 35 patebit] man.)HS I I intenderet] tenderet A I Deo] om. A 5 muneris) muneribus I patet Y 36 antepaenu1tima] paenultima ACHS (c! sl/pra. p. XX/V, Lll/-L/V) 37 ei] om. S 5 intendit] intendet sed -e- exp. e/ -i- SI/p. lin. S tendit sed in- SI/p. lin. O 5 in] om. C (SI/p. lin. aI. man.)HS 6 Deo] i.m. S 6 et] ex O 6 quam] secundum A quem HS quae C 7 quae] om. sed sl/ppl. i.m. ai. man. O 9 autem] ante O 9 pro ... 18-19 Mich.. III, Il 19-23 HIERON., Comm. in Mich., I. C. 3 (CC lat. 76, p. 462,182-188: iudicare2J om. (ham.) C IO muneribus] a addo I Il quam] sed S PL 25. 1182A) 22 Matlh., X, 8 36 cr. Infra, q. 29, p. 202,22-207,36 90 QUODLIBETXII QUAESTIO16 91 brando missam recipere denarium, et ex desiderio recipiendi illum aggredi 65 recepit Eliseus, ille recuperare vicem domini voluit. Quod expresse videntur C 141" laborem. Si autem alias I non laboraturus aggreditur laborem coactus, puta sonare verba super hoc facto scripta, quando dixit Giezi ad Naaman: quando aliquis aggreditur vel assumitur in praelatum Ecclesiae vel quando 40 «Dominus meus misit me ad te» etc. Unde, si secundum hunc modum pro cogitur aggredi ipsum ex conscientia, puto quod coacto primo modo licet ipso iudicio ratione iudicii episcopus pecuniam acciperet, re.·vera lepra accipere in dicto casu, quia ius habet petendi et deberet petere, si timeret in peccati infectus esset, nec liceret ei ; quod tamen secundum aliam viam et non petendo ius suum periclitare. Coacto autem secundo modo similiter 70 modum bene licet ei, ut dictum est. licet accipere in eodem casu, quia ius habet ex obligatione naturali ad illud dandum eorum quibus servit, licet non ex obligatione civili. Propter quod 45 non habet ius petendi. QUAESTIO 16 Bad. 495<0 S 177'" I Dico ergo quod praelatus exigens emendam pecuniariam, si eam I exigat iudicando in muneribus secundum expositum modum, nullo modo U1RUM SCHOLAS11CE OCENSFALSUMEX SINIS1RA D AFFECTIONE Zucc. 253'" licet ei. Licet tamen ei bene commutando poenam I in poenam: hoc enim M011JSPECCETMORTALI1ER H 184'" faciendo nec iudicat in muneri-I bus nec pro muneribus nec etiam pro iudicio 50 munus accipit, si non in proprio s usus convertere intendit. Quod si sic, tunc Y 162rb pro iudicio munus accipit, I et in illo casu hoc ei licet facere vel non facere I Circa secundum arguitur quod scholastice docens etc. peccet mortaIiter, A 231'" Zuce. 2: secundum modum distinctionum in isto membro iam expositarum. Pro 5 quia est aliis causa errandi. Oportet enim discipulum credere dictis magistri. iudicio enim ratione ipsius iudicii non licet accipere, sed ratione laboris, Contra. Talis forte docet talia ex conscientia credens ipsa esse vera. Et sic maxime si alias esset laboraturus et coactus ratione praelaturae talem 55 peccaret docendo contrarium. Ergo etc. aggrediatur laborem et sit indigens, bene licet ei. Ad convertendum autem in proprio s usus praeter necessarios et ad fastum nullo modo licet: non autem propter ipsam pecuniae secundum talem modum acceptionem, quam puto simpliciter licere, etiam si non sit indigens, sed propter abusionem. Et secundum hoc dico quod pro excessibus licet episcopo pecuniam 60 I Dico quod scholastice docens falsa, si docet illa mala affectione motus Bad. 49 accipere. IO I sive ex passione pro illa hora sive ex habitu vitioso odii vel invidiae contra I 263ro alios in quorum gravamen docet falsa, aut favoris inordinati pro aliquibus Bad. 495'P I Ad secundum de Giezi patet per idem: illius enim intentio principalis quibus est coniunctus, si sint ta-Ilia falsa quae pertinent ad fidem et mores, Bad. 49: fuit acceptio muneris pro recepta sanitate, ac si dominus eius Eliseus non solum peccat morta1iter propter motum odii vel invidiae, sed etiam intendisset recepisse donum muneris pro collata sanitate. Quod quia non propter actum docendi falsa. Si vero non sint talia quod pertineant ad fidem 15 aut mores, et licet peccaret morta1iter ex motu illo aut etiam ex mala ACHIOSY 40 aliquis] om. Y 40 aggrediturvel] om. CIOY sumiturHS 41 ipsum] ipsi IOY 41 coacto]coactioIOY 42 et] si sed exp. eI et SI/p. lin. 01. man. O 43 coacto] coacta ACHIOSY C coactuAHI(sed -u exp. eI -o SI/p. lin. a/. man.)OY 45 servit]fueritO 47 exi- gens] existensA 49 licet tamen ei bene commutando]tamen ei commutandobene licet inv. 65 recepit] recipitI 65 ille] debet add. sed exp. A 67 ad] a I 67 etc.] om. O CHS 49 tamenei] inv. Y 52 munusaccipit] inv. CHS 52 ei] illi S 53 exposi- 69 liceret] licet S 2-3 Utrum ... mortaliter] (Cf SI/pro, p.84,/2-/3) 4 scholastice] tarum] expositorumsed corr. 01. man. C exposita eI lac. O 55 maxime]maximaC(sed loquens addo sed exp. A 5 discipulum]om. O 6 talis] vel talesI II gravamen gra- I corr. 01. man.)HOY magna sed maxime SI/p. lin. a/. man. I 55 alias) non add. Lm. a/. vamineAS (sed corr.) 14 falsa] om. O 14 fidem]vel addo S 15 aut'] ad S et Y man. C 56 sit] sic CHIOY 56 ad convertendum]advertendumsed con- SI/p. lin. 01. 15 mortalier] om. S t man. O 59 etiam]et S 62 Giezi] GeezyCH 63 eius] essetA 64 intendisset] incendissetOY 64 muneris]et addo S 64 quod] quareCHS 67 IV Reg., V, 22 70 Cr. sl/pra, p.89,24-90,61 9-92.18 cr. etiam HENR. EGAND., D QI/odl. X, q.16 (ed. R. MACKEN, 305,23-306,69; ed. 1518, f. 437rE-vG; ed. 1613, II, p. 48 Cr. SI/pro, p. 87,87-88,8 53 Cf. SI/pro, p. 88,9-90,46 r. ]78va-vb) 92 QUODLIBETXII QUAESTIO17 93 voluntate quam habet in docendo talia, non tamen oporteret quod ex actu ex tali conscientia erronea quam sibi formavit credendo illa esse vera, stante docendi peccaret mortaliter, sed forte venialiter, eo quod nullum periculum tali conscientia perplexus est, quia peccat docendo secundum conscientiam esset sentire hoc plus quam contrarium eius. 43 falsa, et etiam peccaret docendo contra conscientiam contraria vera. QUAESTIO 17 Bad. 495Wl I Ad primum quod «talis mortaliter peccat quia est aliis causa errandi», 20 UTRUMMONACHUS EGULAE R SANCTI BENEDICTI CHOLARIS ETENS S P PERLITfERAS 0151'" dico quod verum est, si I sit error periculosus, qualis est ille qui est circa ABALIQUOOFFICIALIUMMONASTERII SUIPECUNIAM EXINDIGENI1A ADOPUSS1UDII ea quae sunt fidei aut morum. Si autem non sit circa talia, bene potest SUI, PECCETMORTALITER, SIMILITER ET ILLEQUIEAMILLIMI1TIT peccare tantum venialiter quantum est ex ipso actu docendi, ut dictum est. I Zuce. 254<1> Et dico quod tali modo peccat quantum est ex se et doctrina sua, quia ~Ni: venenum propinavit, etsi non sit qui bibat, eo quod I forte I non est qui 25 5 I Circa tertium arguitur quod monachus scholaris non possit petere per Zuce. 2: litteras pecuniam ab aliquo officiali monasterii sui, nec ille mittere sine in docendo illi credat. peccato, quia scribitur in Regula beati BENEDICTIquod nulli liceat litteras Bad. 495"" I Quod autem assumitur in argumento quod «oportet discipulum credere vel aliqua munuscula a quoquam recipere sine licentia abbatis. Idem habetur dictis magistri», dico quod verum est in eis quae prius non novit et quae sibi XII·, quaestione 1· «Non dicatis». sunt alias dubia, et hoc in audiendo magistrum. Postmodum tamen disci- IO Contra est consuetudo. pulus ordinatus debet penes se examinare dicta magistri antequam eis 30 firmiter adhaereat, dicente BOETIIIOin fine libri ni De disciplina scho- C 141<1> larium : «Miserrimi est inge-! nii semper inventis uti et numquam invenien- dis. Stultius est magistratus orationibus omnino confidere •. sed primo est credendum donec videatur quid sentiat, postea fingendum est eundem in I Dico quod, si officialis ille tam amplam habet admi-I nistrationem sibi Bad. 49~ Y 162'" commissam ab abbate vel specialiter vel generaliter quoad omnes huiusmodi docendo errasse, ut forte reperire queat quid commissae obviet sedulitati». 35 officium exercentes, vel de consuetudine ex conscientia abbatum observata, Bad. 495fl I Ad argumentum in oppositum quod «forte talia docet ex conscientia», 15 quod possit eleemosynas facere de bonis pertinentibus ad suum officium, et dico quod, quamvis doceat ea ex conscientia, quia tamen illa conscientia est hoc novit ille scholaris, dico quod ille officialis sine peccato potest illi erronea, cuius ipse est causa, habitum vitiosum odii vel favoris sibi adgene- pecuniam ad usus necessarios studii sui mittere, quia potius de tenetur rando, vel motum quo ratio obscuratur, non repellendo, sicut supponit quaestio, ideo in hoc ipse non excusatur omnino. Unde talis qui docet falsa 40 administratione sibi commissa I subvenire fratri suo mo-J nacho quam A 232 Zuce. 25 B extraneo. Et similiter ille scholaris potest eam sine peccato petere per 20 litteras. I Quamquam enim in regula sit ordinatum quod nullus litteras Bad. 495 ACHIOSY cuiquam mitteret sine licentia abbatis, in hoc tamen quod eum ad scholas 16 oporteret] oportet S 16-17 ex ... peccaret] iter. sed va- -cat sl/perser. A 17 nul- lum] multumS 22 sit] fit Y 23 quantum]quintumSY quin tamen I 24 sua] om. O 29 alias] -s SI/p. lin. A 29 hoc in] inv. A 32 miserrimi]misereminised ACmOSY miserrimii.m. aI. man. O 33 es!'] modo S 35 obviet] cf ed. o. WE/JERS, p. 121,9,ap- par. erit. 36 talia] om. Y 37 ex] SI/p. lin. aI. man. O 38 vitiosum]vitisumA 42 docendo] edocendo sed e- exp. C 2-4 Utrum ,.. mittit] (Cf supra, p.84,15-17) 38 vel] modi addo sed exp. A 39 quo] quod ACHIOSY 39 repellendo]replendo A 5 non possit] inv. sed co". Y 8 aliqua] aliquoA 9 dicatis] dicarisY 13 vel'] 40 ipse] ipso A 40 omninoJ om. A et A 13 specialiter]spiritualiterI 13 huiusmodi]huiusY 14 abbatum]abbatisC 14 observata]conservataCHSY 20 Cr. supra, p.9I,4-5 23 Cr. supra, p.9I,12-92,18 27-28 Cr. supra, p.91,5 32-35 PS.-BOETIlIUS,disciplina scholaril/m, C. 5 (ed. O. WEIIERS, 121,5-9; ANON., Al/cl. De p. in 7-8 BENEDlCruS, Regula, c. 54 (PL 66, 767B) 7-9 GRA11ANUS, Decretum, II, c. XII, q. I, Aris/., ed. J. RAMESSE, 26,22; PL 64, 1234A) 36 Cr. supra, p. 91,6 C.II (ed. A. FRIEDBERG, I, 680: PL 187, 887B) 94 QUODLffiET XII QUAESTIO 18 95 mittit, concedit ei licentiam exercendi illa quae requirit status scholasticus, Quoad primum articulum dico quod, nisi fIr-I mi-I ter praesumeret ille 0151'" Zucc. 25 quorum unum est, ut puta, litteras mittere pro indigentiis suis supplendis. quod litterae devenientes ad manus suas continerent illicitum et quod vergere Si vero officialis ille non habet aliquo dictorum modorum tam amplam possent in detrimentum monasterii si non impediretur earum processus, ille administrationem sibi commissam quod possit eleemosynas facere aut 25 15 multum peccaret qui secreta proximi sui rimari contenderet curiose. An donaria de bonis pertinentibus ad officium suum, tunc peccat in mittendo morta1iter autem an venialiter, hoc iudicandum secundum modum libidinis pecuniam et similiter ille scholaris in petendo eam, si illud novit, quia non et intentionem quam habuit ad respiciendum contenta in illa, et procedendi, licet ab aliquo petere quod non licet illum dare. si posset, contra mittentem et illum cui mittuntur, nec in hoc certum quid 1263'" Si vero de tali potestate illius officialis dubitat, potest sine peccato I ei determinare possumus. Si vero ille ftrmiter praesumeret quod litterae illae H 185rb scribere quod sibi mittat I pecuniam, sub conditione tamen si potestatem 30 20 continerent illicitum et aliquid quod posset vergere in detrimentum monaste- super hoc habeat. rii si non I impediretur earum processus, puto quod licitum est litteras illas luce. 25 aperire et respicere contenta in eis, et quod peccaret si sic non faceret. Bad. 49~ I Quoad secundum articulum dico quod, si litterae illae I non continerent C 142" illicitum nec aliquid quod posset vergere in detrimentum monasterii, dico Per hoc patent obiecta utriusque partis. I 25 quod peccaret eas ostendendo abbati, quia forte minus iuste posset provocari abbas contra alterum, scilicet mittentem litteras, et eum cui mittebantur, vel contra utrumque illorum; et in hoc quoquo modo daret occasionem scan- QUAESTIO 18 dali. Si vero continerent aliquod illicitum ut ali-I quid quod posset vergere luce. 25 in detrimentum monasterii, tunc, si probabiliter praesumi posset quod UTRUM ILLE AD CUIUS MANUS TALES LITIERAS VENIUNT, SI EAS APERIAT ET LEGAT 30 absque ostensione facta abbati illicitum illud corrigi posset et periculo ABBATIQUEsuo EAS OSTENDAT, PECCET MORTALlTER obviari, dico quod in isto casu peccaret et materiam scandali daret illas litteras ostendendo abbati. Sin autem, I puto quod non peccaret illas Bad. 496 luce. 255" I Circa quartum arguitur quod ille ad cuius manus veniunt tales litterae, ostendendo abbati tamquam illi qui omnibus deberet velle prodesse et nulli si eas aperiat et legat et lectas abbati tradat, mortaIiter peccat, quia per hoc 5 obesse; immo, ut puto, multum peccaret illas non ostendendo abbati. proximum suum scandalizat. Contra est quod ille malum impedit ne fIat, scilicet bonorum monasterii distractio contra regulam. 35 Et per hoc patent obiecta ad utramque partem. Bad. 495,y I Dico quod in tali facto est considerare duo: unum, scilicet et litterae IO illius apertionem et lecturam, aliud litterae ostensionem abbati. ACHIOSY ACHJOSY 12 nisi] ubi I non OY 12 praesumeret] praesumeres I (sed -s exp. eI -t sup. lin. aI. man.)O 23 puta] puto S 23 suis supplendis] inv. sed corr. Y 25 possit] possint sed -n- exp. I praesumens Y 13 quod'] om. A 14 si non] littera IOY 14-15 earum ... proximi] 26 donaria] donacia IOY 27 ille] om. I 27 illud] ille O 27 quia] quod CHSY om. I 15 qui] in Y 16 autem) om. HS 16 an] om. C 17 respiciendum] 29 illius] illis O 29 potest I tamen add. O 30 tamen J tam C 30 si potestatem] i. m. respicientem A 18 quid] aliquid IY 20 posset] praestet sed corr. aI. man. O O 31 hoc] om. S 33 hoc] haec S 2-3 Utrum ... mortaliter] (Cf supra, p. 85.18-19) 21 licitum] illicitum I 21 illas] non add. sup. lin. aI. man. I 22 et2] om. C (sed suppl. sup. 4 manus] manes sed -es exp. eI -us sup. lin. aI. man. I 5 tradat] quod add. ACHIOSY lin. aI. man.)HS 24 monasterii] monasterium sed corr. I 25 ostendendo] ostendendendo 7 monasteriiJ monasterium AH (sed corr.)IOSY ser. (pOSI ros.?) C 10 est] om. I 26 mittentem] mittem A 27 quoquo] quocumque sed corr. S 28 ut] sup. lin. A AC (sed suppl. i.m. aI. man.) 11 apertionem] aperitionem HS 28 aliquid] om. O 30 facta] om. S 34 ut puto] inv. A 36 hoc] haec CHS 96 QUODLIBET XII QUAESTIO 20 97 QUAESTIO 19 hoc non extendit se nec debet extendere intentio interdicentis; quemad- 25 modum ille non esset excommunicatus qui legendo evangelium in loco ubi U1RUM EXCOMMUNICATUS SIT ILLE QUI LEGIT ALIQUID DE LIBRO INTERDlcrO SUB est sermo de aliquo quod tactum est in illa regula, exponeret I illud aliter, Zucc.251 POENA EXCOMMUNlCATIONIS LATAE SENTENTIAE expositione tamen consona fidei aut clarius quam sit expositum in illa regula. Zucc. 255'" I Circaquintum arguitur quod legens aliquid de libro sub excommuni- catione interdicto est excommunicatus, quia qui simpliciter interdicit, nihil 5 excipit, quia quod simpliciter dicitur, nullo addito dicitur. Si autem nihil I Per dicta patent argumenta utriusque partis. I Dico enim quod nihil ~;:'3;96' 30 contentum in libro interdicto, quantumcumque contineat in se veram Zucc. 255'" addit, totum I ergo interdicit, quia qui ni1iil excipit, ut videtur, totum doctrinam et sanam, licet legere, prout ibi continetur continuatum ad interdicit. Ergo etc. antecedentia et consequentia in quibus continentur illa erronea propter quae Contra. Liber aliquando interdicitur propter aliquod falsum contentum in est interdictus, sicut neque licet exponere evangelica contenta in Constitu- illo, in quo plurima bona alia continentur simul, quae bene licet legere, quia IO tione dicta domini NICOLAI papae aliter quam grammatice et quod littera ~u2~hl56n illicitum esset interdicere ne I quod bonum I est, legatur. 35 sonat. Dico: ut sunt contenta in illa et I continuata ad antecedentia et O 151'" consequentia. Bene tamen licet legere contentum in libro interdicto, maxime quod continet in se veritatem et sanam doctrinam, prout continetur alibi seorsum continuatum ad antecedentia et consequentia in quibus non conti- nentur illa erronea propter quae est interdictus, sicut bene licet exponere Bad. 496'" I Dico quod legere potest aliquis de libro interdicto aliquid dupliciter: 40 evangelica dicta contenta in illa constitutione, ut tamen continentur in uno modo prout est scriptum in illius libri contextu, alio modo prout evangelio continuata ad antecedentia et consequentia evangeli~. H 185'" invenitur I seorsum scriptum alibi. Si primo modo, dico quod legens aliquid 15 scienter et ex proposito in libro sic interdicto est excommunicatus, nisi Y 162'" specia-Ilem super hoc aut generalem habuerit licentiam ab interdicente ; et QUAESTIO 20 hoc quemadmodum excommunicatus esset qui aliquid exponeret de libro U1RUM DEBENS FACERE ALIQUID EX UNA CAUSA LIBERET S 178'" interdicto sub excommunicatione ne quis exponeret aliquid de contentis I SE A DEBITO FACIENDO ILLUD EX ALIA CAUSA in illo, quemadmodum modo excommunicatus esset qui aliquid exponeret de 20 contentis in Constitutione domini NICOLAI papae super regula fratrum I Circa sextum arguitur quod debens facere aliquid ex una causa non Zucc. 25c minorum in legendo eam aliter quam grammatice ex certa scientia et 5 liberet se a debito si faciat illud ex alia causa, quia, si quis debet alteri x ex deliberate. Si secundo modo, dico quod non est excommunicatus, quia ad ACHIOSY ACHIOSY 24 extendere] extenderel'sed -t exp. I 24 intentio] i.m. aI. man. O 24 interdicentis] intus dicentis Y 27 expositione] exponere S 27 quam sit] i.m. a/. man. O 27 illa] ratio 2-3 Utrum ... sententiae) (C] supra, p. 85.22-23) 7 addit) excipit ACHIOSY 7 totum' add sed exp. A 29 per dicta] praedicta A 29 argumenta] obiecta S 29 quod nihil] ... excipit] om. A iter. sed cum va- -eat deI. I 7-8 quia ... interdicit] om. S 7 totum'] iter. A 30 quantumcumque] quantumque I 32 quae] quod S 33 neque] non O excipit sive add A IO quae] qui AO IO quia] i.m. aI. man. O II illicitum] licitum 33 evangeliea] evangelicam sed ·m exp. I 35 sonat] sosat sed -s- exp. et -n- sup. lin. aI. man. A II esset] iter. H 13 potest aliquis] inv. S 15 modo] om. O 16 sicJ sit O I solvat O 36 tamen] hoc add Y 36 licet] hoc Y 37 continetur] continentur I 17 specialem] spiritualem I 17 aut] autem I 19 ne] neque O 20 quemadmodum] 38-39 continentur] in addo H 39 quae] quod S 41 continuata] continuato IOY moduin add sed exp. I 20 modo J om. A 20 de] in sed corr. sup. lin. H 2·3 Utrum ... causa] (C] supra, p. 85,24-25) 4 non] nisi sed corr. aI. man. I 5 alia causa] inv. O 5 quia] om. I 5 x] li' (-iv) IY 20-23 NICOLAUS Constitutio super confirmatione regulaeJratrum minorum (ed. 1. GAY,n. 564, III, p. 240b-24la : cr. etiam A. POTIlIAST, . 21628, p. 1746) n 33·35 [bid. (ed. J. GAY, n. 564, p. 241a: cr. etiam A. POTIlIAST, . 21628, p. 1746) n 98 QUODLIBET XII QUAESTIO 20 99 mutuo, et dat ei x ex mera liberalitate et gratuito, non liberat se a debito vovere et intrare sub tali proposito. Illud autem non est ita, mSl quia aliorum x. propositum experiendi cadit sub illo voto aut iuramento: illud enim cadit Item. Si aliquis promittit aliquid sub voto vel iuramento ex uno proposito, sub voto aut iuramento, sine quo non est licitum. Illud autem oportet salvare Zucc. 256'" puta intra-I re religionem ex devotione sive proposito experiendi illam, non I in solvendo votum vel iuramentum, quod cadit sub illo. Ergo etc. se liberat a debito voti vel iuramenti intrando sub proposito non experiendi, IO 35 Contra. Qui honorat parentes ex naturali pietate, liberat se a debito quo sed statim exeundi. Ergo etc. Probatio antecedentis est quia qui solvit votum, tenetur eos honorare ex praecepto divino. Ergo etc. C 142'" Deo satisfacit. Sic intrans non satisfacit Deo, cum sic intrare I Deus non acceptet, quia sic intrans peccat mortaIiter, tum quia mentitur cum ab eo inquiritur si habeat propositum experiendi, dicendo quod sic (aliter enim Zucc. 256" non admitteretur); tum quia I proponit se aliquid facturum unde scandaliza- 15 I Dico quod debens facere aliquid ex una de causa potest facere illud ex Bad. 496 bitur et religio et ipsemet. alia dupliciter: uno modo excludendo illam causam propter quam debet Item. Vovens intrare religionem aut vovendo habet intentionem determi- 40 illud facere, faciendo scilicet illud I solummodo ex illa alia causa, et nullo Y 163" natam de experiendo et permanendo (et tunc clarum est quod est obligatus modo cum hoc ex prima, nec implicite nec explicite ; alio modo faciendo H 185'" ad experiendum, I non solum ad intrandum), aut habet intentionem de non illud ex alia causa, et cum hoc simul ex prima. experiendo, sed statim post ingressum de recedendo (tunc non fuit votum, 20 Qui facit aliquid ex alia causa primo modo non intendit se liberare a quia non est de bono neque de meliori, immo de malo, ut dictum est, et debito ex prima causa. Et ideo dico quod adhuc manet obligatus debito ex votum debet esse de bono aut meliori), aut habet intentionem indetermi- 45 illa causa, ut processit prima ratio. natam nec de experiendo neque de non experiendo, et tunc recurrendum est Qui vero I facit aliquid ex alia causa secundo modo, intendit se liberare I 264" ad ius commune. Secundum autem illius interpretationem debuit habere ex debito primae causae. Et ideo dico quod liberat se a debito, ut processit S 178'" in-I tentionem de experiendo. Ergo aut non est votum seu iuramentum 25 ultima ratio, immo perfectius quoquo mo-I do liberat se a debito, quia Bad. 496 A 232" omnino licitum, aut obligatus est ad I experiendum. perfectiori voluntate facit illud simul ex alia causa quam ex sola prima causa. Item. Si aliquis vovet aut iurat se intraturum religionem sub proposito non 50 Unde et honorans partes ex naturali pietate, si cum hoc non honoraret experiendi illam, illicitum esset votum illud aut iuramentum, quia non est eos propter debitum divini praecepti, nihil reputans illud nec curans liberari votum nisi conceptus melioris propositi ; quale non est istud, sed potius a debito illius, non liberaret se a'debito et esset transgressor divini praecepti, deterioris. Melius enim esset non vovere sub proposito statim exeundi, quam 30 et factum suum pro non facto apud Deum reputaretur. I Ad secundum quod «promittens aliquid sub voto vel iuramento» etc., Bad. 496 55 dico quod, etsi faciens aliquid ex una I causa non se I liberaret a debito 0152" Zucc. 25, ACHIOSY ACmOSY 6 x] sup. /in. A 8 aliquis] quis CHS 8 sub] sine C (sed eo".?)mOSY (at ei p. 99.54) 9 intrare religiOnem] inv. CHS 9 sive] sine I 9-10 experiendi ... proposito] iter. sed 32 experiendi] intrandi AC(sed dei. et experiendi i.m. ai. man.)HIOSY (at ei p. 106,25) cum va- -eat dei. I 13 acceptet] acceptat O 13 sic] c sup. /in. A 13 quia2] tum add. 33 sine] cum A 33 salvare] servare CmOSY (at ei p. 108,62) 34 vel] aut Y S 13 cum] tum Y 13 ab] om. H 15 non] ideo A 17 habet] religionem add. 34 sub] sine AlOY 35 parentes] i.m. ai. man. O 35 a] sup. /in. O 38 facere'] om. Y sed exp. A 18 est'] om. Y 19 aut] ut sed a sup. /in. ai. man. O 20 sed] si Y 38 de] (ei supra, p. 31,21, appar. erit.) 38 illud] aliud O 39 modo] I.m. ai. man. O 20 de] dicti (?) I 20 fuit] bonum add. sed exp. A 21 de' bono] inv. O 21 bono] 40 faciendo] om. S 40 illud2] illum I 40 alia] aliqua sed In alia CO". sup. /in. ai. man. I bona A coniugali addosed exp. I 21 immo] sed S 22 aut'] et CHS(sed exp. et et sup. 41 hoc] I.m. ai. man. O 43 qui] quae S 44 dico] iter. O 45 illa] alia O /in.) 22 habet] om. A 22-23 indeterminatam] interminatam H 23 neque ... 46 facit] servat I 46 liberare] libare I 47 causae] commune I 50 unde] lac. S experiend02] om. (hom.) O 24 secundum] si S 27 iurat] om. I 28 esset votum illud] 50 parentes] patres ACmOSY (at ei I. 35) 50 si] sic H ser. (post ras.?) C est (sed exp.) illud esset votum inv. I 29 est] esset A illud add. sed exp. O 29-30 potius 51 illud] istud S 52 a] et sed CO". O 53 repUlaretur] repularentur sed CO". I deterioris] posterius determinatoris A 30 non] nec AC(sed in non CO". ai. man.)HIOSY 54 secundum] scilicet addoI 55 quod] om. CHS 55 a debito] iter. O 21 Cr. supra, p. 98,12-16 45 Cr. supra, p. 97,4-98,7 47-48 cr. supra, p. 99.35-36 54 Cr. supra, p. 98,8- 16 IOD QUODLIBET XII QUAESTIO 20 101 alterius causae, si nullo modo faceret illud ex illa alia causa, bene tamen 80 Nunc autem actus super quem cadit propositum, numquam facit votum I vel A 232'" obligans se sub uno proposito liberat se solvens sub alio, sic etiam quod iuramentum illicitum, nisi pertineat ad actum qui per se cadit sub voto aut nullo modo solvat sub primo proposito, immo sub omnino contrario iuramento, sic ut aliquo modo illi deroget aut contrarietur eidem. Talis proposito, secundum quod alias determinavi, si tamen solvat ex causa autem, ut forte diceret aliquis, non est actus propositi de non experiendo obligationis seu quia obligavit se. Et hoc ideo quia ipsum propositum sive 60 respectu actus ingrediendi. devotio sub quo vel ex quo iuravit vel vovit, non est causa debiti aut 85 I Ad cuius intellectum sciendum quod actus cadens sub proposito, qui Bad.491 obligationis, quia tunc habens propositum aut devotionem intrandi ad solummodo ad praesens locum habet, aut est contrarius actui qui sub experiendum esset obligatus ad intrandum ut experiretur. Quod falsum est, iuramento promittitur, aut non est ei contrarius. Si primo modo, dico quod H 186 Œ quoniam nudum I propositum neminem obligat, sed ipsa voluntas voventis actui cadenti sub iuramento vel voto potest esse contrarius actus cadens sub vel iurantis ex eo quod vovet vel iurat, ipsum obligat et facit debitorem de 65 proposito sive affirmatus sive negatus: uno modo ratione ipsius actus intrando. Et quia potest se intendere solummodo obligare ad intrandum sic 90 cadenti s sub iuramento, alio modo ratione obiecti circa quod est. C 142'" quod non intendit se obliga-I re ad experiendum post introitum, sicut neque Si primo modo, tale propositum facit iuramentum omnino illicitum, sive ad profitendum, immo expresse intendat se non obligare ad experiendum sit contrarius ei in toto sive in parte. In toto, puta si aliquis pro mittat sub neque ad profitendum, idcirco dico quod implendo illud quod cadit sub iuramento aliquam se accepturum in uxorem, et proponat quod numquam S 179 Œ voto, scilicet introitum, qualitercumque I mutetur propositum de experiendo 70 eam accipiet. Iste enim omnino proponit non implere iuramentum. In parte post introitum vel non experiendo, nihilominus absolvitur omnino a debito 95 autem, puta si sic promittens proponat se non consentire corde quando voti vel iuramenti. ipsam accipiet per verba I de praesenti. Qui similiter proponit non implere Zucc. 25 Bad. 496" I Quod autem arguitur contra hoc quod propositum de experiendo cadat iuramentum, quia ad impletionem talis iuramenti duo sunt necessaria: et sub voto et iuramento, dico quod non est verum, immo non cadit sub voto. actus exterior in signo, et actus interior in consensu. Votum etiam sub contrario proposito non esset illicitum, ut forte videri 75 Si secundo modo, scilicet ratione obiecti, puta quod aliquis dicto modo posset alicui. Quod tamen non assero, etsi propositum huiusmodi contra- 00 promittens proponit statim cum illam acceperit in uxorem, ab ea recedere rium exprimeretur dicendo 'ego iuro vel voveo me intraturum religionem, et omnino eam dimittere, et hoc similiter facit iuramentum omnino illicitum, propono tamen non experiri eam', eo quod tale propositum est de omnino quia contra naturam uxoris est et rationem quod dimittatur sine causa extraneo et impertinente ad actum intrandi qui cadit sub voto sive iuramento. fornicationis. Sed hoc potest contingere dupliciter. I Uno modo sine causa I 264'" rationabili proponendo eam I dimittere; et est iuramentum omnino illici- Y 163'" 5 tum, quia talis proponit non implere illud quod sub iuramento promittit implicite, scilicet cum ipsa morari postquam eam receperit, quia hoc pertinet ACIllOSY 57 alio] et addo Y 57 etiam] et A scr. sed eras. (?) Y 58 omnino] anima I 61 aut] om. S 63 esset obligatus] inv. I 63 ut] vel I 64 obligat] om. A ACIllOSY 66 intendere] extendere sed in i.m. ai. man. C om. S 70 propositum] proposito sed -o exp. et -um sup. lin. aI. man. I 71 post] potest I 71 absolvitur] ab addo 80 cadit] iter. sed exp. I 82 ut) qui addo I 82 contrarietur) illi addo C 83 de] om. C sed exp. O 73 de experiendo] lll{perimento et de i. m. O 73 cadat] cadit i.m. ai. man. O 85 intellectum] iter. H 86 qui) i.m. ai. man. O 89 aflirmatus) vel affectatus I 74 sub1J sup. lin. O 76 quod] quando sed exp. et quod sup. lin. ai. man. I 76 huiusmodi) 89 sive1) velO 89 ipsius) bm sed exp. et ipsius sup. lin. A 89 actus) actis S om. O huius IY 78 eo] om. CH(et lac.) 78 quod] in quia CO". ai. man. C 79 et] 90 obiecti) subiecti S 91 facit] propositum addo sed exp. A 92 contrarius) sive addo om. et lac. H 79 impertinente] pertinente C (sed im- sup. lin. ai. man.)H(et lac.) 79 voto] sed exp. A 93 iuramento) iuramenta A 93 aliquam) aliqua A 93 accepturum] si ratione sed exp. et voto i. m. S add C accepturam H 94 implere .iuramentum] impossibile (sed exp.) iuramentum im- ~Iere inv. I 9~ .iurame~tum) om. S 95 sic] sit HOSY 95 promittens proponat) 59 Cr. HENR.OEGAND.,Quodl.llI, q. 19 (ed. 1518, r. 80rQ-8IrS; ed. 1613, I, r. I26vb-127rb) ; InV. H 96 acCIpIet) accIperet A 99 quod) iter. I 00 cum) quod sed cum sup. lin. ID., Quodl. XI, q. 19 (ed. 1518, f. 473vB-474rB; ed. 1613, II, f.222va-vb) 63-66 Cr. ID., ai. man. C 00 ab] cum I(sed exp. et ab i.m.)OY 2 uxoris est et rationem) et rationem Quodl.llI, q. 19 (ed. 1518, r. 79vN-80rP; ed. 1613, I, r. 126ra-va) 73-74 Cr. ibid. (ed. 1518, uxoris est inv. A 6 postquam] potius quam I 6 receperit) reciperit sed -i-exp. et -e- sup. r. 8ovs; ed. 1613, I, f. I 27rb) lin. ai. man. I 6 quia] et A 102 QUODLffiETXII QUAESTIO20 103 ad servitutem coniugii essentialiter. Alio modo ex causa rationabili quantum I Quod autem arguitur primo ad illius probationem quod «iste non liberat Bad. 49, H 186'" est ex se, licet non I sit rationabilis ad propositum, puta si aliquis promittens 35 se sic intrando, quia non satisfacit Deo, eo quod factum illud non acceptat, 0152'" dicto modo proponit statim cum il-liam acceperit in uxorem, eam dimittere quia sic intrans peccat mortaliter, quia mentitur dicendo se habere propo- propter ingressum religionis ; et est iuramentum illicitum, quia vanum. In IO situm experiendi», dico quod hic aliud est ingressus quem prius vovit, et hoc enim iuramento cum tali proposito nihil boni consistit, immo multum aliud est men-J dacium superveniens, quod omnino est accidentale ingressui. Zucc. 2~ mali, quia illudit illam. Et ideo melius esset quod statim intraret religionem Et bene verum est quod actum mendacii non acceptat Deus, bene tamen sine tali iuramento et impletione eius. 40 acceptat actum ingressus. Et patet per simile, licet magis disparatum: si Si autem actus cadens sub proposito neutro modo est contrarius actui qui enim ab ingrediente etiam intentione experiendi quaeratur an diligenter cadit sub iuramento, dico quod ille omnino impertinens est ad actum alium, 15 audierit logicam, et mentiatur dicendo quod sic, cum tamen valde negli- S 179'" qui scilicet cadit principaliter I sub iuramento vel voto. Et ideo propositum genter eam audierit, licet Deus mendacium hoc non acceptet, bene tamen circa talem actum non facit iuramentum circa priorem esse illicitum, neque acceptat ingressum. etiam circa actum contrarium, puta si quis sub iuramento promittit alicui 45 I Quod autem contra hoc statim arguitur secundo medio quod «ingressus Bad. 49' C 142'" dare x, et proponit I quod cum illis x dabit ei liberaliter alia x, licitum est ipse est peccatum quia in ipso scandalizat», dico quod ex actu intrandi nullo iuramentum cum tali proposito. Licitum etiam esset cum proposito contra- 20 modo scandalizat, et si forte scandalizat, hoc est ex actu exeundi. Sed hoc rio, scilicet de non dando ei alia x omnino. Propter quod et promittens sub non est ex natura actus, sed potest esse ex circumstantiis, si nimis publice tali proposito ante impletionem bene potest mutare propositum, et implere pluribus praesentibus intravit et illis praesentibus statim exivit, aut tale actum perfecte suum iuramentum cum contrario proposito. 50 sciunt in religionis diffamationem, postmodum divulgatum. Quae circumstan- Bad. 496>0 I Sic autem omnino, ut forte posset videri alicui, contingit in proposito, tiae si I non fuissent et sic non scandalizasset, ex actu ex eundi non H 186'" quoniam actus non experiendi in nullo dictorum modorum contrariatur actui 25 scandalizasset, sicut neque ex actu intrandi : sicut enim ex natura sua non ingrediendi religionem qui vovetur sive promittitur, quia non contrariatur ei scandalizat actus exeundi post experientiam, sic nec actus exeundi statim, nec ratione ingressus, quia nihil derogat actui ingrediendi, nec ratione immo actus exeundi post experientiam plus natus est religionem scandali- termini, scilicet religionis, quia natura et ratio religionis non requirit circa 55 zare quam statim, quia per illum insinuatur quod aliqua est expertus in novicium experientiam aut permanentiam, et sicut non per totum annum, sic religione inconvenientia propter quae exit, quod non insinuatur per istum, nec per unum diem. 30 quia imputatur scandalum istud, si forte contingat, potius propriae incons- Bad. 497'" I Quod ergo arguitur quod «intrans religionem sub proposito statim tantiae et improvisioni istius. In quo tamen non proprie dicendus I est se 1264'" exeundi non liberat se a debito voti vel iuramenti quo promisit se intraturum A 233" I religionem,), dico quod falsum est secundum praedicta. ACHIOSY ACHIOSY 34 autem] om. S 34 iste] isto Y 35 i\lud] est C 36 intranspeccat] inv. sed corr. O 41 etiam] et OY 42 cum] non sed cum i.m. aI. man. O 45 contra hoc statim] 7 rationabilil ationaliCO r 8 promittens]promittatS 9 modol et add. S 9 proponit] om. O 46 est] i.m. ai. man. O 46 inI ab O 46-47 dico ... scandalizat'] om. proponatS I I iuramento]iurando IOSY 12 esset] om. O 14 actus] om. S (ham.) Y 47 et ... scandalizat'] om. sed suppl. i.m. ai. man. C 48 non est] inv. sed 15 alium] om. IOY 16 propositum] illicitumneque etiam (/. 17-18) addo sed exp. A CO". O 49·50 actum sciunt] factumfueritCHIOSY 50 divulgatum]divulgavit C(sed A 17 talem actum] inv. A 19 et ... x3] om. (ham.) S 20 licitum ... proposito'] om. corr.)HIOSY 50 quae] qui I 51 scandalizasset] scandalissimam I scandalissam OY (ham.) O 21 de] te H 21 quod] et pro quod add. S 21 promittens]hoc add. O 52 scandalizassetlscandumO 52 sicut'] sic H 52 neque] nec CIS enim H 22 bene potest] inv. I 23 iuramentum]iuramentosed -o exp. eI -um sup. lin. aI. man. I 52 sicut'] sic O 52 sua] natura addoeI iter. O 54-55 scandali are] lac. eI aI' H z 55 in- 23 cum] om. A 23 contrario]iuramentoaddosed exp. A 24 autem]ante O 24 ut] sinuatur] insimuaturA 56 quae] quod IOY 56 quod] quae CH 57 quia] quod S et C 24 forte] om. I 24 alicui]aliocum IOY 26 vovetur movetursed corr. i. m. ai. J 57 imputatur]propriae inconstantiaeadd. sed exp. A 57 potius] om. A 58 improvi- man. O 28 quia ... religionis'] om. (ham.) O(sed suppl. i.m. ai. man.)S 28 requirit] sioniI impromisioni A requiriturS 29 novicium]novissimum (sed corr. sup. lin. ai. man.)HS C 34-37 Cr. supra. p. 98,11-14 45-46 Cr. supra, p. 98,15-16 46-104,60 Cf. etiam HENR. 31-33 Cf. supra, p. 98.8-11 DE GAND., Quodl. III. q. 19 (ed. 1518,f. 80vS; ed. 1613,I, r. 127ra-rb) 104 QUODLIBET XII QUAESTIO 20 105 I ipsum scandalizare, quia per hoc, quantum est ex natura actus exeundi, nec religionem I habet in praesenti propositum de perseverando, et ita verum Zucc. 2: sibi nec aliis praebet occasionem ulterioris ruinae. 60 iurat in hoc iurando. Quia tamen non iurat se in tali proposito persevera- Bad. 497cK I Ad secundum principale, cum dicitur quod «vovens se intraturum 85 turum usque post ingressum, nec similiter iurat quod in ingressu proponet 0152" religionem aut habet inten-Itionem determinatam» I etc., dico quod intentio experiri, ideo, non obstante illo iuramento circa propositum I de praesenti, A 233'" S 179" in actu vovendi potest esse circa actum eundem qui vovetur, vel circa alium. bene posset illud mutare ante ingressum aut in ingressu. Si primo modo, dico quod obligatur ad actus expletionem et permanen- I Ad illud autem quod obicitur contra hoc membrum : «si habet intentio- Bad. 49 tiam suam quousque impleatur. Qui enim vovet intrare, debet intendere 65 nem de non experiendo sed de recedendo statim post ingressum, tunc non ingressum, vel vere et explicite, si et determinate, vel interpretative, implicite 90 fuit votum, quia non fuit de bono neque de meliori», dico quod votum non et indeterminate. Aliter enim votum vel iuramentum esset illicitum, puta si ex hoc negatur esse de bono aut I meliori quod post factum apparet melius iuraret intrare et non intenderet intrare aliquo modo. non fuisse voventi, quemadmodum non fuit melius intrare religionem illi qui Y 163" Si secundo modo, aut ille I actus pertinens est ad actum qui cadit sub post votum apostatavit et permansit in apostasia ; sed ex hoc dicitur de bono iuramento, ut sine quo non esset licitum, aut est impertinens. Si primo 70 aut meliori quod probabiliter posset praesumi, quod cum hoc quod ex se est modo, dico secundum praedicta quod iuramentum sive votum est illicitum 95 melius simpliciter, aliquo modo potest esse melius voventi. Nunc autem in omnino. Si secundo modo, ut contingit in casu nostro, in quo I idem est proposito sic est quod religiosus inducens alium ad ingressum quandoque intendere exire et proponere exire, dico quod nec intentio nec propositum potest praesumere quod, licet ille pro tempore illo non habet propositum de quam in vovendo habet de experiendo, obligat quin possit illam mutare, ut experiendo post ingressum sed potius de statim exeundo, postmodum mutet dictum est, et quin etiam forsitan aliqui , ut tactum est iam 75 propositum et proponat experiri, quemadmodum etiam ille qui aliquando supra, - quod tamen non assero -, quod possit habere in vovendo proposi- 00 intravit religionem eo proposito et intentione ut amicum suum qui iam tum et intentionem de statim exeundo post ingressum. Quod tamen est intraverat, secum educat, post suum ingressum mutavit propositum et votum simpliciter et licitum de intrando, ut dictum est, ita etiam quod, si perseveravit in religione cum amico suo. Et sic, non obstante quod ille in propositum sit de praesenti iuramento vallatum,' bene posset illud ante vovendo ingressum simul habeat propositum de non experiendo, tamen I ingressum mutare; ut si quis simul duo iuraret in hunc modum: 'ego iuro 80 actus ingrediendi quem vovit, qui in se simpliciter bonus et melior est quam me intraturum religionem', et similiter: 'ego iuro quod habeo propositum 5 non intrare, etiam bonus et melior potest iudicari fore illi, ut sic votum illud de experiendo', bene enim potest esse quod in iurando se intraturum sit de bono et meliori. Si autem est propositum de tali quod faceret iuramentum non esse de bono omnino aut meliori, esset omnino illicitum, puta si aliquis sub iuramento promittit aliquam ducere in uxorem cum ACIDOSY 60 occasionem] actionem Y 60 ulterioris] ulterius O 61 vovens) movens A 63 in] ACIDOSY sup. lin. S 63 qui] quia S 63 vovetur] movetur S 66 si] om. CHS 66 vel2] si add. CHS 68 intrare2] om. O 71 secundum) quod sed exp. eI secundum sup. lin. A 84 quia] quod SY 84 perseveraturum] perseveratuturum A 85 in] 0111.I 85 pro- 71-72 sive ... omnino] est omnino illicitum sive votum inv. CH omnino est illicitum sive ponet] proponat S 87 illud] id S 87 ingressu] ingressum A 88 contra] circa A votum i/IV. S 72 si secundo] inv. sed corr. O 72 idem est] i/lv. O 73 intendere) 89 post] potius I 90 fuit'] facit H 90 bono] beato H 93 apostatavit] apostota- proponere et addo sed exp. S 73 exire2] quod add. sed exp. A 74 quam] quod CHIOSY vit C apostavit S 93 apostasia) et add O 93 bono] beato H 94 quod'] quam A (aI ei I. 74: illam) 74 possit] habere in vovendo add. sed exp. A 75 est'] ut add. H 94 probabiliter] probaliter C 94 praesumi] praesimi sed + exp. eI -u- sup. lin. 01. lI1an. I 75 dicerent] om. ACIDOSY 75 ut] i.m. O 76 possit] posset O 76-77 in voven- 98 de] 0111.O 98-99 potius ... proponat] post ponat I 99 propositum et proponat] et do propositum] propositum in vovendo inv. S 77 ingressum] i.m. ai. man. O 79 bene] (sup. lin.) proponat propositum inv. sed corr. A 2 perseveravit] perseveraverit I 2 reli- vel unde C 82 in] iuramentum (sed ·um in -o corr. sup. lin.) add. eI exp. A gione] religionem I(sed ·m exp.?)OY 2 ille] 0111.I 3 ingressum] 0111.O 4 vovit] voverit I 5 fore] forte A 5 ut] et sed exp. eI ut sup. lin. O 5 sic] sit CH 6 bono] 61·62 Cr. supra, p.98,17-26 71 Cr. supra, p. 101.99·102,13 74-75 Cf. supra, p. 100, beato H 7 iuramentum] de bono add. (eI iter.) O 7 bono] beato H 60-72 75·76 Cf. supra, p. 100,76; 101,83; 100,73-101,84 76 Cf. supra, p. 100,76 78 Cf. supra, p. 100,66-72; 102.24-30 88·90 cr. supra, p. 98,27·29 106 QUODLffiET XII QUAESTIO 20 107 proposito quod, postquam eam duxerit, recedet ab ea ingrediendo religio- 35 supponendo quod votum sit illicitum quo quis vovet se intraturum religio- nem. Hoc enim iuramentum illicitum est, quia sumit nomen Dei in vanum, IO nem cum proposito non experiendi illam, quod tamen ad praesens non O 152'" I quia nullo modo potest esse rp.eliusaut bonus simpliciter actus ducendi de asserimus. Dico enim quod, non obstante quod tale propositum facit votum futuro, nec illi, nec potest esse melius ex se iurare illud quam non iurare, quia illud illicitum, propositum contrarium tamen non cadit I sub voto. A 233'" I 264'" melius esset simpliciter et illi non iurare se I ducturum illam cum tali Quod autem assumitur ad illius probationem quod «illud cadit sub voto proposito quam iurare, sicut melius esset intrare religionem simpliciter et illi 40 aut iuramento sine quo votum aut iuramentum non est licitum», dico quod absque iuramento de ducendo et absque ductione, quam primo iurare et 15 hoc non universaliter verum est. Bad. 497>1 postea I ducere, et tunc demum dimissa illa religionem intrare, quia per hoc I Ad cuius intellectum sciendum est quod votum sive iuramentum non est Bad. 497 multum posset vilificari et magnum damnum habere illa quae esset ducta, et licitum sine aliquo duplici de causa: una, quia illud est circumstantia et ille nullum emolumentum nec temporale nec spirituale. Sed si, postquam conditio qua fit licitum quod vovetur aut iuratur, ut causa propter quam fit ; iuravit eam se ducturum cum proposito commorandi cum illa, mutet 45 alia vero de causa, quia illud est conditio sive circumstantia, non qua fit propositum de commorando propter propositum de religionem intrando, 20 licitum, ut causa propter quam fit, sed ut sine qua non tantummodo. De meUus est ei in tali casu primo ducere ad implendum iuramentum, et genere circumstantiae primo modo est omnis circumstantia quae secundum postmodum intrare, ut dicit Decretalis quaedam. praedictum modum est contraria actui qui promittitur sub voto sive iura- Zucc. 257'" I Per iam dicta patet ad tertium. mento, et hoc sive sit actui contraria ratione sui sive ratione obiecti circa Bad. 497vM I Et quod adiungitur in argumento quod «non est tale votum licitum», 50 quod est. Et ideo omnis circumstantia sic contraria etiam I cadit sub voto S 180" C 143'" quod scilicet est cum proposito I non experiendi sed statim recedendi, «nisi 25 et iuramento, ut patet ex decIaratis. De genere vero circumstantiae secundo quia propositum de experiendo quod habuit tempore voti, caderet sub voto», modo est omnis circumstantia cuius contrarium non contrariatur patet ex dictis quod falsum supponitur in antecedente. Si tamen esset verum, actui qui promittitur sub voto aut iuramento, qualis circumstantia in pro- bene verum esset quod sequeretur, quemadmodum quia illicitum est iura- posito est propositum de experiendo, ut patet ex dictis. Et ideo talis mentum quo aliquis alicui promittit ducere eam in uxorem cum proposito 55 circumstantia non cadit sub voto aut iuramento, sic quod sub tali circum- Y 163'" statim dimittendi eam ductam, ideo sub illo iuramento I cadit propositum 30 stantia aut condi tione oporteat implere votum vel iuramentum. Et sic vovens H 187" de ducendo illam, ita quod per illud iuramentum obligatur ad I ducendam intrare religionem cum proposito experiendi non oportet quod intrando illam et ad continuandum propositum de commorando cum illa, nisi prius habeat propositum experiendi, nisi voveat hoc per intentionem specialiter. quam illam cognoverit, mutare voluerit propositum illud in propositum de Et sic propositum experiendi non est necesse quod cadat sub voto, licet sine intrando religionem. Quod tamen locum non habet in proposito, etiam ACHIOSY ACHIOSY 9 recedet] redet sed -ce- suI'. lin. ai. man. I 10 illicitum] licitum sed il- i.m. O 10 sumit] 35 votum] verum H 37 obstante] instante sed in- exI'. et ob SUI'. lin. ai. man. I 39 autem] ser. sed ad· SUI'. lin. aI. man. C 12 illud] istud S 13 illam] illum I illa OY 14 sim- tamen O 40 non] exI'. I 41 non universaliter] inv. A 42 est'] om. Y 43 et] pliciter] om. Y 15 ducendo] deducendo CHS 15 primo] pro S 16 religionem] om. A 44 fit'] vel sic S 44 fit'] sic H sit IOY om. S 45 sive] sine I 46 quamj religione O 17-18 et ille] om. O 18 emolumentum] emolimentum A 19 iuravit eam] SUI'. lin. ai. man. I i.m. ai. man. O 46 fit] sic I sit OY 46 qua] sit addo sed exI'. A inv. CHS 21 ei] ibi IOY 21 primo] om. A 25 estl om. sed suppl. i.m. ini 46 tantummodo] dictum modo IOY 47 genere] generatione O 47 est] enim addo O ai. man. C 26 caderet] quod habuit S 27 esset verum] inv. O 29 eam in uxorem] 48 est] SUI'. lin. aI. man. I 50 ideo] omnino C 50-51 voto et iuramento] iuramento et in uxorem eam inv. O 31 ducendo] deducendo CHS 31 ducendam] deducendam C voto inv. A (eI I. 48-49, 53) 53-54 proposito est propositum] propositum est proposito inv. 33 quam illam] inv. A 33 illam] illa Y 33 voluerit] velit S 33 illud] id S I 55 sub'] om. A 56 aut ... iuramentum] om. A 57 quod] in addo C 33 propositum'] proposito O 34 in proposito] om. Y 58 specialiter] spiritualiter sed exI'. eorr. I 59 licet] sed O 18-22 GREGOR. IX. Decretales. IV. tit. I. C. 16 (ed. A. FIUEDBERG. II. 667) 24·26 cr. supra, 39-40 cr. supra, p. 99.32-33 48 Cr. supra. p. 101.85-90 51 Cr. supra. p. 101.91-98 : p.99.31-32 101.99-102.13 54 cr. supra. p. 102.14-30 108 QUODLffiET XII QUAESTIO 21 109 ipso non sit licitum votum, si tamen sine illo non sit licitum, ut si fieret sub 60 nisi mutetur in melius, est tamen simile in generali quoad hoc quod proposito contrario. Sufficit enim ut tale propositum sit solummodo ad- promissum sub aliquo proposito non oportet semper solvere sub eodem, sed nexum illi quod cadit sub voto, et ideo non oportet illud propositum salvari quod in proposito potest solvi votum non mutando propositum in melius, in implendo votum ut liberetur a debito, licet oportet quod existat cum sed in contrarium vel in deterius. Ibi autem non hoc contingit, quia illud Zucc. 258ra emittitur votum. I Quemadmodum, licet in emittendo votum oportet quod 90 propositum est causa propter quam licitum est iuramentum illud, hic autem adsit propositum de profitendo tempore congruo et perseverando ulterius, 65 solummodo est causa sine qua non est licitum, ut patet ex dictis. quia sine tali proposito non valeret votum de intrando, sicut neque sine proposito de experiendo, quia propositum profitendi et perseverandi in religione est finis intrandi religionem (et illud primum debet esse in inten- QUAESTIO 21 O 153ra tione, licet ultimum in executione, ut ad I quod ordinatur propositum experiendi) ; tamen nullus diceret quod propositum de profitendo semper 70 U1RUM LICET ALICUI DARE ECCLESIAE CUIQUAM CERTAM SUMMAM PECUNIAE AD oportet conservare, similiter et de perseverando, quia similiter neque pro- EMENDUM TERRAS AD OPUS ILLIUS ECCLESIAE, UT DETUR EI CERTA SUMMA PECU· positum de experiendo, etiam si essent necessaria ad hoc quod votum esset NIAE AD VITAM SUAM licitum. Quod manifeste patet per hoc quod; si aliquis promittat sub fide et I 265 ra iu-I ramento aliquam ducere in uxorem, non valet promissio, nisi habeat propositum commorandi cum ea et eam carnaliter cognoscendi, et hoc quia, 75 5 I Circa septimum arguitur quod non licet ecclesiae dare certam summam Zuce. 25: H 187'" nisi aliud superveniat, conditio uxoris I requirit quod vir commoretur cum pecuniae ad terras emendas ut detur illi certa summa pecuniae reddituum ad .ea. Tamen si interim velit intrare religionem, consulit quaedam Decretalis I vitam suam, quia non licet emere redditus ad vitam. A 233'" Zuce. 258'" quod prius contrahat cum il-lIa, et tunc demum intret religionem; et constat In contrarium est consuetudo. I S 180'" quod iste non contrahit cum illa cum proposito commorandi cum illa et C 143" cognoscendi eam carnaliter, quale tamen propositum I ab initio habuit et 80 habere debuit. Bad. 497><> I Sed dicet aliquis quod non est simile, quia ille iurans ducere uxorem 10 I Dico quod bene licitum est quod quisquis hereditatem suam precariae Bad. 497 cum proposito commorandi cum illa non solvit iuramentum, nisi mutando det ecclesiae, secundum quod dictat Concilium, sic dicens X', quaestione illud in melius; ille autem non mutat in melius, sed potius in peius. Dico quod, licet non sit simile in speciali quoad hoc quod illud non potest mutari, 85 ACHIOSY 86 hoc] hic A 87 sed] autem addo I 89 in' deterius] indeterminate A 89 quia] ACHIOSY quod Y 90 licitum] licitam (1) I 90 est'] om. IOY 2-4 Utrum ... suam] (C! supra, p. 85,26-28) 7 non] sup. lin. ai. man. I 10 quisquis] quisque CHS quis IOY 60 sit'] sic C fit I 60 ut] votum sed ut i.m. O om. Y 61 propositum] om. Y liberalitatem add. sed exp. A IO precariae] procariae S Il det] esset sed in det CO". 63 liberetur] libetur Y 63 cum] tamen CHISY 64 licetl sed CHIOSY 64 emit· A II concilium] consilium ACHIOSY tendo] amittendo Y 65 profitendo] proficiendo A 65 congruo] contrario A 65 per- severando] severando Y 67 profitendi] proficiendi A 67 perseverandi] persevandi S 91 cr. supra. p. 107,42-108.64 5-115.48 cr. HENR.DEGAND Quod/. I. q. 39 (ed. R. MAc- .. 68 religione] religionem sed -m exp. I 68 illud] istud CHIOY 68 in] om. I 70 expe- KEN.p. 209·218; ed. 1518. f. 25rK·26rO; ed. 1613. I. f. 40va-4Ivb); ID.. Quod/. Il. q. 15 (ed. riendi] et add. ACHIOSY 70 profitendo] proficiendo AC(sed CO". ai. man.)H 70- R. WIELOCKX. . 96-101; ed. 1518. f. 40vZ-4IrD; ed. 1613. I. f. 68ra·69ra); ID.• Quod/. p 71 semper oportet] inv. Y 71 similiter] iter. A 73 promittat] promittit A VIII. q. 24 (ed. 1518. f. 333vK·334rN; ed. 1613. II. f.46va-47rb) 5-8 Cf. ID.. Quod/. I. 74 ducere] om. A 74-75 habeat propositum] inv. H 76 superveniat] subveniat O q.39 (ed. R. MACKEN. 209.8·210.15; ed. 1518. f. 25rK; ed. 1613. I. r. 40va); ID.• Quod/. VllI. p. 80 eam] illam CHS 80 propositum ab initio] ab initio propositum inv. O 82 ille] q. 24 (ed. 1518. r. 333vK ; ed. 1613. II. r. 46va) ; cf. etiam GODEfR.DEFONT Quod/. V. q. 14 (ed. .• iste CHIOSY 83 cum] sub CHIOSY 84 illud] id S 85 speciali] spirituali sed M. DE WULF- J. HOFFMANS. 63·69) p. 10-110.32 Cr. F. VERAJA. e origini della controversia L expungendo CO". I te%gica su/ contratto di censo ne/ XIll sec% (Storia ed Economia. 7). Roma. 1960. p. 125-127 11-110.17 GRATIANUS. ecretum. II. c.X. q.2. c.4 (ed. A.FRIEDBERG.I. 620; PL 187. D 77-80 GREGOR. X, Decreta/es. IV. tit. I. I C. 16 (ed. A. FRIEDBERG. 667) II. 810C-81IA) 110 QUODLIBET XII QUAESTIO 21 111 2a: « Precariae a nemine de rebus ecclesiasticis fieri praesumantur, nISI quantum de quanUtate datur ex proprio, duplum accipiant de rebus ecclesiae Y 164" in suo tantum, qui dederint, nomine, si res proprias et ecclesiasticas I I Ad primam quae est in oppositum, quod «non licet emere redditus ad Bad. 498 Bad.498'" fructuario usu tenere voluerint. Si autem res proprias ad praesens dimi-I se- 15 35 vitam», dico quod redditus ad vitam dupliciter possunt acquiri. Zucc. 258"' rint, ex rebus ecclesiae tripium fructuario usu I in suo tantum quisquam Uno modo ex iure sibi debito, et hoc vel reservando sibi usum fructus ad nomine sumat». Ubi dicit Glossa: «Precariae hic dicuntur quaedam vitam suam in hereditate, et pro ipso usu fructus accipiendo certam summam praestationes usus rerum in recompensatione eius proprietatis quae datur pecuniae ab illo in quem translata est hereditas, vel ex aliquo alio iusto titu1o. ecclesiae». «Duplum»: Glossa: «videtur contradicere supra eodem: 'Si Quod bene licet. ut patet ex iam dictis, in illo qui sibi ius in hereditate sua 40 reservavit. Iste enim non solum habet redditus ad vitam suam. sed etiam oeconomus: ubi dicitur quod tantumdem debet dari. Sed lex illa benignior est 20 canone». Si autem sic licet quemquam hereditatem suam dare ecclesiae et habet ius percipiendi illos redditus. quia de suo sibi reservato habet illos; illam fructuaPio usu retinere ad vitam suam. et cum hoc duplum de rebus quae ambo continentur in usu fructus. Ulterius autem quod iste habet in usu ecclesiae aut triplum aut tantumdem, multo fortius licet rem suam quam fructus quem sibi reservavit, I et quoad redditus et quoad ius percipiendi O 153"' dedit ecclesiae. usu fructuario retinere aut eam ad praesens dimittere. et in redditus. bene potest alteri vendere, qui ipso vendente vera emptione emit ea usum fructus, quantum valet. retinere. ecclesia quae illam hereditatem 25 45 redditus ad vitam, vel illius qui vendit. vel. si placuerit et expediens et 'recipit, se et sua obligante ad tantumdem ei annuatim solvendum. Quia ergo rationabile videbitur tenenti hereditatem. ad vitam illius qui emit. commu- Zucc. 258" perinde est pecuniam dare ecclesiae ad I terras et possessiones sive heredita- tando vitam in vitam ; sed non emit solos redditus, I sed emit etiam ius quod I 265"' tes emendas, ut detur certa summa pecuniae sive redditus ad vitam. et dare ille habuit et retinuit sibi in hereditate quam ab initio vendit, sine quo iure H 187" hereditatem quam modo quis possidet, et servare in usum fructus I certam empto redditus ad vitam nullatenus, ut puto, emi possent. I Et secundum Bad. 498 summam pecuniae sive redditus ad vitam ab ecclesia accipienda. dico quod 30 50 hoc perinde est in tali emente ac si ipse ab initio hereditatem illam dedisset bene licet dare ecclesiae etc., secundum quod tenet consuetudo ecclesiae. ut ecclesiae, et sibi reservasset usus fructus ad certam summam pecuniae dicit ratio secunda. annuatim, sicut fecit ille a quo ipse redditus illos emit. I S 180" Et sicut in talibus est de redditibus ad vitam, sic est de redditibus perpetuis. Sicut enim potest aliquis hereditatem suam dare ecclesiae et 55 reservare sibi aliquam portionem redditus ad vitam sibi tradendi ab ecclesia, ACHIOSY 12-17 precariae ... sumatJ sublin. ACOSY 13 accipiant] excipiant I 14 si] sed A(sed corr. ai. man.)CrnOSY 14 proprias] ecc1esiasticas addo sed dei. A 15 tenere] temere ACmOSY C (sed dei. et tenere i.m. ai. man.)H 16 triplum] tribum I templum O 16 quisquam] quisquequam et -que- exp. A 17 ubi] h.i(n)c C 17 precariae] sublin. C 17 quaedam] 35 vitam'] suam add I 35 dico ... vitam2] om. (ham.) sed suppl. i.m. ai. man. C 37 in] quadam I(sed -a- in -e- corr.)OY 18 recompensatione] re- sup. lin. A 19 duplum] pro A(sed exp. et in sup. lin.)CmOSY (ei I. 39) 37 usu fructus] -s exp. I 38 in quem] sublin. C 19-20 si oeconomus] sublin. C 21 quemquam] quamquam AHOY 22 ad inquam C 38 ex] om. I 39 quod] qui S 40 enim] om. I 41 illOS2]om. O vitam suam] i.m. S 23 aut2 tantumdem] scr. sed dei. A 23 rem] om. H 24 usu ... 42 usu' fructus] in -u corr. ai. man. I 42-43 usu2 fructus] in -u corr. ai. man. I 43 quem] eam] scr. sed dei. A 24 eam ad] i.m. O 24 dimittere] i.m. ai. man. O 25 usum quae IOY 43 redditus et2 quoad2] om. (ham.) O 44 emit] emis S 45 vel'] om. O fructus] Inv. sed corr. S 25 quantum valet] -tum valet dei. et -diu vivet addo i.m. ai. man. A 47 etiam] et S 48 vendit] dedit CHIOSY 48 iure] vice Y 49 redditus] emi 26 ei] enim sed in ei eras. S 26 annuatim] ei add O 27 perinde] proinde AC(sed addo AC(sed exp.)HIOY 49 secundum] ex A(sed exp. et secundum i.m.)CHIOSY corr. ai. man.)HSO(post corr.?)Y 27 perinde est] promittere I 28 certa] circa Y 50 emente] mente Y 51 summam] suam sed corr. sup. lin. ai. man. I 53 ad ... est2 de2 29 usum fructus] ad vitam add H 30 summam] suam sed corr. sup. lin. ai. man. I 30 ac- redditibus2J om. (ham.) O 54 perpetuis] in (sup. lin. ai. man.) perpetuum A (at ei I. 56. 61, cipienda] accipiendi crnOSY etc.) 55 sibi] om. O 55-56 redditus ... aliquam portionem] om. (ham.) S 17-18 ID., Decretum una cum glossis, ibid. (ed. 1584. 1178b) 19-20 lbid (ed. 1582, 1178c) 34-35 cr. supra, p. 109,7 34-52 cr. F. VERAJA,Le origini.... p. 127 39 Cr. supra, 19-20 ID., Decretum, II, C. X, q.2, c.2, § 11 (ed. A. F'R.IEDBERG, 619; PL 187, 809C) I, p.IIO,21-32 53-112,61 cr. F. VERAJA, e origini.... p. 128 L 31-32 Cr. supra, p.109,8 112 QUODLmET XII QUAESTIO 21 113 sic potest sibi reservare aliquam portionem in redditibus perpetuis reddendis 80 et suorum successorum, aut hereditatis alicuius illius, et ordinatae ad C 143'" ab ecclesia, licet forte minorem quam I sibi reservet ad vitam. Quare et percipiendum aliam rem corporalem, puta pecuniam, ad cuius solutionem eadem ratione qua prius, potest iste et redditus et ius percipiendi illos alteri obligantur personae regum aut bona ipsorum. Ulterius autem ille cui datum A 234" vendere, et ille I potest utrumque licite emere, ut secundum hoc eo modo est tale ius a rege seu venditum aut a quocumque alio, potest illud ius datum quo licet emere redditus ad vitam secundum iam dictum modum, etiam licet 60 vel emptum alteri dare vel vendere licite secundum praedictum modum. Bad. 498'" emere redditus perpetuos. I Et sicut licitum est acquirere redditus ad vitam 85 I Alio autem modo possunt acquiri redditus ad vitam non sibi reservando Bad. 498' et perpetuos ex iure sibi debito ex reservatione pro propria hereditate ius in hereditate propria, quam aut libere contulit aut vendidit, neque secundum iam dictum modum, consimili ter licet acquirere redditus ad vitam emendo ipsos cum iure illo quod habuit vendens in dictam hereditatem, et etiam perpetuo s ex iure sibi debito alio iusto titu1o, iusto puta pro debito neque recipiendo tale ius ex dono alterius iam dicto modo et sic ex iusto iure servitii impensi, vel pure liberaliter. Puta 'fex potest dare alicui pro 65 titu1o, sed absque omni reservatione et absque omni dono sibi facta aut servitio sibi impenso vel pure liberaliter x libras supra castellum quae de iure 90 emptione secundum iam dictum modum facta; secundum quem modum H 187"" sibi competunt, vel etiam potest tantumdem vel plus aut minus alicui I dare alias determinavimus omnino illicitum esse emere redditus ad vitam aut Zucc. 258'" de bursa sua recipiendum vel ad vitam vel ad perpetuum, ad hoc so-Ilum- perpetuos, puta quando aliquis habet I pecuniam et dat communitati, O 153" modo obligando sicut ad servitium personam suam et personas successorum tantummodo ut recipiat ab illa annuatim ad vitam suam vel perpetuo certam suorum, et omnia bona sua et illorum mobilia et immobilia nunc existentia 70 summam pecuniae annuatim sumendam. I Est enim in illa acquisitione vera Bad. 498' et in futurum provenientia, vel partem illorum, quae etiam posset consimili 95 species usurae. Unde ex specie usurae, quae certa est, hoc declarandum est modo vendere. Et sic dando talia non dat pecuniam principaliter, quae est secundum quod alias declaravimus I° Quodlibet, quaestione 39", et VIlIo res quaedam corporalis, sed potius ius percipiendi pecuniam, quod est res Quodlibet, quaestione 24". incorporalis, fundata tamen super rem corporalem obligatam, et ordinata ad Est igitur sciendum quod, si aliquis habeat xx solidos Parisienses, videlicet rem corporalem percipiendam ratione illius iuris a re corporali obligata pro 75 unam libram, I et mutuaverit proximo suo eam sub tali conditione sive S 180"" illo ; sic vendendo talia non vendit pecuniam principaliter, sed potius ius percipiendi pecuniam. In qua venditione nulla fit translatio rei corporalis a Y 164'" vendente in ementem; I est tamen in ea translatio a vendente in ementem rei incorporalis fundatae super rem corporalem, puta super personam regis ACHIOSY 81 percipiendum] percipiendam S 83 potest illud] om. C(sed suppl. i.m. 01. man.)S 83 illud] om. I 84 Iicite] et licet A(sed exp. eI del.)C(sed Iicite i.m. 01. man.)HIOSY (cJ p. II 5.45) 85 modo] posteri add. sed exp. A 85 acquiri] requiri sed re- dei. eI ac- ACHIOSY sup. lin. 01.man. O 86 quam] quoniam C 86 aut'] ut S 87 in] ut H 88 dicto) dictum sed -um exp. eI -o sup. lin. A 89 absque' ... et] om. (homoioceph.), sed exp. eI 56 reservare) reservari O 57 reservetJ reservaret C 59 ut] vel C (sed corr. 01. man.)HS et sup. lin. 01. man. S 90 secundum'] om. A 95 unde ... usurae'] om. C(sed suppl. 60 quo] ut A 60 ad] exp. (01. man.?) C 60-61 ad ... emere] om. sed suppl. i.m. i.m. 01. man.)HS 95 declarandum] determinandum C 95 est'] om. S 96 Quod- super. 01. man. C 60-61 ad ... licet emere redditus'] om. (ham.) S 60-61 vitam ... libet] Quolibet CHIOSY 96-98 39' ... sciendum] om. I 97 Quodlibet] Quolibet redditus'] om. C 60 secundum] sup. lin. 01.man. Iam. OY 61 redditus'] om. S COSY 98 habeat] om. S 99-00 sive pactione] iter. O 62 pro] om. S 62 secundum] sicut sed corr. O 64 iure'] om. S 65 servitii] sibi vitii A 65 vel] iure add. sed de/. A 66 pure] re C . 66 castellum] castelletum HIOSY 84 cr supra. p. 111.40-52 85-97 cr F. VERAJA. e origini.... p. 129-130 L 88 cr supra, 66 quae] qui I 67 potest] post sed corr. sup. lin. 01. man. I 68 adlI et S om. O p.112.63-113.82 90 cr. supra. p. 111.44-52 90-91 cr HENR,DEGANO Quodl. l, q. 39 .• 69 ad] om. eI in sup. lin. ai. man. I 73 ius) i.m. S 73 res] quaedam addo O (ed. R. MACIŒN. 209.1-218.13; ed. 1518. r 25rK-26rO; ed. 1613. I. r. 4Ova-4Ivb); ID.. Quodl. p. 74 obligatam] obligata A (pOSIras.?) 74-75 obligatam ... rem corporalem] om. (ham.) Y II. q. 15 (ed. R. WIELOCKX. 96.15-101.29; ed. 1518. r. 40vZ-4IrD; ed. 1613. I. r. 68ra-69ra; p. 74 ordinata] ordinatam C 76 sed] ser. pOSI corr. O 78 ea] illa I 79 super'] in ID.. Quod/. VlII. q. 24 (ed. 1518. r 333vL-334rN; ed. 1613. II. r 46va-47rb) 96-97 cr ID.• ACHIOSY (aI cJ I. 79 .. I. 74) 79 personam] Q'm H Quodl. l, q.39 (ed. R. MACIŒN. p. 210.17-214.5; ed. 1518. r. 25rL-vM; ed. 1613. I. r. 40va-41rb); ID.. Quod/. VlII. q.24 (ed. 1518. r 333vL-334rN; ed. 1613. II. r.46va-47rb) 60 cr supra. p. 111.42-52 61-84 cr F. VERAJA.Le origini.... p. 128-129 62-63 cr 98-115.37 cr ID.. Quod/. I. q. 39 (ed. R. MACIŒN.p. 215.38-218.3; ed. 1518. r. 26rM-N; ed. supra. p. 111.36-52 1613. I. r. 4Irb-vb) ; cr. etiam F. VERAJA. e origini.... p. 130-131 L 114 QUODLffiET XII QUAESTIO 21 115 pactione quod quousque voluerit eam retinere, dabit sibi aut heredibus suis 00 denarium vel quolibet anno lii denarios, adhuc esset maior usura, quae Bad. 498vV unum denarium I Parisiensem in qualibet septimana, et cum non voluerit procederet ultra sortem secundum crementum in infinitum. I 265'" libram I illam diutius retinere, integre eam restituet, planum est quod sit 30 I Nec in aliqua conventione tali aliquid potest accipi ultra sortem, quia Bad. 491 pura usura. nec ius aliquod in conven-I tione emitur aut emi potest, licet emi simulatur, Zuce. 2~ Bad. 498vX I Item. Si mutuaverit eam illi usque ad annum sub tali conditione quod, quemadmodum nec usurarius, si dicat pauperi petenti sibi super vadiolum si voluerit eam diutius tenere sub eodem pacto, quod dabit sibi aut heredibus 5 suum mutuari xii denarios, «mutuabo tibi xii denarios, sed volo habere in suis cum sorte in fine anni lii denarios Parisienses (quod est tantumdem te ius accipiendi unum denarium praeter sortem in qualibet hebdomada, quod si pro qualibet septimana accepisset unum denarium Parisiensem : lii 35 quousque illos xii denarios tenere volueris». Et sic in tali mutuo ubi nihil enim septimanae sunt in anno), et sic de singulis annis ulterioribus quibus ultra sortem potest accipi, non est emptio aut venditio, sed solummodo esse illam libram retinuerit, adhuc plana usura est. simulatur, secundum quod alias latius declaravimus. Bad. 498vY I Item. Si dicat ille: «Mutuo tibi libram meam usque ad annum, ut 10 I Et sic universa1iter verum est quod secundum modum quo licet emere Bad. 491 A 2,34'" qualibet septimana reddas mihi unum denarium Parisiensem, I sub tali redditus perpetuo s, et secundum 'eundem modum licet emere redditus ad H 188" conditione quod, si moriar I infra annum, tota sors tua sit, nihilque restituere 40 vitam, et secundum modum quo non licet emere redditus ad vitam, nec Zuee. 259" debeas heredibus meis», I adhuc non puto aliquem rationalem esse virum redditus perpetuos, et e converso. Et sic, licet verum sit quod ius incorporaIe qui non dicat quod iste in contractu suo sola spe recipiendi ultra sortem recipiendi aliquam pecuniae summam (quae est aliud ab ipsa pecunia, quae committit usuram. 15 est res corporalis, et ratione illius iuris potest percipi certa summa pecuniae Bad. 498vZ C 144" I Quid ergo? Num-I quid si iste dicat: «Mutuo tibi libram meam, ut vel ad vitam vel ad tempus determinatum vel ad perpetuum), possit vendi qualibet septimana reddas mihi unum denarium Parisiensem quousque 45 vel emi llicite, vendi tamen et emi non potest licite mediante nuda pecunia y 164'" vixero, sub tali conditione quod, cum mortuus fuero, tota sors tua sit immediate data, sed solummodo mediante liberalitate concedentis ius, aut nihilque restituere debebis heredibus meis», numquid, inquam, plana usura servitio I vel fundo dato vel aliqua re huiusmodi I a recipiente ; aliter enim 0153>1> S 181" est? Puto utique quod sic. Si enim usura sit recipiendo in unico anno lii 20 non esset iustus titulus acquirendi ius. denarios, amissa tota residua sorte per mortem iri fine anni, et hoc ex sola spe recipiendi amplius, multo ergo fortius usura est recipiendo per xi annos quadragesies lii denarios (qui in summa sunt viii librae, xili solidi et iv denarii Parisienses), ubi ultra sortem excrescit , xili solidos et iv denarios. 25 Bad. 498vA I Quod si ab initio pactio fieret quod per se et per heredes suos in perpetuum mutuando unam libram reciperet qualibet septimana unum ACmOSY ACmOSY 28 vel] ut S 28 esset] esse H 30 quia] quare H 31 aliquod] aliquid I 31 emitur] emittur A emittitur O 33 mutuabo ... denarios2] om. (ham.) AY (sed suppl. i.m. 01. man.) 34 hebdomada] ebdemada A ebdomoda O 35 illos] om. O 35 tenere] in' I denarium] idem AOSY I non voluerit] noluerit A 2 illam] om. CS 4 mutua- reddere CO". 01. man. A (01 ei p. 114.00) 35 in tali] nihili 36 ultm] om. C(sed. suppl, verit] mutaverit IOY 5 voluerit] noluerit I 5 tenere] retinere S 8 enim] om. OSY i,m. 01. man.)S 37 simulatur] singulariter AC (sed simulatur i.m. 01. man.)OSY fingitur sup. lin. ai. man. I 10 mutuo tibi] mutuos sed -os dei. eI CO". i.m. 01. man. O 10 ad] m(?) (01 ei p. 115.31) 38 universaliter] om. I 38 quo licet] quolibet HOY quoslibet om. S Il qualibet] quilibet A II Parisiensem] i.m. O 13 debeas] debes H C(sed -s- exp.)IS(id.) 39-40 licet ... modum] om. (ham,) sed suppl, i.m, aI. man. C 13 puto] dico S 13 aliquem] om. C 13 esse] om, A 16 ergo] igitur C erga S 40 non] sup, lin. 01. man. A 40 nec] neque A 43 potest gercipi] inv. S 45 et] iter, 16 iste] ista A 16 dicat] dico O 18 tua] om. Y 19 nihilque] nihil C 19 debe- A 45 vendi ... licite2] om. (ham.) H 45 mediante] medit sed im- addo i.m. aI. man. A bis] debes C 20 si] li S 20 recipiendo] recipienda O 21 sorte] om. Y 21 in 47 huiusmodi] huius IY 47 a recipiente] accipiente Y fine anni] om. A 21 fine] finem O 23 viii] iv (Ii) ACmOSY 23 xiii] xii S xiiii Y 24-25 parisienses ... denarios] om. (ham.) S 24 xiiiI !xxiii A (sed Ix exp.)CHIOSY (ei supra. p. XLIX·L) 24 excrescit] crescit eI ex i.m. O 24 et] cum O 26 per2J om. CIOSY 37 Cf. HENR. DE GAND .• Quodl, VIII, q.24 (ed. 1518. f. 333vL-M; ed. 1613. I. f. 46va-vb) 27 mutuando] mutando H 27 reciperet] acciperet C 38-48 cr. F. VERAJA. Le origini.... p. 131 QUAESTIO22 117 116 QUODLIBET XII QUAESTIO 22 operis est voluntas directa in opus ad consecutionem finis. I Alio modo Zucc. 2 dicitur intentio operis ipsum opus intentum, sicut dicitur creatura salis, id 25 est creatura quae est sal. UTRUMINTELLIGERE PRACIlCUMPOSSITABSOLVI Primo modo bene potest intelligere practicum absolvi ab intentione finis, AB INTENTIONE OPERIS quia potest esse intelligere de operabilibus practice I absque eo quod A 234~ intendat operari id quod intelligitur practice; qualiter intelligit artifex Zuce. 259'" I Sequuntur quaesita pertinentia ad exercitium actus hominis pro statu carpentarius practice dispositiones domus possibilis operari et modos huius vitae in comparatione. 30 operandi in particulari circa singularem materiam, absque eo quod intendat Et erat primum et unicum comparando actum ad obiectum, scilicet de illam operari exterius secundum modum quo ipsam concipit interius. actu intelligendi intellectus practici: utrum intelligere practicum possit Secundo autem modo nequaquam I potest absolvi ab intentione operis, C 144" absolvi ab intentione operis. quia non est intelligere practicum, nisi sit de operabilibus, licet non e Alia vero plura erant comparando unum actum ad alium. converso omne intelligere quod est de operabilibus, sit intelligere practicum, Circa illud primum arguitur quod intelligere practicum non possit absolvi 10 35 sed solum illud quod determinat modum operandi in particulari et circa ab intentione operis, quia ab hoc distinguitur practicum a specu/ativo, scilicet particularia per habitum practicum acquisitum ex experientia operis secun- fine, ut dicitur Ino De anima. Et idem dicitur in libro De motibus dum modum iam supra determinatum. Qui habitus est potentia directiva in animalium. opus, et habens eum potest operari secundum ipsum quando vult. Qui autem H 188'" Zucc. 259'b Item. Obiectum I formale appetitus, ut I finis, est principium intellectus scit operabilia non per habitum acquisitum ex experientia operis in addis- I 265'" practici, ut habetur ibidem. Appetitus autem I non potest absolvi ab inten- IS 40 cente, sed solummodo ex auditu a magistro, quantumcumque etiam magister tione operis ; quare nec intelligere practicum. doceat ex habitu universall quem acquisivit ex experientia singularium, non Contra. Intelligere discipuli in moralibus practicum est, quia secundum est proprie eius intelligere intelligere practicum, quia per tale intelligere aut habitum practicum, et hoc absque operis intentione. Ergo etc. per habitum quo intelligit, non est I potens operari, quemadmodum ille qui Bad. 49 non habuit experientiam instrumentalem citharizandi, quantumcumque 45 habeat scientiam citharizandi ex auditu, illa non est proprie practica, nec intelligere secundum illam est proprie practicum, sed potius speculativum, Bad.498vD I Dico quod secundum quod mihi videtur, quaestio aequivoca est, quia 20 secundum quod hoc latius in pluribus aliis quaestionibus declaravimus. intentio operis dupliciter potest intelligi. Uno enim modo dicitur intentio operis dispositio voluntatis qua tendit per opus in finem; et sic intentio ACHlOSY 23 est voluntas] inv. S 24 creatura] vel add sed exp. O 28 intendat] intendit C ACHIOSY 31 ipsam] ipsum C 34 practicum] nisi sit de operabi1ibusadd sed nisi sit exp. H 36 operis] om. A 38 eum] eam S 39 scit] sit A 40 a] om. A 41-42 non est] 2-3 Utrum ... operis] (C! infra. p. 116.7-8) 6 et'] eras. (?) O 6 actum] om. CS 8 ab] om. H 42 intelligere'] om. CH 42 tale] habitum add sed exp. A 44 quantum- sup. lin. 01. man. I 9 erant comparando]inv. O 9 comparando]operandoY 10 ar- cumque] quantumqueS 46 speculativumJspeculativam A speculaturCS 47 hoc] guitur] quaeritursed CO". i.m. 01. man. C 12 inJ de sed exp. et in sup. lin. O 12 in haec (?)A libro] om. Y 14 appetitus]appetitur S IS potest] habet C 17 quiaJ quod I 20 quaestio]quod AC(sed CO". sup. lin. e/ i.m. ai. man.)HlOY 20 est] sunt I 22 in- 37 Cf. supra, p. 117,28-30 47 Cf. HENR. DEGAND., uaest. ord (Summa), arto36, q. 4 (ed. Q tentio] in modo CO(sed CO". i.m. 01. man.)S 1520, I, r. 235rT-vV;ed. 1646, p. 599a-600a,n. II) ; arto37, q. 2 (ed. 1520, I, f. 242rN ; ed. 1646,p. 616b, n. II); ID., Quod!. VIII, q. I (ed. 1518,r. 300vD,vF-30IrF; ed. 1613,II, r. 2rb, 11-12 ARlST., an., III, c. IO (in ALBERTI De MAGNI omm., ed. CI. STROlCK, 232,93; Iunt., C p. vb); cr. etiamID., Quaes/. ord (Summa), arto30, q. 4 (ed. 1520, I, f. 180vA-184vF;ed. 1646, Suppl.II, r. 193B; 433 a 14-15) 12-13 ID., De motu animalium, C. 7 (Iunt., VI,2, r. 40I-K; p. 462-467); arto45, q. 4 (ed. 1520,II, r. 19vM;ed. 1646,p. 722b,n. 6) ; arto46, q. 3, ad 2 (ed. m 701 a 7-10) 14-15 ID., op. cit., C. 6 (in ANON.,Auct. Aris/., ed. J. RAMESSE, ; Iunt., VI.2, 6,8 1520,II, f. 23vE; ed. 1646,p. 733a, n. 9); arto47, q. I, ad Im (ed. 1520,II, f. 25vC; ed. 1646, f. 40f,H; 700b 23-25.31-701a I); c. 8 (Iunt.,VI,2,r. 41G; 701b 33-34); ID.. De an" III, C. 10 p. 739a-b,n. 5) ; arto54, q. 3 (ed. 1520,II, f. 82vB-83rB;ed. 1646,p. 888b-889a,n. 46-47) ; arto (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. CI. STROlCK,233,86-87; Iunt., Suppl.II, f. 193B; 433 a 15-16) p. 60, q. I, ad 6m (ed. 1520,II, f. 158vQ; ed. 1646,p. 1077b-1078a,n. 61-62) QUAESTIO23 119 118 QUODLIBET XII SIMPLICIusin principio Commenti super praedicamenta. Propter quod etiam dicit PHILOSOPHUS principio in Ethicorum : «Huius scientiae non est Bad. 499rE I Primum argumentum bene probat quod intelligere practicum non potest auditor puer, quia non est expertus eorum quae sunt secundum scientiam». Et sicut debet esse aliquantulum expertus a principio, sic ad hoc quod vere absolvi ab intentione operis secundo modo, quia non est nisi de operabili- 50 75 secundum habitum practicum sciat moralem scientiam, oportet quod similia bus, ut ostendunt illa dicta Philosophi. Non tamen ex illis potest concludi S 181'" quin possit absolvi ab intentione operis primo modo. I addiscendo universalia a magistro experiatur illa penes se ipsum in operibus Bad. 499'F Zucc. 259vb I Ad secundum quod «fInis appetitus est princi-I pium intellectus prac- particularibus, ut sicut de Christo dicitur: «Incepit facere et docere», Ac- tici», dico quod fInis appetitus duplex est: quidam proximus et immediatus, tuum I°, sic dicatur de idoneo discipulo moralis scientiae: «Incepit facere cuiusmodi est sua actio sive operatio appetendi, secundum quod unaquaeque 55 et discere». res dicitur esse fInaliter propter suum opus ; alius vero est eius fInis mediatus et ultimus, et est bonum operabile quod consequitur per suam operationem. De primo fIne appetitus non est verum quod semper sit principium intel- QUAESTIO 23 lectus practici, quia pertinet ad intentionem operis primo modo. De secundo H 188'" autem fIne I appetitus verum est quod semper est principium intellectus 60 U1RUM ALIQUISSCIENTER BONOACTUPOSSITSE REDDERE EX practici et pertinet ad intentionem operis secundo modo, ut patet ex dictis. IMPOTENTEM IMPLETIONEM AD OMNI PRAECEPTI Bad. 499'" I Ad argumentum in oppositum quod «intelligere discipuli est intelligere practicum in moralibus, quia est secundum habitum practicum et absque operis intentione», dico quod bene verum est quod, licet possit esse absque I Sequuntur pertinentia ad actum comparando unum ad alium, et perti- Zucc. 26 O 154" operis I intentione primo modo, tamen numquam est absque operis inten- 65 5 nebant prima tria ad comparationem I actuum penes causalitatem. I 266" tione secundo modo, quia non est nisi de operabilibus. Falsum tamen est Et erat primum pertinens ad actus positivo s : utrum aliquis scienter ex quod sit intelligere practicum et secundum habitum practicum, nisi simul bono actu possit se reddere impotentem ad impletionem divini praecepti. addiscendo ex auditu a magistro universalis artis operando in se ipso Alia autem duo erant pertinentia ad actus defectivos. experiatur illa in particularibus operis. Quae quidem experientia debet esse Primum in generando peccatum: utrum in peccato omissionis, secundum Y 164vb aliqualis antequam sit idoneus I auditor moralis scientiae, ut determinat 70 IO quod distinguitur I contra peccatum commissionis, requiratur aliquis actus A 234vb positivus. Secundum erat in excusando peccatum : utrum aliquis error vel facti vel iuris excuset peccatum. ACmOSY 49 non potest] iter. S 50 ab] subY 50 non] natura sed CO". in non (?) C 52 primo modo] inv. CHISY 55 siveopemtioappetendi]appetendisiveopemtio inv. A 56 suum ACHIOSY opus] inv. H 56 alius] illiusO 56 eius] om. I 57 consequitur]consequeturS 58 fine] sicut sed dei. eI fine i.m. ai. man. O 59 quia] quod CIS 63 practicum'] practicusA 63 quia]quod I 63 pmcticum2] practicusA 64-65 dico ... absqueoperis' 71 praedicamenta]praedicta sed dei. eI praedicamentai. m. ai. man. I 72 etiam] et Y intentione'] om. (hom.) S 64 beneI om. A 65 operis'] om. I 65 intentione'] 74 sicut]sicCS 75 sciat]fiatA 77 de] om. O 78 idoneo]idoneusO 78 disci- in mone I 65 tamen] tantum sed in tamen exp. A 65 absque]sine I 67 et] om. pulo moraIisscientiae]momUs scientiaediscipuloinv. OS 79 discere]dicereI 2-3 Utrum sed suppl. i.m. O 68 universalis]nullisI 68 in] ex sed de/. eI in i.m. O 69 debet] ... pmecepti] (Cf infra, p. 119,6-7) 4-5 pertinebant]pertinebuntA (aI ei p. 119,6-7) 7 pos- oportet H sit] posset C 9 in2 peccato] om. sed supp/. i. m. ai. man. O IO contra] propter sed contm sup. lin. ai. man. O IO commissionis]omissionisY 12 emt] autem CS 12 vel'] om. CS 49 Cr. supra. p.1l6,10-13 51 cr. supra, p.116,II-12, 12·13, 14-15 53-54 cr. supra, p.116,14-15 61 cr. supra, p.116,20-117,47 62-64 Cr. supra, p.116,17-18 69-119,71 cr. SIMPLlCIUS,Praed. Comm., pro!. (Trans!.Grosseteste,ed. A. PAmN, p. 7,47- In 72-73 AR1ST., Nic., I, c. I (Trnns!.Grosseteste, d. R. A. GAUJ1lIER,377,4-5; ed.lunt., III, Elh. e p. 8,55) r. 2K-L; 1095 a 2-3) 77 ACI., I. I 120 QUODLIBET XII QUAESTIO 23 121 Quartum erat pertinens ad comparationem actuum penes simultatem: nistrando necessaria vitae, quia reddidit se impotentem habendi vel acqui- utrum voluntas possit actuari sive reduci in actum, et tamen non determinari 15 40 rendi. Unde ergo etc. ab illo a quo actuatur. Quintum erat penes ordinem actuum : utrum sufficit ad libertatem arbitrii C 144'" Quod potuit impediri ne actuaretur I ab alio de necessitate. Sextum pertinebat ad actuum praeminentiam : utrum opera vitae activae I Dico quod, si aliquis attemptaret dicere quod aliquis per votum reli- Bad. 49 sint praeferenda operibus vitae contemplativae tamquam meliora. 20 gionis eximatur ab irnpletione divini mandati, et quod per illud votum Et septimum iuxta hoc ad praeminentiam statuum in quibus actus redderet se impotentem ad impletionem illius, haec mihi videtur esse nova huiusmodi habent exerceri : utrum scilicet. status praelatorum maior sit et 45 et mirabilis doctrina, tum quia consilia sunt ad perfectiorem et ampliorem perfectior quam status religiosorum. irnpletionem mandati, et nemo plus obligatur ad implendum mandata quam Alia autem duo et ultima erant pertinentia ad actuum absolvendi itera- ille qui se obligavit ad implendum consilia, dicente beato HIERONYMO in tionem. 25 Epistola ad Demetriadem sic: «In divinis Scripturis prohi-I bentur mala, Bad.49 Quorum primum pertinebat ad comparationem actuum secundum diver- praecipiuntur bona, conceduntur media, persu-I adentur perfecta. In duobus O 154rb S 181'" sos defectus: utrum excommunicatus I pro contemptu vero ab officiali non 50 illis primis peccatum omne concluditur. In utroque enim Dei continetur sacerdote, post absolutionem ab eodem in forma ecclesiae ab excommuni- imperium: non solum enim praecipere, sed etiam prohibere iubentis est. Haec H 188'" catione I teneatur petere absolutionem pro contemptu a suo sacerdote. sententia universos tenet, nec ulli transgredi licet quod omnibus imperatum Nonum autem pertinebat ad comparationem actuum secundum unum et 30 est. Duo reliqua in potestate dimissa sunt». Et tunc adloquens et admonens eundem defectum: utrum confessus privilegiato tenetur eadem confiteri Demetriadem super praeceptorum impletione subdit dicens: «Perfectionis curato suo. Quod diffuse fuit disputatum seorsum et per se. 55 itaque secuta consilium, serva generale mandatum. In causa iustitiae unum Zucc. 260"'. Circa primum istorum arguitur quod nullus I scienter ex bono actu potest debemus omnes, virgo, vidua, nupta: summus, medius et imus gradus I se reddere impotentem ad impletionem divini praecepti, quia nullus ex actu aequaliter iubentur implere praecepta, nec a lege solvitur qui supra legem in quo meretur, reddit se impotentem ad impletionem divini praecepti. Ex 35 proponit facere. Quinimmo, nul/us magis illicita vitare debet quam qui respuit bono autem actu quilibet meretur. Ergo etc. quae licebant, nec quisquam ita mandata pollicetur implenda, ut ille qui Contra. Scienter potest quis profiteri religionem, quod est bonus actus. Et tamen ex hoc reddit se impotentem ad honorandum parentes in admi- ACHIOSY 39 necessaria] necessario Y 39 reddidit] odit exp. I 39 vel] et e 43 eximatur] ACHIOSY eximat A 43 votum] totum H 44 haec] hoc eHlOSY 45 tum] tamen SY 45 consilia] consimilia S 45 et ampliorem] om. A 46 mandata] om. S 47 con- 14 comparationem] compositionem I 14 penes] secundum A 14 simultatem] silia] consimilia S 48 prohibentur] -hi- SI/p. lin. 01. man. e 48 praecipiuntur] percipiun- sietatem (?) A ubertatem I 17 sufficit] sufficitur A 18 impediri] impedire CIOY tur I 50 continetur] continuetur sed -u- exp. I 51 praecipere] percipere I 51 est] 18 alio] illo A (01 ei p. 157,5) 19 pertinebat] pertinebant sed -n- exp. I 19 vitae] esse sed expl/ngendo CO". Iam. sed SI/PP/. i.m. 01. man. O 52 nec ulli] nulli e nec vitiae sed -i- exp. I 20 tamquam meliora] om. S 21 ad] om. sed sl/ppl. i.m. 01. man. O nulli I 52 quod] in add. sed exp. O 53 admonens] admovens H 54 Deme- 21 statuum] alia ... iterationem (/. 24-25) add. eI iler. sed va- -eat sl/perser. A 22 huius- triadem] temetriadem A 54 impletione] dicit add. e 55 secuta] consecuta A modi] huius IY 22 habent] haberent es haberet IOY 22 exerceri] exterius sed corr. 56 debemus] debentur S 56 summus medius] inv. A 56 imus] minimus S minus 01. man. C 22 sit] sum A 26 primum] octavum CHIOSY (01 ei p. 119.8-9) I (sed in minimus CO". 01. man. SI/p. Iin.)O 57 implere] adimplere es 57 solvitur] absol- 27 defectus] effectus sed d- addo SI/p. lin. 01. man. O 27 contemptu] temptu A 27 vero] vitur S 59 quae] qui H 59 licebant] licebat Y 59 ita] in AY om. O 59 pol- non C (sedexp.)S 30-32 nonum ... se] ser. sed va- -cat sl/perser. 01. man. O 30 pertinebat] licetur] pollicitetur H et addo sed exp. Y 59·60 qui amore] quia more I (sed CO". SI/p. lin. pertinebant I 30 actuum] effectivum C 30 secundum] super secundum 01. man.)Y sed secundum exp. C 31 eundem] eandem A 31 eadem] eandem A 32 curato suo] inv. S 32 diffuse] diffusive O 32 fuit] determinatum sive add. A 33 is- 47-51 PS.-HIERON. PELAGlUS),Episl. ad Demelriadem, C. 9 (PL 30, 24B) ( 51-53 lbid. (PL torum] om. S 35 praecepti] iter. S 38 honorandum] honorare C 30, 24C) 54-122,63 ID., op. cit., C. 10 (PL 30, 25A-B) 122 QUODLIBET XII QUAESTIO23 123 Y 165'" amore perfectionis supra mandata con-/ scendit •.et dum amplius statuitfacere 60 quovis gradu et quovis proposito aequaliter peccatum est ipsum transgredi. Zucc. 260'" quam scriptum est, ostendit sibi minus scriptum esse quam I potuerit. Igitur Vide ergo tu, qui ex arbitrio tuo eligis religionem atque implere consilia . qui tantae oboedientiae se projitetur ut etiam divinum consilium libenter 85 studes, ne, si doces quod propter magna opera consiliorum non sis obligatus A 235'" audiat, qualiter debet audire praeceptum?» I Quasi diceret: «multum ad opus mandati de honorando parentes, illorum qui ex sis de numero I 266rb diligenter» ; intelligo : non tam aure corporis I quam oboedientia cordis, arbitrio suo eligunt ut mandata contemnant, et tamquam vilia et parva ipsum opere implendo. Ex quo enim eligendo consilia minus ostendit sibi 65 reputant respectu consiliorum quibus, cum licita contemnunt in vovendo scriptum quam potuerit, et plus pollicetur, et iubetur implere praecepta; per consilia, hoc facit eis securitatem quandam illicitorum, ne scilicet peccent in consilia non adstringitur ad omittenda praecepta, nec ab illorum observantia 90 omittendo praecepta. Quod omnino videtur erroneum, quia, ut subdit absolvitur, sed magis ad illam ligatur, etiam usque ad minima. Hinc IDEM HIERONYMUS, uod offertur Deo pro iustitia, scilicet privata, conservanda, q dicit ad Cellantiam : «Duo sunt genera mandatorum in quibus clauditur sicut offertur ei votum de servando consilia, non debet impedire iustitiam H 189'" S 181'" tota iustitia: prohibendi unum I est, iubendi alterum. Hoc igitur duplex I 70 publicam ne servetur, pro qua offertur professio de servando mandata in diversumque praeceptum, prohibendi scilicet et imperandi, aequo omnibus ingressu religionis christianae, sed potius iuvare ut efficacius servetur, quia, iure mandatum est. Non virgo, non vidua, non nupta ab hoc imperio secura 95 ut videtur sentire Hieronymus, observatio consiliorum non est nisi quaedam est; in quovis proposito, in quovis gradu aequaliter peccatum est velprohibita dispositio ad pleniorem observantiam mandatorum, quia observatione consi- admittere vel iussa non facere. Nec vero eorum te seducat error, qui ex arbitrio liorum exuitur mens a retinaculis etc., sicut dicit HIERONYMUS. Quibus exutis suo eligunt ut mandata contemnant, quae vel quasi vilia vel parva des- 75 valemus plenius divinis inhaerere I praeceptis, ut secundum hoc observatio O 154'" C 144'" piciunt». Et infra: «Magisque id I providendum est ne tibi hoc, cum licita consiliorum potius ordinetur finaliter ad observationem mandatorum quam contemnis, securitatem quandam illicitorum faciat •. quidquid pro iustitia 00 e converso, et in tali plena observatione manda-I torum constat tota perfectio Zuce. 261 offertur Deo, non debet impedire iustitiam, sed iuvare». Et infra : «Ut exuta essentia1iter. Unde, si propter consilia oporteret divina omittere praecepta, mens a cunctis retinaculis mundanis atque corporalibus voluptatibus sit, et ut aestimo, non essent consilia perfectionis, sed potius devia erroris. Propter valeamus plenius inhaerere dominicis praeceptis». 80 quod in Gangrensi concilio dicitur, et habetur distinctione 30' : «Si qui jilii Ecce cum beatus Hieronymus dicat quod mandatum omne, et in hoc quod mandatum de honorando parentes, aequo iure omnibus est mandatum, et in ACHlOSY ACHIOSY 83 quovis']quaestionibus corr. I sed 83 et] in add HY 83 quovis2] quaestionissed corr. 60 conscendit]contenditC 61 quam'] quod C scr. sed in quod eras. (?)HS 61 quam2] I 84 vide] vit(a)eA 85 opera] om. A 85 sis] sit O 86 illorum]eorumO quoniamI 62 se] om. CS 63 qualiter] quaelibetY 64 intelligo]intelligendoA 88 reputant]reputanturY 88 respectu... contemnunt]om. H 89 eis] ei et s sup. lin. Y 64 tam] causaS 64 aure] audire sed -di- exp. IY 64 corporis] sup. lin. A 65 opere] .90 subdit]subditurA1(sed -ur exp.)OY 91 pro] per AOS 91 iustitia]iustitiamsed om. C 65 implendo]impendoC 65 consilia]consimiliaS 66 praecepta]perceptaI -m exp. CS 91 conservanda] conservando O 92 sicut]sic S 92 sicut... consilia]om. 66-67 per ... praecepta] om. (ham.) Y 67 consilia]consimili S a 67 non] om. A (ham.) O 92 servando] conservandoH 92 impedire] implereA 93 servando] 67 praecepta]om. C (sed sl/ppl. i.m. ai. man.)S 68 absolvitur]absonurO 68 idem]enim conservandoH 95 est nisi] inv. O 96 dispositio]disputatiosed in dispositio COrr. sup. Y 69 Cellantiam]intelligentiam C 69 quibusclauditur]quibusclamdiciturACHOY lin. A 99 potius] post sed corr. I 99 ad] om. C 99-00 quam ... observatione quibusclavidicitur sed in clauditur exp. I quibusdamdicitur S 70 igitur] est A ergo S mandatorum]om. (ham.) H 00 plena] pena C(sed -I- sup. lin. ai. man.)S 00 observa- 71 diversumque] iversum d quaeH diversumest I 71 aequo]quo S ego sed dei. et aequo tione] observantia COrr. sup. lin. A sed 00 mandatorum]om. O I essentialiter essentiali J i.m. ai. man. O 72 ab] ad I 72 secura] secutaIOY 73 prohibita]est add. C(sed C 2 potius] post sed corr. I 2 erroris] irer. A 2-3 propter quod] om. A del.)S adhibereadd. I 74 iussa]missaO 74 ex] om. I 75 contemnant]contemnat 3 Gangrensi]GrangensiACHIOSY 3 concilio]consilioCHIOSY om. A 3 habetur] IOY 76 magisque]per add. C magisquiaH 76 id] illudH 76 est] om. CIOSY in videturcorr. I 76 hoc] om. C 76 cum licita] inv. I 76 licita] lac. eI ta S 78 et] ut AY 78 infra]inficiS 79 sit] sic CHS 80 dominicis]divinisS 82 de] in O 86-88 Cr. ID.. op. cil .• c.5 (CSEL 56, p. 333,24-26; PL 22. 1207); er. Sl/pra, p. 122,75 91-96 ID., op. cit., c.22 (CSEL 56, p. 348,1-2; PL 22, 1214); er. supra, p.I22.77-78 69-76 HIERON., Epist. 148(ad Celantiam),c. 5 (CSEL 56, p. 333.11-26; PL 22,1206-1207) 97-98 ID., op. cit, c. 30 (CSEL 56. p. 354,24-26; PL 22, 1218-1219); er. Sl/pra, p. 122.78-80 76-78 ID.,op. cit .• c. 22 (CSEL 56, p. 347,22-348,2;PL 22,1214) 78-80 ID., op. cit, c. ~O 3-6 GRATlANUS, Decretum I, dist. 30. c. I (ed. A. FRIEOBERG, I, 107; PL 187, 164C); er. etiam (CSEL 56. p. 354.24-26; PL 22, 1218-1219) Ivo CARNOTENSIS, Decrelllm, VIIJ,c. 319 (PL 161. 653B) 124 QUODLmET XII QUAESTIO 23 125 parentes, maxime fideles, deseroerint occasione Dei cultus, hoc iustum esse matrem honoravit quousque vita mortali in terris conversatus est, et etiam iudicantes, et non potius debitum honorem parentibus reddiderint, anathema 25 in morte illi providit de eo, qui vice sua il-Iii utroque modo provideret post Bad. 500'H sit». Intelligo 'deseruerint' vel religionem ingrediendo vel post ingressum ad eius mortem temporalem, dicente AUGUSTlNO in exponendo illud Ioannis subveniendum eis non condescendendo, secundum quod alias declaravi. Sed ultimum: « Cum vidisset Iesus matrem et discipulum stantem quem diligebat, ut dicit Glossa ibidem: «Hoc quidam haeretici feceront occasione illius dixit matri suae: 'Mulier, eccefilius tuus' etc.», : ((Haec est illa hora de qua auctoritatis: 'Qui reliquerit patrem aut matrem propter me, centuplum Iesus aquam conversuros in vinum dixerat matri suae: "Quid mihi et tibi, H 189'" accipiet:» Sed illud non habet locum, nisi cum parentes I a filiis honorari IO 30 mulier? Nondum venit hora mea': Nondum venerat hora in qua deberet eam A 235'" non indigeant, et maxime I quando impedimento salutis sunt, dicente cognoscere morituros, de qua fuerat mortaliter natus. Tunc ergo divina HIERONYMO ad Furiam: ((Certe filiam a parente non divido. Honora facturos non Deitatis sed infirmitatis matrem velut incognitam repellebat. S 182'" parentem, sed si te a veroparente non separat. I Alioquin DAVIDtibi canet: Nunc autem humana iam patiens eam ex qua fuerat factus homo, affectu 1266'" 'Audi,filia 'etc.» Ut enim dicit ad Fabi-I olam: «Multa erga nostros facere commendabat humano. I Moralis igitur insinuatur locus, facit quod facien- C 145'" cogit ajJectus, et dum propinquitatem respicimus corporom, et corporis et 15 35 dum admonet, et exemplo suo suos instroit praeceptor bonus, ut a filiis piis animae offendimus auctorem. Quanti monachi, dum patri matrique miseren- impendatur cura parentibus. Ex hac doctrina sana didiceratApostolus PAULUS tur, suas animas perdideront?» quod docebat: "Si quis autem suis et maxime domesticis non providet,fidem negat, et est infideli deterior". Quid autem cuiquam tam domesticum quam parentes? Huius itaque saluberrimi praecepti ipse magister sanctorom de se 40 ipso constituebat exemplum, quando non ut famu-Ilae Deus, sed ut matri Zucc.261' Concedo igitur primam rationem, quia propter religionis ingressum nullus homo quam relinquebat, alterom pro se quodam modo filium providebat. reddit se impotentem ad parentes honorandum qui non teneatur ad eos 20 Nam cur hoc factum fuit, quod sequitur indicat. Ait enim EVANGELISTA: "Et Y 165'" descendere, eos, I si indigeant, honorando non tantummodo reverentiae ex illa hora accepit eam discipulus in sua ': de se ipso dicens, ut ad eius curam exhibitione, ut quidam dicunt, sed temporalis subsidii adrninistratione ; et quidquid ei esset necessarium, pertineret. Suscepit ergo eam in sua, non hoc exemplo Christi, qui fuit forma religionis cuiusque, qui utroque' modo ACmOSY ACmOSY 24 quousque] quosque S 24 in terris] matris sed in terris i.m. ai. man. O 26 mortem tem- 4 deseruerint] deseruint I 4 Dei cultus) inv. S 5 potius] post sed corr. I 6 sit) sint poralem) morem tempofl!lem mortem eI morem exp. I 26 Ioannis] in hominis A C 6 intelligo] inteJligendo A 6 ad] sup. lin. C om. H aliud IO(sed -liu- del.)SY 28 ecce] om. Y 28 est] om. C 29 aquam] aquae A 29 conversurus] consurus H 7 subveniendum) est add. sed exp. O 7 condescendendo) descendendo A condes- 29 matri] iter. H om. S 29 mihi et tibi) inv. A 30 nonduml) nundum A cendo sed -den- addosup. lin. I quod (sed exp.) descendendo eI con sup. lin. ai. man. O 30 nondum2] numdat (?) A 31 qua] om. A 31 fuerat) fuit S fuerit CIOY 8 hoc] hi H 8 quidam] enim S quidem O 8 illius] alterius I 9 reliquerit] 31 natus) om. Y 32 infirmitatis) mortem addosed exp. A 32 velut incognitam repellebat] relinquerit H reliquirent I IO parentes) parentibus A 13 David] om. CIOSY repellebat velut incognitam inv. S 32 repellebat) repellabat sed -a- exp. eI -e- sup. lin. H 14 nostros] nos sed -r- add. sup. lin. Y 15 propinquitatem] corporis add. S 15 et2] om. 33 nunc] unc A 33 fuerat factus) inv. CS 34 commendabat] condabat H con- O 16 quanti] quae uti O quaerite (1) Y 16 matrique) non add. sup. lin. ai. man. I sequens dabat C(sed corr.jIOSY 35 suo) om. S 35 bonus) om. CS 35 a] om. S 16 miserentur] misereatur A misentur S 19 primam] prima A 20 reddit] redit 35 piis] eius H 36 impendatur] impendantur S 36 cura) circa S 36 paren- A 20 se] sup. lin. I 21 descendere eos) inv. sed eos exp. eI deI. (aI. man. 1) C tibus) parentes S 36 didicerat) didiscerat CHSO 37 quod] quid O 37 providet) 21 indigeant] eos addo i. m. ai. man. C 22 exhibitione) exhibitorem S 22 ut quidam praevidet C 37 fidem) finem A 38 quid] cui A 38 cuiquam] quiquam A dicunt] om. S 23 cuiusque) cuiuscumque O 39 sanctorum] om. A 40 famulae] familiae Y 41 quodam modo filium) filium quodam modo inv. S 41 providebat] profidebat I 43 sua) suam AC 44 esset] 7 Cr. HENR.DEGAND., Quodl. VI, q. 19 (ed. G. A. WILSON, . 185,65-81 : ed. 1518, r. 240rB: p posset H 44 in sua] om. Y ed. 1613, I, f. 363ra) 8-10 GRATIANUS, Decretum una cum glossis, I, dis!. 30, C. 1 (ed. 1584, r. 1901) 9-10 Matth., XIX, 29 12 HIERON.,Epist. 54 (Ad Furiam), c.2 (CSEL 54, 27-28 loann., XIX. 26 28·34 AUGUST.,In loann. Evang., trac!. 119, c. 1 (CC la!. 36, p. 467,12-13: PL 22, 550) 12-13 ID., op. cil., c.3 (CSEL 54, p. 468,4-5 et 7: PL 22, p. 658,10-17: PL 35,1950) 29-30 loann., II, 4 34-43 AUGUST., p. cit., trac!. 119, c. 2 o 550-551) 12-l3 Exod.,XX, 12 13-14 PS.,XLIV, Il 14-17 HIERON.,Episl. 64 (ad (CC la!. 36, p. 658,1-16: PL 35,1950-1951) 37-38 I Tim.. V, 8 42-43 loann., XIX. Fabiolam), c. 4 (CSEL 54, p. 592,4-6 et 8-9; PL 22, 610-611) 19 cr. supra, p. 120,33-36 27 43-126,46 AUGUST., p. cit., trac!. 119, C. 3 (CC la!. 36, p. 659,20·23; PL 35,1951) o 126 QUODLIBET XII QUAESTIO23 127 praedia quae nulla proprie possidebat, sed officia quae propria dispositione 45 suos auditores, qui in hoc quoquo modo filii eorum sunt, docent I quod ex I 266'" exsequenda curabat». 70 professione religionis sic obligatur Deo ad offerendum ei munus obsequii O 154'" Quaero ergo, si Maria infirma fuisset et corporali so-Ilacio Ioannis atque quoad observantiam regularem, quod nec possunt nec debent munus obse- victu corporali indiguisset, numquid Ioannes propter religionem apostolatus quii sui impendere parentibus, quasi hoc esset eis illicitum, sicut illi dicebant eam dimisisset desolatam, nec de necessariis ad victum providisset, etiam quod sacrilegium erat offerre necessitati parentum quod posset offerri Deo. H 189" propriis manibus laborando si aliter provideri illi I non potuisset, sed 50 I Ad secundum quod dicit quod «per religionis ingressum impotens quis Bad. 50C recedens dixisset ei: «Maria, bona dies sit tibi», quasi suffecisset eam 75 factus est habendi et acquirendi necessaria patri», dico quod falsum est. Si honorare verbo seu nutu, et non opere? Credo quod nequaquam. Quare enim aliter non posset habere unde provideret, potius deberet manibus similiter nec religiosus in consimili casu matrem suam nequaquam dimittere laborare et per hoc illi necessaria acquirere, quam eis quae sunt religionis, debet desolatam, sed eam debet honorare opere, ut dictum est. Unde, ut insistere, et patrem permittere mori fame. In hac enim necessitate non multo puto, illis qui contraria dicunt, si qui forte sint - qui tamen ad illa dicenda 55 minus astringitur providere, quacumque via poterit, patri quam sibi ipsi. Ne moventur nec auctoritate nec ratione, sed sola affectione favoris ad statum 80 autem quisque in tali necessitate sibi ipsi provideat, nulla necessitate, nulla suae professionis videntur moveri -, bene potest dici illud Matthaei, lege, nulla professione potest astringi, secundum quod dicit NleoLAus papa xv" : «Quare vos transgredimini mandatum Dei propter traditionem de provisione necessitatis extremae fratrum minorum, deficiente omni alia S 182'" ves-Jtram? Nam Deus dixit: 'Honora patrem et matrem:» Glossa : «Imbe- provisione I : «Et quidem, si - quod non est aliquatenus praesum en- Y 165" cillitati consulas dando necessaria. Vestra autem traditio contraria est». Et 60 dum - haec cuncta deficerent, sicut nec ceteris, sic nec ipsisfratribus iurepoli A 235" quomodo, I subdit, in quo multum declaratur nostrum propositum contra 85 in extremae necessitatis articulo ad providendum sustentationi naturae via illos: «Vos autem dicitis: 'Quicumque dixerit patri vel matri: "munus omnibus extrema necessitate detentis concessa praecluditur. cum ab omni lege quodcumque est ex me, tibi proderit': et non honoraverit patrem suum aut extrema necessitas sit excepta». Et sic in tali necessitate quilibet potest matrem suam, et irritum fecistis mandata Dei propter traditiones vestras'.» acquirere, et per acquisitionem qua potest habere unde provideat patri in tali Glossa: «Hoc filios dicere parentibus compellitis: 'Quod Deo oblaturus 65 necessitate constituto, sicut et unde provideat sibi in necessitate consimili. I ~ l~~: Zucc. 261'" eram, in tuos consumo cibos: quasi non prode-I rit tibi vel mihi. Impietatem sub nomine pietatis inducunt, et docent quod oblatio Domini, qui verus est pater, obsequiis parentum praeferatur». Quaero quid isti aliud dicunt, quando ACHIOSY ACHIOSY 69 sunt] iter. I 70 sic] sicutH 70 obligatur]-atur in -antur corr. ai. man. C 70 ei] 45 nulla] non add. CS 45 possidebat]praesidebatS 47 si Maria inflnna] infmna si om. S 70 munus]minusA 71 quoad]quo- sup. lin. A 71 regularem]relativeA Maria inv. Y 48 victu] nutu C 49 etiam] lac. C 50 provideriilli] inv. HO saecularem C(sed corr. ai. man.)S 71 possunt] potest H 71 debent] deberetHO 51 ei] om. S 51 sit] fit O 52 seu] sed O(sed seu i.m. ai man.)Y 54 honorare] 72 impendere] invidere sed corr. i.m. ai. man. e 72 sicut] eis add. sed exp. A honoreS 54 opere] om. Y 55-56 dicenda... neci] om. sed suppl. i.m. A 57 profes- 73 parentwn] parentis S 73 posset] possit A 74 secundum]dicendum addo es sionis] perfectionisC 58 XV"] VOC 59-60 imbecillitati]imbecillitatesed -e in d add. sed exp. H 74 quod'] om. eHIOSY 74 per] om. A 75 habendi]habenY -i corr. (1) O 60 autem] est I 61 nostrum] vestrum S I 62 quicumque quae- 75 dico] Deo A 76 nonI irer. sed dei. I 76 potius] post sed corr. I 77 laborare] cumque sed corr. ai. man. sup. lin. C 62 munus] minus A 63 est] sup. lin. S liberareA 77 illi] illa H 77 eis] ea H 79 astringitur]distinguiture astringitH 63 proderit] proderis H 65 obtaturus] obligaturusA ablaturusY obliturus C(sed 79 providere... poterit] iter. O 80 provideat]providereac A 80 necessitate]om. corr. i.m. ai. man.)S(sed -a- sup. lin.) 66 eram] i.m. aI. man. O 66 in] ita C S 80 nulla'] om. CHIOSY 81 Nicolaus]nihilominussed Nicotaus i.m. ai. man. O 66 proderit]prodideritO 66-67 impietatemsub nominepietatis]impietatisO 67 do- 82 omni] enim H 84 sic] sicut O 84 poli] proli ACHI(sed in poli corr.)OY lac. cent] docetO 67 Domini]Dei A 68 aliud dicunt] addunt S S 85 in) om. S 85 extremae]extremitateS 85 sustentationi]sustentationem (sed C -i sup. lin. ai. man.)HIOY sustentationisA 86 extrema]extrem(a)eO 86 detentis] decentisAHY 86 ab] iter. C 87 sit] sic C 88 unde] utraqueA 88 patri] sibi 54 Cf. supra. p. 122.81-123,83; 123.2-124.11 58-59 Matth. XV. 3-4 59 Exod.. XX. es 88 tali] om. CS 89 unde] J!c' vel J!t' addo S 12; DeuL, V. 16 59-60 Glossa interl. in Matth., XV.3 (ed. 1634,V. 261) 60 Ibid. (ed. 1634.V. 261a) 60 Glossa ord. in Matth.. XV.3 (ed. 1634.V. 262Dd; PL 114. 137D) 62-64 Matth, XV. 5-6 65-68 Glossa ordo in Matth.. XV. 5 (ed. 1634.V. 262Dd; PL 114. 74-75 er. supra. p.120.37-121.40 83-87 NICOLAUS Constitutio super confirmatione III. 137D-138A) regulaefratrum minorum (-«Exiit qui seminat»)(ed. J. GAY.p.234b-235a) 128 QUODLffiETXII QUAESTIO24 129 QUAESTIO 24 20 UTRUMIN PECCATOOMISSIONIS, SECUNDUM QUODDISTINGUlTURONTRA C PECCA· Dico quod in pura negatione absque omni positivo non consistit mtio Bad. SOl TUMCOMMISSIONIS, REQUIRATURLIQUIS A ACTUSPOSITIVUS peccati, quia peccatum non habet rationem purae negationis, sed potius privationis,scilicet modi speciei et ordinis. Privatio autem necessario requirit Zucc.261'" I Circa secundum arguitur quod in peccato omissionis, secundum quod subiectum, secundum PHILOSOPHUM,IV' et !X0 Metaphysicae. In hoc ,distinguitur contra peccatum commissionis, non requiritur aliquis actus 25 privatio differt a negatione, et sic peccatum omissio nis necessario I requirit A 235'" positivus, quia contingit peccare peccato commissionis faciendo contra aliquod positivum. Unde qui omnino nihil cogitat et nihil vult vel agit, aut praecepta negativa dupliciter: et quantum ad actum exteriorem, cuiusmodi forte non habet omnino usum liberi arbitrii, pro illo tempore et hora nihil est furari, et quantum ad actum interiorem, cuiusmodi est concupiscere. omnino potest peccare nisi ex ordine ad aliquem actum positivum, in quo Sicut enim dicit lex: «non furaberis», sic dicit: «non concupisces». Cum sicut in radice demeruit quod, si in tali tempore et hora aliquid faceret non ergo peccatum omissionis sic se habeat ad praecepta affirmativa sicut se IO 30 faciendum vel omitteret faciendum, ei imputaretur. Et hoc quemadmodum habet peccatum commissionis ad praecepta negativa, consimiliter ergo suffragia vivorum prosunt defunctis, pro quanto meruerunt, dum viverent, contingit dupliciter peccare contra praecepta affirmativa peccato omissio nis : quod sibi valere possent, si fierent. Quae si fiunt, sunt merita sua ex mdice 0155'" et quantum ad actum exteriorem, qui est non facere I quod tenetur, et operis quod fecerunt vivi. Unde dico quod peccatum omissionis nullo modo S 182'" quantum ad actum interiorem, qui est non I velle facere illud. Sed ambobus potest consistere in puro negatione. concurrentibus non requiritur ad peccatum omissionis aliquis actus positi- 15 35 I Nec tamen dico propter hoc quod mtio peccati omissionis est in Bad. 50( vus. Ergo etc. positivo actu, nisi sicut in radice, sed solummodo in ipsa actus negatione sive Contra. Secundum AUGUSTINUM,De libero peccatum ita est arbitrio, omissione: Non est enim peccatum omissionis in illo positivo, nisi sicut in Bad. 500" voluntarium quod, si non esset voluntarium, non esset I peccatum. Sed non radice; unde tmxit omissio actus quod habet rationem peccati. Quemad- est voluntarium sine actu positivo. Ergo etc. modum mtio meriti consistit in actu quem facit vivus, non ut in subiecto, sed 40 ut in radice, a qua habet quod deputatur mortuo in actu quem mortuus fecit vivus; et quemadmodum pec-I catum homicidii commissum in ebrietate, ut Zucc. 21 ACHIOSY ACHIOSY 22 potius] post sed CO". ai. man. I 24 secundum] enim addo CS imperii addo O 2-3 Utrum... positivus](CI. supra, p. 119,9-11) 4 omissionis]amissionis A 6 contingit) nomen add Y 24 et IX·] 91 25 peccatum]positivumA 26 agit]agisY 26 aut] convenitA (at eI. I. /2) 7 praecepta]peccataS 7 actum]et quantumadd sed exp. A et S 27 habet) habeturI(sed corr. sup. lin. ai. man.)OY 28 in] de AI(sed exp. ei in sup. 9 furaberis]furabisS 9 sic] sicut H 9 cum) quod sed dei. et cum i. m. ai. man. C lin. ai. man.) (c] etiam I. 35, 37·38, 40, elc.) 29 demeruit] demerueritI 29 tem- 12 omissionis] omissoA 13 exteriorem)interioremC (sed ex- i.m. ai. man.)S 13 non] pore) om. I 31 pro] enim H 32 radice) radiciS 35 ratio) positioS 36 ipsa] quod sed exp. et non sup. lin. I 14 velle] om. A 14 sed) si S [4 ambobus]duobus ipso C 37 non est) id est IOY id C(sed vel non est i.m. ai. man.)S 37 enim) ei I C 15 omissionis] vel commissionisC 17 ita est] inv. CS 18 vo[untarium2non2 37 peccatum)positivumA 38 traxit) exit A 38 omissioactus) om. S 39 ut) vivus essetl] om. (ham.) C (sed suppl. i.m. ai. man.)S 19 positivo]positiveACHIOS positioneY dicit (?) sed exp. ei ut i.m. ai. man. C vivuntdicit S 40 ut] cum C 40 a qua] aliquaS 40 deputatur)dependatursed dei. -penda-et -puta- i. m. ai. man. C 40 in] etiam 9 Exod. xx. 15; DeuL, V, 19: Mare., X. 19; Ram., XIII, 9; Ephes., IV, 28 9 Exod, xx. A 40 quem) quid S 41·42 ut in subiectoconsistit]consistitut in subiectoinv. H 17; DeuL, V, 21 ; Ram., XIII. 9 17·18 AUGUST., vera religione, c. 14,n. 27 (CC [at. 32, De p. 204,4-5; CSEL 77, p. 20,11·12; PL 34, 133); cf. etiam ID., De libero arbitrio, III, C. 17·18, 23-25 ARIST., Metaph, IV, C. 2 (TransI.'vetus', ed. G. VUlLLEMIN-DIEM, p. 147,15-17; TransI. n. 49·50 (CC lat. 29, p. 304,42-11; CSEL 74, p. 130,22·131,16;PL 32,1295); cf.etiamHENR. anon.,ed. ID.,p. 62,13-15; in ANON., Auct. ArisL, ed. J. RAMESSE, ; Iunt.,VIII, f. 67L; 1004 2,34 DE GAND., uodl. /, q. 16 (ed. R. MACIŒN, 111,75-113,15;ed. [518, f. 13vT-14rT;ed. 16[3, Q p. a 15-16); ID., op. ciL, IX, C. 2 (TransI.anon.,ed. G. VUlLLEMIN-DIEM,p. 170,8-11; ed. B. BORIŒ, I, f. 21rb) p. 30,17-20; lunt., VIII, f. 227L; 1046b 13-15) 130 QUODLIBET XII QUAESTIO 24 131 in subiecto consistit formaliter in ipso actU occidendi, ut in radice autem in interpretative actus voluntatis praedictus, quo scilicet vult omittere. In eo actu potationis quo se inebriavit, in qua radice est causa illius omissionis. Et 70 enim quod vult intellectum I esse tam intentum studio quod non potest O 155'" quia radix non est causa vitiosi, nisi ipsa in se sit vitiosa, necesse est quod, convertere se ad considerandum quid aliud faciendum est, vult interpretative si sit peccatum in omissione quoad actum omissum, quod etiam sit peccatum 45 omittere illud quod faciendum est. I 267" I in commissione quoad actum exercitum, ut secundum hoc numquam potest esse unum peccatum omissionis sine alio commissionis. Unde, si H 190" aliquis in nullo actu exer-I cito delinqueret ullo modo, aut ille non esset omnino causa et radix omissionis, aut illa omissio non deberet imputari in peccatum omittenti, sed excusaretur per involuntarium ex ignorantia invin- 50 Et secundum hoc concedenda est ratio ad secundam partem adducta. cibili. 75 I Ad primam quod «omissio potest fieri et quoad actum exteriorem et Bad.501 Bad. 500 vM I Sed est advertendum quod ille actus positivus in quo sicut in radice est interiorem simul, sicut et commissio», dico quod verum est, immo I A 236" causa omissio nis, vel potest esse actus volendi terminatus ad negationem sive necessarium est quandocumque omissio reducitur ad I commissionem in Zucc. 21 omissionem eius ad quod quis tenetur, licet non sine aliquo termino positivo, alio actu positivo quam sit actus volendi. Sic enim omittens quod tenetur puta quando aliquis omittit honorare parentes, quia vult hunc actum omit- 55 facere exterius, etiam dimittit cogitare de illo et velle illud facere interius. Sed Y 165* tere, sive quia vult non honorare ipsos eo quod I vult servare pecuniam qua 80 omitti potest illud velle uno modo negative omnino, scilicet quia non vult deberet eos honorare. Talis enim ex hoc quod vult hoc, committit, et ex eo ire, et ex hoc nullum est peccatum, eo quod in pure negativo non consistit quod non facit id quod terminat negative actum volendi, omittit. Vel potest peccatum; unde quoad hoc non est simile de peccato commissionis et S 182* ille actus qui est radix omissionis, esse aliquis alius actus principaliter I omissionis ; sic tamen processit argumentum. Alio modo privative, scilicet explicitus sive exercitus aut imperatus a voluntate, puta studium per quod 60 quia vult non hoc, I ratione tamen alicuius positivi semper, ut dictum est. Zucc. 2/ detinetur intellectus intentus circa unum, ut non possit se convertere ad 85 Sed cum reducitur ad ipsum actum volendi, tunc non est proprie nisi omissio cogitandum de faciendo id ad quod quis tenetur, et quando tenetur. Qui actus exterioris, non interioris, quia ipse actus exterior negatur et actus quidem actus studendi, licet sit licitus secundum se, et pro alio tempore in interior omissus potius est privatio quam negatio, Quamquam ergo duplex ipso non esset aliqua commissio, committit tamen voluntas in eo quod sit omissio quandoque, ambas tamen oportet reducere ad aliquod positivum C 145'" intellectum tenet in tali attentione propter circumstantiam temporis I in quo 65 in quo est per se commissio, secundum dictum modum. deberet esse attenta ad faciendum id ad quod tenetur, et dimittere pro illo tempore actum secundum se licitum ad quem non tenetur. Et ideo simul cum isto actu positivo in quo incidit peccatum commissionis, simul incidit ACHlOSY ACmOSY 42 consistit rormaliter] inv. A 42 autem] erit causa sed dei. ei vel existit i.m. ai. man. C 69 scilicet] vivit addo sed exp. A 72 est] sit CS 74 secundam J secundum C aut H autem cum sed cum dei. 1 aut cum OSY 43 omissionis] commissionis CI(sed 75 exteriorem] exterionem (?) H 75 et'] in C 77 omissio J commissio S 77 com- corr. sup. lin. ai. man.) 44 sit J vel fit H 46 commissione] commissio S 46 quoad ,missionem] omissionem CSY 78 quam] aI. man. C 79 etiam] et Y 80 illud] actum] om. S 46 exercitum] exercitium A 47 unum] unde Y 48 non esset] inv. A istud CmOY (c! eliam I. 79) 83 sic] super (?) A 83 scilicet] om. S 85 cum] tamen 49 deberet] debet C 50 omittenti] omittendi O 50 excusaretur] excusaret H 1 85 volendi] vovendi H 85 nisi] ibi A 86 exterioris ... actus'] om. (ham.) H 52 in'] actu addo sed exp. A invincibili sed -vincibili exp. S 53 terminatus] terminatur S 87 negatio] negato S 88-89 quandoque ... commissio] irer. sed va- -cat sl/perscr. S 54 quis] aliquis Y 54 sine] om. S 55 vult] universaliter H 56 ipsos] eos C 89 commissio] omissio I 56 qua] quam I(sed corr.)OY 59 omissionis] om. H 59 aliquis] om. O 61 in- tellectus] intellectum AC (sed dei. -m ei -s sup. lin. ai. man.)OSY in intellectum I 61 convertere] circa addoS 63 studendi] studii Y 64 tamen] om. Y 67 non] i.m. 69 cr. Sl/pra, p. 130,58-62 74 Cr. Sl/pra, p. 128,17-19 75-76 cr. Sl/pra, p. 128,9-14 ai. man. O 84 cr. supra, p. 129,21-34 89 Cr. Sl/pra, p. 130,43-131,72 132 QUODLIBET XII QUAESTIO 25 133 QUAESTIO 25 peccato proprio ignorantis, non autem error. Unde ignorantia phi-Ilo- Bad. 501 sophorum qua ignorabant Deum trinum et unum, et cetera quae pertinent UTRUM ALIQUIS ERROR VEL FACTI VEL IURIS EXCUSET PECCATUM 25' ad fidei articulos, error non erat nec peccatum, quamdiu fecerunt quod in se erat ad sciendum illa, et non excluserunt a se radium divini luminis. Sed postquam temeritate sua excludebant rebellione voluntatis a se radium divini Zucc. 262" I Circa tertium arguitur quod error facti non excusat, quia Abimelech luminis supernaturalis, asserentes contrarium veritati, quam non potuerunt peccasset errore facti in Saram uxorem Abrahae, nisi Dominus eum ex puris naturalibus attingere, decepti ex apparentiis fallacibus, quibus conservasset, secundum quod Genesi, )(X0, dicit illi Dominus: 5 30 voluntas I elegit intellectum potius assentire falsis contrariis credibilibus Zucc. 2 H 190'" « Scio quod in simplicitate I cordis feceris, et ideo custodivi te ne peccares».. veris, ut puta quod in Deo, sicut est una substantia, sic et una persona Item. Dominus dixit de Iudaeis crucifigentibus ipsum: «Nesciunt quid I absoluta, et negantes quod in Deo sit Trinitas personarum, tunc ipsorum faciunt», et hoc quia errabant errore facti, non credentes illum quem' ignorantia facta est error ex peccato temeritatis eorum prove-I niens, quia Y 166" crucifixerunt, fore Christum. Et tamen peccaverunt. voluntate obliquata in sua electione necesse est rationem obscurari in suo Contra. Dicit Christus: «Si non venissem et locutus eis non fuissem, IO 35 iudicio, ut habitum est iam supra. Non est enim error, nisi assertio fa1sitatis peccatum non haberent», et hoc non nisi quia per ignorantiam errantes in ratione obscurata ex voluntatis obliquatione. excusati fuissent. Ergo etc. Est autem alia ignorantia dispositionis sive privationis, quae non est nisi in illis in quibus nata est esse scientia contraria per aliquam dispositionem qua sunt susceptibi1es illius scientiae. Sed haec est duplex: quaedam facti, 40 quaedam iuris. Dicitur autem ignorantia facti non quia aliquis ignorat factum, ex hoc Bad. 500>0 I Dico quod non sunt idem error et ignorantia, sed verum est quod non faciendo quod non est faciendum - multi enim habent ignorantiam I facti, 0155" est error sine ignorantia. 15 etsi non faciant non facienda -, I sed quia ignorat facienda et ea quae C 145'" Zucc. 262'" Est enim quaedam ignorantia negationis, quae di-I citur in pueris nes- consistunt in facto. Et est haec ignorantia duplex: I quaedam cum exhibi- A 236'" cientia, qua aliquis nescit quod non est potens aut natus scire propter 45 tione debitae diligentiae ad sciendum illa, quaedam vero sine illa diligentia. subiecti indispositionem ad scientiam contrariam illi ignorantiae, et in adultis dicitur ignorantia invincibilis. Et ista ignorantia non est error, quia nec est peccatum nec causatum a peccato propriae voluntatis in ignorante. 20 1267'" ACHIOSY S 183" I Error autem omnis aut est peccatum in errante, aut a proprio peccato I errantis causatus, ut secundum hoc ignorantia sic dicta possit esse sine 23 ignorantis] sic dicta possit esse add eI iler. sed exp. A 23 unde] ut S 24 qua] quae A 24 quae] qui sed in quae CO". I 25 erat] errat O 25 fecerunt] fecerant I 26 erat] erant H 26 illa] illud S 26 excluserunt] exclurerunt sed CO". ai. man. C 27 temeritate] demeritate sed d- exp. et t sup. lin. ai. man. C 27 voluntatis] sua C om. ACHIOSY S 2~ asserentes] om. C (sed suppl. i.m. aI. man.)S 29 apparentiis] apparenter (1) CY apparen~I~~ lOS. 29 fallacibus] fallaciis S de add sed exp. O 30 falsis] om. Y 2 Utrum ". peccatum] (Cf supra, p. 119.I2-13) 3 excusat] peccatum addo S 3 Abime- 30 credlbillbus] venbus addo sed exp. A 30-31 credibilibus veris] inv. H 31 veris] om. lech] Achimelech ACHIOSY 5 conservasset] observasset sed CO". Y 5 secundum] CI~SY. 31 quod] om. A 31 sic] om. CS 32 tunc] atque O 32-33 ipsorum igno- dictum H sup. lin. S 5 illi] illis A 6 peccares] peccares A 7 item] ideo A rantia] InV. Y 33 temeritatis] demeritatis sed d- exp. et t sup. lin. ai. man. C 33-34 pro· 9 fore Christum] om. S 9 tamen] cum C IO Christus] ipso C II quia] om. A veniens ". in'] pro H 34 in'] i sed in sup. lin. I 34 electione] lectione O 35 iam] 12 excusati] excusari Y 14 sed] si S 14-15 sed ." ignorantia] om. (ham.) AC om. A 35 est2 enim] inv. I 36 ratione] cone Y 36 ex] in sed exp. eI ex i.m. aI. man. 14 est] om. S 15 est] om. I (sed suppl. sup. lin. aI. man.)O(id. i.m.)Y 15 error] om. H O 37 privationis] lac. et onis H 38 inI illis] om. H 39 qua] quae AO quam H 16 pueris] pro veris (?) C plus H 19 et] om. I 20 est] error addo sed exp. A 39 haec] hoc CH 41 exI exp. et in sup. 'lin. I 43 ignorat] ignorant H 45 illa] 22 causatus] causatas C(sed -a- exp. eI -u- sup. lin. ai. man.)OSY i- exp. et u sup. lin. I 6 Gen., xx. 6 7-8 Luc., XXIII. 34 IO-I I Ioann., XV. 22 35 Cr. supra, q. 24, p. 130.58-131,72 134 QUODLIBETXII QUAESTIO25 135 Prima excusat a peccato omnino; exemplo Iacob qui credidit sibi supposi- 70 Et similiter doctores qui omnem diligentiam adhibent studio ad sciendum tam fuisse Rachelem, cognovit Liam priusquam consensit cum ipsa in illa quae ipsis incumbunt docere, et tamen propter naturalem indisposi- H 190'" matrimonium. Secunda autem non excusat pro quanto quis non adhibet I tionem non possunt ad illorum scientiam attingere, in docendo falsa non diligentiam quam debet ad sciendum ea quae consistunt in facto, ita quod, excusantur, quia non adhibebant diligentiam quam debuerant et potuerant si nullam diligentiam adhibeat, in nullo excusat, sicut forte non est excusatus 50 ne promoverentur ad statum qui requirebat quod docerent illa quae vires Lamech occidendo Caim, putando ipsum esse feram. Si aliquam autem 75 eorum excedebant. diligentiam adhibeat, pro tanto excusatur, et pro residuo inculpatur, sicut Si autem nesciat aliquis quod non sit de necessitate salutis, ut sunt multa contingit in facto Abimelech, qui re vera peccasset si cognovisset Saram, quae pertinent ad philosophiam, aut ea quae non tenetur scire, non peccat etiam ipsa accepta in uxorem, quia non sufficienter inquisivit an fuisset uxor etiam partem falsam adserendo, nisi temere velit illam defendere contra Abrahae. Excusatus tamen fuisset in aliquo, propter quod etiam Dominus 55 peritiores se. Et est I tutum quod in omnibus talibus, in quibus certi non I 267'" eum custodivit, quia Sara, requisita cum esset, respondit se esse sororem 80 sumus quid tenere debeamus, semper teneamus magis securum ad salutem, Abrahae; unde et credidit Abimelech eam non fuisse uxorem. Quod si secundum AUGUSTINUMdicentem: «Tene certum et dimitte incertum». Et in credidisset, nequaquam eam cognoscere voluisset. In quo AUGUSTINUS omnino dubiis semper magis piam partem, quae scilicet magis vergit in commendat eius iustitiam in lege naturae, et in tali cordis simplicitate honorem divinum, tenere debemus, dicente GREGORIO, XO Moralium: abstulit eam. 60 «Apud misericordem iudicem nequaquam sine venia culpa relinquitur, cum Bad. 50)'" I Dicitur autem ignorantia iuris quando est illorum quae ius scienda 85 per favorem zeli ex eius I amore peccatur. Saepe namque magnis hoc H 190'" dictat, et hoc vel divinum vel humanum. doctoribus contingit, ut quo alta caritate ferveant, lingua aliquid quod non Ignorantia autem illorum quae ius divinum scienda dictat et quae sunt de debet, dicat. Sed tanto citius parcitur, quanto ex qua prodeat, radicepensatur. necessitate salutis, neminem excusat, nisi sit ignorantia negationis. Quaelibet Citius culpa dimittitur quae nequaquam studio malitiae perpetratur». enim alia ex culpa provenit, pro quanto ad ipsum pertinet scire illa, quia 65 I Ignorans autem ea quae ius humanum dictat, similiter non excusatur, Bad.501 scire illa pertinet minus ad unum, ut ad simplicem subditum, ad alium vero 90 nisi quatenus eum excusandum dictat, qualiter a notitia legum humanarum ~U~~~;62>1> plus, ut ad prae-Ilatum vel do-I ctorem, quia doctores qui negligunt studere excusantur propter eorum exercitia milites et rustici. ad sciendum illa quae scire requirit ipsorum professio, et propterea docent falsa, etiam si nec favore vel odio essent obscurati, non excusantur a peccato. ACHIOSY ACHIOSY 71 illa] ailla Y 72 non'] nec S 73 excusantur]excusaturA 73 adhibebant]adhi- 46 sibi] compositumadd. O 46-47 suppositam]suppositumO 51 Cairn]Cayn S beant C(sed ·b- addo sup. !in. ai. man.)OSY adhibeunt sed -u· exp. I 73 debuerant] 53 contingit] convenit C(sed CO". sup. lin. aI. man.)S 53 Abimelech]Achimelech debueruntCHIOSY 73 potuerant]potueruntCHIOSY 74 requirebat]requirebantI(sed ACHIOSY(at ei I. 57) 53 pecasset]peccaretsed corr. aI. man. C 54 sufficienter] ili- d ·n· exp.)S 76 sit] scit AIO 77 non'] nec Y 79 tutum] certum CHS in genterS 55 in] ex A 56 eum] om. A eamO 56 cum] quaeCIOSY 57 unde] omnibusaddo sed exp. I 80 tenereI credereS 80 securum]secutumS 81 secundum... om. A 57 credidit]quod addo sed exp. O 57 eam non fuisseuxorem] non fuisseuxo- dicentem]om. S 81 tene] tenereH 81 dimitte]dimittereH 82 omnino]omnibusC rem eam inv. O 58 eam] om. CS 61 illorum] om. S 61 scienda] faciendaY 82 scilicet]similiterA 83 debemus] om. O 84 cum] tamen C 85 zeli] deli sed d· 63 autem illorum] inv. H 63 illorum] eorum Y 63 divinum scienda] inv. O exp. et z sup. lin. 01. man. C 85-86 hoc doctoribus] inv. C 87 sed] se sed t sup. lin. ai. 63 dictat] dictaturAH dictatus C(sed ·us exp.)I(id.)OY 64 excusat]excusaturA man. C 87 tanto] quantoS 87 parcitur]partiturAH 87 quanto]quandoA 64 nisi sit ignorantia]ignorantianisi sit inv. H 64 ignorantia]om. A 65 enim] nisi A 89 ius] om. A 91 excusantur]i.m. aI. man. O 65 pro ... pertinet] om. sed post minus (/. 66) add A 65 ad] om. Y 65 illa] pro- venit addo sed exp. A 66 adl] om. I 69 obscurati]obscurataACHIOSY 81 HIERON., Adversus Vigilantium, c. 16(PL 23, 367B); GREGOR., Decretales lina elim glossis. IX, I, tit. 9, C. 10 (ed. 1582, 238 o) ; cf. etiam infra, p. 200,90; 202,16 84-87 GREGORIUS I, 50-51 Gen., N, 23 55-56 Gen., xx. 6 56-57 Gen., XX, 2, 5 58·60 Cr. AUGUST., Moralia, X. c. 7, n. 12 (CC lat. 143, p. 544,12-19; PL 75, 926D-927A) 88 Ibid. (CC lat. Contra Iu!ianum, III, c. 19, n. 36 (PL 44. 721) 143,p. 545,44-45; PL 75, 927C) 136 QUODLIBET XII QUAESTIO 26 137 Contra. Idem est respectu alicuius ex se indeterminati ipsum actuare ad aliquid, et ipsum determinare ad illud, et hoc sive formaliter vel effective. Per dicta patet responsio ad prima duo obiecta. Forma enim in hoc quod actuat materiam, ipsam determinat, I et similiter S 183'" Bad. 501" I Ad tertium in oppositum : «Si non venissem» etc., dico quod ibi agens. Ergo etc. loquitur Christus de eis quae pertinent ad notitiam iuris divini, a quo nemo 95 excusatur secundum iam expositum modum. Tamen peccans ex ignorantia 15 o 155" talis iuris non specialiter affectata minus I peccat quando non est ei Y 166rb adnuntiatum, I quam quando non, quia servus sciens voluntatem domini sui I Dico quod voluntas tripliciter comparatur ad actum volendi : uno modo Bad. 50 A 236'" et non faciens, vapulabit multum. I Et sk si illis non fuisset adnuntiatum, negative, scilicet in eum non volendo, ubi negantur actus et obiectum simul. licet peccassent faciendo quod non debuissent, tamen minus peccassent 00 Sic enim non vult ille qui nec voluntatem ad aliquid agendum habet, nec quam postquam eis fuit adnuntiatum. Et hoc intendit cum dixit: «peccatum etiam actum volendi. Alio modo positive, scilicet in omnino volendo aliquid, C 146" non haberent», scilicet non tantum haberent, tamen simpliciter. I 20 ubi affmnantur actus et obiectum simul. I Sic enim vult ille qui habet Zucc. 2· voluntatem ad habendum aliquid determinate. Tertio modo privative, scilicet in partim volendo et partim nolendo, ubi affirmatur actus et negatur QUAESTIO 26 obiectum. Sic enim vult ille qui habet actum volendi ad non habendum aliquid determinate. Primo modo non vult aliquid dormiens, secundo modo UTRUM VOLUNfAS POSSIT ACTUARI SIVE REDUCI IN ACTUM, 25 vult vigilans esse beatus, tertio modo vult non esse miser. Et differunt ista ET TAMEN NON DETERMINARI AB ILLO A QUO ACTUATUR tria breviter sicut non velle, et velle, et velle non sive nolle. Voluntas autem considerata ut primo modo comparatur ad actum volendi, sic se habet ad illum ut potentiale quoddam, et quasi per indifferentiam quantum I est ex H 191" ~~~~.5~J; quartum arguitur quod voluntas possit actuari ab aliquo et tamen I Circa se ; ut comparatur ad actum secundo et tertio modo iam dictis, scilicet vel non determinari ab illo, quia voluntas respectu eorum quae sunt ad finem, 5 30 in volendo affirmative vel in volendo privative - qui enim nec est in actu est liberi arbitrii. Ostensis ergo sibi duobus circa illud quod est ad finem, sese volendi nec est in actu nolendi -, per indifferentiam se habet quodam modo potest determinare ad utrumlibet. Sed ostenso sibi aliquo sub ratione boni ad velle et ad nolle illud quod sibi proponi potest per intellectum, ut posset unica, ab illo necessario actuatur, sicut a bono quod apprehenditur sub illud, quantum est ex se, vel velle vel nolle. ratione finis et omnimoda ratione boni. Ab alio ergo aCtuatur, et ab alio determinatur. Ergo etc. IO ACHIOSY ACHIOSY II exi per O 11-12 ad aliquid] inv. sed CO". Y 12 etl] sup. lin. O 12 ipsum determinare] inv. O 12 illud] aliud Y 17 negantur] negatur I 19 actum] 93 per] propter S 93 prima duo] inv. sed CO". S 94 quod] iter. H 97 affectata] actus O 20 ubi] ut A non sed -on e.xp. et i sup. lin. S 20 allirmantur] affi"antatur affmnata AC (sed vel affectata i.m. ai. man.) aff et lac. H 97 ei] eis ACHIOSY 98 quam] (?) A 20 enim] om. A 21 habendum] agendum i.m. ai. man. C 21 tertio] /ter. sed quem IOY 99 multum] multis ACHIOSY 00 licet] sed CHS 00 peccassent] exp. Y 23 actum volendi] om. C(sed voluptatem i.m. ai. man.)HS 23 habendum] peccasset H 00 tamen minus] inv. A I fuit] om. eI esset addosup. lin. post adnuntiatum agendum i.m. ai. man. C 24 aliquid'] om. I 25 vultl] om. Y 26 et I velle'] iter. I 2 tamen] non sed exp. et tamen sup. lin. A 2 simpliciter] peccaverunt addo i.m. in! ai. sed dei. I 26 et' velle3] om. (ham.) HO(sed suppl. i.m. ai. man.)S 27 ut] in Y man. C 2-3 Utrum ... actuatur] (Cf supra, p. 120,15-16) 6 estl] om. S 6 est I ... 28 indifferentiam] et addo A 29 comparatur] compararetur A comparetur CHIOSY ad finem] om. (ham.) sed suppl. i.m. O 6 illud quod est'] de/. et ea sup. lin. ai. man. I 29 vel] om. S 30 volendol] scilicet add. C 30 volendo'] nolendo HOY 31 volendi] quae sunt add. IOY 7 utrumlibet] utrumque H 9 ab'] om. O nolendi C (sed CO". ai. man.)HS 31 nolendi] volendi C(sed CO". ai. man.)HS 32 per] om. I 33 illud] id S 93 cr. supra, p. 132,3-6 et 7-9 94 loann., XV, 22; cr. supra, p.132,lO-12 95·96 Cr. supra, p. 134,61-135,75 1-2 loann., XV, 22 29 cr. supra, p. 137,19-24 138 QUODLIBET XII QUAESTIO 26 139 Bad. 50lVT I Sed ut circa dictam quaestionem primo recitemus sententias aliorum, Et talem volitionem causari ab intellectu in voluntate appellant aliqui activare sciendum est aliquos dicere quod ad illa duo non se habet voluntas per 35 sive actuare voluntatem, quia hoc facit eam de volente in potentia volentem Zucc. 263" indifferentiam quantum est ex parte moventis et fa-I cientis ipsam exire de in actu. Alii autem respicientes ad voluntatis indeterminationem praedictam potentia in actum volendi aut nolendi, quia, ut dicunt, necesse est principium appellant hoc determinare voluntatem. Et ambo concordant in I hoc, quod Y 166" actus voluntatis esse ab intellectu, ita quod, nisi intellectus fieret primo in 65 sic velle primo secundum actum non est a voluntate neque a libero arbitrio actu, numquam voluntas fieret in actu. Non enim volitum est obiectum voluntatis, quia primi dicunt quod voluntas non est liberi arbitrii quoad 1267''' intellectus I sicut intellectum est obiectum voluntatis. Oportet enim volitum 40 actuationem, alii autem dicunt quod non est liberi arbitrii I quoad actus C 146'" primo esse intellectum, et deinde volitum, sed non e converso, quia intel- determinationem. Et id ipsum quod illi appellant actuationem, alii appellant lectus quantum ad actum suum omnino primum, cum vadit de omnimoda actus determinationem. potentia in actum, non est in potestate voluntatis quid nobis primum in 70 I Sed qui illorum magis proprie loquuntur? Dico quod primi, qui hoc Bad.501 mentem veniat et moveat intellectum ad actum intelligendi, sed venit in appellant I voluntatis actuationem, quia licet voluntas ex se sit ab initio quasi H 191'" mentem ut contingit vel a sensibili extra, vel a phantasmate quod aliis 45 indifferens ad velle et ad nolle, proprie tamen secundum utrosque non debet superfertur, vel ex consuetudine, vel ex complexione, vel ex aliqua alia causa. dici indifferens ad volendum et non volendum in comparatione ad actum Postquam autem intellectus factus est in actu intelligendi, tunc primo reduci considerationis sive intellectionis, quia, ut dictum est, secundum illos res Bad.501'v potest in actum tam volendi quam nolendi, I distinguendo tamen de volibili, 75 primo apprehensa, quaecumque sit illa et sub quacumque ratione apprehen- quia volibile a voluntate non potest esse nisi propositum per intellectum, datur, ex necessitate primo causat in voluntate volitionem considerationis. Et intellectus autem in intelligendo proponit et suum actum intelligendi et 50 I sic non est indifferentia ex parte activi, neque etiam ex parte passivi. Quare Zucc. 26 ipsum obiectum intellectum. nec secundum illos est proprie determinatio actus, ubi non est proprie Dicunt ergo quod intellectus aliter voluntatem in actum volendi intellec- indifferentia ad diversos actus. Est autem actuatio secundum illos proprie, tum intelligere, et aliter in actum volendi obiectum quod intelligitur, inducit. 80 quia secundum eos per actionem intellectus proprie voluntas reducitur de De primo enim dicunt quod, quamquam voluntas, quantum est ex se, ante potentia ad actum. A 236'" omnem actum suum est indifferens ad actum volendi et nolendi, I tamen, 55 De volendo autem obiectum intellectum distinguunt, quia aut illud est quantum est ex parte eius quod natum est ipsam facere in actu, quam cito finis sub omni ratione boni, aut aliquid quod est ad fmem. intellectus intelligit aliquid, statim ex necessitate complacet voluntati in ipso actu intelligendi intellectus, et de necessitate vult intellectum intelligere id 0156" quod primo intelligit. I Et sic, ut dicunt, I res apprehensa primo causat in S 183'" voluntate, et hoc ex necessitate, volitionem considerationi:;sive intellectionis. 60 ACmOSy 61 ab intellectu in voluntate] in voluntate ab intellectu inv. S 61 in] a sed exp. et in sup. lin. ACmOSy S 61 activare] activa H ser. sed in actuare exp. I 62 sive] seu CHS 62.sive actuare] om. I 62 volente] vel voluntate Y 63 alii] aliquando CHSY 63 indeter· 36 ipsam] ipsum AC (sed corr. sup. lin. ai. man.)mOSY 37 quia] sup. lin. A 37 quia minationem] determinationem et in· sup. lin. O 64 determinare] determinate C(sed -I- exp. ut dicunt] iter. O 39 actu2] actum ACmOY (c! actul) 41 non] i.m. O 43 quid] et ·r- sup. lin. aI. man.)HS 67 actuationem ... non est liberi arbitrii quoad] om. (ham.) A quod S 44 mentem] mente m 46 aliqua alia] inv. CHS 49 volibile] nolibiliter (?) 70 magis proprie] inv. S 70 proprie loquuntur] inv. A 71 quasi] quare Y I 49 voluntate] cum addo ACmOSY 52-53 intellectum ... in actum volendi] om. (ham.) 72 velle] i.m. ai. man. O 73 actum] actu H 75 quacumque] apprehensione add. sed exp. S 54 quamquam] quamcumque A 55 volendi] vollendi A 55 et nolendi] om. Y H 76 volitionem] volutionem sed CO". A 78 actus] om. S 80 quia] quod S 56 cito] tamen addo ACmOSY 57 statim ex necessitate] ex necessitate statim inv. sed corr. 82 intellectum] om. CHS S 58 id] illud S 61-62 Ibid. (ed. 1646, p. 178b) 63-64 Cr. THOM.DE AQ., Quaest. disp. de malo, q. 6 (ed. 35-51 MO. ROM., Quodl. III, q. 15 (ed. 1646, p. 177b-l78a); ef. etiam O. LOTl1N,Psychologie Leon., XXIII, p. 149,418-150.449) 66-67 Cr. MO. ROM., ibid. (ed. 1646, p. 177b) 67- et Morale, I, p. 307, n. 4 54-59 Ibid. (ed. 1646, p. 176b·l77a) 59-60 Ibid. (ed. 1646, 68 Cf. THOM.DE AQ., ibid. 74 Cr. supra, p. 138,54-59 74-76 MO. ROM., ibid. (ed. p.179b) 1646, p.179b); er. supra, p. 138,59-60 78-81 Ibid. (ed. 1646, p. 177b) 140 QUODLIBET XII QUAESTIO 26 141 A fine autem apprehenso sub ratione omnis boni dicunt voluntatem patiens pati, sic quod oporteat ipsum persistere in dispositione quam ei actuari et necessitari ad actum volendi. Et ideo respectu illius, ut prius, 85 IO imprimit agens. Similiter agens patiens violentat, quia I spoliat ipsum a A 237'" magis proprie acclpitur hic nomen actuationis quam nomen determinationis. dispositione quam habet in se, I contrariam illi dispositioni quam nititur ei H 191" Bad 50 I,y I De eis autem quae sunt ad finem, distinguunt dicendo quod, cum imprimere agens. Ex parte autem voluntatis dicunt quod a fine voluntas est actuata ut velit intellectum intelligere id quod est ad finem sive quod se habet sub omni ratione boni, actuatur et necessitatur simul, ab his Bad. 502'Y· id I quod non est finis neque se habens sub ratione omnis boni, aut autem quae sunt ad finem et quae comprehenduntur non sub omni ratione intellectus intelligit illud sub una ratione, sive boni sive mali, puta fornica- 90 15 boni, actuatur quando comprehenditur sub una ratione tantum. A nullo I 0156'" tionem sub ratione delectabilis tantum, aut sub ratione deordinati tantum, aut autem potest violentari. Quia igitur, ut dicunt, voluntas eo quod non intelligit ipsum bifurcatum et sub duplici ratione, puta fornicationem sub necessitatur ab eis quae sunt ad finem, habet in potestate suae libertatis ratione delectabilis inordinati. arbitrii ut possit persistere in illa actuatione sive actu I volendi aut nolendi Zucc. 26 Si primo modo, dicunt quod voluntas statim ab obiecto actuatur, sed non illud a quo est actuata, aut potest se ab illis retrahere, et sic ipsa voluntas necessitatur, nisi ut velit illud secundum rationem illius determinationis. Si 95 20 ex se vere indeterminata est ad velle persistere vel non persistere in illis, et enim consideratio sit determinata ad bonum tantum, tunc necessitatur ut velit quia in hoc non potest determinari ab obiecto quod non est finis sub omni 1 268'" bonum, et si sit determin-I nata ad malum tantum, necessitatur ut velit ratione boni, oportet ergo quod voluntas in hoc se ipsam determinet suo malum; puta si intelligit fornicationem sub ratione delectabilis tantum, de libero arbitrio. Et hanc determinationem aliqui consueverunt appellare necessitate vult fornicari, si vero sub ratione deordinati tantum, de necessi- exercitium actus. Solummodo talem determinationem sive exercitium actus tate vult non fornicari, quia voluntas nihil potest respuere nisi sub ratione 00 25 dicunt esse in libero arbitrio voluntatis, non autem ipsam actuationem, quae mali, nec velle nisi sub ratione boni. Voluntas autem, licet sic ab hoc de necessario praecedit istam determinationem. Et sic dicunt actuationem necessitate actuetur, non tamen, ut dicunt, ab eo quod non est finis sub voluntatis esse ab obiecto naturali necessitate, et nullo modo a libertate C 146" ratione omnis boni, necessitatur sic ut oporteat ipsam persistere in actu arbitrii in voluntate. Determinationem I autem sive I exercitium actus dicunt Y 166'" volendi vel nolendi quo modo necessario actuatur ab obiecto, sicut necessita- esse a libero arbitrio voluntatis, et respectu illius solummodo voluntatem Bad. 502" tur volendo finem, quia a volendo illum non potest se retrahere. I Ut enim 5 30 esse liberi arbitrii. dicunt, agens et patiens in naturalibus comparantur inter se tripliciter, quia Si vero intellectus intelligitid quod non est finis secundum rationem omnis S 184'" agens I ipsum patiens actuat faciendo ipsum secundum actum quale est boni sub duplici ratione, scilicet bifurcata, puta fornicationem sub ratione agens, et necessitat, quia agente approximato agens necesse habet agere et delectabilis inordinati, vel potionem sub ratione sanativi amari, dicunt quod ACHIOSY ACHlOSY 84 a fine] om. IOY 84 omnis boni] inv. O 87-88 quod cum voluntas est actu] iter. O 13 quod] ad quem A quid 1 15 boni] i.m. aI. man. O 16 potest] tantum addo C 88 est'] ad addo sed exp. A 89 habens] habent IV 91 delectabilis ... sub ratione2] om. 16 quia] quod A 16 voluntas) iter. Y 17 habet] habent C(sed corr.)HS 18 sive] (ham.) Y 92 bifurcatum] biforcatum ACHI(sed -o· exp. et u sup. lin.)OSY (at ei p. 141.32) sine 1 18 actu] actus A 18 nolendi] volendi OY 20 vel] et C 21 non'] om. A 94 dicunt] dicit O 97 sit] sic Y 98 fornicationem] formalem A 99 vult] non 21 determinari] tenninari et de- sup. lin. ai. man. O 21 obiecto] oculo sed exp. et corr. sup. addoH 99-00 si ... fornicari] om. (ham.) S 00 non] vel 1(sed dei. et non sup. lin.)O(sed lin. H 21 non2] om. sed suppl. i.m. O 23 hanc] habeat sed hanc i.m. ai. man. C exp. et id. ante vu1t)Y 00 nisi] om. I (sed suppl. sup. lin. ai. man.)O(id.)Y I sic] vel sit 24 solummodo ... exercitium2 actus2] om. (ham.) O(sed suppl. i.m. aI. man.)Y 25 dicunt CHOS sit Y 3 ut] i.m. O 3 ipsam] ipsum ACHIOSY 4-5 necessitaturJ necessitas esse in libero arbitrio] in libero arbitrio dicunt esse inv. A 26 necessario praecedit] inv. OY 5 volendo'] vel nolendo C nolendo O 5 illum] illo S 6 comparantur] CHS 26 praecedit] praeterit AlOY 27-28 libertate arbitrii] li. ar. A 28 voluntate] operantur A 7 ipsum'] om. S 7 faciendo] faciens (sed -s exp.)do C 7 quale] qualem voluntatem H 29 esse] om. O 30 esse] om. O 33 potionem) potione S positi 0- sed ·m exp. A 8 necessitatI necessitatur C (sed corr.)HS 8 approximato] a proximo Y nem Y 33 sanativi] sanati sed et add. sup. lin. ai. man. C 84-85 [bid. (ed. 1646, p. 177b, 178a) 87-93 [bid. (ed. 1646, p. 178b) 94-98 [bid. (ed. 12-16 [bid. (ed. 1646, p. l77b) 16-23 [bid. (ed. 1646, p. 178a) 23-24 Cf. THOM.DE 1646, p. 178a-179a) 98-00 [bid. (ed. 1646, p. 178b) 00-2 1bid. (ed. 1646, p. 178a) AQ., ibid. (ed. Leon., XXIII, p. 149-360-363) 24-30 AEG. ROM., ibid. (ed. 1646, p. 2-5 1bid. (ed. 1646. p. 177b, 179b) 5-141,12 1bid. (ed. 1646, p. 177a) 177b-180a) 31-143,65 [bid. (ed. 1646, p. 178b-179a) 142 QUODLIBET XII QUAESTIO 26 143 in libertate arbitrii voluntatis est ut possit se determinare ad hoc ut velit voluntas non habet dominium nisi per accidens, per hoc scilicet quod posset intellectum persistere in consideratione illius bifurcata, sive sub utraque 35 60 se non deterl(linasse ad hoc quod voluit intellectum solum vel magis conside- ratione, vel omnino desistere ab illius consideratione, ut secundum neutram rare fornicationem sub ratione delectabilis. Nisi enim prius determinasset se rationem ipsum consideret, vel ut sistat in consideratione illius sub altera velle intellectum considerare de fornicatione sub ratione sola delectabilis vel ratione tantum et desistat a consideratione eius sub alia, vel ut non sistat magis, sed desistere a consideratione eius sub ratione fornicationis, forni- aequaliter in utraque, sed magis in consideratione illius sub una ratione .catio non potuisset voluntatem actuasse actu I volendi fornicationem, neque A 237' quam sub alia. Et in omnibus istis necesse est intellectum sequi determina- 40 65 causare volitionem sui in illa. tionem voluntatis quamdiu ipsa vult stare in sua determinatione. Quamdiu Dicunt ergo isti quod voluntas quoad determinationem actus, quam alii enim vult voluntas, stat intellectus in biflircata consideratione, quia quamdiu appellant quoad exercitium actus, quia se ipsam per I liberum arbitrium Bad. 5' vult voluntas intellectum de utroque considerare et quamdiu stat intellectus determinat et exercitat, secundum dictum modum bene dicitur voluntas in consideratione de utroque aequaliter, dicunt quod per neutrum potest movere se ipsam, quia potest se ipsam ad actum volendi I dicto modo O 156' actuari voluntas ut unum illorum velit et alterum respuat, nec est in voluntate 45 70 determinare in volendo. Quo autem ad actuationem, quam alii appellant ut quoad alterum illorum fiat in actu volendi illud. Sed cum vult intellectum determinationem, nullo modo potest movere se ipsam, quia non potest se considerare de altero tantum vel magis de illo quam de reliquo, tunc necesse ipsam actuare nisi per accidens, quia scilicet potuit facere et non facere illud est ipsam actuari ab illo quod solum intellectus considerat aut magis, puta quo facto voluntas actuatur ut est ab obiecto, in quo faciendo et determi- cum vult intellectum solum vel multo magis cogitare de fornicatione sub nando se ipsam movet; et hoc etiam per accidens, scilicet per hoc quod est ratione delectabilis, quia in obiecto non habet voluntas retrahens, allicitur a 50 75 mota ab alio. Antequam enim voluntas fuerit in actu et actuata per obiectum delectabili, et causatur in ea volilio fornicationis. Et e contra, cum vult secundum aliquem praedictorum modorum, nullo modo potest se determi- H 191"" S 184'" intellectum solum vel magis cogitare de I forni-I catione sub ratione deor- nare secundum aliquem modorum determinandi praedictorum. Quemad- 1268'" dinati, quia in obiecto non habet voluntas alliciens, abominatur fornica- modum enim intellectus factus in actu per principia movet se ipsum ad tionem, et causatur in ea nolitio fornicationis. Et sic in volendo vel nolendo conclusiones, sed hoc movendo voluntatem primo per bonitatem princi- voluntas ab obiecto actuatur, quia volitio causatur in voluntate a bOlio 55 80 piorum, a qua movetur ad conclusiones, sic voluntas facta in actu per finem apprehenso, et no1itio a malo apprehenso, ita quod secundum hunc modum movet se ipsam ad ea quae sunt ad finem, sed hoc movendo intellectum ad Zucc. 264'" bonum vel malum apprehensum actuat voluntatem. Et sic suum actua-I ri considerationem alicuius secundum unam rationem qua est ad finem, a quo isto modo nec est a voluntate nec a libero arbitrio eius, quia super ipsam movetur ad volendum id quod est ad finem. Ut autem dicunt, voluntas, quia ex se ad actum vo- Jlendi est solummodo in potentia, in quantum est solum C 146 85 in potentia non determinat se ipsam, sed solum in quantum est prius facta ACHIOSY 34 arbitrii] om. S 35 bifurcata] biforcata ACHOSY 36 vel] aut C autem HS 36- 37 neutram rationem] inv.CHS 37 rationem] considerationem C 38 a] ab ACHIOY ACHIOSY 39 ini] sub CHS 40 in] ab S 41 stare] iter. sed exp. A 42 quamdiu] tam diu CHIOSY 43 intellectum] om. A 43 considerare] consideratione I 43 intellectus] 59 accidens] et add A 62 ratione sola] inv.IOY 65 causare] causatae Y 66 isti] iter. S 45 in voluntate] om. CHS 48 ipsam] ipsum ACHIOSY 48 magis] aut m illi S 66 alii] illi AH determinant sive add A (at cf I. 70) 67 ipsam] ipsa ACHIOY add sed exp. A 49 cogitare] iter. sed dei. I 50 retrahens] om. S 5 I ea] eo C (sed (at ei I. 69. 71-72 etc.) 69 volendi] nolendi S 70 ad] actum add sed exp. C 70 alii I -o in -a CO". ai. man.)S 51 contra] contrario O 52-53 ratione deordinati] inv. O illi S 72 potuit] potuisset S 73 voluntas] ut add I 75 fuerit] fuit O 78 ipsum] 53 deordinati] deomati C(sed -di- sup. lin. ai. man.)S ordinati et de- sup. lin. aI. man. confirmandi add sed dei. I 80 qua] quo AO 84 volendi] om. O 84 potentia] O 53 quia] non addo sed dei. I 53 alliciens] a1licies Y 53-54 fornicationem] et add CHIOSY 84-85 inl ... potentia] om. (ham.) A fornicatione A 54 nolitio] volitio S 54 nolendo] volendo A 55 actuatur] causatur C 55 in] a O 56 et ... apprehenso] om. A 56 nolitio] volitio sed v- in n- eras. H 68-70 lbid. (ed. 1646. p. 179a. 180a) 77-83 lbid (ed. 1646. p. 176b-l77a) 83-144.92 57 actuari] in add Y lbid (ed. 1646. p. 177b) 144 QUODLffiET XII QUAESTIO 26 145 in actu quo actuatur primo. In actu autem quo actuatur secundo, se ipsam quod est causa sine qua non. Sicut enim voluntas, praesupposito in cogni- non facit in actum secundum se ipsam, sed secundum aliud, ut dictum est. tione bono quod est finis, vult illud ut per causam sine qua non, sic et Si enim aliquid in se ipso secundum se ipsum causaret actuationem, tunc praesupposito actu volendi bonum quod est finis, vult bonum quod est ad idem secundum idem esset actus et potentia, sive in potentia et in actu, quod 15 finem ut per causam sine qua non ; sed utrobique se ipsa ut causa propter Y 167" est impossibile ex rerum natura, ut secundum hoc voluntas non exeat I in 90 quam sic, sine aliqua alia dispositione existente in ea, vult et finem et ea quae actum aliquem volendi sive movendi se ipsam, ut per se ipsam solum dicatur sunt ad finem. movere se ipsam. Sed si exit in actum per se ipsam et dicatur movere se Secundo autem modo comparando actus, voluntas non exit ad actum ipsam, hoc non est nisi cum hoc per aliquam dispositionem aliam existentem volendi modo supematurali aliquod volibile supematurale, nisi per aliquam in ea, quemadmodum aliqui volunt secundum Anselmum quod voluntas 20 dispositionem existentem in ea, quae est aptitudo quaedam I in instrumento A 23r movet se per quasdam affectiones suas. 95 quod est voluntas, ad eliciendum actum volendi talem. Et est illa aptitudo Bad. 502vA H 192" I Ad cuius intellectum, quomodo scilicet hoc veritatem I habere I poterit habitus aliquis supematuralis elevans potentiam ut possit actum illum S 184" et quomodo non, est advertendum circa hoc aliquid ex parte ipsius actus elicere, et disponens eandem ad faciliter eliciendum illum, puta habitus volendi eliciti a voluntate, et aliquid ex parte ipsius voluntatis a qua elicitur. iustitiae, in quantum est donum Dei, quo potest voluntas elicere actum Zucc. 264W I Ex parte siquidem actus volendi est advertendum quod unus actus 25 volendi iusta facere meritorie, et volendi beatitudinem, qualem sperant iusti. volendi potest comparari ad alium dupliciter: uno modo penes ordinem 00 Quem quidem actum ex se solo in puris naturali-Ibus existens nec inchoare O 156 vb prioris et posterioris, alio modo penes gradum superioris et inferioris. Primo posset omnino. modo comparantur inter se actus volendi finem, et actus volendi illud quod Ad actum autem volendi aliquod volibile naturale modo naturali faciliter, est ad finem. Secundo modo comparantur inter se actus volendi modo adhuc non posset exire voluntas nisi per aliquam dispositionem existentem naturali aliquod volibile, et actus illud volendi modo supematurali. 30 in ea, cuiusmodi est aliqua aptitudo ad eliciendum actum volendi in instru- Ex parte autem voluntatis est advertendum quod circa eam est considerare 5 mento quod est voluntas. Quam aptitudinem ANSELMUS in fine De concor- aliquid ut quo habet elici actus volendi simpliciter, et aliquid ut quo habet dia praedestinationis, gratiae et liberi arbitrii appellat affectionem, ubi faciliter elici actus volendi. distinguit inter instrumentum quod est voluntas, et huiusmodi affectionem, Primo dictorum modorum comparando actus, voluntas non exit in actum et actum volendi eius, quem appellat usum, dicens sic: « Sicut habemus in volendi id quod est ad finem nisi per aliquam dispositionem existentem in 35 corpore membra et quinque sensus singula ad suos usus apta, quibus quasi ea prius, scilicet per actum volendi finem praecedentem in ea ; sed hoc non IO instrumentis utimur, ut sunt manus aptae ad capiendum, pedes ad ambu- ut per illud quod est causa propter quam sic, sed I solummodo ut per illud landum, lingua ad loquendum, visus ad videndum, ita et anima habet in se quasdam vires quibus utimur ut instrumentis ad usus congruos. Est namque ACH10SY 86 ipsam] ipsum ACH1 (sed a sup. lin.)OSY 87 ipsam] ipsum ACHIOSY licet addo O 87 aliud] aliquid A 90 hoc] quod addo O 91 movendi] ut in actum aliquem addo eI iter. sed va· ·cat superscr. A 91 ut ... ipsam2] om. sed suppl. i.m. ai. man. C 91 ipsam2] ACHIOSY ipsum A 92 ipsam1 ••• si] om. A 92 et] ut O 93 cum] tamen Y 94 quemad- modum] quem quod Y 94 volunt] nolunt IS 96 ad] de opinione ponente voluntatem se 12 qua] i.m. ai. man. A 12 sicut enim] iter. sed dei. A 13 illud] om. A 15 causa] movere alfectiones addo i.m. ai. man. A 96 hoc] om. A 96 habere] iter. S causam sed ·m exp. A 16 sic] sit O 19 aliquod] visibile addo sed exp. A 23 elicien- 96 poterit] potuerit sed -u- exp. I poterat sed -a- exp. eI ·i- sup. lin. O 98 volendi] no- dum] eligendum A 23 illum] illud CHS 25 beatitudinem] habitudinem H 25 spe· lendi S 00 ad alium] om. S 5 est2] a addo sed exp. H 7 raciliter I om. IO(sed rant] separant sed in sperant exp. S 29 posset] potest O 29 dispositionem] suppl. i.m. ai. man.)Y 8 actus] om. S Il ilIud1] vel id H II causa] vel cum A dispositio add I 31-32 concordia] concordantia A 33 huiusmodi] huius IY 34 si- II sic] sit AHOY cut] om. O 37 et] om. O 38 ut] ac C 38 namque] dei. eI itaque i.m. ai. man. O 87 cr. supra, p.140.94·143.65 94-95 cr. IOANNES MURRO. Quaesliones dispulalae. DE 19-149.39 cr. St. KANE.Anselm·s DoclrineojFreedom and Ihe WiII( TexIS and S/Udies in Religion. qq. 7-8 ; cr. etiam HENR.DE GAND Quodl. XIII. q. Il (ed. J. DECORTE. . 87-133 ; ed. 1518. .. p vol. IO), New York-Toronto. 1981. p. 62-108 34-146,44 ANSELMUS. concordia. III, c. II De r. 534vT-54IvK; ed. 1613. II. f. 308ra·315vb) (ed. F. SCHMITf.II. p. 278.28-279.10; PL 158. 534A-B) 146 QUODLffiETXII QUAESTIO26 147 ratio in anima, qua sicut suo instru-/ mento utitur ad ratiocinandum, et Zucc. 264>1> bonum virtutis, quod est bonum simpliciter, quam delectabile in malo vitii, voluntas, qua utitur ad volendum. Quoniam ergo singula instrumenta habent 40 quod est bonum ut nunc, licet ex corruptione vitiosa originali vel actua1i H 192'" S 184>1> et hoc quod sunt et aptitudines suas et suos I usus, discernamus I in voluntate «Investigandum est pronior sit ad bonum ut nunc, dicente ANSELMOibidem: instrumentum et aptitudinem eius et usum eius. Quas aptitudines in voluntate unde tam prona sit ad malum ista voluntas. Non enim credendum est talem possumus nominare 'aJJectiones:AJJectum quippe est instrumentum volendi 70 illam Deum fecisse» etc., ubi dictam causam exprimit, sicut patere potest C 147" suis aptitudinibus». Et est ista aptitudo I in voluntate nihil aliud quam intuenti litteram superius. A 237>1> pronitas quaedam qua inclinatur ad aliquid volendum, qua faciliter potest 45 Aptitudo autem secunda addit supra naturam I voluntatis habitum I I 268'" exire in actum volendi illud. «Unde», ut continue adiungit ANSELMUS, virtutis, quo inclinatur ad bonum virtutis actum, in cuius actum tali prompti- Bad. 503"' «dicitur hominis anima, cum vehementer vult aliquid, aJJectata esse ad I tudine non posset exire per se ipsam voluntas, quali exit in ipsum cum habitu volendum illud vel aJJectuosevelle». Et infra: «AjJectio autem huius instru- 75 virtutis. Potest tamen sola aptitudine naturali per se ipsam in actum virtutis menti est qua sic afficitur huiusmodi instrumentum ad volendum aliquid, imperfectum, generativum habitus, absque omni dispositione existente in ea, etiam quando illud non cogitat, ut, si venit in memoriam, aut statim aut suo 50 et etiam cum maiori promptitudine quam in actum vitii, potest exire in illum tempore illud velit». simpliciter absque omni alia dispositione existente in ea. I Unde de tali Zucc. 26 Bad. 503'8 I Sed est advertendum quod talis affectio sive aptitudo voluntatis duplex apti tudine sive affectione respectu actus meritorii ex virtute gratuita dicit est: quaedam naturalis naturae indita, quaedam vero est naturae superacqui- 80 ANSELMUS: «Sanctus homo asseritur, etiam cum dormit et non cogitat, sita. indesinenter habere voluntatem iuste vivendi. Et non aliud dicimus voluntatem Aptitudo prima nihil reale addit supra naturam, sed solummodo respec- 55 quam illam aJJectionem instrumenti qua vult iuste vivere». Secundum quod tum et modum quo ordinatur ad actum volendi aliquid, sicut nec aptitudo etiam utrumque modum I aptitudinis declarat, post I pauca subdens : «Sicut O 157" H 192" ad videndum lucem aut colorem aliquid reale addit supra naturam visus. Et visus plures habet aptitudines, scilicet ad videndum lucem, et per lucem ad Y 167'" per talem aptitudinem sive affectionem I voluntas ordinatur ad illud quod 85 videndum figuras, ad videndum colores, ita instrumentum volendi duas habet naturaliter et immutabi1iter vult, cum ei praesentatur per intellectum. Unde aptitudi-I nes, quas voco 'aJJectiones'•. quarum una ad volendum commodi- S 185" et per se in puris naturalibus existens potest exire in actum volendi illud 60 tatem, altera ad volendum rectitudinem. Nempe nihil vult voluntas quae est absque omni alia dispositione existente in illa. Tali autem affectione vult instrumentum, nisi aut commoditatem aut rectitudinem. Quidquid enim aliud voluntas salutem statim. De qua dicit ANSELMUS: «Sic est instrumentum vult, aut propter commoditatem aut propter rectitudinem vult, et ad has, etiam volendi aJJectum ad volendum salutem, etiam quando illam non cogitat, ut mox, cum venit in memoriam, statim eam velit». Tali etiam aptitudine naturali voluntas pronior est, quantum est de natura sua, ad volendum 65 ACmOSY ACmOSY 66 quam]quia H 68 Anselrnoibidem] inv. CHS 69 tam] causaH 69 prona] pro- prie sed dei. et prona sup. lin. I 70 illamDeumfecisse]Deumfecisseillam inv. A 70 ex- 39 ratiocinandum] rationandumCHS 41 usus] om. S 42 quasI quos I 43 nomi- primit] exprimi I(sed t sup. lin. ai. man.)OY 70 patere] pacem Y 71 litteram nare] nomineS 43 quippe ... instrumentum]om. S 45 qua'] quae C(sed vel qua i.m. superius]ut de causaipsius C(sed ut de causa dei. et litteram i.m. aI. man.)HS 71 superius] sup. ai. man.)HOSY 45 qua2] quaeI(sed corr. ai. man.)OY 46 ut] et O 48 huius] ipsius IOY 72 autem secunda] inv. CHS 73 in cuius] vel intus Y 74 quali] hiusmodiCHS 49 qua] quae I 49 huiusmodi]huius Y 50 etiam quando] inv. qualisO 76 generativum] generativoI(sed corr. ai. man.)OY 79 meritorii]interiorisS sed corr. O 56 ordinatur] ostenditurA 60 se] et addo C 61 affectione]existente 82 qua] quem I(sed dei. et qua sup. Iin.)OY quam A 82-83 quod etiam] inv. C add A (c! 1.6/. 60) 61 vult] utilitas addo sed exp. A 62 salutem] i.m. ai. man. O 83 aptitudinis] om. O 84 aptitudines]habitudine et -s addo sup. lin. I 85 figuras]et 62 de] ex A 63 cogitat]cogitS 64 etiam]enim sed exp. et etiam sup. lin. H 65 vo- addo sup. lin. ai. man. C 85 volendi] videndiA 86 una] unam Al(sed est i.m. ai. . luntas]autem addo sed exp. O man.)OY 87 nihil] nil cmOSY 88 aut'] ac S 46-48 /b/d (ed. F. SCHMI1T, p. 279,11-12; PL 158,534B) II, 48-51 [b/d. (ed. F. SCHMlTT, 68-70 ID., op. cit., III, c. 13 (ed. F. SCHMm,II, p. 285.7-9; PL 158, 538A) 80-82 ID., II. p. 279,17-20; PL 158, 534C) 62-64 [bid. (ed. F. SCHMm,II, p. 279,20-22: PL 158, op. cit., III, c.11 (ed. F. SCHMm,p. 280,13-17: PL 158, 535B) 83-148,96 [bid. (ed. 534C) F. SCHMm,II, p. 281,3-16; PL 158, 535D-536A) 148 QUODLIBET XII QUAESTIO26 149 si fallitur, putat se referre quod vult. Per affectionem quidem quae est ad 90 commodi, quia non est mala nisi quando commodum determinatur ad volendum commoditatem, semper vult homo beatitudinem et beatus esse •.per 15 materiam, in qua tantum habet rationem boni ut nunc sive apparentis. Unde illam vero quae est ad volendum rectitudinem, vult rectitudinem et rectus esse, subdit continue: «Sed quando consentit carni concupiscendo adversus id est iustus. Propter commoditatem autem vult aliquid, ut cum vult arare vel spiritum», tunc, supple, I mala est. Zucc. 26 laborare, ut habeat unde tueatur vitam et salutem, quae iudicat esse com- I Est autem advertendum occasione illius quod ANSELMUSdicit in fine, Bad. 503 moda. Propter vero rectitudinem vult, ut cum vult discere, ut sciat recte, id est 95 loquendo de voluntate quae est instrumentum, et eius affectione: «Illa», iuste, vivere». Et per hoc plane insinuat quod prima aptitudo sit naturalis, 20 inquit, «vult quae affectione sua vult. Unde non absurde possumus dicere slU:unda superacquisita naturae, secundum dictum modum. ajfectiones eius voluntatis quam instrumentum animae dixi, quasi instru- Bad. 5030<: I Assignans autem differentiam inter has duas aptitudines sive affectiones menta eiusdem instrumenti, quia illa nil nisi istis operatur» - occasione illius dicit sic: < rectitudo est. Nullus quippe vult actum. Et quoad hoc secundum et ratione eius bene verum est quod voluntas rectitudinem, nisi rectitudinem habens, neque potest aliquis rectitudinem velle I nil operatur nisi illis, quia promptitudinem in eliciendo actum volendi non A 238" C 147'" nisi rectitudine. Palam J autem est eius voluntatis quae est instrumentum, dat voluntati nisi sua aptitudo. Nihilominus tamen I aspiciendo ad primum H 192'" istam esse rectitudinem». Re vera est eius ut habitus suus. Et sic, sicut in 5 solum voluntas vi sua naturali omnem actum volendi modo naturae volendo rectitudinem rectitudo est, quia habet habitum rectitudinis, sic in 30 congruenti per semet ipsam elicit ut causa propter quam sic, et nihil aliud volendo commodum non est illud, quia non necessario habet habitum ad in ea supra pura naturalia existens requiritur, I nisi ut causa sine qua non. S 185'" volendum illud, sed sufficit ad illud sola aptitudo naturalis ipsius voluntatis, Habitus enim politici non eliciunt actus simpliciter, sed solum coagunt quae voluntas etiam sola libertate arbitrii potest non solum in vere com- voluntati ut prompte et faciliter et perfectum actum eliciat; dico saltem modum per aptitudinem, sed etiam in apparens commodum contra illam 10 quoad habitus nostris actibus acquisitos. Et ratione eius quod sola voluntas aptitudinem, secundum quod dicit ANSELMUS,subdens post pauca: «Illa 35 elicit huiusmodi actum simpliciter, intelligo illud quod ibi dicit ANSELMUS: voluntas quae est ad volendum commodum, non semper mala est» - minus «Voluntas», inquiens, «instrumentum movet omnia alia instrumenta quibus dicit et plus significat, immo semper bona est stando in quadam generalitate sponte utitur, et quae sunt in nobis, ut manus et lingua et visus, et quae sunt extra nos, ut stilus et securis, etfacit omnes vo-Jluntarios motus. Ipsa vero se I 269" suis affectionibus movet. Unde dici potest instrumentum se ipsum movens». ACHIOSY ACHIOSY 14 quando commodum] inv. C(sed co".)HS 17 supple] supl' H supp O 18 autem] 90 si fallitur]inv. C(sed si deI. eI sup. lin. aI. man.)HS 90 putat] patat sed -a- exp. eI u Sup. sup. /in. S 22 instrumenti]esse addo sup. /in. aI. man. I 22 nil] nihil (sed exp.) nil lin. aI. man. C parat HS puta sed -t addoSup. lin. I 93 propter] post H 94 habeat] A nihil C 25 eliciendo]eligendoA 26 quoad] quod ad sed corr. i.m. aI. man. C aliquidadd S 94 tueatur]tuatur AS(sed -e- sup. lin.) 95 discere)dicere sed exp. eI dis- 26 hoc] om. A 27 illis] animalis C(sed corr. a/. man.)HS 29 vi] in H om. sed cere sup. lin. ai. man. I 95 id est] et O 96 naturalis]materialissed corr. O 98 duas] suppl. sup. /in. eI inv. aI. man. C 29 sua] sui sed -i exp. eI -a sup. lin. A 29-30 om- differentiasaddo sed exp. A 98 duas aptitudines] inv. CHS 00-2 separabitis... illa vero nem ... per] om. A 29 volendi] om. O 29 modo] materiaeY 30 sic] fit H sit quae est ad volendum rectitudinem] om. (hom.) ACHIOSY 2 est2] aut O 2 vult] IO 31 non] i.m. O 32 politici] politicusA 33 voluntati]pro add sed exp. H ultra C(sed corr. aI. man.)HS 3 nisi] nec H 3 nisi rectitudinem2] om. (hom.) S 33 prompte]proximateACHI(sed deI. eI prompte i.m. a/. man.)SY proximare O 33 per- 3 neque] nec C 3 aliquis]quis H 7 non2] om. IOY 9 inI et sed exp. eI in sup. fectumactum] perfecteactus S 35 huiusmodi]huius Y 35 intelligo]intelligendoA lin. aI. man. O Il subdensJ om. IOY 38 extra] circaA 99-00 ID op. cit., c. 12 (ed. F. SCHMITT, p. 284.11-12; PL 158, 537B) .. II, 00-5 Ibid. (ed. 16-17 Ibid. (ed. F. SCHMITT, p. 285,4-5; PL 158. 538A) 16-17 Gai., V, 17 19-22 AN- II, F. SCHMITT. p. 284.14-19; PL 158,537B-C) II. 11-12 Ibid. (ed. F. SCHMITT. p. 285,3-4; II, SELMUS. ci/., III. c. 13 (ed. F. SCHMITT, p. 287,10-14; PL 158, 539D-540A) op. II, 36- PL 158, 537D-538A) 39 ID op. ci/., III, C. II (ed. F. SCHMITT, p. 283,21-284.4; PL 158, 537A) .. II, 150 QUODLIBET XII QUAESTIO 26 151 Bad. 503" I Dico ergo, descendendo ad quaestionem, quod secundum sententiam 40 secundum utrosque non I est distinctio inter illos modos actionum volendi, C 147" 0157'" praedictorum adsignantium differentiam inter actuationem et determi-I na- 65 nisi quia diversimode voluntas se habet ad illos secundum dictum modum, tionem, quae consistit in eo quod alii appellant exercitium actus, proprie dico ergo quod ex parte rei nulla est differentia ex diverso ordine et modo loquendo voluntas bene potest actuari et tamen non determinari, quia se habendi ad voluntatem, inter voluntatis actuationem, determinationem et actuatio illa quam alii appellant determinationem, non est proprie deter- exercitium. Licet enim differenti modo se habet voluntas ad actum volendi minatio actus, ut dictum est. Sed secundum sententiam illorum omnino est 45 finem et ea quae sunt ad finem, in hoc videlicet quod finem sub omni ratione aliud voluntatem determinari et actuari, sicut secundum sententiam aliorum 70 boni apprehensum necesse I habet velle, et non potest ipsum non velle nec H 193n omnino est aliud determinatio actus et exercitium actus; secundum quorum diverti ab illo, nec ab illis quae ipsum circumstant, et hoc etiam manente sententiam non est aliud determinari quam quod illi appellant actuari, ut apprehensione talium, omne autem quod est ad finem apprehensum, etiam dictum est. Et secundum hoc non potest voluntas actuari et non determinari. manente apprehensione, potest non velle et velle indifferenter, et similiter ea Sed talis diversitas inter praedicta consistit in solo nomine, de quo non est 50 quae illud circumstant; tamen ad finem sub omni ratione boni et I ad ea S 185'" nobis curae. 75 quae circumstant ipsum, nullo differenti modo se habet. Sicut enim finem Sed quaestio nostra intendit an voluntas possit actuari et non determinari, talem apprehensum necesse est voluntatem velle, similiter necesse est ipsam vel non, ex eo quod sint diversa inter se secundum rem, an non. Et dico, velle intellectum intelligere finem et persistere in actu intelligendi ipsum. secundum quod alias determinavi circa determinationem actus et exercitium Similiter ad ea quae sunt ad finem et I ad ea quae circumstant illa, nullo A 238'" eius, in quibus aliqui magnam ponunt differentiam, quod non differunt 55 differenti modo se habet. respectu voluntatis, eo quod uniformiter per liberum arbitrium se 80 I Percurrendo igitur ad huius decIarationem iam dicta ab aliis et irnpu- Bad. 50. Zucc. 265'" habet ad omnes actus volendi circa ea quae sunt I ad fmem, videlicet et ad gnando ea quae in illis quoad hoc nobis sunt contraria, cetera approbando illos quos alii appellant determinationes, et ad illos quos alii appellant tamquam bene dicta, dico quod, quamquam verum sit, ut illi dicunt, quod exercitia. Consimiliter dico circa actuationem voluntatis et determinationem necesse est principium actus voluntatis esse ab intellectu etc., ut supra, tamen eius, in quibus alii magnam ponunt differentiam, quod non differunt respectu 60 cum hoc ad actum volendi et nolendi et finem et ea quae circumstant I Y 167''' voluntatis, eo quod uniformiter ipsa per liberum arbitrium se habet ad omnes 85 ipsum, et similiter ad ea quae sunt ad fmem et quae circumstant illa, per actus volendi circa ea quae sunt ad finem, videlicet et ad illos quos appellant indifferentiam se habet, et quantum est ex parte sui, et quantum est ex parte Bad. 503'F actuationes, et ad illos quos appellant determinationes. I Quare, cum cuiusque alterius. Quantum enim est ex parte ipsius voluntatis et finis sub omni ratione boni, sicut necesse est ipsam velle finem, sic et necesse est ACmOSY ipsam velle intellectum persistere in consideratione finis. Et sicut non est 90 necesse ipsam velle intellectum persistere in consideratione eorum quae sunt 42 alii] aliquando CHJOSY 44 illa] om. A illi CH(sed corr. ai. man.)l(sed -i exp. et -a sup. Iin.)OY 44 appellant] actuationem addosed exp. A 49 voluntas actuari] inv. sed corr. O 50 quo] qua CHIOSY 50-51 non est nobis] nobis non est inv. S SI nobis] nobiscum sed -cum exp. Y 52 voluntas] intendit sive add. A 52 et] velO 53 et] om. ACHIOSY O(sed suppl. i.m.)S 54 secundum] sup. lin. A 55 eius] om. S 55 magnam po- nunt] inv. S 56 uniformiter] per ... uniformiter (I. 56-61) addo i.m. aI. man. O 56 ipsa] 64 inter] secundum O 65 voluntas se habet] se habet voluntas inv. Y 69 ea] om. C om. ACHJOSY (at ei I. 61) 57 ea] eam sed -m exp. A 58 quosl] quo sed -s add. sup. 69 quod] sunt addo sed exp. H 69 omni ratione] inv. O 72 talium] tali non C lin. ai. man. C 58-63 quos I ... et ad illos] om. (homoioceph.) O 58 determinationes et 72 etiam] et H 72-73 etiam ... apprehensione] om. A 73 indifferenter] et differenter C ad illos' quos' alli' appellant'] om. (ham.) HO 62 volendi] videndi Y 73 ea] illa IOY 75 se habet] inv. A 76 ipsam] ipsum ACHS (ei p. 149,76 et 88-90) 78 eal] i.m. S 80 huius] huiusmodi CO 81 cetera] ceteri C 82 tamquam] tam A 40-42 cr. supra. p. 138.34-144,95 43-45 cr. supra, p. 138.35-53 47-49 Cr. supra, 83 est] om. Y 83 etc. ut] et creare (et c'are) AC(sed deI. et corr. i.m. et sup. lin. ai. p. 139.68-69 54 Cr. HENR.DEGANO.,Quod/. IX, q. 5 (ed. R. MACIŒN. . 122,51-124.8; ed. p man.)HS 85 circumstant] circumstans A(sed -s exp. et -t sup. lin. ai. man.) C (id. in Iin.)HOY 1518. r. 360rC-E; ed. 1613. II. r. 82va-vb); ID.• Quod/. X. q. 9 (ed. ID.• p. 239.98-241.45; ed. 88 sicut] et addo HS 89 consideratione] consideration H 89 sicut] sic H 90 ne- 1518. r. 428vD-E; ed. 1613.11. r. 167ra-rb) 55 cr. THOM.DEAQ.• Quaest. disp. de ma/o. q. 6 cesse] est add. et iter. A (ed. Leon .• XXIII. p. 148-150) 60 Cr. AEG.ROM Quod/. III. q. 15 (ed. 1646. p. 176b-180a) .• 63-151.79 cr. supra. p. 138.52-53 82-83 Cr. supra, p. 138.37-38 152 QUODLIBET XII QUAESTIO 26 153 ad fmem secundum dictum modum, sic nec est necesse ipsam velle etiam omnibus, a principio usque in finem, includendo omnes actus, et primos et ab initio intellectum intelligere quod primo sibi occurrit, neque etiam 15 medios et ultimos, licet ad finem sub omni ratione boni apprehensum et ea necesse ipsam velle illud in cuius consideratione voluit intellectum persistere quae circumstant ipsum, moveatur tantum libere et non libero arbitrio sub consideratione unius rationis in ipso intellecto, immo statim illo oblato proprie loquendo, ad ea vero quae sunt ad finem et quae circumstant illum, voluntati primo actu intelligendi potest velle intellectum non intelligere illud, 95 libero arbitrio tantum, ut alias exposuimus. Zuce. 265'" sed cessare. I Stante etiam intellectu ad voluntatis imperium in considera- I Quod autem ad confirmationem dicti sui arguunt ibidem, quod «vo- Bad. 50' tione fornicationis sub ratione delectabilis, libertate arbitrii potest voluntas 20 luntas nihil potest velle nisi sub ratione boni, nec nolle sive respuere nisi sub illam nolle et velle, et sic in nullo aliter intellectus inducit voluntatem in ratione mali», dico quod verum est. Non tamen oportet I quod in isto velle S 185'" actum volendi intellectum intelligere vel simpliciter vel sub quacumque vel nolle ab alio moveatur quam a se, licet diversimode, secundum quod est ratione, et in actum volendi obiectum: utrobique enim aequaliter est indiffe- 00 diversa ratio boni. Si enim est ratio boni I in aliquo omnimode perfecta, ut C 147'" '1269'" rens quantum est I ex parte sua. Nec necesse est quod statim complaceat est perfecta in bono quod in se habet omnem rationem boni et nullam O 157''' I voluntati in primo actu intelligendi, et sic non oportet quod in ipsa 25 rationem mali sibi coniunctam, qualis est in eo quod est finis simpliciter, in Bad. 504.0 causetur volitio, vo-Ilendo intellectum intelligere. Et similiter, praesentato illo movetur ex se libertate et immutabili necessitate, licet non libero arbitrio. aliquo sub duplici ratione, aequaliter voluntas potest se libertate arbitrii ad Si vero sit ratio boni in aliquo diminuta, cuiusmodi est ratio boni in omni alterum determinare. 5 eo quod est ad fmem vel coniuncta cum ratione mali, cuiusmodi est ratio Bad. 504'" I Quod autem addunt talem volitionem causari ab intellectu in voluntate delectabilis cum praesentatur in fornicatione cum ratione deordinati, in illo etc., dico quod hoc falsum est, quoniam, secundum quod saepe dixi, licet 30 movetur ex se libertate arbitrii, et potest ab illo resilire, non solum propter principium voluntatis sit ab intellectu et volitio causatur a bono apprehenso, malum inordinatio nis I sibi coniunctum, sed propter suam imperfectionem, A 238'" non tamen hoc est sicut ex causa propter quam sic, sed solummodo sicut etiam si sola ratio boni comprehendatur. Et ideo, quantumcumque al1iciat, ex causa sine qua non, quia ut a causa propter quam sic non movetur IO si tamen alliciat aut inclinet quoquo modo, imperfecte tamen alliciat ad voluntas ab aliquo ad actum volendi neque actuatur, nisi a se ipsa; ut non necessitandum voluntatem aut actuandum. Sed quando multum allicit et H 193'" I solum dicamus voluntatem esse dominam supra suam actionem in 35 tepide voluntas contrarium eligit, tunc contingit de illa sicut de illo qui proicit quibusdam, ut illi dicunt, sicut patebit in quaestione sequenti, sed in merces in mare, quia vult et non I vult, sed magis vult quam non vult; et cum Zucc. 2· in potestate sua sit proicere et non proicere, libertate arbitrii proicit, licet ACHIOSY ACHIOSY 91 etiam] om. eI pOSI initio lac. A 93 illud] om. O 93 voluit] noluit C(sed n· exp. eI v- sup. lin. 01. man.)O 93-94 voluit .h consideratione] om. (ham.) A 96 cessare] ces- 14 incIudendo] intelligendo Y 16 tantum] tamen A 16 libero] libera H 22 diversi- sante sed corr. S 96 etiam] om. C (sed suppl. sup. lin. 01. man.)HS 98 nullo] modo mode] sed add C(sed exp. et del.)HS 23 si] sed A 25 finis] secundum addo O add i.m. 01. man. A 99 volendi] nolendi CS 00-1 indifferens] et addo CHS 26 illo] in illud corr. 01. man. C 26 libero arbitrio] liberum arbitrium S in illoh' neces- 3 causetur] causaetur C 4 ad] om. H et sed ad sup. lin. 01. man. I 6 volitionem] sitate (I. 25-26) addo eI iter. sed cum va- -eat de!. S 27 sit] sic A 27 cuiusmodi] cuius H voluntatem (sed de!.) volitionem eI vo- i.m. 01. man. C 9 sicut'] sic S 9 sic] sit HO 29 deordinati in' illo] in deordinata nullo corr. I 29 illo] In illud corr. 01. man. C 10 sicl fit CHO 10 movetur] illo H 12 esse] om. IOY 12 supra] super C 30 libertate arbitrii] li. ar. A 31 coniunctum] iniunctum A 32 boni] rationem I 32 quantumcumque] quantumque S 33 aUidat'] -a- exp. I 35 contingit] convenit A 36 quam] et sed exp. eI quam i.m. O 37 libertate arbitrii] li. ar. A 6-7 cr. supra, p. 139,61-62; 139,76 7 cr. HENR.DEGANO., Quodl. IX, q. 5 (ed. R. MACIŒN, p.122,74-123,86; ed. 1518, r. 360rD; ed. 1613, II, r. 82vb); ID., Quodl. X, q.9 (ed. ID., p. 228.25·229,37; 238,70-79; 240,11-243,2; 248,33-249,43; ed. 1518, r. 426vO-427rO; 18 Cr. HENR.DE GAND Quaesl. ord (Summa), arto 45, q. 2 (ed. 1520, II, r. 20rN; ed. 1646. .. 428rD-vD; 428vD-429rG; 430rK; ed. 1613, II, r. 165rb-va; 166vb; I 67ra-va ; 168rb); q. 13, p. 723b, n. 8); ID., Quodl. m. q. 17 (ed. 1518, r. 78vG; ed. 1613, I, r. I 24rb-va) ; ID., Quodl. X, ad Im (ed. ID., p. 289,88-290,97; ed. 1518, r. 435rO; ed. 1613, II, r. 175vb); q. 14, ad 2m (ed. q. 9 (ed. R. MACIŒN, . 239,1-240,10; ed. 1518, r. 428vD; ed. 1613, II, r. 167ra) p 19-21 Cr. ID.• p. 297,45-52; ed. 1518, r. 436rT; ed. 1613. II, r. l77ra); ID., Quod!. XI, q. 6, ad 2m (ed. supra, p. 140,00-1 35-37 MO. ROM., Quodl. m, q. 15 (ed. 1646, p. 179b); er. etiam ARIST., 1518, r. 502vA, 504rH, I; ed. 1613, II, r. 264va, 265vb) 13 Cr. infra., q. 27, p. 159,39- Elh. Nic., III, C. I (TransI. 'vetus', ed. R. A. GAlJJlIlER,p. 23,18-21; TransI. Grosseteste. ed. ID., 160,61 p. 179,19-21 ; lunl., III. r. 30A; IllO a 8-1l) 154 QUODLIBET XII QUAESTIO 26 155 inducta timore procedente ex amore. Et non est omnino simile de movente 60 se movendum a creante, quemadmodum grave quiescens sursum per impedi- in naturalibus et de movente in voluntariis. Actio enim in naturalibus est mentum, est actu ens secundum formam gravitatis. Est autem voluntas motio quaedam et actus imperfectus secundum quod huiusmodi, et ideo 40 potentia sive in potentia quoad actum secundum, qui est operari secundum quandoque transit in aliud ut in imperfectum. In voluntariis autem est id quod est aliquid potens velle et I perfici actu volendi, sicut contingit et I 269" operatio et actus perfectus secundum quod huiusmodi, et ideo manet in eo de gravi. Et est voluntas in actu a creante virtualiter tale quale est in potentia, quod per ipsum perficitur. Et est dispositio imperfecti prius et in potentia 65 ut fiat formaliter tale. Et cum hoc nulla est differentia in dicendo quod ad illam non sub contraria, sed solummodo sub privativa dispositione, cui aliquid moveat se ipsum se ipso solummodo, et per aliquid existens in ipso. est coniuncta necessitas prosiliendi in actum, si amoveatur prohibens, sicut 45 Aequaliter enim secundum hoc sequitur quod idem secundum idem est in in gravi, ut alibi satis declaravimus. Et secundum modum ibi declaratum potentia et in actu. Sicut enim voluntas I secundum se non est formaliter in S 186" voluntas se ipsam et secundum se ipsam actuat et ducit de potentia ad actum. actu volendi, sic nec cum dicta affectione Anselmi, sed sufficit quod sit Bad. 504'K I Et quod assumunt quod «tunc idem esset potentia et actus sive in 70 virtute tale aequaliter et secundum se ipsam et cum dicta affectione, aut etiam potentia et in actu», dico quod, cum dicitur quod voluntas secundum se cum aliqua motione alia praecedente in ipsa quae non est volitio, aut etiam ipsam se ipsam ducit in actum sive causat in se actuationem, hoc dicitur, per 50 quae est volitio, sed alia ab illa ad quam est in potentia. H 193" li 'secundum se ipsam' I excludendo omne agens et movens quod est extra Unde etiam philosophi qui posuerunt quod nihil movetur a se ipso, sed Y 168" substantiam I sive essentiam voluntatis differens secundum rem ab eius quod «omne quod i movetur, ab alio movetur», sic etiam posuerunt quod Zucc. 2c essentia et habendo respectum ad essentiam actus educibilis ab ipso, modo 75 movens motum non movet se ipsum, sed aliud a se ipso, ut non quod aer naturali, non autem excludendo per hoc omnem alietatem inter rationem motus ab igne ulterius alia motione moveat se ipsum, sed solummodo aliud moventis et moti quod est intra naturam ipsius voluntatis et aspiciendo ad 55 a se, puta aquam. 0157'" faci-jlitatem educendi actum. Et hoc modo aspiciendo ad id quod est intra Sic ergo voluntas se ipsa per se ipsam exit in actum volendi tam finem naturam voluntatis, ipsa voluntas in movendo se ipsam non secundum idem quam ea quae sunt ad finem absque omni alia dispositione seu motione est actus et potentia sive in actu et in potentia, quia voluntas est actus sive 80 existente sive praecedente in ea. Talem enim dispositionem seu motionem in actu primo, qui est esse secundum vim quae sibi naturaliter est indita ad non requirit ad hoc quod exeat in actum volendi, neque a se ipsa agente illam, neque a quocumque agente alio, immo prima motio voluntatis non est ACillOSY ACillOSY 39 et] in O 39 vo1untariis] naturalibus sed deloetvo1untariis i.m. a/. man. O 39-41 actio ... in' vo1untariis] om. (ham.) S 40 huiusmodi] huius Y 42 perfectus] et ideo add. sed 60 creante] causante sed in creante corr. S 63 quod] quam A 63 est] om. A cum exp. A 42 huiusmodi] huius Y 43 quod] est add. O 43 perficitur] efficit C effi- C(sed corr. ai. man.)HS 631 et] sup. lin. O 65 tale] om. O 69 sic] sicut O citur H 45 amoveatur] moveatur sed am- i. m. O 46 satis] scatis H 46 satis declara- 69 cum] tamen O 70 ipsam] ipsum AC (sed corr. a/. man.)illOSY 75 quod] quia vimus] inv. O 47 ipsam2] ipsum CH 47 actuat] actuatur sed -ur exp. C 48 in] om. H 76 alia] sua H 76 aliud] alia O 77 puta] ad add. sed deloO IOY 50 ini actum] iter. sed delo O 53 habendo] haben Y 53 ad] eius add. S 55 ad] om. O 56 est] ad naturam addo sed deloI 56 intra] contra sed exp. et intra i.m. 64-65 Cf. HENR.DE GAND., Quod/. XL q.6 (ed. 1518, t: 454vL-M; ed. 1613, II, t: 199ra-rb) ; ai. man. O 57 movendo] medio S 58 etl] est sed exp. et et sup. lin. O cf. etiam J. OECORTE, er Einjluj3 der Willenspsych%gie des Wa/ter von Briigge OFM auf die D Willenspsych%gie und Freiheits/ehre des Heinrich von Gent, in Franziskanische Studien, 65, 1983, 43.45 Ct: supra, p. 141,10-11 45-46 Ct: HENR.oEGAND., Quod/. I, q. 16 (ed. R. MACKEN, p.230-239 74 ARIST.,De an., I, C. 4 (inALoERTIMAGNIComm., ed. CI. STROICK, 43,72-73 p. p. 96,63-98,87; ed. 1518, f. l2rP; ed. 1613, I, f. 19va); q. 17 (ed. ID., p. 122,56-123,70; ed. et 79-80; in AVERROIS Comm., ed. St. CRAWFURD, 91,6-8 et 93,9-11 ; Iunt., Suppl. II, f.34F p. 1518, f. 14vZ-15rZ; ed. 1613, I, t: 23ra-vb); ID., Quod/. IX, q. 5 (ed. ID., p. 115,66-119,95 ; ed. et 350; 409 a 3 et 16-18); ID., Phys., III, C. I (in ANON.,Auct. Arist., ed. J. RAMESSE, ,100; 2 1518, t: 358vY-359vY; ed. 1613, II, f. 8Iva-82ra); ID., Quod/. X. q. 9 (ed. ID., p. 231,5-235,12; Iunt., IV, t: 88H ; 201 a 23-25) ; VII. C. I (in ANON.,Auct. Arist., ed. J. RAMESSE, ,183 ; Iunt., 2 ed. 1518, t: 427rS-428rZ; ed. 1613, II, f. 165vb-166va); ID., Quod/. XI, q. 6, ad 2m (ed. 1518, IV, t: 305L et 3080; 241 b 24 et 242 a 4); VIII, C. 4-5 (in ANON.,Auct. Arist., ed. J. RAMESSE, f. 455vO·E; ed. 1613, II, f. 200rb-va) ; ct: etiam R. MACKEN, einrich von Gent im Gespriich mit H 2,211 ; Iunt., IV, f. 371Ket 3721; 256 a 2-3,5,19-20); cf. etiam HENR.DEGANO.,Quod/. X. q. 9 seinen Zeitgenossen iiber die menschliche Freiheit, in Franziskanische Studien, 59, 1977, p. 157 (ed. R. MACKEN, . 234,78-87; ed. 1518, t: 427vT; ed. 1613, I, t: 166rb) p 82-156,83 Ct: 48-49 Cf. supra, p. 144,88-90 ANSELMUS, casu diaboli, C. 13 (ed. F. SCHMITT, p. 255,23-24; PL 158, 344C) De I, 156 QUODLffiETXII QUAESTIO27 157 nisi volitio quam habet a se, non ab alio, neque etiam a Deo, licet hoc intellectus est potentia simpliciter passiva, voluntas autem est potentia A 238'" videatur sentire ANSELMUSDe casu diaboli. Quod nullo modo I veritatem simpliciter activa. Ob hoc enim intellectus primo fit in actu per principia ut C 148" habere potest, sicut alias decla-I ravi, aut si veritatem aliquam habet, quod 85 IO per proprium agens, et deinde voluntas fit in actu, non mota a principiis scilicet prima motio voluntatis non est ab ipsa voluntate sed a Deo, hoc non cognitis aliter quam a causa sine qua non, sed a se ipsa ad praesentiam Bad. 504vK est nisi quia voluntas non a se I ipsa, sed a Deo habet naturalem vim qua illorum, quae movet ex amore principiorum intellectum ad investigandum movet, iuxta illud quod idem ANSELMUSdicit ante finem De concordia I notitiam con-I c1usionum. Voluntas autem facta in actu volendi fmem a se o 158" Zucc. 2( praedestinationis etc., sic inquiens: «Dico voluntatem instrumentum ipsa ad apprehensionem finis, non a fine nisi sicut a causa sine qua non, omnes voluntarios motus facere. Sed si diligenter consideremus, ille verius 90 15 ulterius I movet se ipsam in actum volendi ea quae sunt ad finem, et hoc S 186'" dicitur facere omne quod facit natura ei voluntas, qui facit naturam et movendo intellectum primo ad considerandum ea quae sunt ad finem, non instrumentum volendi cum ajJectionibus suis, sine quibus idem instrumentum ut a quibus movetur ad volendum ea ut a causa propter quam. sic, sed nihil facit». Nec est in hoc aliqua differentia quoad determinationem post solummodo ut a causa sine qua non. H 193'" primam actuationem, I et quoad ipsam primam actuationem, quoniam sicut ex se est in potentia ad primam actuationem, sic et ad determinationem post 95 illam, et sicut per se movetur determinando se ad actum determinandi, sic 20 Secundum iam dicta ergo concedenda est ratio secunda inducta ad istam et ad actum actuandi potest se ipsam movere. Non enim ab eo quod vult quaestionem. intellectum intelligere, et secundum hunc actum intelligendi est in actu, I Ad primam, quae erat in oppositum, quod «in eis quae sunt ad finem, Bad. 50' Zucc. 2f potest dici habere vim movendi se ad determinationem aliquam praedictam, ostenso aliquo sub duplici ratione, potest se determinare, sed ostenso aliquo quia secundum illos impressio huius actionis naturalis est, cuius potentia 00 sub una ratione, I non a se sed ab alio actuatur», dicendum quod falsum est, Y 168'" tantum est ad unum. Potentia autem voluntatis ad se movendum in actum 25 ut patet ex praedictis. Immo circi ea quae sunt ad finem, a se determinatur determinationis secundum imperium est liberi arbitrii, quod valet ad utrum- et actuatur per liberum arbitrium, et circa finem libertate pura, ut tactum est libet. Non ergo est magis inconveniens dicere quod voluntas actuat se ipsam, et alibi expositum. quam quod determinat se ipsam. Bad. 504 vL I Verum est tamen quod intellectus existens in actu praecedat omnem 5 QUAESTIO 27 actum voluntatis ut causa sine qua non. Unde quod dicunt ex parte intel- lectus respectu voluntatis de movendo se per aliud, non est simile, quia U1RUM SUFFICIAT LIBERTATEM AD ARBITRII UODPOTUIT Q IMPEDIRINE ACTUARETUR B ALIO DE NECESSITATE A ACHIOSY I Circa quintum arguitur quod ad liberum arbitrium voluntatis sufficiat Zucc. 26 83 nisi] om. sed suppl. sup. lin. ai. man. C 83 quam]quemI 85 alias] 8° Q. q. 10 add. 5 quod ipsa potuit I impedire ne de necessitate actuaretur ab alio, quia, licet I 269'" i.m. I 86 voluntatis]noluntatisS 86 hoc) hic (1) H 87 non] om. I est addo Y 89 etc.] et cuius AS 89 sic) sit CH 93 est] etiam O 93 hoc) quod add. sed exp. O 94 et] in C(sed in et corr. ai. man.)HS 94 actuatiorlem]actionem S ACmOSY 94-95 quoniam... primamactuationem]om. (ham.) Y 95 post] per O 96 sicut] sic AHOSY 96 sic] iter. OY 97 ipsam]ipsumAC(sed CO". ai. man.)IllOSY 98 in- 9 ob] ab Y 9 ut] et A I 1 sed] sup. lin. ai. man. A 12 quae] voluntasscilicet telligendi]est addo A 00 quia] quod H 00 impressio]impressionisA 00 huius] add. sup. lin. ai. man. C 15 in] ad O IS ea] eam O 15 ad] a A 17 sic] huiusmodi I 00 naturalis]prima add. IOY 2 imperium]imperans(1) A ipsumC(sed sit HOY 17 sed] om. sed suppl. sup. lin. ai. man. C 18 ut a causa) om. O 20 con- vel imperium i.m. ai. man.)HS 4 quam ... se ipsam] om. (ham.) C(sed suppl. i.m. ai. cedenda] concedendumI 25 ut] ex sed exp. et ut sup. lin. ai. man. I 25 ex] de I man.)HS 5 praecedat]ut add. O -i- sup. lin. ai. man. I 27 et] ut sed exp. eI et sup. lin. O 2-3 Utrum... necessitate](CI supra, p. 120,17-18 eI infra, 1.4-5) 5 impedire] ser. ACmOSY (aI ei supra, p. 120,18 eI Infra p. 160,66,67,69,73 eI 85 cr. HENR. DEGAND.,Quodl. VIII, q. IO, arg. 1 et sol. (ed. 1518,r. 320rLet 321rQ; ed. 1613, 161,77) 5-6 ab alio ... necessitate]iter. S 5 quia] quod I II, r. 27ra et 28ra-vb) 89-93 ANSELMUS, concordia, III, c. II (ed. F. SCIIMI1T, II, De p. 284,4-7; PL 158, 537A) 00-1 cr. supra, p. 140,5-141,15 6-7 Cr. supra, p. 143,77- 20-21 Cr. supra, p. 137,11-14 22-24 Cr. supra, p. 136.5-8 26-27 Cr. supra, p. 153,18 144.87 et loca ibi citata 158 QUODLIBET XiI QUAESTIO27 159 homo de necessitate sit albus quando est albus, quia tamen potuit, priusquam actus quo homo alio agente vult aliquid de necessitate, non est dominus factus sit albus, factum fuisse ut non fuisset albus, ista tamen 'homo est albus' 30 liberi arbitrii, licet prius potuisset illum impedisse. Ergo etc. dicitur contingens ad utrumlibet ; ergo similiter, licet voluntas de necessitate actuetur a bono cognito, quia tamen voluntas prius potuisset aliquid elegisse, quo electo non fuisset actuata ab illo apprehenso. Puta quando intellecta IO fornicatione sub duplici ratione elegit intellectum intelligere illam sub ratione delectabilis tantum, quo facto statim voluntas est actuata ad volen- I Illi quorum dicta recitavi in praecedenti quaestione, nituntur salvare Bad. 504' liberum arbitrium voluntatis dicendo quod voluntas habet per se liberum dum fornicari; qualiter non fuisset actuata, si elegisset intellectum intelligere dominium super determinationem sui actus, et ideo liberum arbi- fornicationem sub ratione deordinationis. tantum. Quod fuit in libertate A 239" 35 trium dicitur se ipsam movere primo se determinando ad velle et nolle in H 194" arbitrii, ut patet I ex dictis I in praecedenti quaestione. Ergo etc. 15 ordine ad actus intelligendi, vel ad sistendum in ipsis, vel ad desistendum Item. Secundum PHILOSOPHUMomnis malus est ignorans, et non e converso. Non enim omnis ignorans est malus. Prius autem secundum ab ipsis, et intelligendo I aliquid sub una ratione vel sub alia secundum ~ulc~~;61 I supra dictum modum, et etiam in ordine ad suum actum proprium, ut velit eundem PHILOSOPHUM illud a quo non convertitur consequentia. est Prius est persistere in suo actu volendi vel non per sistere. Et per hoc quod primo habet ergo esse ignorantem quam esse malum, sicut prius est esse animal quam 40 liberum arbitrium in determinando se ipsam et liberum dominium super suos· hominem, eo quod sequitur: «est homo, ergo est animal», non e converso. 20 proprios actus, consequenter habet libertatem arbitrii et liberum dominium Malum autem esse ignorantia praecedente non est nisi propter ignorantiam, super determinationem consimilem actu um intellectus et cuiuslibet alterius .et tamen dicitur malus libero arbitrio factus, et hoc nonnisi quod potuit procurasse quod fuisset sciens. Ergo etc. Quod autem talis ignorantia I potentiae_ Secundum enim determinationem ipsius velle in voluntate sequitur determinatio ipsius intelligere in intellectu et proprium movere in aliis C 148'" praecedat ma-I litiam, probatur per Glossam super illud Iudicum XVIo : 45 viribus. Sequitur etiam omnis ulterior actio quae respondet illi determina- «Clausum in carcere molere fecerunt»: «Sciendum quod prius intellectus 25 tioni, et propter hoc etiam dicitur habere dominium super illam. Et ideo obtunditur, et postea captus animus per exteriora desideria vagatur, ut caeca tales dicunt quod sufficit ad liberum arbitrium hominis, quod actio aliqua mens qua ducitur nesciat, et carnis illecebris se libenter subdat». Contra. Ad liberum arbitrium requiritur quod sit dominus sui actus. Sed dicatur ex libero arbitrio procedere, quia procedit I ex illo quod sic liberum O 158'" arbitrium eligit, ex quo contingit aliquid necessario. Et potuit aliud elegisse ; 50 quod si elegisset, illud necessariUm secutum non fuisset. Nec plus attribuunt homini de libero arbitrio super actus volendi et non volendi vitiosos et ACHIOSY virtuosos, nisi ut tales actus dicantur fieri I in voluntate ex necessitate obiecti Bad. 505r1 12 est actuatal inv. O 13 actuata] om. Y 13 si] non add sed exp. A 14-15 li- bertate arbitrii] li. ar. A 15 praecedenti]praecedenteO 17 autem] est add I 18 eundemPhilosophum]inv. CHS 18 estl] exp. I 18 illud] om. S 19 sicut] sic Y 20 est2] om. CHS 21 esse] est Y 22 factus)factumO 26 animus causamusY J ACHIOSY 27 qua] qua~A . 2~ ducitur!dicitur sed exp. e/ ducitur i.m. aI. man. O 27 nesciat] om. S 27 illecebns]dIe crebns sed corr. aI. man. C ille cebissesed in illecebrisse CO". O 30 licet] dominus add sed exp. A 32 praecedenti]praecedenteI 34 per] om. 28 sed] et S ACHIOSY 35 sel] om. C 36 ad2] i.m. ai. man. I 37 ab] ad S 37 aliquid] quid S 39 et] ut A 40 libertatem arbitrii] li. ar. A (c! 1.41) 40 domi- 14-15 Cr. supra, q. 26, p. 140,87-143,65 16 ARIST E/h. Nic.. !Il, c. 3 (TransI.'vetus', ed. .. nium] omnium sed CO". S 41 dominium] arbitrium S 44 intelligere in intel- R. A. GAlJfHIER. 25,24; TransI. Grosseteste,ed. ID., p. 181,19; in ANON., p. Auc/. Aris/ .. ed. lec.tu]in intellectuintelligereinv. C (sed corr.)HS 44 intellectu]intellectumI 45 viribus] J. HAMESSE, 12,47; Iun!.,III, r. 30H; 1110b 28) 17-18 ID., Ca/eg., c. 12 (TransI.Boethii, est add sed exp. C 46 etiam] om. O 47 hominis]et add ACHIOSY ed. L. MINIO-PALUELLO, p. 37,19-20; TransI.Guillelmi,ed. ID.,p. 114.13-15;Iun!.,I/l, r. 57M; 47 quod 2] quiaI om. Y 49 aliud]aliquidA 50 non] necI 52 nisi) om. CHIOSY 14a 34-35) 20 Cf. ID.. Soph. ei., c. 28 (TransI.Boethii,ed. B. G. DOD, . 52,5-13; lunt., I{3. p 52 tales actus dicantur]dicanturtales actus inv. O f. 17IM-I72A; 181 a 8-22) 25 lud, XVI, 21 25-27 Glossa ordo in lud, XVI, 21 (ed. 1634, II. 260Ed; PL 113, 532B); GREGOR., Moralia, VII, c.28, n.37 (CC lat. 143 32 Cf. supra. q. 26, p. 138,34-144,95 32-160.54 Cr.AEG.ROM., uodl. lII, q. 15(ed. 1646. Q p. 361,145-148; PL 75, 787B) , p. 178aet 179a-b); q. 16 (ed. 1646,p. 182b) 37-38 Cr. supra, q. 26. p. 140.87-143,65 160 QUODLffiET XII QUAESTIO 27 161 apprehensi per intellectum tamquam agentis proximi: qui tamen dicuntur sua causa proxima nullo modo possit per liberum arbitrium voluntatis fieri ex vi liberi arbitrii tamquam agentis primi. Quod re vera non sufficit. impediri. Secundum hunc enim modum omnia opera naturae possunt dici fieri ex 55 I Ad secundum quod «ignorantia prior est malitia, tamquam illud a quo Ba,i. 505'P libero arbitrio, quia fiunt li. libero arbitrio Dei ut primi moventis, deter- non convertitur consequentia», dico secundum praedicta in quaestione 25' minantis naturas ad sua opera. Immo ad hoc quod aliquid dicatur esse vere 80 quod sumendo ignorantiam communiter, ipsa comprehendit in se et igno- ex libero arbitrio, oportet quod sit a libero arbitrio ut a movente proximo. rantiam quae est error, et ignorantiam quae non est error, et sic est prius Et sic voluntas est domina omnium suorum actuum ab initio usque in finem quam malitia prioritate naturae, ut a quo non convertitur consequentia. Sed inc1usive, ita quod nihil aliud a se operetur aliquam actionem volendi aut 60 consequentia inter aliqua quae non convertitur, potest I esse dupliciter. Uno S 186'" nolendi in ipsa. modo quia non quidquid est de essentia unius, est de essentia alterius, et e 85 converso. Sic est talis consequentia inter superius et inferius in linea praedicamenta1i, de quibus verum est quod prius natura est illud a quo non convertitur consequentia, ut animal, quam homo. Alio modo unum neces- Et secundum hoc concedenda est ultima ratio. sario ponit alterum, ut causa causatum, secundum aliquod suppositum eius, Bad. 505,0 H 194ri> I Ad primam in oppositum I de albedine dicendum quod illa re vera sed non e converso; verbi gratia sequitur: 'si ignis est, calor est', et non e dicitur contingens 'homo est albus', licet non possit non esse albus quando 65 90 converso, quia omnis ignis est calidus, non autem omne calidum est ignis. est albus, quia potuit prius impediri actus quo factus est albus, et non solum Et de talibus non est vera illa regula: 'prius natura est illud a quo non quia potuit impediri per aliquid quo facto non fuisset suum agens primum : convertitur consequentia'. Non enim calor est prior natura quam ignis, sed et per consequens nec actus ille quo homo factus est albus, sed etiam quia potius e converso. Et sic est in proposito. Sequitur enim 'malus , ergo 1270" potuit impediri circa suum I agens proximum ne, ipso stante, ab ipso homo ignorans" non quia ignorantia I sit de essentia malitiae, sed quia ignorantia C 148" Y 168" factus esset albus. Quod I si hoc ultimum deficeret, non solum diceretur 70 95 pro aliquo eius supposito, scilicet quae est ignorantia causata a homo necessario esse albus quando est albus cum tali replicatione, sed malitia, ut est illa quae est error. absolute diceretur quod necessario factus esset albus. Consimiliter in Unde cum arguitur: «Si ignorantia natura praecedit malitiam, hoc non est A 239'" proposito, licet posset impediri actio I voluntatis secundum illos, quia potuit nisi quia malitia causatur ab illa» etc., dicendum quod non praecedit aliquid fuisse factum quo facto non fuisset, illa causa tamen dicenda est malitiam natura aliqua ignorantia; nisi forte in pueris illa quae est negationis. Zucc. 268" simplici-I ter esse ex necessitate, et non ex libero arbitrio, postquam stante 75 00 Illa autem quae est error, semper sequitur natura, quia non est error nisi ex ACHIOSY ACHIOSY 53.54 proximi ... tamquam agentis] om. (ham.) O 56 moventis] moventes sed -e· exp. et i sup. lin. ai. man. I 57 esse] om. Y 59 et] etiam O 59 sic] in sit corr. ai. man. 76 sua causa] inv. O 78 illud] id CHS 79 dico] quod add ACHS 80-81 com- C 59 est] om. ACHI(suppl. sup. lin. ai. man.)OSY 59 omnium suorum] inv. muniter ... ignorantiam'] om. (ham.) A 80 in] sub IOY 83 potest] iter. S 84 non] CHS 59 suorum] sanctorum I (sed exp. et suorum sup. lin. aI. man.)OY 60 inclusive] om. ACHIOSY 85 inter] in ACHS (c! I. 83) 85 et] in addo et inter i.m. aI. man. C exclusive sed ex- exp. et in i.m. O 61 ipsa] ipso ACHI(sed corr.?)OSY 64 de] di- 87 unum] om. S unde Y 87-88 necessario] necessarium O 88 causa] cum A cendum sed corr. S 65 possit] posset IOY 65 non] sup. lin. ai. man. O 66 potuit 88 secundum] sub sed exp. et secundum i.m. aI. man. O 89 sequitur] om.IOY 89 calor] prius] inv. CHS 69 ab ipso'] om. H 70 quod] quia O 71 esse] est sed corr. sup. calidus est or sed -idus est exp. H 90 autem] omnis calor est ignis add sed exp. S 91 est'] lin. O 74 aliquid] aliquis sed -s exp. et d sup. lin. ai. man. C 74 causa] sup. lin. aI. sup. lin. ai. man. I 93 est'] om. ACHIOSY 94 quia'] ergo I(sed exp. et quia sup. lin. man. O 74 dicenda] om. sed suppl. i.m. ai. man. O 74 est] om. S 75 ex'] et ai. man.)O(id.)Y 94 sed] exp. et non sup. lin. aI. man. O 95 est'] om. ACHIOSY ACHIOSY 75 ex'] om. A 95 causata] causa sed -ta add. sup. lin. ai. man. I 97 praecedit] praecedat Y 99 natura] nisi I non OY 99 aliqua] aliquam I(sed -m exp. ?)OY 59 ARIST.,Eth. Nic., III, c. 8 (TransI. 'vetus', ed. R. A. GAUTHIER, 36,16-17; TransI. Grosse- p. teste, ed. ID., p. 190,15-16 ; in ANON., Auct. Arist., ed. 1. HAMESSE, 12,54 ; lunt., III, f. 37G ; 1114 78-79 cr. supra, p. 158,16-20 79 cr. supra, q. 25, p. 132,14-133,40 97-98 cr. supra, b 31-32) 63 Cr. supra, p. 158,28-159,30 64 Cr. supra, p. 157,5-158,8 p.158,21-23 162 QUODLIBET XII QUAESTIO27 163 culpa, sicut dictum est. Potest tamen error sequens ut effectus ex una culpa excaecatus in laboribus peccatorum mittitur. I Et tangitur in hoc difficultas Bad. 50~ praecedere aliam, cuius potest esse causa, non dico propter quam sic, sed an possit esse malitia in voluntate non existente ignorantia propter quam sine qua non, quia nihil quod est ex parte intellectus, impellit aut movet peccet in ratione. Et dico breviter, secundum alias deterrninata, quod sic, voluntatem in actum, sed solum ipsa se ipsam, sicut dictum est. quia voluntas potest agere per electionem contra iudicium rationis nec Bad.505rQ I Per hoc patet ad Glossam dictam. Ibi enim exponit GREGORIUS5 25 ignorantis nec errantis, sed hoc facto incipit error generati in ratione cum duplicem ordinem inter errorem rationis et obliquationem voluntatis, unum vitio generato in voluntate, et tunc deinceps peccans peccat simul ex malitia priorem, quo praecedit obliquatio voluntatis, quae est prima et per se causa I voluntatis et errore rationis, ita quod in fine peccat ex rationis excaeca- S 187" erroris in ratione, dicens sic: «Aliquando prius desideria carnis ebu/liunt et tione. Et hunc ordinem tangit Glossa super illud Iudicum XVIo : « Clau- Zucc. 268 post longum usum illicitis I operibus oculum cordis claudunt. Nam saepe ri> . ' sum in carcere molere fecerunt», ut tactum est. H 194" O 158" mens rect' cermt, neque 1 e aUuenter I contra peryersa se erigit, I et renitens IO a '11 A 30 I Ad ampliorem autem intellectum sciendum quod tripliciter peccatum A 239" Bad. 50~ vincitur, dum hoc ipsum quod egit, diiudicans, carnis suae delectatione causatur. Aliquando ex pura I electione absque passione in appetitu sensi- [ 270.Alium etiam ordinem posteriorem tangit in illo quod arguendo tivo stimulante ad illam voluntatem ipsam, et cum certa scientia rationis. propositum est, quo error voluntatis praecedit. De quo etiam post iam dicta Aliquando ex passione alliciente, non ut ex causa impulsiva, sed inductiva subdit dicens: «Quod enim plerumque prius oculus contemplationis amitti- solummodo. Sola enim voluntas se ipsam movet et impellit in peccatum. Et tur, et post captus per desideria huius mundi animus subiugatur, testatur 15 35 in isto modo peccandi obnubilatur Iu-I men veritatis ne percipiat sicut prius, Y 168'" Samson ab Al/ophylis captus, qui postquam oculos perdidit, ad molam et hoc ante peccatum secundum modum allectionis in voluntate; sed in deputatus est». Unde ordinem unum ad alterum exprimens subdit: «Quia radice luminis interioris in nullo diminuitur. Quemadmodum si inter solem maligni spiritus, postquam temptationum stimulis intus aciem contemplatio- et oculum subintraret aliquid, puta nubes pervia, obumbraretur lumen solis nis effodiunt, foris in circuitu laboris emittunt». Ecce quod primo temptatio- ne perciperetur limpide, non autem lumen naturale visionis. Sed postquam num stimulis, qui sunt in voluntate illis consentiente, oculus effoditur, et sic 20 40 obliquatur voluntas per peccatum, tunc primo obscuratur lumen rationis I Bad. 50~ in se ipso, et tunc tertio modo incipit homo peccare non solum ignorans, sed ex ignorantia. ACHIOSY I effectus] secundum add sed exp. A 2 praecedere] praecedente C (sed corr. ai. man.)S 3 impellit]impulitAIOY (c! p. 163,34) 6 duplicem]errorem add sed exp. A 7 et] om. IOY IO audenter] lac. H audeatS II vincitur]lac. eI ACmOSY -tur H II quod] om. IO Il egit]exigitsed exi- exp. eI quode- sup. lin. ai. man. O II delectatione] electationem d A 12 posteriorem] ost erroremC p 13 quo'] etiam add C 14 enim] et addo CmOSY 14 contemplationis] ontemplatiosed -nis addo sup. c 21 excaecatus] xcaecatur e S 24 potest]determinareaddo sed exp. S 29 in carcere] lin. ai. ,,:an. C IS animus]causamus Y IS subiugatur] ubi ngaturY s u 16 AJlophylis] intel1igereOY I 30 sciendum]secundumsed sciendumi.m. O 30 tripliciter]dicituradd sed exp. O 32 illam]illudS 33 impulsiva]impulsaY 34 etl] sup. lin. O Allyophihs Cm(posl corr.)OSY A 18 stimulis]quaesuntin voluntateillisconsentire(I. 20) a~d. sed exP'.eI dei. S 18 intus]i~ cuiusHS 19 emittunt]dimittuntC 19 primo] 36 hoc] prius addo sed exp. A 37 si] om. A 39 perciperetur] erciciparetur p A parti- ~~mumsedln pnmo corr. S 20 qw] quaeCHSY 20 illisconsentiente] elconscientia v A cipareturcmoy 39 limpide]IympadeA 39 naturale]naturae sed natura1ei.m. ai. tllisconsenl1te (sed -en- addo sup. lin. ai. man.)HS C 20-21 et ... et] om. A man. C I Cr. supra. q.25, p.132,21 et 133,32-36 4 Cr. supra, q.26, p. 144,8-145,17; 23 cr. HENR. DEGAND., uodl. I, q. 17 (ed. R.MACIŒN, 131,65-138,11 144,66-149,75; Q p. et 152,7-153,18;153,21-154,38;156,5-157,18 5 cr. supra, p. 158,25-27 8-12 Glossa ed. 1518,r. 15vC-16vD 17vG-I;ed. 1613,I, r. 24ra-vbet 25vb-26rb);10_,Quodl. X. q. 9 (ed. et ordoin lud, XVI,21 (ed. 1634,II, 260Fd; PL 113,532B); GREGOR., Moralia, VII, C. 28, n. 37 ID.,p_245,46-248,27;ed. 1518,r. 429vH-430rK;ed. 1613,II, r. 167vb-168rb); . !o (ed. ID., q (CC lat. 143,p. 361,148-153 PL 75, 787B-C) 14-17 Glossa ord. in lud., XVI,21(ed. 1634, ; p. 259,87-263,80;ed. 1518, f. 43IrR-432rT; ed. 1613, II, f. 170va-17lra); q. 13 (ed. ID., II, 260Fd; PL 113,532B); GREGOR., Moralia, VII, C. 28, n. 37 (CC lat. 143,p. 361,153-157; p. 286,22-289,85;ed. 1518,f. 435rM-N; ed. 1613,II, f. 175va-vb);ID., Quodl. XI, q. 6, ad 9m PL 75, 787C) 17-19 Glossa ord in lud., XVI,21 (ed. 1634,II, 260Fd; PL 113,532B); (ed. 1518,r. 458rF-vL;ed. 1613,II, r. 202vb-203rb);ad !Om (ed. 1518,f. 458vM;ed. 1613,II, GREGOR., Moralia, VII, C. 28, n. 37 (CC lat. 143,p. 361,157-362,159;PL 75, 787C) f.203rb) 28-29 lud., XVI,21 29 Cf. supra, p. 158,25-27et 162,5-163,21 164 QUODLIBET XII QUAESTIO28 165 QUAESTIO 28 25 controver- I siam, sed quid horum facultatem adferat ad consequendumjinem Zucc.; boni, in hac quaestione versatur. Finis enim boni, cum ad eum quisque UTRUMOPERAVITAEACTIVAESINTPRAEFERENDA OPERIBUS pervenerit,protinusfacit beatum». I Ut enim dicit Glossa Lucae XO : «Duae O 158 V TAMQUAM VITAECONTEMPLATIVAE MELIORA vitaesunt innocentes: laboriosa et otiosa. Inter eas medius est ipsefons vitae». Quaestio etiam ista de meliori inter has duas vitas et opera earum est Zucc. 268'" I Circa sextum arguitur quod opera vitae contemplativae sunt praeferenda 30 eadem cum quaestione de perfectiori inter illas, perfectione dico qua quis operibus vitae activae tamquam meliora, quia opera vitae contemplativae in 5 perfectus dicitur perfecte tendendo in finem, ut dicatur ille perfectior qui se sunt optima, secundum illud Lucae XO : «Mal'ia optimam partem elegit». perfectius tendit in finem ad perfectius ipsum obtinendum, I et vita perfec- S 187'" Et sunt per se eligenda et diligenda, et semper; non sic autem opera activae, tior et melior et eligibilior, similiter opera eius, quibus melius et perfectius sed propter necessitatem proximorum, et hoc aliquando, scilicet tempore tenditur in finem. Haec sunt illa quae ad praesens principaliter nos investi- necessitatis et indigentiae tantum, cum populus indiget, et non est qui eum 35 gare oportet circa duas vitas et earum opera. H 194'" regat sufficienter, I dicente AUGUSTINOXIX" De civitate Dei, cap.o 18°: 10 I Est igitur sciendum in principio quod duplex est contemplatio : quae- Bad. 5C «Otium sanctum quaerit caritas veritatis, negotium iustum suscipit necessitas dam quae pertinet ad fruitionem et ad finem vitae humanae supernaturalis, caritatis. Quam sarcinam si nul/us imponit, percipiendae atque intuendae ut est contemplatio patriae, de qua sentiendum quod simpliciter sit melior, C 148'" vacandum est veritati. Si autem I imponitur, suscipienda est propter caritatis sicut finis eis quae sunt ad finem, quam quaecumque actio, et similiter quam necessitatem». 40 quaecumque contemplatio praesentis vitae, quae respectu contemplationis Contra. Opera propria statui perfectiori praeferenda sunt tamquam 15 futurae actio debet dici, et tota vita praesens debet dici vita activa respectu meliora, quia perfectio operum propriorum statui respondet ipsis statibus. vitae futurae, quae sola proprie contemplativa debet dici, dicente AUGUSTINO Talia autem sunt opera vitae activae, quia propria sunt statui praelato rum, in sermone ultimo super «Duas vitas.novit Ecclesia, I quarum A 239'" Ioannem: qui perfectior est quam status religiosorum, cui propria sunt opera contem- una est in fide, altera in spe, una in tempore peregrinationis, altera in plativae. Ergo etc. 45 aeternitate mansionis, una in labore, alte-I ra in requie, una in via, altera in Zucc. 2 patria, una in opere actionis, altera in mercede contemplationis», et cetera 20 huiusmodi. Et sequitur: «Ergo una bona est, sed adhuc misera,. altera melior Bad. 505VT I Quaestio ista de operibus vitarum implicat consimilem quaestionem de et beata. Ista est significata per apostolum Petrum, illa per Ioannem», de ipsis vitis, ut sic liceat loqui, quae earum praeferenda est per electionem quibus dixit supra modicum. At vero iuxta mysticum sensum in Petro tamquam melior. Et ut dicit AUGUSTINUS XlXo De civitate Dei, cap.o 2° : 50 actualis vita, in Ioanne contemplativa significatur. «Cum quaeritur quid horum sit potius eligendum, non jinis boni habet ACHIOSY ACHIOSY 2.3 Utrum... meliora] (C! supra, p. 120,19-20) 5 tamquam]tam et -quamsup. lin. aI. man. O 7 etl ... eligenda] om. C 7 ee semper] om. sed supp/. i.m. O 12 perci- 25 facultatem]habent addo sed exp. S 26 boni] bonum S 28 sunt] super Y 28 la- piendae] praecipiendaeC(sed corr. ai. man.)HIS 13 vacandum]natandum Y 18 qui] boriosa]laborosaH 28 mediusest] inv. Y 28 ipse] om. A 28 fons] forisAOY quia Y 23 et] om. S (sed corr.?) 30 perfectione]perfecteA illa addo sed exp. I 31 tendendo] tenendo sed -d- addo sup. lin. ai. man. O 32 tendit] tendat OY 33 eIigibilior]et add O 38 sentiendum]sciendumA 38 sit] scit A sic C 41 futurae]futuraAC(sed -a in -e 6 Luc., X. 42 p. 164-249 Cr. L. HODL.Die theologische Diskussion des Heinrich von corr. at. man.)HIOSY(sed corr.) 41 praesens... vita2] om. (hom.) S 44 spe] specieY Gent (t1293) iiber die thomasische Lehre vom vollkommenen christlichen Leben (Quod!. XII 28- 48 significata] ignaH s 49 dixit] diciturS 49 at] ac I 29), in Thomas von Aquin. Interpretation und Rezeption (Walberberger Studien. Philosophische Reihe. 5). Mainz.1974.p. 470-487 11-14 AUGUST civ. Dei. XIX,C. 19(ed. C. DOMBART- .. De A. KALB. p. 388.19-23; CC lat. 48. p. 687.34-38; CSEL 40/2. p. 407.5-9; PL 41.647-648) II. 27-28 G/ossa ordo in Luc.• X, 38 (ed. 1634.V. 836Ee; PL 114. 287C) 43-46 AUGUST .. In 24-165.27 AUGUST civ. Dei. XIX, C. 2 (ed. C. DOMBART KALB. p. 351.9-14· CC lat. .. De - A. II. Ioann. Evang.. tract. 124,n. 5 (CC lat. 36. p. 685,82-87; PL 35, 1974) 47-48 Ibid {CC lat. 148. p. 660.4-9; CSEL 40/2. p. 368.9-14; PL 41. 624) 36. p. 685,101-103; PL 35. 1974) 166 QUODLffiET XII QUAESTIO 28 167 Alia vero est contemplatio quae pertinet ad usum et ad illa quae sunt ad perfectusprius activae vitae opera congregat, et postmodum carnis sensum per finem. Et est duplex: quaedam quae fuisset in statu innocentiae, quaedam contemplationem mortuum huic mundo funditus occultat. Actionis namque H 195"' quae modo I habetur et haberi potest pro statu praesentis vitae. tempus primum est, contemplationis extremum. Unde necesse est, ut perfectus 1270'" De prima dico quod simpliciter melior fuisset quam tunc fuisset I quisque prius I virtutibus mentem exerceat, atque hanc postmodum in S 187'" quaecumque actio, quia melius duxisset in finem et perfectius. Et similiter 55 80 horreum quietis condat». De tali vita activa dicit GREGORIUS XXXIIo Mo- melior fuisset quam actio vitae praesentis secundum quemcumque statum ralium, I cap.o 3° : «Activa vita multorum est, contemplativa autem pauco- O 159"' generaliter loquendo, et generaliter comparando statum quemcumque vitae rum». IDEMsuper Ezechielem, parte Ia, homilia 3a, cap.o 4° : «Activaprior activae in praesenti ad statum vitae contemplativae in statu innocentiae, licet tempore quam contemplativa, quia ex bono opere tenditur ad contempla- forte aliquod opus vitae activae, scilicet rriartyrium, quod in brevi tempore tionem. Contemplativa autem maior est merito. Sine contemplativa intrare Y 169"' consumitur, I melius esset et perfectius ad fmem perducit quam quodcum- 60 85 possunt ad caelestem patriam qui bona quae possunt, non neg/igunt •. sine que opus unicum contemplationis, quod in tanto tempore compleretur, de actione autem intrare non possunt, si neg/igunt bona quae possunt operari. quo aliquantulum erit sermo inferius. Illa ergo in necessitate, haec in voluntate». De quo etiam dicit ISIDORUS De Bad. 505'x I De secunda, scilicet de contemplationis comparatione vitae praesentis summo bono, cap_ 15°: «Qui prius in activa vita proficit, bene ad contem- ad actionem, prosequenda est quaestio et arctanda. plationem conscendit. Quicumque adhuc temporalem gloriam aut carnalem' De actione consimiliter distinguendum est quod est quaedam actio 65 90 affectat concupiscentiam, a contemplatione prohibetur. I In ista enim per ZucC. 2f hominis principaliter propter se ipsum, et hoc est in duplici genere. exercitium boni operis prius cuncta ex-I haurienda sunt vilia, ut in illa iam Bad. 50t Quaedam enim consistit in operibus virtutum moralium ex mera elec- pura mentis acie ad contemplandum Deum quisque pertranseat. Et /icet tione, ut sunt ieiunia, disciplinae et huiusmodi ad se ipsum, et omnino quae conversus statim ad contemplationem conscendere cupiat, tamen ratione pertinent ad generalem iustitiam erga proximum, per quae homo appetitum cogitur ut prius in activae actionibus exerceatur». ordinat et passiones componit, ut spiritum in contemplatione promptum 70 95 I Quaedam autem alia actio est I hominis principaliter propter se ipsum, Bad.195'" H 50t habeat, quae sunt via ad contemplationem. Et ideo dico quod contemplatio I quae consistit in operibus mechanicis propter necessitatem corporis, A 240"' tali actioni omnino est praeferenda, sicut finis eis quae sunt ad finem. Unde qualem habent omnes negotiatores et colentes terras et vineas, et universa- debet talis actio in eodem praecedere contemplationem, dicente GREGORIO liter illi de quibus dicitur: «Duae in mola». Tali autem actioni omnino VIo Moralium, cap.o 32°: «Qui contemplationis arcem tenere desiderant, C 149"' primo in campo I operis se per exercitium probent». Et infra: « Vir quippe 75 ACmaSY 76 activae vitae] inv. A 76 sensum] sursum ACmOSY 79 virtutibus mentem exerceat] ACmOSY mentem exerceat virtutibus inv. S 79 mentem] men A 79 hanc] habeat sed -e- exp. eI in hanc corr. ai. man. C 80 activa] multa addo sed exp. A 83 tenditur] tamen dicitur sed 52 in statu] iter. A 55 duxisset] dixisset sed -i- exp. eI -u- sup. lin. OY(al. man.) corr.Y 85 non negligunt] inv. C(sed non deI. eI sup. lin. reser. aI. man.)H def S 85- 56 melior] melius I 57 loquendo et generalite~] iter. sed deI. I 57 generalite~] 86 sine ... possunt'] om. (homoioceph.) S 86 si ... possunt2] om. (ham.) O 87 haec] loquendo add. sed exp. A 59 scilicet] in add. C (sed exp.)HS 59 quod] om. ACm(sed contemplatio add sup. lin. aI. man. I hoc O 88 proficit] procedit Y 89 conscendit] addoi.m. 01.man.?)OSY 60 consumitur] consumuntur AlO(sed consumitur i.m. 01. man.)Y ascendit I 89 quicumque] quamcumque Y 89 adhuc] ad hunc O 90 prohibetur] ser. C(sed consumatur i.m. 01. man.)HS 60 et perfectius] iter. O 61 compleretur] prohibet C prohibere H 91 boni operis] bonorum operum Y 91 exhaurienda] completur S 63 contemplationis] complationis sed -tem- add. sup. lin. O 64 prose- exhaurianda O 95 actio est hominis] hominis est actio inv. O 97 ee] om. S 98 duae] quenda] prosequendam ACHS 66 ipsum] ipsam O 68 eeJ sup. lin. Y 68 omnino] duo I 98 mola] molera S 98 actioni] actione cma 98-99 omnino praeferenda est] omnis A 68 quae] quod A 71 contemplationem] contemplatione S 72 actioni] praeferenda est omnino inv. Y actione AmOS ser. CY(pOSI corr.?) 72 quae] qui Y 74 32°] xxno O 74 ar- cem] artem AC (?)O 74 tenere desiderant] inv. O 75 probent] praebent S probant (?) I 77-80 ID., op. cit., VI. c. 37. n. 60 (CC lat. 143. p. 329,160-330,163; PL 75. 7630) 81 ID .• op. ciL. XXXII, C. 3, n. 4 (PL 76. 636A) 82-84 ID.• Homiliae in Ezechielem. I. homo 3. n. 9 61-62 cr. infra. p. 181.18-22 74-75 GREGOR .• Moralia. VI. c.37. n.59 (CC lat. 143. (CC lat. 142. p. 37.146-148 ; PL 76, 809B) 84·87 Ibid (CC lat. 142. p. 38.171-175 ; PL p. 329,142-144; PL 75, 763B-C) 75-167,77 Ibid (CC lat. 143. p. 329.155-158; PL 75, 76. 809D-8IOA) 88-94 ISIDORUS. Sententia rum libri Il!. III. C. 15, n. 3 (PL 83, 690A-B) 763C-D) 98 Mallh. XXIV. 41 168 QUOOLffiET XII QUAESTIO28 169 praeferenda est contemplatio, cum illa actio sit pure corporalis, contemplatio tendere debet. Propter quod alibi dicit AUGUSTINUS:«Quod boni viri sumus, vero spiritualis, et ideo «labor iste spiritualis tanto i/li praeponderet, quanto 00 propter nos est; quod boni episco pi sumus, propter alios est». Talis autem I S 187>1 ea quae sunt animae, corporalibus praeferuntur», ut dicit NICOLAUSpapa in actio ex perfectione contemplationis procedit, I sicut prima actio ad Y 169' Expositione regulae fratrum minorum. De tali actione dicit ISIDORUS perfectionem contemplationis disponit, sicut iam infra declarabitur. ubi supra: «Activa vita mundanis rebus bene utitur. Contemplativa vero 25 I Inter talem autem actionem quae necessitati praesentis vitae deservit Bad.51 mundo renuntians soli Deo vivere delectatur». Unde isti actioni renuntiant principaliter propter profectum aliorum, et contemplationem vitae praesen- religiosi, quantum patitur vitae necessitas, illi iam priori in principio 5 tis, quaestionis nostrae intentio arctanda est ; quae significantur per Mar- conversionis se adsuescunt ; et illa ad contemplationem disponit, ut dictum tham et Mariam, dicente Glossa Lucae XO: «Per duas sorores duas est, ista vero contemplationem impedit, dicente GREGORIOVO Moralium, significantur vitae spirituales: per Martham actuosa operis devotio» etc., ut cap.o 15°: «Neque mens ad contemplanda aeterna perducitur, nisi ab his 30 patet ibidem. quae exterius implicant, studiose subtrahatur. Hinc enim Veritas dicit: 'Nemo Circa praesentis igitur vitae actionem et contemplationem sciendum est potest duobus dominis servire:» la quod invicem possunt comparari dupliciter: uno modo quoad substantiam Bad. 506" I Est autem praeter dictos duos modos actio num quae sunt principaliter earum, alio modo quoad earum usum. propter se ipsum, alius modus actionis propter alium ut propter proximum, I Si primo modo, sic dico quod simpliciter et absolute praeferenda est Zucc. :; qualis est actio praelatorum in quantum praelati sunt, et ad utilitatem 35 contemplatio tamquam melior, quia ut dicitur Extravaganti de renuntia- aliorum procurandam instituti. Unde dicit AUGUSTINUS IXo De civitate X tione «Nisi cum pridem» I : «Ipsa est securior et magis suavis». Et secun- C 149rl Dei, cap. 18°: «Episcopatus nomen est operis, non honoris, atque inde 15 dum hunc modum probat PHILOSOPHUS XO Ethicorum in felicitatem spe- I 270"" ductum vo-Icabulum quod ille qui praejicitur, eis quibus praejicitur, super- culativam, quae consistit in vita contemplativa et eius operibus, praeeminere intendit, curam scilicet eorum gerens. < 'Epi' quippe 'super'>. 'skopos'autem I politicae quae consistit I in vita activa et eius operibus, scilicet quia H 195" O 159rl 'intentio' est». Sicut autem episcopus est, quia per curam superiorem 40 operatio speculativa est optima et optimi obiecti et delectabilissima et sujJicien- superintendens saluti aliorum esse debet, sic quilibet inferiorum curatorum tissima, paucissirnis indigens et propter se eligenda et quietissima atque hyposcopus est, quia per curam inferiorem saluti subditorum suorum in- 20 permansiva, quorum contraria contingunt operibus activae. Et ideo dicit Glossa super Lucae X"', et est GREGORIISuper Ezechielem, parte II", ACHIOSY ACHIOSY 99-00 contemplatio1vero] contemplativaCHS autem add S 00 tanto] cato O 21 quod'] sup. lin. a/o man. I 22 boni] Christi(1) add O 23·24 prima... declarabitur] 00 praeponderet]er. sed -e- exp. et -a· sup. lin. ai. man. I s I ut] om. S 1 papa] om. Y iam infra declarabitursicut prima actio ad perfectionemcontemplationisdisponit inv. IOY 2 regulae]om. Y 3 ubil ut AC(sed exp. -I- et -i- add sup. lin. aI. man.) HI(id.) OSY(id.) 25 autem] om. A 26 vitae] vitis H 27 nostrae] mere Y 27 intentio] in do- 4 soli] solo ACHIOSY(sed in soli corr.) 5 illi iaml illiusCHIOS illi Y 5 priori] mino C(sed intentio i.m. a/o man.)HI(sed exp. et id.)OSY 29 spirituales]spiritualisI prior C(sed velpriori ser. i.m. aI. man.)HS 8 perducitur]produciturA 9 quae]qui S 29 operisdevotio] inv. Y 31 praesentisigitur] inv. O 32 comparari]comperariC 9 subtrahatur]subtrahiturS 12 se] iter. sed exp. I iter. i.m. O 15 episcopatus] 36 nisi ... pridem] sublin. O 36 pridem] praedictased de/o eI pridem i.m. in! a/o man. C operatusAC(sed vel episcopatusi.m. a/o man.)HSO(sed episcopatusi.m. 0/. man.) ser. 36 est] enimO 36-37 secundumhunc] inv. A(sed corr. ai. man.)CHIOSY(id) 37 feli- post corr. Y 15 nomen estI inv. O 15 atque] at quia O I 16 ductum dictum citatem]per add O 37-38 speculativam] peculatiorum -orum exp. et -vam sup. lin. A s sed ACHIOSY est addo Y 16 eis ... praeficittr] om. (ham.) AH 17 epi ... super] om. 38 praeeminere] raeminereCHIOSY p 39 politicae]potentiaeCHS 39 activa] om. O ACHIOSY 17 autem] vel A 20 hyposcopus]ideo scopusACHIOSY 20 infe- 42 contraria]iter. O 43 G1ossa]GregoriusO riorem]inferiorum I 20 saluti]salutemCH 21-22 AUGUST., Contra Cresconium Donatistam, II, C. II, n. 13(CSEL52, p. 371,17-21;PL 43, 00-1 NICOI.AUS Constitutio super confirmatione regulae fratrum minorum (-"Exiit qui semi- III, 474) 23-24 Cf. infra, p. 176,86·88 28-29 G/ossa ordo in Luc., X, 38 (ed. 1634,V, na!») (ed. J. GAY,n.564, p.239a) 3-4 ISIDORUS, III, c. 15. n.2 (PL 83, 690A) Sen/., 835Cd-8360d) 31-33 C( THOM. DEAQ., Summa, lIa lIae, q. 182, arto1 (ed. Leon.,X, 6 C( supra, p.166,67-71 8-10 GREGOR., Moralia, V, c.31, n.55 (CC lat. 143, p. 440-441); ibid., arto4 (ed. Leon.,X, p. 444) ; cf.etiamL. HODI., theologische Diskussion ... , Die p. 257,67-70;PL 75, 7090-7IOA) 9-10 Mauh., VI,24; Luc., XVI,13 15-18AUGUST., p.479, n.28 36 GREGOR. Deereta/es, I, tit. 9, C. IO (ed. A. FRIEDBERG, 111) IX. II, De civ. Dei, XIX,C. 19 (ed. C. DoMBART KALB, p. 388,8-12; CC lat. 48, p. 686,24-28; - A. II, 37-41 ARJST., Nic., X. c.7 (TransI.Grosseteste,ed. R.A. GAlJJlIIER, 358,25-361,10; Eth. p. CSEL40{2,p. 406,22-25; PL 41,647) Iunt.. III, f. 152G-I53C; 1177a 12 - 1178a 7) 170 QUODLIBET XII QUAESTIO28 171 homilia 2a, cap.o 3° : «Non reprehenditur pars Marthae, quia et ipsa bona, exsecutio autem actionis, quia est ad alterum, ipsa respicit et illos ad quos 45 sed laudatur pars Mariae, quae quare sit optima, subinfertur: 'quae non est sive circa quos est, ut sunt subditi et respicit ipsum ex sequentem auferetur ab ea: quia contemplativa hic incepit et in caelesti patria peljicietur, actionem,ut praelatum. Isto ergo duplici modo potest I actio considerari et S 188" activa autem cum corpore deficit». Hinc etiam dicit AMBROSIUS «Religiosa : 70 comparari ad contemplationem. mentis intentio, si cum fide congruat, etiam ipsis operibus antefertur. Hoc I A 240'" Si primo modo, dico quod actio praeferenda est contemplationi quia enim maius, hoc peifectius opus est». Et ut dicitur cap.o 7° : «Contemplativa pluribus utilis est, quia ut dicitur in dicta Decretali, «licet illa sit magis 50 vita amabilis valde dulcedo est, quae super semetipsam animam rapit, secura, ista tamen est magis fructuosa, et licet illa sit magis suavis, tamen ista caelestia appetit, terrena autem contemptui habere se ostendit». est magis utilis, cum in fecunditate sobolis lippitudo [et dif-I formitas] Liae Zucc. 21 I Ad hunc modum comparandi inter se vitam activam et contemplativam Bad. 506'" 75 Rachelis pulchretudini sit praelata». Hinc dicit GREGORIUSSuper I Eze- Bad. 50, dicunt quod vita contemplativa simpliciter melior est et praeferenda activae, chielem, parte 11", homilia 2a, cap.o 6°: «Erat Lia lippa et fecunda, Rachel et hoc propter viii conditiones quibus PHlLOSOPHUS eam praefert in x" pulchra et infecunda, quia contemp/ativa vita speciosa est in animo, sed dum 55 Ethicorum. Sed, ut infra dicetur, qui bene vult comparare diversa, debet quiescere in silentio appetit, filios non generat ex praedicatione. Quietis suae considerare illa secundum conditiones omnes, maxime secundum praeci- r2~~~'" studio minus se in aliorum collectione succendit, sed activa vita, dum modo puas, et secundum illas iudicare comparata. Nihil enim prohibet aliquid 80 per verbum, modo per exemplum ad imitationem suam I proximos I accendit, simpliciter praecellere alterum, quia secundum illud quod est principale in multos in bono operefilios generat». Hinc dicit AUGUSTINUS XXIIo Contra ,illo, quod tamen secundum aliquid non principale ab alio superatur. Quod Faustum, cap.o 23°: «Ad unum tendendum est, sed propter hoc multa 60 contingit in proposito, quia in utraque vita pro praesenti principale est ferenda sunt. Itaque duae sunt uxores Iacob liberae: una amatur, altera meritum usus, in quo, ut videbitur iam, praecellit vita activa ; quam rationem toleratur. Sed quae toleratur, ipsa prius et uberius fecundatur, ut si non meriti nullo modo attendit Philosophus, non ponens vitam futuram, et ideo 85 propter se ipsam, certe propter filios diligatur». rationes sumptae a Philosopho modicum valent ad praesens catholico, in Si autem actio comparetur ad contemplationem secundo modo, tunc quo tamen videntur se fundare principaliter aliqui. distinguo ex parte illius qui talem actionem exsequitur: aut enim est 65 Si autem actio et praesentis vitae contemplatio comparentur inter se dispositus et praeditus virtutibus ad talem actionem I idonee exsequendam, Y 169'" quoad earum usum, usus autem actionis, quia respicit operis exsecutionem, aut non. ACHIOSY ACHIOSY 67 exsecutio]exsecutoS 68 sive] sup. lin. A 71 si] per se magisfructuosaest subditis 45 sit] sic A 46 hic incepit) om. Y 46 incepit]-e- exp. et -i- sup. lin. ai. man. C praelato sed tamen per accidens ei est ex <... pro>pter indigentiam 48 etiam]et Y 52 ad hunc]adhucO 53 est] om. IOY 55 infra]ita O 57 illas] et necessitatemsubditorumaddo i.m. ai. man. A 7I contemplationi]contemplationis -s sed illos C 58 quia] quod CHS 60 contingit] convenitA 60 in2] om. sed scr. sup. exp. A 73 est] om. OS 73 magis] om. I 73 illa sit] inv. O 74 et] exp. IY lin. ai. man. O 61 videbitur]videbaturY 61 iam] om. S 62 vitam] iter. sed om. O 74 difformitas] om. ACHIOSY 75 sit] sicut A 76 homilia 2'] om. exp. I 63 catholico)catholiceAC(sed corr.)HI(id.)OSY 65 actio] om. sed scr. I.m. ai. (ham.) A 78 silentio] studio addo sed exp. A 78-175,59 generat ... ut] om. (sed man. O 66 earum]eorum S 66 actionis]rationis sed exp. et actiones i.m. S b. b. quaerepost addo i. m.) O 80 per'] pro S 80 accendit ascendit sed -s- exp. et -c- J sup. lin. ai. man. I 82 Faustum]FastumA 82 tendendum]tenendum C(sed -t- sup. 44-47 Glossa ordo in Luc., X. 42 (ed. 1634. V. 837Ab-838Dc; PL 114. 287D); GREGOR., lin. ai. man.)Y 84 toleratur'] tollaturO 85 ipsam]ipsumA 85 certe] certa sed-a Homiliae in Ezechielem. II, hom.2, n.9 (CC lat. 142. p. 231,219-224et 227-228; PL 76, in -e corr. ai. man. C 85 diligatur] om. O 86 comparetur]comparaturO om. sed 953D-954A) 47-48 AMBROS., Exposilio evangelii secundum Lucam, VII, n. 85 (CSEL 32/4, suppl. i.m. ai. man. Y 87 distinguo]distingueCHIOSY (cl I. 90 et I) p. 316.22-23; PL 15, 1720B); cr.etiam G/ossa ordo in Luc., X. 38 (ed. 1634,V, 836dD; PL 114. 287B) 48-49 AMBROS., (CSEL 32/4, p. 317,3-4; PL 15. 1720C) ibid. 49-51 ORE- 72 cr: supra. p. 169.36 72-75 OREGOR. Decretales, I, tit. 9, C. 10 (ed. A. FRlEOBERG. IX, GOR., p. ciL. II. homo2. n. 13 (CC lat. 142,p. 234,310-313; PL 76, 956A) o 52-55 THOM. II, 111) 76-81 GREGOR Homiliae in Ezechielem, II, hom.2. n. IO (CC lat. 142. .. DEAQ., Summa, lIa lIae, q. 182. artoI (ed. Leon., X. p. 440a) ; cr: L. HOOL. ie theologische D p. 231.245-232,255; PL 76. 954C) 82-83 AUGUST., Contra Faustum. XXII,c. 53 (CSEL 25. Diskussion .... p. 478, n. 26 55 cr: infra, p. 175,65-70 61 cr. infra, p. 170,65-175,72 p. 648,19-20; PL 42. 434) 83-85 ID., op. ciL. XXII,C. 54 (CSEL 25. p. 648,21-25; PL 42, 61-64 cr. L. HOOL. ie theologische Diskussion. .., p. 478, n. 25 et 27 D 434) QUAESTIO 28 173 172 QUODLffiET XII Si non, dico quod melior est ei contemplativae usus omnino quam activae, 90 15 I XO : «Caritas Christi urget nos». Talibus enim utilior est activa sic assumpta S 188'" et magis meritoria, quam contemplativa. et quia sibi proficere posset in vita solitaria contemplationis, nec sibi autem Primo propter fugam mali, dicente GREGORIO I° Pastoralium, cap.o 6° : nec aliis proficeret in vita publica actionis, immo tales sibi obsunt, dicente GREGORIO VIo Moralium, cap.o 32°: «Saepe qui contemplari Deum quiete «Sunt nonnulli qui eximia dona percipiunt atque pro exercitatione magnis muneribus exaltantur». Et infra : «Qui nimirum culmen regiminis, si vocati, C 149" poterant, occupationibus pressi ceciderunt», et per hoc etiam obsunt I aliis, 20 recipere renuunt, ipsi sibi plerumque I dona adimunt, quae non pro se Zuce. 270 quia sicut dicit I° Pastoralium, cap.o 3°: «Unde fit ut cum pastor per 95 tantummodo, sed etiam pro aliis acceperunt, cumque sua et non aliorum lucra abrupta graditur, ad praecipitium grex sequatur». Propter hoc dicit ibidem cogitant, ipsi se quae privata habere appetunt, bonis privant». I Et cap.o 8°: H 196'" contra tales cap.o 5° : «Itaque ab appetitu illius cordis infirmitatem munimus, ne imperfecti quique culmen adripere regiminis audeant, et qui in planis «Et sunt nonnulli qui ex humilitate refugiunt, ne eis quibus se impares existimant, praeferantur. Quorum profecto humilitas, si ceteris virtutibus A 240" stantes titubant, in praecipitio pedem ponant». I Unde nec coactus ad 25 cingitur, tunc ante oculos Dei vera est, cum ad respuendum hoc quod utiliter exsecutionem talis actionis accedere debet, ut dicit cap.o 10°. 00 Bad. 506><: I Si primo modo, subdistinguo, quia praeditus virtutibus quibus aliis subire praecipitur, pertinax non est. Neque enim vere est humilis qui superni prosit, aut voluntate et ex electione absque omni coactione et necessitate nutus arbitrium praeesse ut debet, intelligit, et tamen potestatem contemnit, accedit ad actionem, aut accedit ad illam coactionis necessitate. sed divinis dispositionibus subditus et a vitio obstinationis alienus, cum sibi Si primo modo, dico quod contemplatio praecellit, quia, ut iam dicetur, regiminis culmen imperatur •. si iam donis praeventus qui et aliis prosit, et 30 corde debet fugere et invitus oboedire». actio numquam praecellit nisi ex recompensatione necessitatis et coactionis 5 simul, dicente AUGUSTINO libro XXIIOContra Faustum, cap.o 24° : «Pleri- Secundo autem activa vita sic assumpta est melior et magis eligenda propter adeptionem maioris boni, dicente GREGORIO VIlo Moralium, cap.o O 159m que I bono ingenio praediti studioque jlagrantes, quamvis idonei regendis 8°: «Plerumque mens iusti ad tantum se virtutis culmen extendit ut se ad populis esse possint, tamen evitant propter turbulentas occupationes». De quibus post pauca sequitur: «Sed plane ut hanc curam suscipiant, vi quorundam stultitiam tolerandam convertit. Quos enim ad fortia trahere 35 nitimur, eorum necesse est ut infirma toleremus, quia nec iacentem erigit, nisi coguntur». 10 Si secundo modo, dico quod simpliciter actio praecellit in tali quoad usum qui status sui rectitudinem per compassionem jlectit. Cum ergo alienae eius, et melior est quam contemplatio, et hoc sive ad actionem coactus fuerit ab homine, sive ex caritate propter necessitatem et indigentiam quam videt circa populum, ut possit dicere cum APOSTOLO illud lIae Corinthios ACHIOSY ACHIOSY 15 XO] om. AY 15 utilior] ultior A 15 est] et sed exp. et est SI/p. lin. A 18 eximia] ex nimia sed ex exp. et in SI/p. lin. I 18 pro exercitatione] per exercitationem A 19 ni- 94 pressi] sibi A om. CHS 95 I°] secundum A 96 abrupta] obrupta I 96 gra- mirum] nimium A 19 si vocati] om. sed ser. i.m. O 20 sibi] om. C 20 quae] ditur] per add S 96 praecipitium] principium sed eorr. ai. man. C 96 sequatur] et quod sed exp. et quae addo i. m. (aI. man.?) A quem IY quam O 20 pro] per S add O 97 ab] ap add S 97 munimus] minimus ACHIOSY 98 adripere regi- 21 etiam pro aliis] pro aliis etiam inv. O 22 privata] privatis S 22 habere] om.IOY minis] inv. S 98 regiminis] regis C (sed eorr. sup. lin. ai. man.)IOY(sed eorr.) 98 au- 24 existimant] aestimant Y 25 ante] an A 27 ut debet intelligit] non intelligit debet deant] audiant O 99 praecipitio] principio C(sed vel praecipitio i.m. ai. man.)SY sed va- -eat sl/perser. et ut debet intelligit i.m. aI. man. C 27 debet intelligit] inv. HS 00 accedere] concedere sed con- exp. et ac- sup. lin. aI. man. O 2 ex] om. Y 4 quiaJ 28 subditus] subditis A!(sed + exp. et -u- sup. lin. ai. man.)OY 29 si] sed A(sed quod C(sed eorr.)HS 8 possint] possunt Y 8 evitant] Ci CSEL 25. p. 653. eorr.)CHS 29 qui] est quod CHS est IOY 30 fugere] praefugere A 31 vita] ut appar. erit.• I. I 8 turbulentas] turbulentes S 9 post] potius sed corr. I 9 ut] vel sed addo SI/p. lin. ai. man. I 31 est] iter.IOY 32 adeptionem] mag add. sed exp. et deI. A in ut eorr. aI. man. C I I praecellit] quo addo sed exp. C 12 fuerit] fuerant O 33 ut se'] inv. sed eorr. O 34 convertit] convertat IOY 34 enim] nisi CHS 35 ne- cesse est] inv. CHS 36 alienae] alieni CHO (sed -i in -e eorr.)S 93-94 GREGOR.,Moralia. VI. c. 37. n. 57 (CC la!. 143. p. 327.65-66; PL 75. 761D) 95- 96 ID., Regula pastoralis. I. c.2 (PL 77. 15C) 97-99 ID.. op. cit.• I. c.4 (PL 77. 18B) 18-19 GREGOR Regula pastoralis. I. c.5 (PL 77. 18C) .• 19-22 Ibid. (PL 77. 18C) 99-00 Cr. ID.• op. cit. I. c.9 (PL 77. 22C) 4 cr. infra. p.178.39-179.77 23-30 ID.. op. eit.• I. C. 6 (PL 77. 19D-20A) 33-174.37 GREGOR Moralia, VII. C. 14. n. 17 .. 6-8 AUGUST Contra Faustum. XXII. C. 56 (CSEL 25. p. 652.26-653.2; PL 42. 436) .• (CC la!. 143. p. 345.3-9 ; PL 75. 775A-B) 9-10 ID.• op. cit., XXII. c. 58 (CSEL 25. p. 654.1; PL 42. 437) 174 QUODLIBET XII QUAESTIO28 175 infirmitati compatimur, valentia nostra roboramur. Mens enim iusti profi- quia illud opus, licet sit utilius aliis quos procurat fieri christianos, forte ciens quae minus alienis compatiens, convalescerecontra adversa non poterat, tamen non est utilius sibi, ut propter I hoc in vitae perfectione I non possit Zucc. 27 H 196ri> I 27Iri> cum ad toleranda proximi infirma se attrahit, ..ad adversa superanda I 60 aequari sanctae virgini; bene tamen sequitur: 'opus est utilius, ergo melius convalescit, ut pro amore veritatis praesentis vitae cruciatus tanto post fortis 40 est et maioris meriti', quando simul est utilius operanti et illis circa quos appetat, quanto prius infirma fugiebat. Inclinatione namque erigitur, attrac- operatur, ut contingit in proposito. Unde si emere servos dicto modo esset tione tenditur, compassione roboratur». Et hoc quoad augmentum caritatis utilius, non tantum illis qui emuntur sed etiam ementi, quam custodire ad tolerandum adversa. Et sequitur continue de eius augmento ad operan- virginitatem, sicut contingit in proposito, talis mulier non solum esset dum perfecta: «Cumque in amorem se proximi dilatat, quasi ex meditatione 65 aequanda propter hoc sanctae virginitati, sed praeferenda. Unde qui vult Y 169'" colligit quanta fortitudine in auctorem surgat. Caritas namque quae I nos ad 45 recte aestimare de rebus comparatis ad invicem secundum conditiones suas, vim compassionis humiliat, altius in culmine contemplationis levat .. et non debet attendere unam conditionem tantum, sed omnes vel plures, C 149'" multiplicata iam melioribus desi-I deriis I aestuat, iam pervenire ad vitam dicente AUGUSTINOXVIo De civitate Dei, cap.o 36° : «Noverimus non ex A 240'" spiritus, etiam per cruciatus, anhelat. Et desideria sua vix capiens, ipsas quas bonis singulis homines inter se comparare, sed in uno quoque consideremus dudum timuerat, poenas amat. Transire per mortem appetit, ut obtinere vitam 70 universa». Quare, cum activa et contemplativa vitae praesentis non sunt nisi plenius possit. Funditus in infimis exstingui desiderat, quo verius summa 50 ad usum perveniendi ad vitam aeternam, et quando aliqua per se non sunt conscendat». Ecce quia in tali fortificatur virtus contra adversa, extenditur nisi ad usum, cuius usus simpliciter est melior, ipsum simpliciter est melius. desiderium ad perfecta, plenius optantur summa, ut non solum I sic melior aliis sua actio quam sua fuisset contemplatio, sed etiam sibi et maioris meriti. Licet enim non sequatur: 'opus est utilius, ergo est maioris meriti', quando Bad. 507'" solummodo I est utilius aliis, scilicet circa quos operatur, ut propterea verum 55 Et secundum hoc concedenda est ultima ratio. Quare quoad usum vitae 0160" sit illud AUGUSTINIDe virginitate: «Mulier I emens servos ut faciat eos 75 praesentis simpliciter magis diligenda et eligenda est et melior talis vita christianos, non est propter hoc aequanda sanctae virginitati», et hoc ideo, acti-I va quam contemplativa. O 159" I Ad rationem primam, quae est in contrarium, quod «praeferenda sunt Bad. 50, opera contemplativae, quia sunt meliora et magis eligenda, eo quod •Maria optimam partem elegit», dicendum secundum praedicta quod, si Martha ACHIOSY 37 valentia]valemerased CO". sup. lin. ai. man. A valentera CHS valentiautemIO va- lentiam Y 37 roboramur] in roborantur CO". (ai. man.?) A 37 mens enim] inv. ACHIOSY C(sed corr. ai. man.)HS 37 iusti] mihi CHS im IOY 37-38 proficiens]perficiens Y 39 infirmaseJ infirmitatem CHS 39 se] re-A 41 appetatJ om. sed ser. i.m. S 59 ut) hic sequunlur verba quia gerit typum (p. 176.2) in ms. O; quod signo c. c. or. %. indica- 42 tenditur]tamen diciturY 42 compassione]a passione sed a exp. A passioneCHS tum esl (c! supra. p. 171.78 eI infra. p. 176.2) 59 vitae) vel viceA 59 possit] posset C cum passioneY 44 quasi] quare AC(sed vel quasi i.m. aI. man.)HOSY 45 forti- 60 virgini]·tati addo sup. lin. 01. man. I 60 est utilius) inv. S 61 operantiet'] in sed exp. tudine]fonnidineA 45 in] om. sed suppl. i.m. O 45 auctorem]amoremH 45 nos] eI ser. i.m. 01. man. O 62 operatur] operantur A 62 contingit) convenit A vos C 46 compassionis]compassionumH 47 pervenire]praeveniresed corr. ai. man. 64 contingit)convenitA 64·65 essetaequandapropterhoc] propterhoc essetaequandainv. C 48 spiritus)spe C specie10Y 50 possit] om. S 50 funditus]fundatusIOY S 65 virginitati)virgini C 66 comparatis] comperatisC 68 36°] XXVIO O 50 in] om. S 50 infimis]infinnis AC(posl corr.)HS 51 conscendat]conscenditI 69 consideremus)consideraremus A 70 sunt] est A 71 se) om. sed suppl. i.m. 01.man. 51 tali] fornicaturadd sed exp. A 52 sic] sit OY 53 quam] quod Y 54 est'] O 72 estl ... simpliciter'Jom. (ham.) eI et ipsum simpliciterest melius i.m. 01. man. O enimI 54 est' maiorismeriti]maiorismeritiest inv. O 55 solummodo]solummateriae 74 est] sup. lin. 01. man. I 74 quare) ser. sed corr. eI quia i.m. O 74 vitae]vicemY I (sed corr.)OY 55 aliis] aliquisA(sed in aliis exp.)C(sed corr. ai. man.)HJOSY(sed dei. eI 76 quam] et O 77 sunt] est I(sed exp. eI sunt i.m. 01. man.) sunt pOSI. ros. Y aliis i.m. aI. man.) 56 De virginitate]verbigratiaCHS 79 optimam]melioremY 37-42 ID op. cit.• VII,c. 15,n. 18(CC la!. 143.p. 345,2-9; PL 75, 775C) .. 44·51 lbid (CC 68-70 AUGUST., eiv. Dei, XVI, C. 36 (ed. C. DoMBART KALB. p. 183,2-4; CC la!. 48. De - A. II. la!. 143.p. 345.10·346,22; PL 75. 775C-D) 56-57 AUGUST., sancla virginitale. c. 9. n. 9 De p. 541.34-36; eSEL 40{2. p. 189.17-19; PL 41, 514) 74 Cf. supra. p.164.15-19 (CSEL 41. p. 242.22-243,4; PL 40, 400) 77-79 Cr. supra, p. 164,4-7 78-79 Luc.• X, 42 79 Cr. supra. p. 172,1·173,16 176 QUODLffiET XII QUAESTIO 28 177 urgente caritate propter Christi et discipulorum necessitatem illa opera 80 adsignat rationem quare Ioannes plus dicebatur dilectus a Domino I quam H 196'" exercuit, forte licet opus Mariae ex sua substantia et genere operis fuisset 5 Petrus, quia scilicet Petrus ge-I ssit typum vitae I activae in ecclesia militante, C 150" Y 170" melius, tamen Martha plus merebatur sibi quam Maria. In hoc enim casu Ioannes vero typum vitae contemplativae in ecclesia triumphante. Dicit enim opus Marthae erat de genere operis ad quod quis propter proximi necessi- sic: «Quod per eum significatur cui dicitur: 'sic eum volo manere; non nunc, tatem accedit. Et forte Mariam illam iuvare non praecepit Dominus in hoc sed cum venerit Christus, implebitur. Quod autem per hunc significatur cui casu, quia Maria in talibus actionibus exercitata non fuit, quia vaga fuerat et 85 dictum est: 'Tu me sequere', nisi nunc agatur, nec pervenietur ad illud quod lasciva, et ideo non multum eius adiutorium Marthae profecisset. Si autem IO expectatur. At ipse nos minus diligit quales nunc sumus. Ibi autem amplius ex pietate absque necessitate hoc egit Martha, erat opus eius de genere nos diliget, quando quod ei displiceat, non habebimus». Ista ratione osten- actionis disponentis ad contemplationem .. Quod magis credo, quia dicit ditur cur amplius Ioannem quam Petrum amavit Christus. Intelligo 'amplius' AUGUSTINUS De verbis Domini, sermone 27° : «Suscepit eum Martha sicut non ratione amplioris meriti, sed ratione amplioris significatio Consimiliter solent suscipi peregrini». Si autem propter aliquod bonum temporale illud 90 Maria in proposito optimam elegit, non in merito illius actus quem tunc opus egisset, de genere actionis tertio modo dictae fuisset. Et istis ultimis 15 exercuit, sed in significato per ipsum. Hinc dicit AUGUSTINUS sermone 26° duobus modis Maria plus merebatur. De verbis Domini, loquens de operibus Marthae: «Bona sunt haec, melius Bad. 507'" I Vel dicendum quod contemplativa vita in praesenti ecclesia militante, tamen quod elegit Maria. Illud enim habet ex necessitate occupationem, istud quae per opus Mariae intelligitur, dicitur melior quam pars Marthae, per ex caritate suavitatem. Audi meliorem: 'quae non auferetur ab ea:» Et S 188"" cuius opus I intelligitur vita activa, non quia sit magis meritoria, sed quia 95 sequitur in sermone proximo: «Utique subintelligitur: 'a te quod elegisti, est magis mansiva, dicente GREGORIO Super Ezechielem, parte Ia, homilia 20 auferetur'. Sed bono tuo auferetur, ut quod melius est, detur. Auferetur a te 3a, cap.o 4°: «Quamvis activa bona sit, melior est contemplativa, quia ista labor, ut requies detur. Intelligatis in his duabus mulieribus duas vitas esse A 241" cum I mortali vita deficit, illa vero in immortali vita plenius excrescit». Haec figuratas, praesentem et futuram, quietam et laboriosam. In Martha erat autem conditio nihil operatur ad rationem meriti. imago praesentium, in Maria futurorum. Quod agebat Martha, ibi sumus ,- Bad. 507'F I 27i'" I Vel potest dici quod I illud dixit Christus in mysterio, figurando per 00 quod agebat Maria, hoc speramus». Unde AUGUSTINUS supra in eodem Zucc. 270'" Mariam et opus eius, opus contemplationis in gloria, I ut secundum hoc 25 sermone reprehendens illos qui intelligebant illud 'Maria optimam partem opus Mariae dicatur melius, quia gerit typum et figuram melioris. Et hoc elegit' esse semper praeferendam in ratione operis operati in hac vita operi quemadmodum AUGUSTINUS na parte Super Ioannem, sermone 70°, ACHIOSY ACHIOSY 4 dilectus a Domino] a Domino dilectus inv. O 5 gessit] om. H 5 vitae activae] inv. O 6 vitae] om. S 7 sic] fit H 10 at] ac I an O IO ipse] ille H 81 exercuit] exercuerit CH 83 propter] de genere sed exp. et propter sup. lin. aI. man. A IO nos] non I IO sumus] fumus O II ei] non add. sed exp. S Il displiceat] dis· 83-84 proximi necessitatem] necessitatem operis S 84 praecepit] praecipit CHISY 86 ad- pliciat S 12-13 amplius2 .•• ratione2] om. (homoioceph.) sed suppl. i.m. O 13 amplio- iutorium] ad meritorium O 86 profecisset] proficisset A 90 autem] om. I 90 tem- ris 1] ampliores sed -e- exp. et -i- sup. lin. aI. man. IO 13 meriti] meri A 13 amplioris2] porale] tempore sed exp. et corr. i. m. ai. man. A 91 tertio] aliquod bonum add. sed exp. A ampliores sed -e- exp. et -i- sup. lin. ai. man. O 14 Maria ini proposito] in proposito ser. sed exp. et secundo sup. lin. I 93 ecclesia I etiam sed ecclesia i. m. ai. man. C Maria inv. IOY 14 in2 merito] immerito SY 17 ex] de A 17 istud] illud S 94 quae] quibus (?) C 95 sitI sic H 97 3a] Ia Y 98 deficit ... vita2] om. (ham.) H 20 auferetur1] a te add. et iter. A 20 tuo] iter. S 20 ut ... auferetur'] om. C 21 detur] 99 autem] quod nihil add O 00 illud] istud CHIOY 00 mysterio] ministerio OY det C 21 his] istis A 22 Martha] Maria I 24 hoc] hic CH semper add Y 00 figurando] fugando sed -u- in -i- exp. et -ur- sup. lin. aI. man. C I hoc] secundum H 25 illos] om. Y 26 semper praeferendam] inv. Y 26 praeferendam] praeferendum S 2 melius] hic verba generat ... sibi ut (p. 171,78-175.59), quae supra amissa erant, intercalavit et eorum prioritatem a. a. o %. i. m. scribendo natavit O 2 quia] quasi sed corr. ai. man. Y 7-11 AUGUST In Ioannis Evang. Tract.. tr. 124, n. 5 (CC la!. 36. p. 686.118-128: PL 35.1975) .. 7 loann .. XX1. 22 9 Ibid. 14 Luc .. X, 42 16-18 AUGUST Sermones, s. 103. .. 85-86 Cf. L. HOOL.Die theologische Diskussion .... p. 479. n. 29 89-90 AUGUST Sermones. .. c. 4, n. 5 (PL 38. 615) 18 Luc., X. 42 19-21 ID.. op. cit., s. 104. c. 2. n. 3 (PL 38. S. 103. c. 2 (PL 38. 613) 97-98 GREGOR Homiliae in Ezechielem. I. ham. 3. n. 9 (CC la!. .. 617) 21-22 ID., op. cit.. s. 104. c. 3. n.4 (PL 38. 617) 22-24 Ibid. (PL 38. 618) 142. p. 37.159-38.161; PL 76. 809C) 25-26 Luc.. X, 42 178 QUODLIBET XII QUAESTIO28 179 Marthae, potius quam in ratione signi, dicit sic: «Quid putamus? Repre- simpliciter, etiam si sit tantum unicus talis et esset I omnibus aliis deterius, O 160'" hensum est ministerium Marthae? Hoc si verum est, dimittant homines quod quia male vel minus bene essent dispositi. Quemadmodum sapientia melior ministrant egentibus, eligant sibi partem meliorem quae non auferetur ab eis, est fortitudine simpliciter, quia melior est melius disposito, licet fortitudo sit nihil eis curae sit quis peregrinus in vico sit, quis egeat pane, quis indumento, 30 55 melior iuveni propter malam dispositionem suam ad vitia; et sicut vinum est quis visitandus, quis redimendus, quis sepeliendus; vacent opera miseri- melius simpliciter syropo, quia est melius bene disposito secundum corpus, cordiae, uni instetur scientiae. Si melior Mariae pars est, cur non omnes hoc scilicet sano, quamvis syropus melior sit male disposito, ut aegroto, etiam faciunt, quando ipsum Dominum in hac causa patron um habemus? Non si omnes essent aegroti I praeter unum, [etiam si omnes essent aegroti,] quia I 271'" enim in hac re timemus ne offendamus eius iustitiam, cum patronam habe- si illi iudicarent syropum esse melius simpliciter, quia omnibus talibus, in Bad. 507'F mus eius sententiam. Et tamen non est I ita, sed sicut Dominus dicit, ita est. 35 60 hoc errarent. Quia ergo virtutibus praeditus et coactus ad actionem, vel ab S 189'" Quomodo in-I telligis, non est; est autem quomodo intelligere debes». Et homine ut assumatur in praelatum, vel a caritate ut exerceat opus praelati, sequitur: «Ecce adverte» etc., ubi continue illum modum iam dictum est, immo debet esse melius dispositus simpliciter ceteris, quia est, immo exponit. debet esse melius dispositus ad exercendum opera activae et etiam ad Bad. 507>G I Quod autem assumitur quod «hoc est aliquando, tempore scilicet exercendum opera I contemplativae vicissim (vita enim praelati debet esse C 150'" Zucc. 270'" indigentiae et necessitatis I tantum, quasi ex hoc secundum quid et non 40 65 mixta ex activa et contemplativa : licet enim principaliter sit activa, interdum simpliciter possit esse melior et magis eligenda atque diligenda», dico quod tamen debet esse contemplativa) ; et est iste summus qui hoc facere debet, isto non obstante adhuc actio secundum praedictum modum est praeferenda dicente BERNARDOin principio De consideratione : «Omnium maximus et melior simpliciter, quia secundum PHlLOSOPHUM I° Politicae, in quod est est qui, spreto usu rerum et sensuum quantum humanaefragilitatifas est, non H 196'" simpliciter I et naturaliter tale, non oportet quod sit tale in omnibus aut ascensorUs gradibus sed inopinatis excessibus I avolare interdum contem- Y 170'" pluribus, sed sufficit quod sit tale in bene dispositis. Secundum quod hoc 45 70 plando consuevit». Quod ergo melius est tali, melius est simpliciter. Quare declarat circa illud quod debet esse naturaliter principativum in homine, cum, ut dictum est, melius est tali pro tempore huius vitae, vel pro toto vel dicens «oportet hoc intendere ex magis se habentibus secundum quod pro pluribus partibus eius, et propter omnes subditos vel plures, quod scilicet naturam et optime dispositum secundum corpus et secundum animam, et non exerceat opera activae vicissim, quam continue, ut iam dicetur, opera in corruptis. In pestilentibus enim prave se habentibus videtur principari contemplativae, meliora ergo sunt simpliciter pro tempore huius vitae opera saepius corpus animae». Quare etiam in moralibus et gratuitis, quod est 50 75 activae quam contemplativae, et non debet esse tali in electione absoluta A 241'" simpliciter melius disposito secundum I moralia et gratuita, hoc est melius magis velle cum effectu, scilicet omnino postponendo actionem, vacare contemplationi quam actioni pro tempore huius vitae, sed e converso. ACmOSY 27 putamus] iter. O 28 homines] om. S 29 ministrant] ministrentS 30 pere- ACmOSY grinus]sit addo O 31 quisI] qui H 31 opera] opere sed -e exp. eI -i sup. lin. ai. man. I 32 si] sed IOY(sed eras. eI corr.) 32 Mariaepars] inv. O 34-35 habemus]habeamusC 53 quia]quod S 54 melior]meliusA 54 est' melius] inv. O 55 iuveni]inveniO 35 est'] sed addo O 37 adverte]averteH 39 scilicet] om. A 40 non] sup. lin. S 55 sicut] sic S 56 simpliciter]om. C 56-57 secundum... disposito] om. (ham.) O 41 possit]possetA 42 actio] dilectio sed dilec- exp. eI ac- sup. lin. ai. man. A occasio 57 quamvis]quamY 58 etiam] et Y 58 etiam ... aegroti'] ser. sed va- -cat superser. aI. C(sed in actio corr. ai. man.)HS dictio I(sed di- exp. eI a- sup. lin. ai. man.)OY 44 aut] man. I 59 illi] istiC 61 in] ad Y 63·64 activae... ad exercendum opera] om. (ham.) in addo A 48 dispositum]-um in -is corr. ai. man. C 48 non] est addo CmOSY I 66 qui] quodY 67 Bemardo] om. eliae. H Hieronymo(1) sed dei. eI Bemardosup. 5O saepius]om. S lin. aI. man. I 68 spreto] speratoH 69 inopinatis]opinatisCH 73 quamcontinue] cum activ(a)e sed deI. et quam continue i.m. ai. man. O 74 meliora] melior O 27-35 AUGUST., cit., S. 104, C. I, n. 2 (PL 38, 616-617) op. 35-36 ID., op. cil., S. 104, C. 2, 77 contemplationi] contemplationem Y n. 3 (PL 38, 617) 37 Ibid. 39-41 Cf. supra, p. 164,8-9 43-50 ARlST., Polil., I, C. 5 (TransI.Gulielmi, d. F. SUSEMlHL,18,3-8; Iunt., III, f. 228D; 1254a 36 - bi); etiamcitatur e p. 67-70 BERNARDUS CLARAEYALLENSIS, De consideratione (ad EugeniumIII), V, c.2, n.3 (ed. in HENR. DEGANO., Quaesl. ordo (Summa), arto48, q. 2 (ed. 1520,II, f. 30rk; ed. 1646,p. 753a, J. LEcLERcQ H. M. ROCHAIs, p. 468,26-469,2; PL 182, 789C) - III, 71 Cf. supra, p. n.7-8) 171,71-85; 179,60-66 73 Cf. infra, p. 185,2-187,52 180 QUODLIBETXII QUAESTIO28 181 Zuce.271'" I Sed adhuc arguet aliquis: «Non sequitur: 'magis est eligendum et non sequitur ulterius: 'ergo est melius pro omni tempore', quia tunc melius pro tempore huius vitae talibus existentibus hominibus, ergo est 5 concluderetur quod esset melius quam contemplatio patriae aut I status A 241" magis eligendum et melius simpliciter', sicut 'omnibus hominibus febricitan- 80 innocentiae. quod falsum est. S 189'" tibus, melius est omnibus talibus syropus vino, ergo I est melius simpliciter' I Per hoc patet ad secundum, dicendo verum esse quod talis deberet velle Bad. 50 non sequituf». quod non esset necessitas etc. Tamen, postquam est necessitas, simpliciter Item. Alius arguet sic, quod talis deberet velle quod non esset necessitas debet potius eligere ac-/ tionem quam contemplationem, et tamen debet cum O 160" propter quam oporteret compati indigentibus et regimini populi, et quilibet IO quadam tristitia, tum propter indigentes actione quos deberet velle non H 197'" quantumcumque perfectus cum quadam tristitia I et coactione debet acce- 85 indigere, tum propter proprium periculum imminens, ire ad actionem, non dere ad regimen et ad actionem, non tam propter periculum, quod timet in autem eo quod per actionem impeditur a suavitate et contemplationis negotio praelationis vel actionis plus quam in actu contemplationis, quam perfectione quam dimisit, quia, etsi a suavitate contemplationis irnpeditur propter hoc quod per actionem impeditur a suavitate et perfectione contem- pro tempore actionis, tamen postmodum ex virtute actionis talis per caritatis plationis ; ita quod, si aliquis esset certus quod non immineret sibi periculum 15 augmentum in ea revertitur ad maiorem suavitatem contemplationis haben- in statu praelationis vel in exercitio actionis quam in exercitio et 90 dam in modico tempore, quam alias habuisset in multo. Et ideo propter I Zucc. 2 statu contemplationis, et similiter si esset certus quod non esset necesse illam potius debet eligere actionem pro tempore huius vitae, quandocumque quod ipse intenderet actioni, sed quod alius posset illam aeque bene exercere necesse sit, quam contemplationem. Et per hoc simpliciter est melius I illam Bad. 50 ut ipse, qui et vellet ipsam exercere, non tamen deberet statum praelationis eligere, quantum I est ex parte eligentis, quemadmodum fortis secundum I 272'" aut exercitium illius actionis eligere. Ergo etc. 20 PHILOSOPHUM IV' Ethicorum, et habitum est supra, potius debet eligere Bad. 507'" I Dico ad primum quod in eis quae sunt ad finem, illud dicitur melius 95 fortiter mori et agere unam magnam operationem in parvo, quam multas simpliciter quod est ad fmem simpliciter utilius. Et tale est, secundum iam tepidas in multo. Etenim, ut de vita activa dicit GREGORIUSSuper Eze- dicta, quod est utilius bene disposito. Quamquam ergo, quantum est ex chielem, parte 11", homilia 3', cap.o 6° : «Et si in contemplatione mentem comparatione ad illos circa quos exercenda est actio, non sequitur: 'est tenere non valet», tamen sic dicit VIIo Moralium, cap. 8°, et habitum est melius illis, vel pro tempore quo illi indigent, ergo est melius simpliciter', 25 iam supra: «Caritas quae nos ad vim compassionis humiliat, altius in quia sunt male dispositi, tamen, quantum est ex comparatione ad illum qui 00 culmine contemplationis levat», in qua haurit quod exterius in actione debet huiusmodi actionem exercere, quia est bene dispositus, bene sequitur: 'est melius illi pro tempore toto huius vitae, quia plures vel omnes indigent ACmOSY illa actione, ergo est melius simpliciter pro tempore huius vitae'. Sed ex hoc 4 ergo] non add. I(sed exp.)O(id.)Y 5 concluderetur]excludereturIOY 7 dicendo] dicendumS 7 verumesse] quod verumest Y 8 quod] non sed dei. ei quod sup. lin. I ACHIOSY 9 debetI potius] inv. O 9 potius] post sed corr. I 10 tum] tamenAH II tum] tamenH 14 tamen... actionis2] om. (ham.) H 17 potius]post sed corr. I 17 quando. 78 sequitur]mel addo S 78 est] om. O 80 omnibushominibus] Inv. A 81 me- cumque]quantocumque C quandoquesed cum add. sup. lin. 01. man. I 18 melius]est add. lius2] melior sed -or exp. ei -us sup. lin. Y 84 compati] comparati Y 84 etl] om. Y 19 quantum] iter. I 20 IV"]Metaphysicae add. sed exp. C 20 debeteligere] inv. A 85 coactione]actioneY 87 vel actionis] iter. S 87-88 quam2 propter] Inv. Y I 21 agere]mori addo sed exp. I 21 magnam]magniCHOY 21 parvo]temporeadd. 87-89 quam2 ••• contemplationis]om. (ham.) A 89 aliquis]est addo C(sed dei. 01. man.)H I (sup. Iin.)S 21 multas]in add. A 23 parte] sup. lin. O 24 sic] ut CHS sicutIO 89 essetcertus] Inv. CHS 89 certus] om. Y 90-91 vel ... statu] om. (ham.) C 25 iam] om. S 25 quae] quo C 25 nos] vos A 25 in] ser. sed exp. I 26 cul- 92 actioni]actionemCm(sed -nem in -ni corr.)S 92 quod2] amplius add. (sed exp.?) S mine] hominem ei in add. sup. lin. 01. man. I 26 contemplationis]ser. sed -is exp. ei -em 92 illam] om. S 93 et] ut sed exp. ei et sup. lin. O 93 non tamen] ut sed in non corr., sup. lin. 01. man. I 26 levat]elevaturC levaturHS ei non tamen I.m. 01. man. C 94 actioniseligere] inv. sed corr. S 98 exercenda]om. O 00 male]magis CmO(sed -gis exp. ei -le sup. lin. 01. man.)SY I huiusmodi]huius Y 19-22 ARIST .• Elh. Nlc.• IX, c.8 (TransI. Grosseteste.ed. R. A. OAUI1IIER. p. 336,27-28; 2 plures] om. 10Y 2 vel] ser. sed exp. 01. man. I 3 est] om. Y 3 ex] in sed exp. lunt.. III. f. 1370. 1380; 1169 a 24-25); cf. supra. q.13. p.72.13-16 et 75,86-87 ei ex I.m. O 23-24 OREGOR .• Homiliae In Ezechielem. II. homo2. n. 10(CC lat. 142.p. 232.255-256; PL 76. 954C) 24-26 ID .• Moralia, VII. c. 15.n. 18 (CC lat. 143.p. 345.11-13; PL 75. 775C); cr. 96-97 Cf. supra, p. 178.43-179.60 supra. p. 174.45-46 182 QUODLIBET XII QUAESTIO 28 183 diffundat. Ut secundum AUGUSTINUM XIXo De civitate Dei: «Etsi actio 50 hanc, et cum perdiderit, semper inquirit». Propter Quod dicitur praelato in illa C 150" suscipienda sit propter caritatis I necessitatem, tamen nec sic omnimode Decretali « Nisi cum pridem» : «Simul contemplativus esse valeas et activus, S 189" veritatisdelectatio deserenda est», ne subtrahatur illa suavitas et opprimat ista legislatoris exemplo, qui nunc ascendebat in montem ut ibidem gloriam necessitas, et hoc Quia mutuo sese sustentant et inflammant. Propter Quod 30 Domini cum maiori cerneret libertate, nunc vero descendit in castra ut cum H 197'" dicit GREGORIUS in homilia iam dicta: I «Sicut bonus ordo vivendi est ut ab utilitate necessitatibus I populi provideret». A 241'" activa in contemplativam tendatur, ita plerumque utiliter a contemplativa 55 I Quod ergo addit in fine rationis: ( «Sic eum volo manere»: «Inchoata contemplatio maneat donec patur. Unde virginitatis observatio, licet sit opus perfectionis, ipsa tamen venio, perficienda cum venero». Et GREGORIUSicit Super Ezechielem: d servata absque voto statum perfectionis non habet. I Dicit enim AUGUSTINUS «Contemplativa vita hic incipitur ut in caelesti patria perficiatur». Ergo etc. 1272'" H 198" libro De virginitate: «Neque ipsa virginitas, I quia virginitas est, sed quia 45 Tertio sic. Status ille qui requirit opera quibus homo magis perficitur, est Deo dicata est, honoratur,. quae licet in carne servetur, spiritus tamen 70 perfectior. Talis autem est status contemplationis etc., quia per opera religione ac devotione servatur. Ac per hoc spiritualis est etiam virginitas contemplativae perficitur religiosus in amore et cognitione Dei, per opera corporis, quam vovet et servat continentia, qua integritas carnis ipsi Creatori autem activae perficitur praelatus in amore proximi et cognitione infi[r]morum quae sunt circa illum, dicente GREGORIOVIa Moralium, cap.o carnis et animae vovetur, consecratur et servatur». Ulterius arguunt quod, si status praelatorum est status perfectionis, status 50 31° : «Speculando in Dei amore surgitur, praedicando ad proximi utilitatem 75 reditur». Unde etiam dicit Super Ezechielem, parte n", homilia 2", cap.o tamen religiosorum est maioris perfectionis. Primo per medium iam dictum sic. Ille status est maioris perfectionis qui 50 I : «Activa vita est panem esurienti tribuere, verbum sapientiae nescientem 0161" minus compatitur quod est imperfectionis secum, et cuius opera sunt docere, errantem corrigere, ad humilitatis viam superbientem revocare, in- Zucc. 273" perfectiora. Status religioso-I rum est huiusmodi respectu status praelatorum, firmitatis curam gerere, quae singulis quibusque expediunt, dispensare, et quia ille compatitur secum propria et uxores, quae sunt imperfectionis, et 55 ACmOSY 56 illorum]aliorumsed in illorumcorr. A 56 ex] in A 56 professione]profectionesed in professioneexp. O 58 professione]perfectioneA 61 simiIiusJsimilisY 62 talis ACmOSY estl om. CHS 62 status'] talis O 63 vitae2] animae Y 63-64 contemplativae] 32 conditione] consideratione A 33 huiusmodi]huiusY 34-35 et ... imperfectionis] m. o praelatorumaddo A 64 beatorum]bonorumCY 66 sic] sicutO 67 venio]veniam (homoioceph.) Y 34 sunt] inter I 34-35 imperfectionis]imperfectionesed -ne exp. H 67 perficienda]est add C 70 contemplationis] ergo addo O 70 per] om. O 73 infirmorum]ser. ACmOSY (at cf p. 192.82) 73 quae] qui O 73 VIO]VII SY ei -nis sup. lin. ai. man. O 36 quoad]qui ad S 37 ordinationem]om. S 37 statum] 75 reditur]redditurHS 75 undeetiam]ut enimCmOSY 77-78 infirmitatis]nfirfinnita- i statuO 38 sacris] et opera addo sed exp. A 38 sint] iter. A autem Y 39 sub] sine O 40 ex] in sed exp. et ex i.m. O 40 quia] iter. A 43 virginitatis]divinitatis tis I 78 quibusque]cuiusqueACmOSY sed divi. exp. ei virgi- i.m. S 44 non habet] om. Y 44 Augustinus]in addo O 45 quia'] ipsa addo H 45 quial virginitas'] om. sed suppl. i.m. aI. man. C 46 est] 61 ARIST Top .• III. C. 2 (TransI.Boethii.ed. L. MlNIO,PALUELLO. et 16; in ANONAucl. .. p. 55.7 .. ordinatur addo A 46 quae] quia CHS 46 servetur] conserveturS 46 spiritus] ed. 1.RAMESSE.36.50. p. 325.60; Iunt.. 1/3. p. 52C; 117b 21. 32) Arisl .• n. 64-68 THOM. specieY 47 ac'] hac A 47 hoc] baec C om. Y 47 virginitas]quam addo A DEAQ Summa, IIa IIae. q. 182. arto2. arg. 2 (ed. Leon.. X. p. 442a) ; cf. etiam L. H6DL.Die .. 48 continentia]contineturY 48 ipsi] om. C 49 vovetur]et addo C 51 religioso- Iheologische Diskussion ...• p. 481. n. 37 66 Ioann .• XXI. 22 66-67 AUGUST Ioannis .. In rum] religionisS 52 primo ... perfectionis]om. (ham.) HY 54 huiusmodi]huius Y Evangelium. tract. 124. C. 5 (CC [at. 36. p. 686.112-113; PL 35. 1974) 67-68 GREGOR .. 54 status'] statu S 55 imperfectionis] erfectionissed im- sup. lin. O p Homiliae in Ezechielem. II, hom.2. c.9 (CC lat. 142, p. 231.227-229; PL 76. 954A) 74-75 GREGOR Moralia. VI. c.37. n.56 (CC lat. 143. p. 326.30-32; PL 75. 761A) .. 76-192.80 ID Homiliae in Ezechielem. II. homo2. C. 8 (CC lat. 142. p. 230.187-194; PL 76. .. 45-48 AUGUST sancla virginitate. C. 8 (CSEL 41. p. 241.21-242.4; PL 40. 400) .. De 48- 953A) 49 Ibid (CSEL 41. p. 242.11-12; PL 40. 400) 192 QUODLffiETXII QUAESTIO29 193 commissis nobis qualiter subsistere debeant, providere. Contemplativa vero 5 Contra. Status ille est perfectior qui requirit quod in ipso exerceantur vita est soli desiderio Conditoris inhaerere» etc. Constat autem quod homo 80 opera perfectiora, et qui requirit habere in se personas perfectiores ad, plus illis supernis, et quoad intellectum et quoad affectum, quam in his exercendum illa opera, quia correspon-I dentia debet esse inter statum et I 273" infimis perficitur. Ergo etc. existentes in statu. I Status autem praelatorum est huiusmodi respectu status S 191" Quarto sic. Perfectior est status philosophi quam principis, quia philoso- religiosorum, et hoc tam in minoribus prae latis quam in maioribus, quia phus ratione sui status perficitur virtutibus et felicitate speculativis, quae IO eiusdem generis opera incumbunt ambobus, ut patet ex dictis in praecedente Bad. 509'" perfectiora sunt quam virtutes et felicitas politicae, quibus perficitur I 85 quaestione. Ergo etc. princeps, secundum PHILOSOPHUM XO Ethicorum. in Ergo etc. H 198>1> Quinto sic. Status I et actio praelatorum est sicut bellantium in campis, status religiosorum est sicut consilio prudentiae vacantium in urbibus. Sed opus consulum in urbibus non est minoris praeeminentiae quam opus bellantium «Cum plerique 90 in campis, dicente TuLLIO libro I° De officiis: Dico ad hoc quod, quia vita activa circa regimen et opera eius praeferenda arbitrentur res maiores esse bellicas quam urbanas, minuenda est haec sunt vitae contemplativae et operibus illius, secundum modum determinatum opinio». Et infra: «Parva enim sunt foris arma, nisi sit consilium domi». 15 in praecedenti quaestione, idcirco status activorum circa regimen populi, qualis debet esse status omnium praelatorum et rectorum populi, tam in Ergo etc. Zucc. 273>1> I Sexto sic. Ingressus religionis absolvit ab omni voto, non sic autem sacerdotibus primi ordinis, ut sunt episcopi, suc-I cessores apostolorum, A 243" 'ingressus praelationis. Quod non esset, nisi status religionis perfectior, 95 quam in sacerdotibus secundi ordinis, ut sunt curati, successores discipulo- rum, secundum quod infra dec1arabitur in quaestione ultima" maior est, superior et maior esset statu praelationis. Ergo etc. Septimo sic. Securum praeferendum est periculoso. Status religiosorum 20 superior et perfectior, non solum dignitate et auctoritate, sed etiam vitae est securus, praelatorum autem periculosus. Ergo etc. merito I quod consequitur ex suo officio quisque existens in illo statu, si sic Y 171'" Octavo sic. Opus spirituale maius est et maioris meriti quam opus in illo militet ut Salvator noster iubet, quam status religiosorum; et quod corporale, 45' «Duae sunt»: «Eleemosyna cordis maior est 00 distinctione idcirco simpliciter status praelatorum dictorum maior est et perfectior quam status quorumcumque religiosorum, in quantum sunt religiosi. quam eleemosyna corporis». Contemplatio autem est opus magis spirituale quam actio. Ergo etc. Nono sic. Angeli quorum est praesidere, subsunt illis quorum est contem- plari. Ergo etc. ACmOSY ACHIOSY 5 contra] in oppositumpro praelatiscuratis addo i.m. ai. man. Y 5 requirit] habere in se personasaddosed exp. S quirit et re-sup. lin. aI. man. O 5 ipso] ipsaY 5 exerceantur] 80-81 homoplus illis]plus illishomo inv. I 81 supernis]superiussed -nis ser. i. m. aI. man. exerceantA 6 haberein se] in se habere inv. C 6 in se personasperfectiores]personas C 81 quoad] illum addo Y 85 perficitur]quibus addo I 86 in] exp. A om. CY perfectiores se inv. A in 8 autem] vel ante O 8 huiusmodi]huiusY 8 status]statu 88-89 sed ... urbibus]lac. suppl. aI. man. C om. HS(sed suppl. i.m. ai. man.) 89 consu- S IO praecedente]praecedenti CHS II etc.] ad rationes in oppositum addo A(sed lum] consistun sed -istun exp. et -um sup., lin. I consilium O 89 praeeminentiae] del.)IOY 13·195,54 Dico... simile] om. CHS 13 ad hoc] om. O non om. IY 16 et] praeminentiaeAIDOY 91 minuenda] minuanda A 91 minuenda est] inv. CHS om. O 17 episcopi]episcopoI(sed -o exp. et -i sup. lin. ai. man.)OY 17 successores] 92 infra] ita I 92 enim] non C 94 sic] sit O 97 septimo] septima(VII') A successorum -rum exp. et -res sup. lin. ai. man. I sed 17-18 -cessores... curati] om. (ham.) 97-98 septimo ... Ergo etc] om. (ham.) S 98 securus] securiusY 98 periculosus] A (at c! supra, p. 187,57-58) 18-19 quam... discipulorum]iter. O 19 infra]inferiusA periculosius HY(sed + exp.) 00 duae sunt] sublin. AY 2 actio] corporaleS (c! supra, p. 187,58) 22 in illo] vel nullo 1 84-86 C~.ARlST., N/c., X, c. 7 Eth. 90-92 CICERO, officiis, I. C. 22, n. 74 (ed. M. TEsTARD, De 8-11 Cf. supra, p.165,29-35 13-15 Cf. supra, q.28, p. 165,36-173,16; 187,48-52 p. 141; ed.W.MILLER, 74; ed. C. ATZERT, 25,30-31) p. p. 92 ID., op. cit., I, c. 22, n. 76 (ed. 17-20 Cf. HENR. EGANO., uod/. XII, q. 31, 17aratio contrafratres(ms. PARIS, D Q Bibl. Nal., lat. M.TESTARD,142; ed. W.MILLER, 76; ed. C. ATZERT, 26,18-19) p. p. p. 00-1 GRATIANUS, 3120,f. 13Ivb-133vb;VALENCIA, 43, f. 255rb-256rb;VAT.,Val. lal., 853, f. 301va-302vb) Cal., Decretum, I, dist.45, C. 13 (ed. A. FJuEDBERG,I, 165; PL 187, 239B-C) 21-22 AUGUST., Episl. 21 (ad Valerium),n. I (CSEL 34, p. 50,2-3 ; PL 33, 88) QUAESTIO29 195 194 QUODLIBET XII maior in amore est qui ad eius amorem plurimos trahit». Si maior in amore, 25 ergo perfectior, quia in amore caritatis consistit perfectio, ut infra videbitur. Unde super illud Iacobi «Qui non offendit in verbo» Glossa: «Eum qui Per quod processit ultima ratio pro hac parte adducta, quae idcirco cupit prodesse, oportet aliis perfectiorem esse», et hoc non nisi propter opera concedenda est. Et recompensiitur in ipsis prae latis periculi magnitudo per 50 ~erfectiora quae ei incumbunt ad alios perficiendum. Unde perfectio praelati, eminentiam praemii, dicente AUOUSTINOin Epistola ad Valerium, et m quantum est persona singularis, debet esse talis quod nihil ei desit de eis habetur distinctione 40' : «Ante omnia cogitet prudentia tua nihil esse in hac quae pertinent ad virtutem; in quantum vero est persona publica, quod alios vita et maxime in hoc tempore facilius et levius et hominibus acceptabilius 30 perfectos facere possit. Tunc enim unumquodque perfectum est, cum potest episcopiet presbyteri et diaconi officio. Sed si perfunctorie atque adulatorie res generare sibi simile, agatur, nihil apud Deum miserabilius et' tristius et damnabilius, nihilque 55 I Ad rationes in oppositum respondendum per similem ordinem. Bad. 50S laboriosius et difficilius et periculosius, sed apud Deum nihil beatius, si eo Quod dicunt in prima ratione quod «status perfectionis duo importat : et 0161'" modo militetur ut Salvator noster iubet». «Quapropter», ut I dicitur in supra rationem status, et rationem perfectionis», bene verum est. Aliud enim est dicta Decretali, «facilius indulgetur ut ascendat monachus ad praesulatum, 35 status, aliud perfectio, et aliud status perfectionis. Sed ut sequentia clarius quam praesul ad monachatum descendat». Per monachum inteIIigo quem- valeant declarari, oportet primo videre quid significetur nomine status cumque religiosum, in quantum est religiosus, qui quoad essentialia vota 60 secundo quid nomine perfectionis, tertio quid nomine status perfectionis: religionis sunt aequales, quod etiam concedunt de plano quasi omnes, Significatio autem nominis ex usu verborum communi et Scripturarum dicendo quod status praelatorum est maior auctoritate, dignitate et officio et exquirenda est. merito, saltem quoad episcopos, dummodo sit bonus praelatus, operans 40 Nunc autem, quantum mihi apparet ex communi usu loquendi, status in secundum exigentiam status sui. Propter quod dicit DIONYSIUS 3° cap.o p~a significatione sua significat modum exsequendi rem motam in aliquo Angelicae hierarchiae : «Omnium divinissimum cooperatorem Dei fieri 65 I signo ad quod movetur; qui modus est esse in illo sine progressu ulteriori, A 243rb constat». Hoc autem est in procuratione salutis animarum, dicente GREGORlO I I et hoc vel naturaliter vel ex institutione. Naturaliter autem dupliciter I : vel C 151'" Super Ezechielem, parte II' : «Nul/um omnipotenti Deo tale est sacrificium I' semper, vel saepius. quale est salus animarum». IDEM libro XIV" Moralium : «Ille apud Deum 45 Naturaliter autem et semper, quemadmodum status solis dicitur esse ascendendo in solistitio aestivali, et descendendo in solistitio hiemali. AlOY ACHIOSY 27 estl om. A1(sed suppl. sup. lin.)OY (aI ei supra. p. 187.65) 27 periculi] om. AIOY (aI cf supra, p. 187.65) 29 tua nihil esse] nihil esse tua inv. sed corr. O 30 acceptabiliusj 47 videbitur]declarabitur Y 48 illud] om. A (at ei supra, p. 188,84) 48 eum] om. IOY acceptibiliusY 31 episcopi]episcopoAl(sed·o exp. el-i sup.lin. ai. man.)OY (alcf supra, 49 ~iis] .alia~ sed ·a- exp. eI + sup. lin. ai. man. O 50 alios] alias I 5I sin· p. 187.68) 32 tristius]iustiusY 34 modo] quo add. Y 34 supra] in addo sed exp. g~ans] smgulisAIOY (aI cl supra, p. 188,87) 51 ei] eis sed·s exp. Y 55 ad ... oppo- O 35 praesulatum]om. sed suppl. i.m. O 39 est) eorumO om. Y 39 auctoritate] sItum] o~ .. AlOY (aI cl appar. cril. supra, p. 193,11) 55 respondendum]respondendoI et add. O 39 et2] etiam addo IOY 42 fieri] iler. A 43 hoc] quod sed exp. eI ut sup. 55 per] SIbIaddo sed dei. A 55 similem] om. CmOSY 56-57 et rationem' status] iter. lin. ai. man. A (aI cf supra. p. 188,79) 45 qualeest] quamIOY sed va- -cat superscr. ai. man. C 57 est2] sup. lin. I 59 dec1arari]om d I' aI O 60 di .. '] .... se supp. I.m. .. ,:,an. pe eclIorns sIgrnficatlO autem nominis addo sed exp. H 61 significatio] 26-27 Cr. supra, p. 193,5-11 29-34 AUGUST., (CSEL 34, p. 49,10-50,3; PL 33, 88); ibid. s'~nifica~o Y 61 verborumcommuni] inv. CHS 64 sua] om. S 64 exsequendi] ORATIANUS, Decrelum, I, dist. 40, c. 7 (ed.A. F1uEDBERG, 1,146-147; PL 187,215A-B);cr.etiam :XlstendlCHIOSY 65 illo] ~iquo CHS. 65 ulteriori] ulteriorumY 66 vel2] in Ivo CARNOTENSIS, Decrelum, VI, c. 389 (PL 161, 528C) 34-36 GREGOR. Decrelales, I, IX, dd. A om. H 66. n.a~U:-aliter2] ..naturalIC 67 saepius] sive addo AI(sed exp.)OY tit.9, C. IO (ed. A. F1uEDBERG,III) II, 42-43 PS.-DIONYSIUS, De cael. hier., C. 4, § 2 (PO 3, 68 et] om. Y 69 solistil1o solsl1tioCmOSY ] 69 solistitio2] solstitioCmOSY 165B); cr. etiamHUGO DES. VICTORE, Comm. in Hier. cael. Dian. Areopag., IV (PL 175, 998A) 44.45 GREGOR., Homiliae In Ezechielem, I, homo12,n. 30 (CC lat. 142,p. 200.578-579; PL 76, 47 Cr. infra, p. 207,37-208,65 48 lac., III, 2 48-49 Glossa ord. in lac., III, 2 (ed. 1634, 932) ; etiamcitaturinTHOM. AQ.,Summa, lia liae, q. 182,arto2, arg.3 (ed. Leon.,X, p. 442a) DE 1284Fd; PL 114, 6750) 56-57 Cr. supra, p.188,5-6 63-197,3 Cr. L. H6DL, Die 45-46 OREGOR., inveni; THOMAS non HIBERNICUS, doctorum, S.V. amor, ak (ed. 1614, Flores Iheologische Diskusslon ..., p. 482, n. 4I p. 61; ed. 1735,p. 43), ubi Gregorioadscribitur 196 QUODLIBET XII QUAESTIO 29 197 Secundum quem modum dicunt medici morbum esse in statu quando est in 70 naturae quattuor sunt status, quibus pro diversis meritis beata vel misera fine augmenti sui. redditur, alius magis, alius minus. Minus beatus ille fuit quo homo ante Naturaliter autem et saepius, quemadmodum status maris in suo fluxu est peccatum in paradiso stetit, beatissimus est quo nunc in caelo animae 1273'" certum augmentum eius ultra I quod raro transit, licet transit aliquando; et sanctorum sunt. Minus autem miser noster est status, miserrimus est ille quo similiter hominis secundum communem statum, licet aliquis transit ali- 95 reprobi manebunt in poenis». quando. Unde a tali statu dicitur hominis statura. 75 Vel ab in-I stitutione, et hic duplex: quidam est essentialis, quidam vero O 162" Ex hominis autem ordinatione, quemadmodum currentium in stadio facticius. status est apud metam in cursu. Unde et a tali statu dicitur stadium. A tali Essentialis autem est ille qui est institutus a Christo vel insinuatus, ut sunt H 199" autem modo status appellatur status modus quicumque quo I res movetur status tres principales comprehendentes omnes qui sunt, fuerunt et futuri et mutabilis habet esse in quocumque signo motus sui. Secundum quem 00 sunt in ecclesia, scilicet existentium in mola vel in lecto vel in agro. I S 191'" Zuce. 274" modum quaeritur de aegroto in quo statu est, I et respondetur: I vel ante 80 Quorum primus est coniugatorum, secundus caelibum, tertius est rectorum. Y 171'" paroxysmum, aut in principio aut medio aut fine illius, aut post illum. Et Et subdistinguitur in rectores primi ordinis, cuiusmodi sunt episcopi, et similiter volentes loqui viris potentibus quaerunt in quo statu sint, vel scilicet secundi ordinis, cuiusmodi sunt sacerdotes curati. Qui duo ordines in statu occupati, vel otiosi. rectorum constituunt duos status principales et essentiales in ecclesia et Ulterius autem tertio transfertur nomen status ad modum essendi quem 5 superiores, tamen, quia a Christo specialiter vocatione et electione sunt habet substantia vivens. Et est idem quod modus eius vivendi, quem habet 85 instituti, praeter hoc quod cum aliis ab eodem communi sunt insinuati, vel a natura - de quo dicit BOE1HIUS De disciplina scholarium distin- secundum quod infra in ultima quaestione declarabimus. guens ipsum in tres, sic inquiens: « Tria genera statuum innuit Aristoteles : Alii vero sunt status diversi contenti in statu communi caelibum, ut sunt sunt enim quidam vehementer obtusi, alii mediocres, tertii vehementer status diversarum religionum. Adventicii autem sunt sive facticii ab homine acuti» -, vel ab acquisitione, secundum quod ANSELMUS De simiIitudini- IO puro, et maxime prout distinguuntur ab aliis qui sunt in statu caelibum, et bus, cap.o 46°, distinguit quattuor status hominum, dicens: «Humanae 90 inter se penes diversos modos professionum. I' Et se habent duo primi status respectu aliorum sicut status praelato rum A 243" seu magistrorum ad status subdito rum. Quorum, scilicet praelato rum, sunt ACHIOSY 70 quem modum] quemadmodum A 70 in] om. H 73 augmentum] iter. CH ACHIOSY 73 quod] quam AO 76 autem] exp. et communi SI/p. lin. ai. man. I 79 motus sui] inv. A 79 quem) quod S 80 quaeritur] qua Y 80 etl vel sed exp. et et SI/p. lin. ai. man. I 80 vel] om. O 80 ante] aut H 81 palOxysmum] plOximum SI pa- 91 beata] vera A1(sed corr.)O(sed beata i.m. ai. man.)Y 92 minus'] unius IO 92 quo] IOxissimum Y 81 aut'] in add. Y 8 I aut3] in addo Y 81 post] potius I qui O 93 stetit] stestit sed -s- exp. ai. man. O scessit H cessit S . 93 beatissimus] 82 similiter] simpliciter I 82 volentes] nolentes O 82 quaerunt] quae tunc Y 82 vel] verissimus I (sed corr.)OY 93 est] om. C 93 quo] qui O 93 nunc] non AHO(sed in scilicet et vel SI/p. lin. ai. man. O 84 transfertur] stransfert (?) A transit (?) I nunc corr. ai. man.)Y 94 sanctorum] om. I 94 minus] unius O 97 facticius] fac- 84 nomen] nomine C 85 vivens] vires Y 85 est] SI/p. lin. I 85 modus] motus I tivus C 98 autem] om. A 98 ut] vel sed exp. et ut i.m. aI. man. O 98 sunt] om. I 87 innuit Aristoteles] in unitarum HS(sed corr.) 90 cap.o 46°] CXLvr CHS 99 qui] quae Y 99 et] vel O I coniugatorum] et addo S I secundus] secundum AC I est'] om. S 2-3 episcopi ... ordinis cuiusmodi sunt] om. (ham.) A 4 et'] 87·89 PS.-BOE11lJUS, De disciplina scho/aril/m, C. 4, n. 34 (ed. O. WEIJERS, p. 119,16·20; PL 64, om. Y 5 quia] i.m. 0/. man. O 5 specialiter] specia1i O 5 vocatione] notatione Y 1233C-D); er. ARIST., Top., I, C. I (TransI. Boethii, ed. L. MINIO-PALUELLO, p. 5,18-6,1; in 6 communi] i.m. S 7 quaestione] quaestio S 8 communi caelibum] inv. CHS 8 cae- ANON., AI/ct. Arist., ed. J. HAMESSE, n. 36,11, p. 322,1·3 ; Iunt., 1/3, r. 3C ; 100 b 21-23) secundum libum] caeli bene sed corr. I, 9 adventicii] adventii sed ·ti- SI/p. lin. 01. man. IOY O. Weijers, p. 159; cr. etiam ID., op. cit., I, c. 15 (TransI. Boethii, p. 21,20-22,31 et 22,13-15 ; IO distinguuntur] distinguitur C IO qui] quae Y 12 et] om. I 12 duo primi] inv. C Iunt., 1/3, r. 20A·C; 106 a 14-20, 32-34) et N, C. 3 (TransI. Boethii, ed. L. MINIO-PALUELLO, 12 respectu aliorum sicut status'] iter. A(sed de/.)HI(id)O 13 status] statum O 13- 14 sunt tria] inv. CHS p. 72,22-73,11; Iunt., 1/3, f. 68B-G; 123 b 22-30); cf. etiam IOANNES SARESBERIENSIS,Metalo- gicon, I, C. II (ed. J. A. GILES, V, p. 32; ed. C. C. J. WEBB, p. 29,16-18); II, C. 3 (ed. J. A. GILES, V, p. 66; ed. C. C. J. WEBB, p. 65,6·8) 90-197,95 EAOMERI (PS.-ANSELMI), De similitl/dini- 7 Cr. HENR. DE GANO., QI/od/. Xll, q. 31, 17a ratio contra fratres (ms. PARIS, Bib/. NaL, lat. 3 I 20, bI/S, C. 125 (PL 159, 678A-B) ; er. etiam ID., op. ciL, C. 57 (PL 159, 633C-D) r. 131vb·133vb; ms. VALENCIA, Cat., 43, r. 255rb·256rb; ms, VAT.• Vat./at" 853, f, 30Iva-302vb) 198 QUODLIBET XII QUAESTIO 29 199 tria principalia officia hierarchica in ecc1esiastica hierarchia, ad modum statu permanemus». IDEM Super Ezechielem, parte n", homilia 9" : «Lapis illorum in hierarchia angelica, quae sunt purgare corrigendo, illuminare 15 40 quadratus I est et ex omni latere statum habet, qui casum in aliqua Y 172" docendo, perficere sacramenta administrando. E contra autem omnium permutatione non habet». Nota quod non dicit: «non potest habere». Item aliorum est ab illis purgari, doceri et perfici - dico quantum est de genere VIO Moralium : «Ab omni statu rectitudinis desperant qui per noxia verba status -, et ideo tanto perfectior et maior est status illorum super status dilabuntur». Et APOSTOLUS I" Corinthios VO: «Stabiles estote». aliorum, quantum illa in agendo perfectiora sunt quam alia tria in patiendo. Sed esto quod ita esset quod non essent in statu, sed in ordine quodam Zucc. 274'b Perfectius enim est docere quam doceri, et sic de I aliis. Et ideo oportet 20 45 qui non meretur I dici status, tamen modus vitae quem requirit ordo S 191"" Bad. 510rP quod omnino sint perfectiores illi quam I isti, etiam illi inferiores praelati, ipsorum, requirit opera perfectiora, ut dictum est et iam amplius dec1arabi- quia ad eadem opera ordinantur in genere cum maioribus praelatis. Propter tur. Ad minus debet vita ipsorum perfectior dici, si faciunt quod ordo eorum H 199'" quod etiam quidam I religiosi gaudent se aliis religiosis praeferri, in quantum requirit, quam I vita quorumcumque religiosorum facientium quod status O 162'" status eorum vel ex institutione vel privilegio habet ministrare aliquos actus illorum requirit, ut secundum hoc perfectior et superior sit ordo illorum illorum, scilicet praelatorum, in ipsorum subsidium. 25 50 quam sit status ipsorum religiosorum, ut omnem controversiam de nomini- Bad. 510«) I Quod ergo assumitur in argumento quod «presbyteri secundi ordinis bus, pertinacibus relinquamus. non sunt in statu», dico quod simpliciter falsum est. I Ulterius nec propter aliqua dicta constringitur negare illos esse in statu: 8ad. 51 Quod addunt ad illius probationem quod «status immobilitatem importat obligati sunt enim sufficienter ad curam suam, ut possit I in eis poni ratio A 243'" C 152" et obligationem ad opus exsequendum quod pertinet ad I statum», dico quod status. hoc non importatur nomine status, ut patet in quibusdam modis statuum 30 55 Et quod arguunt quod non, «quia libere possunt curam suam deserere praedictorum. Non enim pertinet ad rationem status 'stare per obligationem intrando religionem», dico primo sic, quod sacerdos accipiendo curam et permanentiam', sed sufficit quod habeat propositum persistendi in illo, obligatur ad perpetuam servitutem persistendi in illa, nisi servitutem illam licet libere, cum voluerit, possit illum mutare, quemadmodum c1ericus est et mutare voluerit in aliam, quemadmodum professus in ordine laxiore obli- in statu c1ericorum, qui semper c1ericaliter se habuit, et defenderetur ab gatur ad perpetuam servitu-I tem in illa religione, nisi velit eam mutare in Zucc. 2 ecclesia ratione status sui, quo distinguitur contra statum laicalem, licet 35 60 servitutem serviendo in strictiore, et quemadmodum contrahens matrimo- libere possit contrahere cum vidua et statum suum mutare. Unde ille qui per nium cum muliere obligatur ad iugiter serviendum ei matrimonialiter, nisi I 273'" gratiam Dei manet, I per firmum propositum dicitur manere in statu, dicente illam servitutem ante carnalem copulam velit mutare in aliam, intrando GREG0R10 VIlIo Moralium : « Conditoris protectio et custodia est quod in religionem. Sicut ergo professus in religione laxiore non propter hoc negatur esse in statu, licet libere in casu possit statum suum I deserere, aut ille qui H 199"" ACHIOSY ACHIOSY 14 ruerarcruca] ruerarcrua CHS 15 ruerarcrua J angelorum sive addo C 17 dico] quod 39 statu] status A 39 pennanemus] lac. et manemus H 39 Ezechielem] id est add Y 19 illa] illi sed ·i- exp. et -a sup. lin. ai. man. C 20 est] om. S 20 ideo] add A 42 qui] om. sed suppl. i.m. O 42 per] om. CH 42 noxia] naxia Y sic S 21 illiI quam isti] isti quam illi inv. O 22 ad] ab CHS 22 eadem] eandem A 43 Apostolus] amplius Y 43 estote] om. A 44 esto] estote sed -te exp. A 46 requi- eodem CHS 22 opera ordinantur] inv. CHS 22 in] eodem add S 24 vel'] ex rit] requiritur CH 48 requirit] ut secundum hoc perfectior addo sed exp. H 52 constrin- add S 25 ipsorum] eorum S 25 subsidium] subditum sed -t- exp. et si sup. lin. ai. gitur] constringuitur A 53 sunt enim] inv. CHS 57 persistendi] existendi Y 58 ini man. C 26 argumento] arguendo A 26 quod'] om. AIOY 27 simpliciter] similiter I aliam] malitiam sed ·ti- exp. (ai. man.?) I 59 religione] religionem I 59 eam] illam O 30 hoc] hic CHS 30 quibusdam] quibus sed -dam add sup. lin. ai. man. O 33 et] 59 mutare] mutuare ACO 60 servitutem) in add A 61 muliere] intelligere Y om. AIOY 34 qui] quae Y 34 clericaliter] clericaIi C 35 quo J quod CHS 61 obligatur] intelligatur Y 61 matrimonialiter] matrimoniter A 63 sicut] sic CHS 36 mutare] immutare H 38 protectio] protexio sed -x- exp. et -ct· sup. lin. aI. man. I 38 quod] quasi H 39-41 ID.• Homiliae in Ezechielem. II. homo 9. C. 5 (CC la!. 142. p. 359.161-162; PL 76, 1044D) 42·43 ID.. Moralia, VI, C. 15. n. 19 et C. 23. n. 40 et C. 37. n. 57 (CC la!. 143. p. 297.36-46 et 26·27 cr. supra. p. 188.6 28-29 Cr. supra, p. 188.6-7 38-199.39 GREGORIUS. Moralia. p. 3\3.10-1 I et p. 327.80-82; PL 75. 739C et 7518 et 762A) 43 I Cor.• XV. 58 XXIII. C. 27. n. 53 (CC la!. 1438. p. 1187,22-23 et 29-30; PL 76. 286A) 46-47 cr. supra, p. 195.49·54; infra, p. 208.76-211.40 55-56 Cr. supra. p. 189.9-10 200 QUODLIBET XII QUAESTIO29 201 contraxit matrimonium de praesenti, sic nec sacerdos curatus debet negari 65 sic propter eandem causam qua quis debeat fugere curam et intrare religio- esse in statu, licet in casu libere possit mutare statum et dimittere curam. nem, potest dimittere curam propter ingressum religionis, et est conscientia Unde, si dimitteret sacerdos curam non intrando religionem, arctari posset propriae infirmitatis, dicente AUGUSTINOSuper 36m Psalmum: < Corinthios XIIIO. Unde apostata est apud Deum, licet in religione existat, quemadmodum si quis 45 in spirituali vita perfectus est qui in caritate perfectus est. Est autem perfectio sine causa et licentia a religione strictiore ad laxiorem transiret. Sed omnibus secundum quid in adeptione perfecta eius quod secundario ordinat in finem, A 244'" Y 172'" I his videtur contrariari Glossa super illo verbo «Me-lliorem vitam» quae 25 cuiusmodi sunt sapientia, patientia et huiusmodi. Illa autem perfectio S 192'" dicit: «Haec est causa sufficiens, I quia de minori ad maius transeundum caritatis principaliter consistit in dilectione Dei, Genesis XVIlo : «Ambula est». Ubi plane insinuatur quod status religionis sit maior quam sacerdotum. coram me et esto perfectus»; secundario autem in dilectione proximi, Bad. 511'" I Et dico quod re vera tali status religionis maior est, quia melior, sicut 50 Matthaei VO: «Diligite inimicos vestros». Et sequitur: «Estote ergo per- et ipsi melior est vita religionis quam curae. Unde non bene facit ad suum fect;'>.Sed neutro modo completur in nobis omnimode in hac vita, propositum illud quod allegat IOANNESro se ibidem capitulum: «illud 93° 30 p Philippenses IlIO: «Non quod iam acceperim aut iam perfectus sim; sequor H ioo" distinctione legimus quod loquitur de transitu I a minori simpliciter ad maius autem, si quo modo comprehendam». Dicimur tamen tunc perfecti in hac simpliciter». Propter quod quasi corrigendo se subdit: «Et tamen dicit vita, si fecerimus quod in nobis est, ut tantam caritatem habeamus ut omnia capitulum: 'Sic vive in monasterio ut clericus esse merearis; XVI", quaes- 55 promoventia nos ad dilectionem Dei et proximi mente assumamus, et impedientia nos a nobis abiciamus, et sic, quantum possumus, adeptionem perfectionis patriae sequamur. Unde, postquam dixit: «Sequor autem, si quo ACHIOSY 12 pridem] prius S 14 imminet eis] inv. C 16 examinare] examinata sed -t- exp. et -r- sup. lin. ai. man. O 17 sancto] scilicet Y 17-19 in ... bene examinare debet con- ACHIOSY scientiam suam an lege privata ducatur et Spiritu Sancto inflammatus ad renuntiandum] om. (hom.) H 18 bene examinare debet] debet bene examinere inv. O 19 sancto] scilicet Y 34 promovendo] om. A 35 exprimit] exprimitur CHOS 39-40 proposuimus] proponimus 19 ex] om. I 21 sic] sicut CHS 21 est] ex add Y 25 meliorem] melioremque C C 40 aliud2] alius sed exp. et -d sup. lin. ai. man. O 40 autem] om. CO 40-41 aliud2 quia add H 26 haec] hoc O 27 sit] sic H 28-29 quia ... melior est] om . ... perfectio] om. (ham.) A 41 in2] propria add Y 41-42 finis ... statu] om. A (ham.) C 29 vita religionis] exp. C 29 non] om. O 29 suum] usum sed corr. sup. 42 perfectio simpliciter] inv. S 42' per] pro AC (sed in per corr.)HI(id.)OSY 45 est213] lin. ai. man. I 30 capitulum] capitulo CHS om. Y 46 quid] quod S 47 cuiusmodi] cuius A 47 sunt] super A 47 sapien- tia] sapientiam A 47 huiusmodi] huius Y 48 XVIIO]XVIII O 48 ambula] ambulans 16-17 GRA11ANUS, Decretum, II, c. XIX. q. 2, c. 2 (ed. A. F'RlEOBERG, 840; PL 187, 1094B) I, sed -n- exp. O 50 vestros] nostros (?) IOY 52 IlIO] I° sed exp. et 3 sup. lin. ai. man. 21-22 GREGOR. X. Decretales, I, tit. 9, c. 10 (ed. A. FRIEOBERG, 112) I II, 25 GRATIANUS, O 52 aut] quod add HS 52 aut iam] armoniam (?) AI(sed in aut iam eras.)OY Decretum, II, c. XIX. q. I, c. I (ed. A. F'RlEOBERG, 839; PL 187, 1093B); cf. etiam Ivo I, 52 sim] sum CH fieri O 53 dicimur] dicuntur AOY 54 vita] viva sed -v- exp. CARNarENSIS, Decretum, VI, c. 371 (PL 161, 523B) 26-27 GRATIANUS, Decretum una et -I- sup. lin. A 54 tantam] causatam Y 56 abiciamus] proiciamus S 57 perfectionis cum glossis, ibid. (ed. 1584, 1606c); cf. etiam supra, p. 189,19-20 30-32 lbid; ID., patriae sequamur] patriae sequamur perfectionis inv. sed corr. O 57 autem] ante (?) I Decretum, I, dist. 93, c. 24 in fine (ed. A. F'RlEDBERG, 329; PL 187, 444B) ; cf. etiam supra, I, p. 189,20-21 32-207,34 ID., Decretum una cum glossis, II, c. XIX. q. I, c. I (ed. 1584, 38-39 Cf. supra, p. 189,27-28 39-40 Cf. supra, p. 195,57-58 43-44 1 Cor., XIII, (-3 1606c) 33 ID., Decretum, II, c. XVI,q. I, c. 26 (ed. A. F'RlEOBERG, 768; PL 187, 999B); I, 48-49 Gen. XVII, I 50 Mallh., V, 41 50-51 Mallh., V, 48 52-53 Phil., III, 12 HIERON., pist. 125 (ad Rusticum monachum), c. 17 (CSEL 56, p. 136,19; PL 22, 1082) E 57-208,58 lb/d. 208 QUODLffiETXII QUAESTIO29 209 modo comprehendam», continuo adiunxit: «Quicumque ergo perfecti sumus, virtutis. Et etiam si nulla obligatione adstricti fuissent ad officia sua apostoli hoc sentiamus». Propter quod dicitur Matthaei XJX.O : «Si visperfectus esse, et discipuli a Christo, et ex sola libera voluntate fuissent exsecuti suum vade et vende» etc., «et sequere me». Et est primum dispositio ad perfec- 60 officium per firmum propositum et secundum modum et ritum quo Christus tionem acquirendam, in quo intelligitur abiectio per voluntatem omnium 85 ipsum instituit exsequi, fuissent in eodem statu in quo erant astricti per quae impediunt nos in hoc. Secundum vero est id quo fit perfectionis votum. Bene tamen verum est quod votum et obligatio faciunt unum modum consecutio, quo intelliguntur omnia quae ad illam consequendam iuvant nos. status, qui bene distinguitur contra omnes alios, in quibus homo potest Bad. 511'" Unde HIERONYMUS super Matthaeum: «Quia non sufficit I tantum relin- existere sine voto aut etiam libere. Sicut enim servitus est status quidam in quere, adiungit quod perfectum est». 65 servis cum obligatione, sic libertas est status oppositus in dominis absque Bad. 51I.e I Est autem status perfectionis, ut aliqui dicunt, non opera perfectionis 90 omni obligatione. I Unde causa qua aliquis defendit suam libertatem, causa Y 173'" C 153'" facere nec se I ad talia faciendum quocumque modo disponere, sed se ad status dicitur na, quaestione 6a «Si quando». Et tamen existens dominus et faciendum opera perfecta obligare. Per hoc enim solum mutat quis statum, in plena libertate potest mutare statum et intrare servitutem. Licet ergo o 163rb ut non existens in I statu perfectionis fiat in statu perfectionis. Unde, ex eo omnis status qui servitutem importat proprie dictam, non est sine obliga- H 200'" quod aliquis faciat perfectionis opera et ad illa se disponat absque vo-I to, 70 tione, bene est tamen status alius et etiam status perfectionis absque omni S 192'" 1274'" in nullo mutat I statum suum, quia ma-I net in eadem libertate quam prius, 95 obligatione, etiam licet sit status qui requirit servitium, ut status praelatorum quemadmodum non mutat conditionem suam qui alteri servit libere, sed qui qui requirit servitium exhibere Deo; quod non oportet procedere ex A 245'" se obligat ad serviendum ei, mutat conditionem. I Sic autem se obligant conditione servili, sed sufficit quod ei exhibeatur servitium ex libertate mera, religiosi per vota sua ad dilectionem Dei, et episcopi suscipiendo curam in et sola assumptio et deputatio ordinaria ad tale officium exsequendum sua ordinatione. 75 sufficit ad hoc quod aliquis sit in statu tali. Deo enim servire regnare est, ut Bad.511,o I Sed. dico quod, sicut secundum praedicta ad statum simpliciter non 00 dicit GREGORIUS.Ut etiam dicit HIERONYMUS Heliodorum, ad comparans requiritur obligatio simpliciter, sic neque ad statum perfectionis simpliciter dignitatem episcopalem «Ille nolentibus praeest, hic volentibus ,. ad regalem: requiritur nulla obligatio ad faciendum illa opera perfectionis, sed sufficit ille terrore subicit, hic servitute dominatur,. ille corpora custodit ad mortem, firmum propositum et habere ritum vivendi qui ad operum perfectorum hic animas servat ad vitam». exsecutionem requiritur, secundum quod, etsi nullum esset votum, esset 80 Sed ne in hoc tempus protrahamus, concedamus hoc in proposito, Zucc. 276'" status incipientium, I proficientium et perfectorum secundum omne genus 5 dicendo quod in statu perfectionis sunt et praelati superiores et inferiores curati, quia incumbit officio ipsorum facere opera perfectionis circa subditos, ACHIOSY ACHIOSY 58 continuo] continue Y 60 vende] ven O 61 in] etiam Y 62 id] illud I 63 consecutio]in addo C 63 consequendam]consecutionemO 66 perfectionisl]facere 82 etiam] om. O 84 modum]motumA 85 instituit]constituitS 88 enimservitus] addo S 67 quocumque]quo quandoqueO 68 faciendum]faciendaCHS 69 fiat in' inv. C 89 oppositus]oppositisA!(sed -i- e.xp. et -u- sup. lin. ai. man.)O 91 si quando] statu' perfectionis']om. (hom.) SI 71 quam] qua CHISY quae O 72 suam] om. et sublin. O 92 potest] iler. sed e.xp. I 92 statum] om. O 94-95 bene .., obligatione] lac. C 72 qui'] sui C 73 sel obligat] inv. I 73 sic] sicut O 74 suscipiendo] om. (hom.) S 94 bene] unde C (sed CO". aI. man.)H def. S 94 status'] om. A def si addo sed e.xp. S 76 secundum]om. A 77 simpliciter ..• ad statum] om. (hom.) A I S 95 sit statusI] inv. O 96 procedere pro vel prae Y J 97 sed] licet O 99 statuJ 77 sic] sicutAHlOSY 77 statum] lac. addo (post ras.) C statutumHOY 77 perfec- tali inv. O 99 ut] et C 00 comparans comperansH J I nolentibus]volentibusY tionissimplicite~]inv. CHS 77-78 simplicite~... perfectionis]iler. (hom.) O 79 et] non C 2 illel terrore] inv. CH 2 subicit]subiecitA 4 in'J ser. sed e.xp. O 6 curati] om. A 79 ritum] habere addo sed e.xp.C 79 qui] quia CHS 80 quod] ser. sed in quia CO". ai. 6 opera] om. S man. C ser. sed quem sup. lin. aI. man. I 8I incipientiumjinsipientium A!(sed -s- e.xp.et -c- sup. lin. ai. man.)O 81 proficientium]perficientiumsed per- in pro- CO". ai. man. C 90-91 GRA11ANUS, Decretum, II, C. II, q. 6, C. 40 (ed. A. FRIEDBERG, I, 481 ; PL 187, 635B-C) om. Y 81 secundum]quod S 99 GREGOR., Homiliae in Ezechielem, I, hom.3, n. II (CC la!. 142, p. 39,190-218; PL 76, 81OB·D);ID.,Moralia, VI, C. 37, n. 56-62(CC la!. 143,p. 325,1-332,248;PL 75, 760B-766A); 58-59 Phil., III, 15 59-60 Mallh, XlX, 21 64·65 HIERON., Mallh. Evang. Comm., In ID., op. cit., XI, C. 13, n. 21 (CC lat. 143A,p. 597,2-3; PL 75, 963B) 1-3 HIERON.,Epist. XlX, 27 (PL 26, 144A) 76 Ct: supra, p. 199,52-200,78 60 (ad Heliodorum),n. 14 (CSEL 54, p. 567,17-568,3; PL 22, 598) 210 QUODLIBET XII QUAESTIO29 211 et ad hoc sunt obligati, secundum quod dictum est supra de inferioribus, et ordinaria praedicta, sed ad perfectionem personae pertinet diligenter exsequi conceditur ab omnibus de superioribus. officium curae, ita quod, sicut aequaliter in statu perfectionis sunt diligenter Bad.511vE I Quod ergo arguitur in contrarium quod «non, quia status illorum exsequens eam et negligenter, et hoc sive status sit cum voto sive sine voto, compatitur secum quod est simpliciter imperfectionis, ut habere propria et 10 35 sic aequaliter in statu perfectionis sunt, quantum est ex ratione status, habens H 201" uxores», dico quod non omnis status ad I omnia se extendit, sed quilibet propria et uxorem, et non habens, licet hoc dirninuat multum de perfectione ad illa quae ad ipsum pertinent tantum. Unde quae vovet virginitatem sed personali. Unde si ita status praelatorum institutus fuisset, apostoli tria non vovet paupertatem aut oboedientiam, in statu virginum est, sed non in vota religionis voverunt, sicut dicit AUGUSTINUS XVllo De civitate Dei eos statu voluntarie pauperum aut oboedientium secundum modum quo sunt illi vovisse paupertatem, hoc erat pertinens ad perfectionem personae, non qui alia duo voverunt. Si ergo status et perfectio praelatorum per se et 15 40 status. principa1iter consistit in operibus exercendis circa regimen proximi, non Sed tamen hoc non fuit de institutione status quemadmodum quod Paulus oportet quod existens in statu perfectionis praelatorum careat propriis aut vixit de opere manuum, non erat praerogativa pertinens ad statum, sed ad ~u~~~76'b uxore I de ratione status, nisi Christus sic instituis-I set, licet hoc requiratur personam tantum. Unde Paulus, qui vixit non de evangelio, aequaliter et non A 245'" de ratione status religiosorum secundum I modemam observantiam. Si enim magis ex hoc erat in statu perfectionis apostolatus cum aliis qui vixerunt de haec duo repugnarent statui praelatorum in quantum sunt praelati ut ex 20 45 evangelio, licet Pau-Ilus in hoc fuit in sua persona singulari magis perfectus Bad. 51; institutione Christi, sicut repugnant statui religiosorum secundum institutio- aliis. Aut si dicatur quod status apostolatus ratione suae perfectionis require- O 163" nem quae nunc observatur, ut aequaliter ad illa I oportet obligari praelato s bat ab institutione sua opera perfecta in apice perfectionis secundum omnem sicut et religiosos, sicut non essent in statu perfectionis religiosorum non modum perfectionis, tunc ceteri apostoli de evangelio non debuissent I H 201'" obligati ad non habendum propria et uxores, similiter non essent in statu perfectio vixisse, quia peccassent, praecipue si accepissent in casibus in C 153'" perfectionis praelato rum non ob-I ligati ad illa, sed tamen manerent in statu 25 50 quibus Paulus non sumpsit. Qui praecipue erant duo : unus ne gravaret illos perfectionis pro quanto exercerent bene opera ad subditos suos. Si igitur non quibus praedicavit, et per hoc tardius ad praedicationem eius accederent aut sic fuit duplex ordo praelatorum institutus ut de necessitate requireret eam acceptarent, lIae Thessalonicenses 111°, et Actuum )(X0. propriorum abnegationem et uxorum, sed ut hoc requireret de congruentia, Secundo ut pseudo, qui praedicabant falsa et accipiebant sumptus, propter quia habendo propria et uxores multum impediretur cura et diligentia circa quos I praedicabant, a praedicatione repelleret, lIae Corinthios Xlo. Y 173'" subditos, ita quod de ratione status et eius perfectionis nihil requiritur nisi 30 55' Et hoc etiam quia, ut dicit HIERONYMUS Epistola in ad Cel1antiam, I «vas Zucc.27 I 274vb diligens operum I curae exsecutio cum assumptio ne sive deputatione ACHIOSY ACHIOSY 32 pertinet]obtinet sed ob- exp. et per- sup. lin. A 33-34 sicut ... voto'] om. (homoioceph.) O 33 aequaliter... sunt] iter. S 34 status] sta A 34 sive'] vel SI/p. lin. ai. man. I 9 illorum] non add sed exp. I 11 uxores] uxorem S Il quod] sicut add ACHI(sed 34 sive' sine voto'] om. sed suppl. i.m. S 35 perfectionis... status] om. A 36 uxorem] exp.)OSY 12 quae'] qui O -ae exp. et -i SI/p. lin. aI. man. I 13 oboedientiam]aboe- uxores sed -s exp. eI -m sup. lin. Y 37 et] om. ACHIOSY 38 voverunt]volueruntI dientium Y 16 circa regimen proximi] om. sed suppl. i.m. ai. man. O 16 non] 39 pertinens] om. A 41 quemadmodum]iter. A 41 quod] et C om. sed suppl. enim addo O 17 existens]ex sed CO". SI/p. lin. ai. man. O 19 modemam]modumnam SI/p. lin. aI. man. S 42 praerogativa]non addo ACHIOSY 42 pertinens] pertinentA AO(sed corr. i.m. ai. man.) 19 observantiam] S -ntiam exp. et -tionem sup. lin. ai. man. I 43 et] ser. sed exp. I 44 apostolatus]appelatusY 46 perfectionis]in apice addo sed 20 praelatorum]in statu add. sed exp. A 22 quae] vere add CHS 22 observatur]ob- exp. S 49 accepissent]accipissentO 52 IlIO]·b· add AIS ·G· addoH ·v· add. OY sertur A 22 oportet] oportent H oporterent sed -n- exp. S 23 sicut' ... religiosorum] 53 XXO]·8· addo ACHS 'g' add IO ·G· add. Y 53 pseudo] speudoAI 53 prae- om. (ham.) C 24 obligati]obligatiY 24 similiter]et addo CHS 26 exercerent] dicabant]p~ant Y 53 et] quod CHS 54 praedicabant]p~ant Y 55 XIO]·b· add exercentCHS 26 bene] unde AO om. sed suppl. i.m. C 26 opera] om. S ACHIOSY 55 Hieronymus]om. A 55 Cellantiam]CellentiamACHIY excellentiam 29 propria] om. S 29 diligentia]distinguentiased diligentiasup. lin. ai. man. I 30 per- SO fectionis]circasubditoset adhuc sunt add S 38-39 AUGUST., civ. Dei, XVll, C. 4, n. 6 (ed. C. DOMBART KALB, p. 208,22-24; CC De - A. II, 7 cr. Sl/pra, p. 195,46-54; 199,44-200,78 9-11 Cf. sl/pra.,p. 190,33-35 15-211,37 Cr. la!. 48, p. 559,171-173; CSEL 40/2, p. 216,13-15; PL 41,530) 50-51 II Thess., III, 8; I etiamHENR. DEGAND., Quodl. VII, q. 29 (ed. 1518,r. 294rA-299rV;ed. 1613,I, r. 437va-442rb) Thess., II, 9 51-52 Cf. Act, XX, 33 53-54 II Cor., XI, 7-8 et 13 212 QUODLIBET XII QUAESTIO 29 213 electionis Paulus castigat corpus suum et in servitutem redigit, ne aliis erat ex dispensatione generali Christi, qua reliquit in apostolorum voluntate praedicans ipse reprobus efficiatur, ne perfectionis magister aliquid in se posse sumere necessaria de evangelio propter infirmitatem quam praevidit imperfectum ostendat, ne Christi imitator extra praeceptum quidquam ac in eis et in suis successoribus, I si tamen in talibus casibus sumptus H 201'" S 193'" voluntatem Christifaciat. I Apostolici veropraecepti et exempli est ut curemus 85 acceperunt. Et quod amplius est, dispensavit cum successoribus eorum non conscientiae tantum, sed etiam famae. Superfluum et a fructu vacuum 60 episcopis quod non solum haberent potestatem I vivendi de evangelio 1275" fugere magister gentium docet. Vult enim etiam extraneos ad fidem homines accipiendo de die in diem sibi necessaria, sed quod possent habere bona per fidelium opera perficere, et religionem ipsam religionis disciplina com- ecclesiae communia, ne per subditorum avaritiam qui non essent prompti mendat, et ideo sicut luminaria in mundo lucere nos iubet in medio nationis ministrare de die in diem necessaria, essent ab officii exsecutione impediti, pravae et perversae, ut incredulae mentes errantium I ex nostrorum actuum 90 ut per nullam providentiam oporteret eos curare de crastino. Et ob hoc lumine ignorantiae suae tenebras deprehendant. Unde ad Romanos ipse ait: 65 Christus habuit loculos, gerens in ipsis personam imperfectorum, dans ((Providentesbona, non solum coram Deo, sed etiam coram hominibus)), et signum per hoc bonorum communium ecclesiasticorum, ut I XIIa, quaes- Zucc.2 alibi: ((Sine offensione estote Iudaeis et gentibus et ecclesiae Dei, sicut et ego tione la «Exemplum», et cap.o «Habebat Dominus loculos». Et sic, ut puto, omnibus per omnia placeo, non quaerens quod mihi utile est, sed quod a Christo fuit status apostolatus institutus ut apostoli possent de evangelio multis)).» Quod si ita status ille institutus fuisset, in his casibus sumptus 95 vivere in omnem casum, et successores eorum de communibus bonis sumere non debuissent ceteri apostoli, sicut nec Paulus sumpsit aut pec- 70 ecclesiae absque omni diminutione perfectionis in illis. Et sic facere opus casset, nisi in hoc Christus generaliter dispensasset. Et puto quod status apostoli et non sumere sumptus, non erat nisi praerogativa personalis, et hoc apostolorum requirebat, quantum erat ex natura sua, opera perfectionis in non nisi in illis casibus in quibus Paulus non sumpsit. Unde AUGUSTINUS apice secundum omnem modum perfectionis; et erat ille quod sic de exponens illud Psalmi 103i «Producens fenum iumentis», et declarat evangelio sumptus acciperent ut expeditius et fructuosius officio suo vacare 00 qualiter qui evangelium enun-I tiant, debent de evangelio vivere. Post S 193'" possent. Et erat semper expeditius et fructuosius officio apostolatus victus 75 magnam exhortationem subditorum ut diligenter in necessariis provideant 0163'" de evangelio sumere, nisi in casibus I illis in quibus Paulus non vixit de suis curatis, dicit sic: «Itaque curiosi estote ad ista, fratres mei, et invenietis evangelio propter causas dictas. Et quod Christus in institutione apostolatus multorum Dei servorum indigentiam, tantum ut velitis invenire. Sed quia dispensavit generaliter quod etiam in his casibus qui vellent, de evangelio delectat vos excusatio qua vultis dicere: 'nesciebamus: propterea ipse Domi- viverent, ut per hoc Paulus eo quod in illis casibus non I vixit de evangelio, 5 nus loculos habebat, quo mittebantur necessaria et possidebantur nummi in sed de opere manuum suarum, ipse solus statum perfectionis apostolicae 80 custodivit in apice, et quod ceteri vixerunt de evangelio in illis casibus, hoc ACHlOSY 83 posse] posset S 86 quod] et CHS quia I 91 ipsis] ipsas H 93 ut] non Al(sed ACHJOSY exp. et ut sup. lin. aI. man.)OY 96 diminutione] diminuere A 96 opus] om. S 99 \03i] CIIII ACmOSY 99 producens] perduces A perducens CHIOSY 99 produ- 56 ne] nec I 57 reprobus] reprobet A 60 a fructu] astinctu (1) ACIS a stinctu HOY cens ... iumentis] sublin. IY 99 iumentis] in mentis Y 99 declarat] declarant AHIOY 63 nationis] vacationis Y 65 deprehendant] reprehendant I 67 Dei] et add. sed exp. 2 invenietis] invenientis O 3 multorum I meliorum (sed -I- exp.)O mulorum Y I 67 ego] in addoH 68 quaerens] quaeres H 68 est] om. S 69 sumptus] sumptis 3 quia] quod I 4 vos] nos mOSY 4 vultis] multis A(sed m- exp. et v- SI/p. lin. aI. A 70 apostoli] amplius AlOY 71 Christus generaliter] inv. S 72 requirebat] man.)OY requirebant I 74 vacare] vacarent sed -nt exp. I 75 officio] suo add. S 76 casibus] sasibus sed s- exp. et c- sup. lin. A 77 in] est Al(sed in add. sup. lin. aI. man.)Y est in 90-93 GRAllANUS, Decretum, II, c. XII, q. I, C. 12 (ed. A. F1uEDBERG, I, 681 ; PL 187, 888A); O 78 in] ab C 78 de evangelio I om. S 80 sed] om. O 80 statum] status I AUGUST., In Ioann. Evang., !racl. 50, C. Il (CC la!. 36, p. 437,2-3; PL 35, 1762) 92-93 GRAllANUS, Decretum, II, c. XII, q. I, C. 17 (ed. A. FRlEDBERG, I, 683; PL 187, 56-59 HlERON., Epist. 148 (ad Celantiam), n.22 (CSEL 56, p. 348,15-16 et 22-24; PL 22, 890(-89IA); AUGUST., In Ioann. Evang., !rac!. 62, c.5 (CC la!. 36, p. 485,5; PL 35, 1803) 1215) 56-57 1Cor., IX, 27 59-69 HIERON., op. cit., n. 23 (CSEL 56, p. 349,3-16; PL 99 Ps. CIII, 14 2-214,6 AUGUST., Enarr. in Ps., Ps. \03, sermo III, C. \0-11 (CC la!. 1\0, 22,1215) 66 Rom.,XII,17 67-69ICor.,X,32-33 77 Cf.supra,p.211,50-54 p. 1509,49-3; PL 37, 1367) 214 QUODLIBET XII QUAESTIO29 215 usus eorum qui cum illo erant». Et infra: « Vide quae fiebant. Futurus erat donatio eorum, sed vestra merces:» Et infra: «Apostolus tam laboriosus, tam Paulus nihil tale aliquando quaerens et omnia provincialibus donans. Sed impiger, tam exercitatus ut ista non peteret, 'Ego: inquit, 'nullius horum usus A 245'" quia multi infirmi ista quaesituri erant, magis infirmorum personam I accepit sum: Ostendit sibi I deberi et non accepit, nec condemnavit eos qui accepe- O 164" Christus, sublimius Paulus». Et infra: «Cum enim videret Paulum ista non runt quod debebatur». esse quaesiturum, praevidit ne damnaret quaesiturum, et praebuit exemplum IO 35 Alii infirmorum quorum Christus personam accepit in Iaculis, erant infirmo». quaesituri ex caritate, non ex debito officii, ut ceteri pauperes, non rectores Bad. 512'" I Nota ex his quod Paulus in eo quod non quaesivit nec accepit annonam populi, quibus in recipiendo debent priores infirmi praeferri, dicente sibi debitam pro obsequio suo, firmus fuit,non autem de numero infirmorum AUGUSTINOibidem: «Ne dicatis: 'Homines servientes non indigent nostri: quorum personam gessit Christus habendoloculos. Sed de numero illorum Quaere tamen ne quis indigeat, et qui non indiget, inveniat in te quodvo-I luit C 153'" infirmorum erant omnes recipientes annonam in illis casibus in quibus 15 40 accipere. Et noli dicere: 'Si petierit, dabo: Exspectas ergo ut petat? Sic pascis Paulus non accepit. Unde in hoc Paulus ceteris perfectior fuit et apicem bovem Dei quomodo transeuntem mendicum? Si sic inter vos indigent milites quam, tamquam sibi propriam, requirit status perfec- Christi ut etiam petant, videte ne vos iudicent antequam petant». Et infra: tionis apostolicae, Ia qua ceteri per indulgentiam propter eorum infirmita- «Da illi, sed multo magis illis». Illi enim sunt I vere pauperes, de quibus dixit I 275rb tem a Christo generaliter concessam deficiebant, si tamen in illis casibus de Christus Matthaei IVO : «Beati pauperes spiritu», dicente HIERONYMO adver- evangelio vixerunt. 20 45 sus Vigi1an-1 tium: «Non simpliciter pauperes, sed pauperes spiritu beati S 193'" Bad. 512'" I Sed est advertendum quod annonam aliqui infir-I morum, quorum appellantur. De quibus scriptum est: 'Beatus qui intelligit super egenum et Bad.512>O I Ad aliud quod arguitur, quod «non est status perfectionis nisi ex voto», IO integritas et per piam continentiam ab omni concubitu immunitas est in carne dico quod verum est religiosorum in quantum sunt religiosi, pro modo quo corruptibili incorruptionis perpetuae meditatio». Et I° De civitate Dei: «Si isto tempore dicitur esse status perfectionis in religione. Aspiciendo tamen i~:t278'" ad I naturam rei propter quam dicitur aliquis status esse status per-I fectio- 40 animi bonum est, cum immunditiae non cedit, ipsum corpus sanctificat». Constat autem quod perpetua talis meditatio, et quod numquam cedat nis, scilicet quod ordinat hominem ad opera perfectionis exercenda, bene immunditiae, bene potest esse sine voto ; corpus autem non sanctificaret nisi potest esse status perfectionis absque voto, ut in praelatis quoad paupertatem 15 ex tali proposito quodam modo Deo dicata esset. Honorata virginitas est illa et castitatem, nisi sic fuisset institutum a Christo, quia ista non pertinent per quae est firmata voto. De qua loquitur auctoritas Augustini ar-I guendo 0165" C 154" se ad exsecutionem actuum perfectorum prae-Ilationis sicut et religionis. 45 introducta. Acceptata virginitas est per episcopalem benedictionem sanctifi- Habendo tamen aspectum ad modum iam dictum institutionis praelato rum cata. Et in qualibet harum trium meretur aureola. Non enim est ad ipsam a Christo, ista duo non observare diminuit de ratione perfectionis praela- promerendam nullum votum necessarium, ut patet in martyribus, et quolibet S 194vb torum personalis, quae, si observarentur etiam sine voto, pro tanto ipsam I 20 horum modorum est puella in statu virginitatis. Sed in prima inchoatur augerent, et magis augerent si cum voto, quia omnia bona facta sub voto matrimonium spirituale cum Christo, quasi per sponsalia de futuro; in maioris meriti sunt, aliis eisdem retentis, secundum ANSELMUMlibro De 50 secunda confirmatur, quasi matrimonium per con-I sensum de praesenti; in Zucc. 278 similitudinibus, cap.o 35°. Quod si Christus non instituisset vota huius- tertia vero consummatur, quasi in coniunctione et copula cum sponso. Et sic modi, scilicet paupertatis et castitatis, fuisse de essentia status praelato rum, nihil arguit illud dictum Augustini, nisi quod altiorem gradum in statu ut nulla dispensatione opus fuisset ad non observantiam illorum, tunc 25 virginali ponit votum, sicut et facit in quolibet actu. Nec tamen votum illorum non observantia in nullo diminuisset de perfectione status, nec in se AClllOSY AClllOSY 00 compatitur]patitur sed com- add. sup. lin. ai. man. I 00 vitium]victum sed vitium i. m. ai. man. O 00 est] iter. A 00 imperfectio] sup. lin. S im- 2 quamI quod H 4 est] 27 personaeperfectione] inv. A 31-32 acceptata]acceptaH 34 haec] hoc Alll et Alll(sed exp. et est sup. lin. ai. man.)OSY 4 infirmitas]infirmitatisAOY 7 con- 35 adulterum]id ultra I 35 maritum]martirumA 38 integritas]est proponentium trariantur]contrariaturCHS IO arguitur]quaeriturCHS Il quantum]est add. sed exp. Deo add. sed exp. S 38 et ... immunitas] om. (ham.) I 41 autem] at Y 48 statu] H 11 pro] sup. lin. A 13 ad] iter. I 13 status1 esse status'] statuiC 14 quod] 2 addo C 48 in'] primo addo sed exp. O 50 secunda] seclindoI 52 quod] per H quia CHS 14 benel unde CHS 16 et] ad sed exp. et et sup. lin. S 18 iam] i.m. S 53 sicutI sic CHS 19-20 praelatorum]prolatorum S 20 si] sibi 1 21 si cum] sicut AClllO(sed corr.) SY 21 quia] quod Y 21 sub voto'] i.m. ai. man. O 22 meriti] merito sed -o exp. 33-36 AUGUST., sancta virginitate, c. 11, n. Il (CSEL 41, p. 243,25-244,5; PL 40, 401) De et -i sup. lin. A 23-24 huiusmodi]huiusY 37-39 ID., op. cit, c. 13,n. 12(CSEL 41, p. 245,4-7; PL 40. 401) 39-40 ID.,De civitate Dei, I. C. 18(ed. B. DOMBART- KALB, 30,3-6; CC Iat.47, p. 19,16-19; CSEL41, p. 33,2-5; PL A. p. 6 Cr. supra, p. 220,57-221,97 IO cr. supra, p.190,40 18 Cr. supra, p. 210,9-211,40 41,31) 44-45 cr. supra, p. 190.44-49 51-52 Cr. ibid. 22-23 cr. PS.-ANSELMUS (EADMERus), similitudinibus, c. 84 (PL 159,655B-657A) De 224 QUODLIBET XII QUAESTIO 29 225 extendit quemlibet actum ad summum. Aliquis enim actus sub voto inferior omnino holocaustum sicut religiosi, cum modo non sunt nisi sacrificium, bene potest esse quam alter sine voto: non enim observantia virginitatis sub 55 quod minus est secundum GREGORIUM Super Ezechielem, parte 11", voto excedit aut aequiparatur martyrio perpesso sine voto, dicente AUGus- homilia 8", TINOin libro De virginitate: «Nemo, quantum puto, ausus fuerit virgini- 85 I Forma respondendi in toto dicto isto unica est et brevis: quod modus Bad.514' tatem praeferre martyrio». operandi ex devotione et fervore magis debet pensari in perfectione et Bad. 513~ I Ex quo minus rationabiliter mihi videntur aliqui dicere quod, aspiciendo praeeminentia operis quam ipsum genus operis. Et ideo opera religionis, ad id cui vacant praelati, perfectiores sunt simpliciter praelati et officio et 60 quia ex voto sunt facta quo homo se totum obligat Deo, quantum est ex Bad.51401) merito et statu, et hoc ideo quia in deducen-I tibus vitam suam secundum ea ratione voti perfe-I ctiora sunt et meliora quam praelatorum, licet illa sint de Zucc. 27: Y 174'" quae pertinent ad illum statum, maiorem perfectionem I requirit et maiorem 90 genere operis magis ardua. perfectionem acquirit, quam si deducerent vitam suam secundum statum Et est clarum quod forma ista proceden,di non valet, quia, ut dictum est, S 195" religiosorum, eo quod in statu praelatorum vacatur sibi et aliis, in statu I quantumcumque virginitas observetur ex voto, tamen martyrium quod autem religiosorum sibi tantum, et difficilius et melius est pluribus bene 65 devote sustinetur pro Deo, semper perfectius et melius opus est. Nihil ergo intendere quam uni. valet totum dictum illud in se. Item. Status praelatorum se habet ad statum religiosorum sicut status 95 Quod bene sentientes dixerunt quod illud maxime tenet in illis quae non magistrorum ad statum discipulorum. Magister autem debet esse perfecfor multum se invicem excedunt, sicut contemplativa pura religionis et discipulo. Nemo enim debet esse magister I qui non fuerit ante discipulus. I 1276'" contemplativa praelatorum (unde dicitur De consecratione, distinctione H 203'" Aspiciendo autem ad vacandi modum qui attenditur ex voto vel obliga- 70 5", cap.o «Non mediocriter» : «Magis est quinque psalmorum cantatio cum tione qua vacatur operi, status religiosorum perfectior est merito, quia vacant cordis puritate quam totius psalterii cum anxietate» ; hinc etiam dicitur in C 154'" Deo in se, non solum ex I officio sed ex voto, et ideo ad duplicem 00 Collationibus Patrum, collatione II": «Melius est esse devotum in perfectionem attingit: ad unam ex ipso facto, ad alteram ex modo faciendi, minoribus quam in-I devotum in maioribus inveniri»), I dico quod univer- 0165'" Bad. 514' scilicet sub maiori districtione et custodia. Propter quod perfectius vacant saliter verum est quod, aliis eisdem retentis, melius et perfectius est opus religiosi quam quicumque alii sine voto, et ex maiori voluntate, ex qua opus 75 quod fit sub voto quam quod fit sine voto, scilicet in eodem genere actionis debet pensari magis quam ex eius arduitate. Unde dicunt quod, si praelati et cum aequali fervore caritatis. Esto etiam quod illud sit melius quando in facerent votum cum hoc quod faciunt opera perfectiora, et facerent ex voto 5 valde modico ista se excedunt, quandocumque tamen ista multum se A 247'" quod faciunt ex officio, tunc essent perfectio-I res et status eorum perfectior, excedunt, melius faciunt opus et perfectius illi qui opus perfectionis multum sicut erant apostoli qui fecerunt ex voto et officio simul quod fecerunt, ut sic praelati abicerent superflua statui suo et caverent mulierum suspecta 80 ACmOSY consortia, et nihil facerent nisi de voluntate confessoris sui. Et tunc essent 82 sicut] cum add. AI O (sed exp.) Y 85 quod] quia I 87 praeeminentia] praeminentia ACmOSY 90 ardua] arduo O 93 perfectius et melius] melius et' perfectius inv. O 94 dictum illud] inv. CHS (cf supra, I. 85) 94 se] om. et lac. C 95 sentientes] scientes C 99 dicitur] om. OY 00 collatione] om. A (at cf HENR. DE GAND., Lect. or- ACmOSY din., ed. R MACIŒN,p. 19,25) I indevotum in maioribus] in maioribus indevotum inv. CHS 1 quod] sup. lin. O 3 voto'] vota sed -a exp. et -o sup. lin. A 3 quam ... voto'] 56 perpesso] propesso A 57 virginitate] om. Y 60 id] illud CHS 61 deducentibus] om. (ham.) H 5 excedunt'] extendunt O 5 quandocumque] quantumcumque S ducentibus A 62 perfectionem] perfectiorem 1 62·63 et ... acquirit] om. (ham.) H quandoque sed scr. iterando AIOY 5-6 quandocumque ... excedunt] iter. (ham.) AI (sed 68 magistrorum] magistro C 68 statum] relig- add. sed exp. A 70 vacandi] vacandum cum va- -cat del.)OY 6 perfectius] perfectionis sed CO". I 6 illi] om. S sed -um exp. et ·i sup. lin. A vocandi Y 72 ex'] om. A 74 districtione] distrinc- tione sed ·r- exp. A distinctione CI(sed CO".) 76 ex] om. 1 77 'eum] circa Y 82-84 GREGOR., omiliae in Ezechielem, II, homo 8, c. 16 (CC lat. 142, p. 348,452-349,480; PL H 79 sic] om. Y 80 abicerent] om. Y 76, 1037C-I038A) 98-99 GRATIANUS, Decretum, !II, dist. 5, c.24 (ed. A. FiuEDBERG, , I 1418; PL 187, 1862B); cC. etiam I Cor., XIV, 19 00-1 Cr. CASSIANUS, Collationes, collo II, 57-58 AUGUST., e sancta virginitate, D C. 46, n. 47 (CSEL 41, p. 292,9-10; PL 40, 424) C. 16 et 24 (CSEL 13, p. 59-60 et 63 ; PL 49, 549B-550A et 555A-B) 226 QUODLffiETXII QUAESTIO29 227 faciunt sine voto, quam illi qui faciunt minus perfectum cum voto, puta de in praelatum ad exercendum opera praelationis. Debet enim praelatus statim genere operis in virginitate et martyrio, ut dictum est. 35 esse in omni genere virtutis excelsus, dicente GREGORIOI° Pastoralium Bad. 514(f S 195rb I De devotione autem operantis, puta I si religiosus dicit horas in tepida llo:«Ille modis omnibus debet ad exemplum vivendi pertrahi qui H 203'" devotione, saecularis autem in multum fervente, I melius est et perfectius IO cunctis carnis passionibus moriens iam spiritualiter vivit, qui prospera mundi opus saecularis in hoc quam religiosi. Unde non bene distinguit quando pro postponit, qui nulla adversa pertimescit, qui sola interna desiderat». De hoc eodem accipit votum et devotionem. etiam satis dictum est supra. Hinc dicit AMBROSIUSlibro De dignitate In proposito autem dico quod re vera, si praelati voverent sicut fecerunt 40 sacerdotali: «Audite, stirps levitica, germen sacerdotale, propago sanctifi- apostoli, perfectiores essent quam nunc sunt, sed non in perfectiori statu, cata, duces et rectores gregis Christi». Et infra : «Hoc nos praemisisse debetis etiam si status eorum ex debito requireret. votum, quia si non requireret 15 cognoscere, ut ostenderemus nihil esse in hoc saeculo excellentius sacer- status eorum votuin nisi ex congruo, non esset status eorum ex hoc imperfec- dotibus, nihil sublimius episcopis reperiri, ut qum digne monstramus quid tior, neque in se neque ut ab illis observatur, licet ipsi essent ex hoc sumus, quod sumus professione, actione potius quam nomine demonstra- imperfectiores. Sed quocumque modo in hoc res se habeat, dico quod status 45 mus». praelatorum, in quantum ordinantur ad servandum ipsum et quo id ad quod I Secundum patet quia in illo statu casus gravior est. Ergo e contra debet .Bad. 51' ordinantur ad servandum de eo, perfectior est etiam sine voto, et similiter 20 esse perfectus maior, ut etiam dictum est per AUGUSTINUMsupra ex Epistola Y 174'" opera illorum quae competunt I eis ratione status, quam quaecumque opera ad Valerium. Hinc dicit AMBRoslUS ubi supra: «Sicut diximus nihil esse religiosorum quae competunt eis ratione status, et quam status eorum etiam episcopo excellentius, sic nihil est miserabilius si de sancta vita periclitetur, sub voto quocumque, etiam si praelati nullo voto nulla obligatione astrin- 50 si sacerdos in crimine teneatur •.et ut levius est de plano corruere, sic gravius A 247'" gerentur ad opera status sui I exercenda, quod tamen falsum est secundum est qui de sublimi ceciderit dignitate» etc., I quia semper optimis permixta Bad.51' praedicta. 25 sunt pessima. Hinc dicit GREGORIUSexponendo illud Iob :X:QC'" «Abstulit Quod declaro primo ex ratione et condi tione ipsius praelati cuius est coronam de capite I meo» libro Moralium XIV": «Caput fidelium non H 203'" exercere opera congruentia statui ; secundo ex ratione et conditione ipsius immerito sacerdotes accipimus, quia pars membrorum Christi prima sunt. Zucc. 279'" status; tertio ex ratione et conditione I operum quae debet exercere ratione 55 Corona ergo de capite aufertur cum supernae remunerationis praemia ipsi 1276'" sui status. I Secundum utramque enim rationem in tantum excedunt status etiam deserunt qui in hoc ecclesiae corporepraeesse vi-Idebantur •.et plerum- O 165'" et opera praelatorum statum et opera religiosorum, quod nullo modo potest 30 que ducibus I cadentibus latius succumbit exercitus qui sequebatur». S 195'" votum illa parificare istis. Primum patet quia, quando aliquis deductus est ad summum et ad ACmOSY C 155" per-I fectum per opera propria religioni, tunc primo est idoneus ut assumatur 36 modislmodusI 36 ad] om. AIOY 36 pertrahi]protrahiCHOS 39 dictumest] inv. CHS 40 stirps]stirspC 41 gregisChristi] inv. A 41 infra]ita HO 43-44 ut ... nomine] om. S 44 sumus!] simus CH 44 potius quam] postquam I ACmOSY 47 perfectus]perfectioO 48 Valerium]veleriumAcmo 48 sicut] i.m. aI. man. O 49 sic] sicutCHS 49 de] a C 50 sacerdos]et addo I 50 in] iter. Y 50 te- 9 autem] aut sed corr. I 9 puta] pu S IO autemin multum]in multumautem inv. CHS neatur] teneneatur sed -ne- exp. Y SI quia] qui sed a addo sup. lin. S 53 coronam] 10 fervente]ferventiS 10 est] esset O 14 perfectiores]perfectionesO 15 etiam] coranamO 53 de] in Y 54 immerito]in meritoAIO(?)Y 54 sacerdotes]sacerdote et AIOY 15-16 quia ... votum] om. (hom.) sed suppl. i.m. ai. man. O 15 requireret] A 55 praemia]praemiamAIY 55 ipsi] Christi I 57 exercitus]exercitiisCH requirentY 16 eorum] om. A 18 modo] om. A 19 ordinantur]ordinatur S 57 sequebatur]sebatur sed -que- addo sup. lin. ai. man. O 19·20 adl ... ordinantur] om. (hom.) sed suppl. i.m. ai. man. O 20 est etiam] inv. O 20 etiam] om. Y 21 quam] quemI 21-22 quam ... quae competunteis ratione status] 36-38 GREGOR .. Regula pastoralis. I. c. IO(PL 77. 23A) 38-39 Cr. supra. p. 203.49-204.83; om. (hom.) sed suppl. i.m. ai. man. O 23 voto2] modo CHS 28 ex] de O 30 modo] 208.76-210.8 40-41 AMoROslus.Dedignitatesacerdotali.c.2(PLI7.569C) 41-45 ID.• i.m. ai. man. O 31 parificare]purificareH 32 deductus] reductus O 32 sum- op. cito c. 3 (PL 17.570B) 47-48 Cr. supra, p. 194.28-34;AUGUST .. Epist. 21(ad Valerium). mum ... ad2] om. (hom.) C 33 propria] i.m. aI. man. O n. I (CSEL 34. p. 49.10:50.3; PL 33. 88) 48-51 AMoROSIUS. (PL 17. 571A) ibid. 52-53 Iob. XIX, 9 53-54 GREGOR .. Moralia. XIV. c. 35. n. 43 (CC lat. 143A.p. 724.36-37; 7-8 Cr. supra, p. 223.29-224.58, 23-24 Cf. supra. p. 199.52-200.78; 208.66-209.3 PL 75. 1062B) 55-51 Ibid. (CC lat. 143A.p. 724.40-44; PL 75. 1062B-C) 228 QUODLIBET XII QUAESTIO 29 229 Bad.514'x I Tertium patet per GREGORIUM dicentem I° Pastoralium cap.o 13°: bonus clericus. Et iterum status praelationis non solum requirit meliorem «Qui ad pastorale magisterium digne pervenerit, in eo qualiter vivere debeat invenire quam religionis, immo meliorem reddere, quia plus I augetur caritas I 276'" demonstramus. Oportet namque ut metiri sollicite studeat sub cuius aesti- 60 85 per actionem mixtam cum contemplatione in praelatis, quam per contempla- matione populus grex vocatur. Sic necesse est ut cogitatione mundus, actione tionem puram in religiosis, ut dictum est. Unde dicit AUGUSTINUS Super praecipuus, discretus in silentio, utilis in verbo, singulis compassione proxi- Ioannem sermone paenultimo : «Vis amoris in eo qui pascit oves Christi, mus, prae cunctis in contemplatione suspensus, bene agentibus per humilita- in tam magnum debet spiritualem crescere ardorem ut vincat etiam mortis tem socius, contra delinquentium vitia per zelum iustitiae erectus, internorum naturalem timorem I quo mori nolumus». Et sic, licet perfectius esset C 155'" curam in exteriorum occupatione non minuens». Secundum quod singula 65 90 perfectum facere quam perfectum invenire si inveniens ulterius amplius non horum prosequitur in singulis capitulis. Ecce qui talis est et in tam arduo proficeret inventum, sicut est perfectius divitem facere quam divitem invenire Zucc. 279'" positus, quem talia agere I oportet, quomodo ei in operibus potest compa- si inventus non amplius ditaretur ; perfectius, tamen est perfectum invenire rari religiosus, quia supremum in quo religiosus opus suum terminat, tam ex et multo amplius perfectiorem facere quam ille I primo factus est et quam H 204" parte personae operantis quam ex parte operis, infimum debet esse a quo fieri potuit ab illo qui primo ipsum perfecit, quam ab initio perfectum A 247'" praelatus inchoat? Religionis enim est de imper-I fectis perfectos facere et ab 70 95 simpliciter facere, sicut perfectius est divitem inventum multo amplius ditare operibus imperfectis ad perfectiora perducere, et quasi parvulum lacte quam ditare potuit ille qui ab initio ditavit, quam ab initio illum ditare nutrire. Praelationis est iam perfectos in opus perfectius quam sit opus simpliciter. Haec et talia deberent praedicare I de praelatis religiosi, quia S 195'" cuiuscumque religiosi in quantum religiosus est, et in agendo et in contem- hoc cederet etiam multum in religionis honorem, quod scilicet status ille talis plando inducere. Ut enim patet ex praedictis, excellentior est actio praelati et tantus esset, ut inde praelati laudabiles assumantur. Et hoc vice versa quam contemplatio religionis: est enim eminentior eius contemplatio mixta 75 00 deberent praedicare praelati de religiosis, dicente AUGUSTINO :XXIIo libro cum actione quam simplex contemplatio religiosi. Quomodo igitur solum Contra Faustum, cap.o 24°: «Quis non videt toto orbe terrarum homines votum in perfectione religiosum praeferre potest praelato, cuius dispositio ab operibus saeculi et ire in otium contemplandae veritatis, et e converso accipi perfectior, et in omnibus maior debet esse caritas et devotio, cum hoc quod in I ecc/esiastica necessitate atque ordinari? Quibus mysterium Dei caste Zucc. 2~ de genere suo maior est sua actio? Ex quo patet vanum esse quod dicunt, dispensantibus laudatur etiam a populis illa vita cuius amore conversi spem quod status praelationis exigit meliores invenire, sed status religionis exigit 80 5 saeculi reliquerunt, et ex cuius professione ad misericordiam regendae plebis Y 175" meliores reddere, quoniam quantumcumque bonum reddit I religio, vix assump-I ti sunt; idque agunt in omnibus laboribus suis, ut illa professio, O 165'" sufficit ad praelationis statum, quia, ut iam dicetur, bonus monachus vix erit ACmOSY ACmOSY 83 et] est sed -s- exp. Y 83 iterum] tantum S 84 quia] ut add CHS 84 plus] Paulus C 85 per] om. AlOY 86 puram] pura AOY 87 paenultimo] penultia I 58 dicentem] om. S 59 qui ad pastorale] om. S 59 debeat] om, Y 60 metiri] mentiri AI 61 grex] gex A 61 sic] si AIOY ergo add. CHS 61 ut] in sed exp. et ut 88 etiam] ardoris add sed exp. A 89 nolumus] volumus cms 89 esset] esse sed esset i.m. ai. man. O 90 si] sive H 92 si] sed O 93 factus] facta H 94 perfecit] i.m. Y 61 cogitatione] cognitione AI 62 silentio] silentium sed -um exp. et -o sup. lin. A 63 bene] ut A 64 vitia] vita et -i- sup. lin. H 65 minuens] minues (?) H fecit A 94 ab2] om. CHS 95 est] om. Y 95 divitem] dimittere sed in divitem exp. et corr. S 95 multo] multa AI(sed corr.)OY 96 initiol] ipsum addoS 96 illum 66 horum] om. A 66 ecce] ecclesiis H ecclesiae S 67 quem] quod CHS 67 ei] ditare2] inv. S 98 cederet] crederet C 00 XXIIO] XIlo CHS 00 libro) ·11·H om. enim A 67 potest comparari] ini!, O 68 supremum) super primum I 69 personae ... AIOY 1 Faustum] fastum C 2 in otium] ser. post corr. I ser. sed exp. et mentium parte2] om. A 70 ab] ad sed ·d exp. et -b sup. lin. aI. man. O 71 lacte] perducere add. sed exp. A 72 perfectius] perfectionis A 74 praelati] praelato sed -o exp. et -i sup. (?) i.m. ai. man. O 2 accipi] accipe A 3 mysterium] ministerium AOY 4 etiam] et add CHS 4 a populis] apostolis Y 5 reliquerunt] relinquerunt ACH 6 sunt] lin. S 75 enim] etiam cmOSY 75 mixta] mix sed -ta add, i.m. ai. man. O 77 cuius] cum I 78 esse] om. Y 78 cum] quod C 78 quod] i.m. O 81 quo- om. H 6 idque] id quae A id quod O niam] om. O 86 Cf. supra, q. 28, p. 178,39-179,77 87·89 AUGUST., n Ioann. Evang., tr. 123, c. 5 I (CC lat. 36, p. 679,65-68 ; PL 35, 1968) 1-230,7 AUGUST.,Contra Faustum, XXII, C. 58 59-60 ID., Regula pastoralis, I, C. II (PL 77, 26C) 60-65 ID., op. cit., II, C. I (PL 77, 82-229,83 Ct: infra, p. 232,65·66 (CSEL 25, p. 654,8-19 ; PL 42, 437) 26D-27A) 74·76 Ct: supra, q. 28, p. 178,39-179,77 230 QUOOLffiETXII QUAESTIO29 231 quia tales rectores populis dedit, latius et clarius glorificetur». Item HIERO- 30 dum naturam habentibus quod magis est natura, et non in corruptis et NYMUS Furiam ad : «Quidquid in monachos dicitur, redundat in clericos, qui pestilentibus secundum naturam, ut dicit PHILOSOPHUS I° Politicae in et patres sunt monachorum. Detrimentum pecoris pastoris ignominia est, sicut habitum est supra, sic oportet intendere ex secundum perfectionem I e regione monachi illius vita laudatur, qui venerationi habet sacerdotes IO habentibus quod magis est perfectum, et non in corruptis et pestilentibus. Christi, et non detrahit gradui per quem factus est christianus». Sic ergo statu I Esto ergo quod praelati qui modo videntur in ecclesia, tam episcopi Bad.5I. religionis, qui imperfectos et sceleratos recipit ut perfectos faciat, multo 35 quam sacerdotes, corrupti vita et pestilentes sint moribus et scientia, quod perfectior est status qui, quantum est ex se, non nisi perfectos aut perfec- absit, et e contra religiosi qui modo sunt in ecclesia, sint in omnibus perfecti, A 248'" tiores recipit, et eos per-I fectiores, quantum est ex se, reddit. fatuum est valde ex talium comparatione comparare inter se status I et opera Bad.514vY I Sed dicunt quod «pluribus intentus minor est ad singula sensus», ut dicit 15 propria statuum secundum perfectionem maiorem et minorem, qualem com-I parationem quidam nituntur introducere, et qui-I busdam apparentiis 1277'" Glossa super illud Exodi XVIIlo : «Levius sit tibi partito in alios onere». Zuce. 2' Bad.514vZ I Dico quod illud verum est, aliis eisdem retentis in persona intenta 40 ex praelatis et religiosi s secundum conversationem I quae modo commu- S 196'" pluribus et in alia persona non sic intenta. Sed quando est eminens excessus niter videtur in ecclesia, mentes hominum obumbrare, ut credere faciant personae super personam, personae multum eminenti maior est sensus ad statum religiosorum et eorum opera esse perfectiora quam statum praelato- singula et ad plura quam alteri ad unum aut ad pauciora, et per hoc melius 20 rum et quam possent esse eorum opera, si tales essent quales esse deberent ; servat pacem pecoris et innocentiam, et cetera quae servari debent in homine ad quales aspiciunt sancti, non ad pestilentes, similiter ad I religiosos tales C 155" perfecto, qualis debet esse praelatus. Aspicimus enim in his dictis et in 45 quales esse deberent, non autem ad pestilentes, si qui tales sint inter illos. determinatione nostra non ad praelatum quem talem esse in ecclesia Quod patet in comparatione IOANNISCHRYSOSTOMl uam facit inter illos. q cognovimus - forte tamen multi sunt tales Deo noti, licet hominibus inco- Unde dicit in suo dialogo intitulato De dignitate sacerdotali: «Si talem, gniti -, sed qualem nobis depingimus non vana curiositate, sed solida 25 inquit, mihi aliquem adducas monachum qualis, ut secundum exaggeratio- ratione describendo qualis debet esse praelatus, et in primo ordine et in nem dicam, Elias est, is, quamdiu solus est, si non perturbatur neque graviter Bad. 515'z secundo, respectu religiosi supremi in suo ordine; respectu I quorum debet 50 peccat, quippe qui non habet quibus stimuletur atque exasperetur, non attendi comparatio penes praeminentiam. Quod enim melius est in melius tamen illi comparandus est qui traditur populis, et multorum ferre peccata est disposito, hoc est melius simpliciter. Sicut enim intendere oportet ex secun- compulsus, immobilis perseverans et fortis. Et si quis mihi proponeret optionem ubi mallem placere, in officio sacerdotali an in solitudine ACHIOSY 8 monachos]monachissed -i- exp. et o sup. lin. S 9 pecoris] decoris sed d· exp. et p- sup. lin. A 9 pecoris pastoris] inv. A IO e] est CHISY IO regione] regnione I ACHIOSY IO venerationi]venerationemCHIS IO sacerdotes]sacerdotisS II detrahit] detrahet sed -e- exp. el-i- sup. lin. ai. man. O II statu] statusA 12-14 ut ... recipit] om. (ham.) 30 quod]et C 32 sic] sicutCHS 36 sint] suntA 37 comparatione]compositioneI sed suppl. i.m. ai. man. O 13 qui] quia Y 14 recipit] recepit sed -e- exp. et -i- sup. 37 comparare]comparereCHI(sed -e- exp. el-a- sup. Iin.)SY 37 inter] in C 38 secun- lin. I recepitY 14 ex] in S 15 intentus] intentisA 16 Exodi] exe O dum] scilicetO 38 perfectionem]perfectioremsed corr. O 39 quidam]quaedamO 16 onere] honore AIO(sed CO".) 17 illud] om. Y 18 inI om. A 18 alia] aliis sed 39 apparentiis]apparentibusCHS 43 esse2]essent sed in esse nunc CO". ai. man. I -is exp. eI a sup. lin. A 18 sic] sit Y 18 quando]quandoqueCHS 18 est] om. CHS 44 non ad pestilentes]ad pestilentesnon inv. I 45 sint] sunt HS 46 in] ex CHIOSY eam O 18-19 excessuspersonae] inv. O 20 aut ad'] inv. eI ad exp. I 21 pecoris] 46 comparatione]compositioneI 47 unde] ubi CHIOSY 48 aliquem] om. A 48- pectorisSOY peccatorisI 24 noti] vel voti eI de addo sup. lin. aI. man. O 25 sed] 49 exaggerationem] ggregationem a A exagregationem OSY 49 estl] esse I 49 is] secundumO 25 vana] vanasC 26 in2] om. A 27 religiosi... respectu21 (ham.) om. eum ACHIO(sed exp. eI is sup. lin. ai. man.)SY 50 exaspereturfexasperetC 51 estl] H 28 comparatio]operatioY 28 praeminentiam] praeeminentiam S 29 ex] et HS om. O 51 ferre] facteA 52 et2]in add. AOY ita add. I 53 ubi] nisi CH 53 an] quaeH 8-11 HlERON., Epist. 54 (ad Furiam), C. 5 (CSEL 54, p. 471.7-11; PL 22, 552) 15 Glossa ord. in Exod., XVIII,22 (ed. 1634,I, col. 663-664, interlin.; deest in PL 113) 16 Exod.. 47-232,54 IOANNES CHRYSOSTOMUS, De sacerdotio, VI, c. 7 (PG 48, 683); c( etiam JEAN XVIII,22 29-231,33 A.JuST., Polil., I, C. 5 (TransI.Gulielmi, d. F. SUSEMIHL. e p. 18.3-8; Iunt., CHRYSOSTOME, sacerdoce (Oialogueet Homelie).Introduction.textecritique,traductionet Sur le III, (2280; 1254a 36 - b I); c( supra, p. 178,41-50 notes par Anne-MarieMALINGREY (Sources chrhiennes, 272), Paris,M. du Cerf, 1980,p. 40-42 232 QUODLIBET XII QUAESTIO 29 233 monachorum, sine comparatione eligerem illud quod prius dixi». Et constat subripit superbia, et si parum ieiunaverit, putat se alicuius esse momenti, et ex dictis suis quod causa hoc eligendi eadem est in sacerdotibus curatis et 55 75 iudicat alienos servos, nullum veretur, I omnes inferiores putat, et interfratres Zucc. 2 episcopis, ne dicatur quod tantum loquatur de episcopis. Unde, quando simulat verecundiam qui platearum turbis colliditur». IDEM ad Marcum praelati tales erant quales esse debebant, praedicta doctrina non pullulabat, presbyterum: «Pudet dicere: 'de cavernis cellularum damnamus urbem, in A 2481b sed modo appropinquante I mundi termino, quando ut dicit HIERONYMUS ad sacco et cinere volutati de episcopis sententiamferimus: Quidfacit sub tunica Nepotianum «Iuxta prophetam Zachariam stultus pastor esse coeperit et : poenitentis regius animus?» IDEM ad Heliodorum: «Absit ut quidquam de O 166n sa-Ipientia decrescente refrigescit caritas multorum», pullulare videtur, cui 60 80 his sinistrum loquar, qui apostolica gradui succedentes Christi corpus acro ore quantum in nobis est, resistere debemus quamdiu poterimus, quia, secundum conficiunt, per quos nos etiam christiani sumus, qui claves regni I caelorum S 1961b quod dicit AUGUSTINUS ad Aurelium «llimis dolendum est, si ad tam habentes quodam modo ante diem iudicii iudicant, qui sponsam Domini ruinosam superbiam monachos subigimus, et tam gravi contumelia clericos sobria castitate conservant. Clerici oves pascunt, et ego pascor. Mihi ante dignos putamus, in quorum numero sumus, si scilicet vulgares de nobis presbyterum sedere non licet,. illi, si peccavero, licet tradere me Satanae. iocabuntur dicentes: 'malus monachus, bonus clericus', et tamen aliquando 65 85 Quod si te ad eundem ordinem pia patrum blandimenta sollicitant, gaudebo bonus etiam monachus vix bonum clericum faciat». Propter quod beatus de ascensu, timebo de lapsu. Non est enim facile stare loco Pauli, tenere HIERONYMUS docens monachos debere obtemperare a studio talis doctrinae, gradum Petri, iam cum Christo regnantium. Monachus si ceciderit, orabit pro dicit in Epistola ad Rusticum «Moyses ut praeesset populo monachum : eo sacerdos,. pro sacerdotis lapsu quis rogaturus est?» IDEM ad Nepo- Iudaeorum, xi annis eruditur in eremo,. pastor ovium hominum factus est tianum : « Esto subiectus pontifici tuo et eum quasi animae parentem suscipe. pastor. Hoc dico ut, si clericatus te titillat desiderium, discas quod possis 70 90 QuodAaron etfilios eius, hoc episcopum et presbyteros noverimus». I Si igitur Y 175" H 204" docere, ne miles I antequam tyro, ne magister antequam discipulus sis. Non talia I dixit tantus religiosus, et ita est in rei veritate. Immo quia ita est, qua I 2771b est humilitatis meae iudicare de ceteris et de ministris ecclesiarum sinistrum fronte audet quis modernorum religiosorum - inter quos non tam sunt quidquam dicere. Habeant illi ordinem et gradum suum. In solitudine cito clerici quam laici, quorum status non est melior ex hoc quod sunt laici - sta- tum religiosorum, qui de iure communi deberent esse oves de parochiis et 95 cura presbyterorum, aut opera eius in quantum sunt religiosi, aequiparare et, quod maius est, praeferre statui et operibus praelatorum in quantum praelati ACHIOSY sunt, et dicere quod multi praelati in morte vellent fuisse religiosi? Quod 55 hoc] haec (1) CSY 55 eligendi] eligendo CHS 56 loquatur] loquitur CHS 56 de episcopis] dum operationes A de operis I(sed corr.)O(sed operis exp. eI episcopis i.m. 01. man.)Y 57 praedicta] praedicti C 57 pullulabat] pullulabant C 58 termino] ter- tio Y 59 Nepotianum] Negotianum Y 60 pullulare] pulurare C 61 poterimus] postremus sed CO". I 62 nimis] horrendum add. sed exp. A minus I ACfllOSY 62 est] om. O 64 dignos putamus] im. CHS 64 nobis] vobis A 65 iocabuntur] locabuntur AIY 69 eruditur] eruditus CS 69 in eremo] om. S 69 ovium] omnium 75 iudicat] indicat A 78 volutati] voluntati AfllOY 79 Heliorodum] Heliadorum add. A 69 hominum factus est] factus est hominum inv. A 69-70 ovium ... pastor] ACI(sed -a- exp. et -o- sup. Iin.)OSY 80 gradui] gradu ACfllOSY 81 conficiunt] om. H 70 te] de CH 71 antequam'] anquam Y 71 discipulus] discipulis A conficiuntur A 83 pascor] pastor ACI(1)Y 86 ascensu] assensu I 86 timebo] 71 sis] sit CHS 72 est] enim O 72 meae] nec C 72 de2] om. I 73 quidquam] timeo C 89 et] non C 90 hoc] haec S 90 episcopum] operum CHS 90 pres' quamquam O 73 dicere] differre A om. H byteros] presbyter es C 92 audet] auditorum O 92 taml om. ACHI(sed suppl. sup. lin. 01. man.)OSY 93 melior] minor AO minorum Y n1imor (1) I 95 aut] et O 59·60 HIERON., pisl. 52 (ad Nepotianum), c. 4 (CSEL 54, p. 420,16-18; PL 22, 530); cr. etiam E 95 et] om. C 97 vellent] i.m. S 97 vellent fuisse] fuissent vellent sed -nt exp. eI inv. O Zach., XI, 15; Mallh., XXIV, 12 62-66 AUGUST., pisl. 60 (ad Aurelium), c. I (CSEL 34, E p. 22U8-22; PL 33, 228) 68-70 HIERON.,Epist. /25 (ad Rusticum monachum), c. 8 (CSEL 77-79 ID., Epist. /7 (ad Marcum presbyterum), c.2 (CSEL 54, p. 71,14-17; PL 22, 360) 56, p. 127,3-4; PL 22,1076-1077); cf. etiam Exod., III, 1 et Mallh., N, 19; Mare., 1,17; Luc., 79-83 ID., Epist. /4 (ad Heliodorum), c. 8 (CSEL 54. p. 55.3-9 ; PL 22, 352) 83-IN lbid. V, IO 70-73 HIERON., ibid. (CSEL 56, p. 127,8-13; PL 22, 1077); etiam citatur in (CSEL 54, p. 55,13-14; PL 22, 352) 85-86 lbid. (CSEL 54, p. 56,4-6; PL 22, 352) GRAllANUS, ecretum, II, c. XVI, q. I, c.27 (ed. A. FRIEOBERG, 768; PL 187, 999C; Ivo D I, 86-87 ID., op. cit, C. 9 (CSEL 54, p. 59,1-2; PL 22, 353) 87-88 lbid. (CSEL 54, p. 59,6-8 ; CARNO"ŒNSIS, Decrelum, VII, c. 4 (PL 161, 544A) 73·233,76 HIERON.,op. eil., C. 9 (CSEL PL 22, 353) 89 ID., Epist. 52 (ad Heliodorum), c. 7 (CSEL 54, p. 427,4-5 ; PL 22, 533) 56, p. 128,4-11 ; PL 22, 1077) 90 lbid. (CSEL 54, p. 427,13-14; PL 22. 534) 234 QUODLIBET XII QUAESTIO 29 235 C 155>1> nequaquam I verum est aspiciendo ad bonos praelatos, qui I vixerunt non tamen in hoc iustificatus sum», et dicendo illud Iob: « Verebar omnia A 248'" secundum quod status eorum requirit. 25 opera mea». Super quo dicit Glossa : «Quia culpae subreptio in virtutis actu Bad.5I5" I Sed dicunt aliqui quod beatus GREGORIUS confessus est de se ipso, 00 hoc vix vincitun,. Et sic, quantumcumque praelatus bene laboraverit, tamen, quia dicens in principio Dialogi : «Infelix animus meus occupationis suae vulnere in statu praelationis propter arduitatem status et operis plus incertus est de Bad. 515" pulsatus meminit qualis in monasterio aliquando I fuit, etc. At nunc ex profectu operis, ideo forte praelatus bonus in morte voluisset fuisse religio- occasione curae pastoralis hominum saecularium negotia patitur, et post tam sus, vel in statu religioso mortuus fuisse. Unde super illo quod statim pulchram quietis suae specjem terreni actus pulvere foedatur, cumque se pro 30 sequitur in Iob: «Quarefrustra laboravb" dicit GREGORIUS: «Hoc dicit non condescensione multorum ad exteriora spargit, etiam cum interiora appetit ad 5 quod eum laborasse poenitet, sed quod incertum se esse de praemiis et inter hoc procul dubio minor redit». Et ideo dicUnt quod status religionis a-lliquo labores dolet". Sic ergo, si praelatus bonus potius vellet mori religiosus, hoc modo dici potest perfectior quam status praelationis, scilicet propter non est quia paenitet eum laborasse in praelatione et dimisisse quietem maiorem districtionem praelatorum etc., ut dictum est. religionis, sed quia plus incertus est de praemio, et hoc non propter maiora Sed dico quod re vera animus praelati assumpti ex religione, dum 35 quae in statu religionis credit se sibi procurasse quam in statu praelationis, amaritudinem sentit actionis, cum quadam tristitia rationis inferioris distur- 10 si eum bene administrassent, nec propter maiorem innocentiam aut purita- o I66rb batae recordatur quietis religionis. I Disturba-I tionem autem ex amaritudine tem aut custodiam, nec quia actus purioris et superioris contemplationis est Zucc. 280rb actionis appellat foedationem, quae poenae est, non culpae; quae etiam si in eis, nec quia circa Deum in se versatur eorum actio et cetera huiusmodi intelligatur aliqua parva culpa venialis, non propter hoc debet ei poenituisse accidenta1ia perfectioni generandae circa imperfectos, sed solum propter status sui, quia illa stat cum augmento caritatis. 40 maiorem securitatem de merito ratione status inferioris in religione et Quod autem additur quod «animus praelati ad interiora contemplationis 15 actuum eius et modum vivendi in ipso, quam in praelatione propter I A 248>1> minor redit", dico quod verum est in principio, quia maeror a disturbatione eminentiam eius et difficultatem actuum I eius et modum vivendi in illa. Et 1277'" in ratione interiori non statim pacatur, et ideo retrahitur ratio superior, cuius sic illud quod inducere putant pro se, omnino est contra se. est divina contemplari; postmodum tamen pacata illa altius in divinorum I Quod addunt quod «religiosi sunt holocaustum quod totum comburitur, Bad.5I. contemplatione elevatur, ut dictum est per eundem. Et sic bonus et idoneus 45 praelati vero sacrificium, I quod pro parte reservatur», dico quod praelato Y 175>1> praelatus non debuit in morte voluisse fuisse religiosus aut vixisse secundum 20 competunt ratione I status sui aliqua ex parte personae suae, aliqua vero ex H 205'" statum religionis et non secundum statum praelationis, nisi forte ratione parte operum. Ex parte personae secundum praedicta competit ei personae timoris metuendo ne forte bene exercuisset ea quae pertinent ad S 196'" officium praelaturae, attendendo illud APOSTOLI : «Nihil mihi conscius sum, I ACmOSY ACHIOSY 24 non] sup. lin. S 24 iustificatus] sanctificatus C 26 vincitur] vincit C 26 la- 98 qui] iter. A 99 quod] sup. lin. ai. man. O 00 est] om. S 2 etc.1 et add CS boraverit] laboravit CHS 26 tamen] sive A10Y 28 profectu] perfectum AN per- 2 at] ac I 2 at nunc] inv. CS 3 post] potius I 4 pulchram] plulchram I fectu O 29 illo quod] inv. Y 31 quod'] quo ad CH 8d S quo A10(sed quia i.m. 4 quietis] quietatis ACmSY 5 condescensione] condescendendo I 5 exteriora] exer- ai. man.)Y 31 eum] om. A 31 laborasse] laborasset sed -t exp. I 32 sic] si C citiora S 7 dici potest] inv. S 12 est non culpae] non culpae est inv. sed CO". O 32 si] om. sed suppl. i.m. I 33 in praelatione] om. O 33 dimisisse] dimisse H 12 si] non sed dei. et si i.m. aI. man. O 13 culpa] om. Y, 13 hoc debet] inv. H 34 non] tamen Y 36 administrassent] administrasset S aminissent sed administrassent 16 quod] hoc add CS 18 postmodum] potius modum I 18 pacata] compacata sed com- i.m. aI. man. O 37 nec quia] neque S 37 est] iter. A10Y 38 Deum] eum et d- sup. exp. 01. man. O 18 altius] alterius ACHIOS(sed a exp. et u sup. Iin.)Y 20 voluisse] lin. AO 38 huiusmodi] huius Y 39 perfectioni] perfectionem IY(?} 39 solum] noluisse C 22 non] om. ACHIOSY 23 officium] om. Y 23 sumI sit AHSY sic circa add sed exp. S 42 eius2] om. I 43 quod] om. I 45 parte] iter. I te sed par- C sunt sed in sum CO". I sup. lin. ai. man. O 45 reservatur] reservantur H 1-2 GREGOR., Dialogi. I, praef. (PL 77, 149C) 2-6 Ibid (PL 77, 152A) 8 Cf. supra. 24-25 Iob, IX, 28 25-26 Glossa ord in Iob, IX, 28 (ed. 1634, II, 145Ab; PL 113, 784A); p.188,5-189,11 15-16 GREGOR., op. ciL, I, praef. (PL 77, 152A); cf. supra, p.234,5-6 GREGOR., Moralia, IX, C. 34, n. 53 (CC lat. 143, p. 495,66-67 ; PL 75, 889B) 30 Iob, IX, 29 18-19 ID., Moralia, V, c. 45, n. 82 (CC lat. 143, p. 279,138-280,150; PL 75, 726D-727A); cf. 30-32 GREGOR., Moralia, IX, C. 35, n. 55 (CC lat. 143, p. 496,6-7 ; PL 75, 890B) 47 Cf. etiam ID., Homiliae in Ezechielem, II, homo 2, n.14 (CC lat. 142, p.234,329-338 et supra, p. 203.45-204,75 p. 235,355-359; PL 76, 956B-C et 957A) 23-235,24 I Cor., N, 4 236 QUODLIBETXII QUAESTIO29 237 Zucc. 280'" omnimoda perfectio. Et puto quod ex I institutione prima status requiritur institutione. Hoc tamen non obstante pro tanto quod observarent de statu, in eo quod sit talis, quia requirit quod sit perfectus ad idoneam officii sui ipsi perfectiores essent et in statu perfectiori quam quicumque religiosi. exsecutionem. Et dicit HIERONYMUSn Epistola i ad Heliodorum: «Perfec- 50 Propter illud enim non est status in se imperfectior, et quoad hoc respectu tus servus Christi nihil praeter Christum habet, et si praeter Christum habet, religiosorum bene sunt sacrificium et illi holocaustum. Et secundum hanc perfectus non est». Et infra: «Igitur clericus qui in Christo servit ecclesiae, 75 sententiam procedit aIlegoria GREGORIIqui dicit sacrificium illos qui bona interpretatur primum vocabulum suum et nominis definitione prolata nitatur temporalia bene dispensant partem dando pauperibus, partem vero sibi C 156" esse quod dicitur. 'Cle-Iros' enim graece, 'sors' latine appellatur. Propterea reservando, quemadmodum sacerdos legalis partem sibi de sacrificio reser- enim vocantur clerici, vel quia de sorte Dei sunt, vel quia Dominus ipse sors, 55 vavit et partem Deo obtulit. Dicit autem illos holocaustum qui nihil sibi id est pars clericomm est. Et cum Propheta dicit: ((Parsmea Dominus)), nihil reservant sed omnia dimittunt, quia de holocausto sacerdos nihil sibi reser- extra Dominum habere potest. Quod si quidpiam aliud habuerit praeter 80 vabat, sed totum Deo comburebatur. Nec in hoc praelati modo tenent locum. Dominum, pars eius non erit, verbi gratia, si aumm vel argentum et cetera apostolorum, I quod XII", quaestione la in cap.o «Videntes», Bad.516 secundum huiusmodi. Si autem ego pars Domini sum, et quasi levita et sacerdos vivo super illo verbo «Tenent locum apostolomm», dicit Glossa: «Episcopi de decimis, et altario serviens altaris oblatione sustentor, habens victum et 60 tenent locum apostolomm quoad dignitatem, monachi quoad remotionem vestitum, his contentus ero, et nudam cmcem nudus sequar». propriomm et communem vitam)), XVI" quaestione 1" (fEx auctoritate»: Bad. 51SVD I Si igitur comparet se religiosus tali praelato propter vota, eisdem votis 85 ((Omnessacerdotes quoad sacramen-I tomm dispem;ationem)).XI" quaestione Zucc. 281 constringitur praelatus sicut et constricti erant apostoli. Ut enim de uno 3" (fA.bsit».» I Quoad votum autem castitatis et oboedientiae aequaliter A 249" O 166'" illorum dicit HIERONYMUSad Demetria-I «Apostolici jastigii est dem: obligantur cum religiosis quantum pertinet ad officium. perfectaeque virtutis vendere omnia et pauperibus distribuere, et sic levem 65 I Ex parte autem operum I requiritur quod praelatus opera perfectiora Bad. 516' H 205'" atque expeditum cum Christo ad caelestia subvolare». Et sic in hoc nulla est agat quam religiosus, et quae sunt vitae activae et quae sunt vitae contem- praerogativa religioso. 90 plativae, et hoc sive ad statum praelationis ex prima institutione sua requi- S 196'" Quod autem praelati I ex dispensatione secundum praedicta modo votum ratur votum, sive non. Et ideo, cum haec opera sunt essentialia praelato paupertatis non faciunt, in hoc bene diminuitur de eorum perfectione ratione status per se, ad quae etiam praelati modo exsequenda adstringuntur, personali, et etiam ab ipsis status diminute observaretur, si votum esset de 70 dico quod ratione talium operum praelatus magis comparatur holocausto, et religiosus sacrificio. «In sacrificio enim», ut dicit GREGORIUS,«pars pecudis, 95 in holocausto autem totum pecus offerri consueverat. Cum enim aliquid suum ACHIOSY ACHIOSY 49 sui] om. O 51 et ... praeter2Christum2 habet2] om. (hom.) AI 52 inI a sed exp. A 54 sors] et add. sed exp. aI. man. O 55 vel'] om. S 55 quia2] om. S 56 dicit pars 72 quam... religiosi]om. sed suppl. i.m. ai. man. O 73 in se) illeCHS 73 imperfectior] mea] iter. ACHIOY pars addo S 57 quidpiam]quispiamIY 57 habuerit praeter] perfectiorCHS 76 dispendant]dispensarumAI(sed -rum exp. et nt sup. lin. ai. man.)OY habere (sed dei.) praeter habueritO 58 vel] et S 59 huiusmodi] om. O 59 ego] 78 qui nihil] iter. S 81 videntes] sublin. O 84 ex auctoritate] sublin. O 85 dis- ergo I 61 nudam)nudem sed ·e· exp. et a sup. lin. ai. man. I 62 si] sed C 62 eis- pensationem]dispositionemACHIOSY 86 absit] sublin. O 87 pertinet] pertines dem] eiusdem sed ·u· exp. I 63 apostoli) unde addo s~d exp. A 63 de] te A A(sed -s exp. et t sup. lin.)S 88 perfectiora]fectioraI 90 statum] status ACHIOSY 64 apostolici]apostoli I 65 perfectaeque perfectesqueC J 65 pauperibus]paupertatis 91 sive] sine I 91 haec] hoc AY 91 sunt] sint S 92 statusper se) per se status O 65 distribuere]distn1eO 65 sic] sit S 65 levem]lenem C 66 in] om. Y inv. O 92 ad quae) om. A 93 operum] operationumA 94 religiosus)religiosisY 70 observaretur]-re- sup. lin. A 95 holocausto)holocaustumO 95 totum] om. S 50·52 HIERON., Epist. 14 (ad Heliodorum),c.6 (CSEL 54, p. 53,8·10 ; PL 22, 351) 52- 75·80 GREGOR., Homiliae in Ezechielem, II, homo8, c. 16 (CC lat. 142,p. 348,460·468; PL 76, 61 ID., Epist. 52 (ad Nepotianum),c. 5 (CSEL 54, p. 421,10-422,7; PL 22. 531); cf. etiam 1037C-D) 81-82 GRATIANUS, Decretum, II, c.XII, q.l, C. 16 (ed. A. FRIEOBERG,I, 682-683; GRATIANUS, Decretum, II, C. XII, q. I, c.5 (ed. A. FRIEOBERG,678; PL 187, 884B); Ivo I, PL 187, 890B) 82-86 ID., Decretum una cum glossis, ibid. (ed. 1584, 1287c) 84 ID., CARNOTENSIS, Decretum, VI, c. 1 (PL 16I, 439B) 56 Ps. CXXII.26 59 I Cor., IX, 13 Decretum, II, C. XVI,q. I, C. 24 (ed. A. FRIEOBERG, ; PL 187,998B) I, 767 85-86 ID., op. ciL, 60·61 I Tim., VI, 8 64·66 HIERON., Epist. 130 (ad Demetriadem), C. 14 (CSEL 56, II, C. XI, q.3, C. 14 (ed. A. FRIEOBERG,647; PL 187, 844B-C) I, 94-238,96 GREGOR., p. 193,18-20; PL 22, 1/18) Homiliae in Ezechielem, II, homo8, c. 16 (CC lat. 142,p. 348,454-460; PL 76, 1037C) 238 QUODLIBET XII QUAESTIO29 239 Deo vovet, sacrificium est, cum vero omne quod habet, voverit, holocaustum 20 I Sed adhuc contra primum dicunt quod religiosi voventes se Deo parati Bad. 51 1277'" est». 'Nunc autem praelatus se totum offert, quia et vitam ad servitium, et sunt, quantum in se est, semper subire martyrium, et ad hoc sem-' per habent Zucc. 2 mortem ad supplicium, quandocumque fuerit opportunum. Religiosi autem animum paratum magis quam praelati, ex fervore caritatis maiore quam non dant ex voto nisi vitam ad servitium, et hoc non publicum ut praelati, habent ex contemplatione, quam praelati ex sua administratione. Sed quia quod est maius, sed privatum, quod est minus; et ita non dant nisi id quod 00 martyrium provenit ab extrinseca occasione quae praelatis ratione status sui est pars illius maioris, eius scilicet quod dant prae lati. Unde praelatis bene 25 occurrit et dat eis materiam martyrium sustinendi, ideo praelatis potius competit illud Psalmi 68i : «Zelus domus tuae comedit me», scilicet propter incumbit animam suam ponere pro domo Dei quam religiosis. Nihilominus Y 176" nimiam caritatem qua praelatus diligit I Deum, non tantum in se ipso, ut tamen, , quia parati sunt animo, propterea quod arnittunt in materiali, H 205" religiosus, sed etiam in proximo. Zelum habet non solum Dei, quem solum scilicet in exteriori exercitio, recuperant in formali, scilicet in intenso habet religiosus respectu praelati, sed etiam domus Dei, id est ecclesiae, et 5 desiderio. Et praeterea, ut dicunt, obligati sunt ad mortem I spiritualem quae A 249rb iste zelus eum totaliter et in vita et in morte consumit, quia in vita per ipsum 30 est vita claustralis, cuius sustinentia propter sui diuturnitatem videtur ae- e 156rb servit corrigendo, , increpando et huiusmodi opera exercendo, et morti quiparari sustinentiae mortis temporalis. finaliter se exponit, ut per hoc sit totum incensum. Holocaustum autem I Sed dico quod, si religiosus in quantum religiosus quocumque tempore Bad. 51 incensum dicitur quasi incendio consumptum. Unde et de hac consumptione debet animum habere paratum ad sustinendum pro Deo et pro domo Dei subditur in Psalmo: «Et opprobria exprobrantium tibi ceciderunt super me», IO martyrium, hoc non habet ratione voti, sed ratione caritatis ad Deum et ad «id est», secundum AUGUSTINUM,«quia persecutus sum iniquitates, quia 35 proximum simpliciter. Ad hoc enim tenetur etiam quilibet laicus, licet plus corripui, quia flagellavi in templo male versantes». religiosus quam laicus. Praelatus autem ad hoc tenetur ex eadem causa, et S 197" Item. Sacrificium , solet in aquis decoqui, holocaustum solet igne assari. plus religioso, quanto plus debet esse perfectus in propria persona. Et quod Religiosi ergo, quia in mollitie contemplationis quasi in humido et in calore amplius est, ex praelationis officio ad quod obligatus est, primus debet se ad obtuso decoquuntur, sacrificium sunt. Praelati autem, quia in ardore tribu- 15 martyrium pro aliis offerre cum opus fuerit, I° Pastoralium, cap.o 9° : «'Qui lationis quasi in igne et calore acuto comburuntur, proprie holocaustum 40 episcopatum desiderat, bonum opus desiderat'; illo in tempore dicitur quo 0166'" sunt. Et sic sit allegoria , contra allegoriam, una pro religiosis contra quisque plebibus praeerat, primus ad martyrii tormenta adducebatur. Tunc praelatos in quantum non renuntiant omnibus, alia pro prae latis contra (uit laudabile episcopatum quaerere, quando per hunc quemquam dubium religiosos in quantum non exercent tantae perfectionis opera. non erat ad supplicia graviora pervenire». Sicut autem tunc propter occa- sionem praelatus prior erat ad martyrium de facto, ita adhuc prior debet esse 45 de iure, quod multo praecellit, quantum ad perfectionem status et personae ACHIOSY 97 vitam]vitaA 97 ad] et C 99 dant] non add. sed exp. A om. H 00 maius] magisY 00·1 id quod est] quod est id (sed exp.) inv. I I eiusscilicet]inv. Y 2 zelus ACHIOSY ... me] sublin. O 2 comedit]co S 2·3 propter nimiam] inv. I 3 praelatus]praelatis sed ·is exp. et us sup. lin. A 3 ut] om. et sicut sup. lin. Y 4 habetnon] inv. sed corr. O 20 adhuc] ad haec A 20 voventes)novencos (1) I 21-22 -ire ... paratum) om. I 4 quem]scilicetaddo S quoniamI 6 eumtotaliterJ inv. sed corr. O 7 huiusmodi J 23 quia] in add. H 24 quae) quo I 25 potius] post sed corr. ai. man. I 27 animo) huius Y 8 ut] et Y 8 sit] sic C fit I 8-9 holocaustumautem incensum] om. omninoS 28 exteriori)et addo A 28 intenso]incensoO incensioY 32 si) om. (ham.) A IO exprobrantium] exprobantium AHIY Il persecutus]persecutissed ·is exp. S 33 domo]dono H 34 martyrium)om. C 35 ad] om. S 35 enimteneturetiam et us sup. lin. A 11 sum] siveA 13 decoqui]dequoquiI 14 ergoJ etiamCHS quilibet]etiamteneturquilibetenim inv. Y 35-36 licet... Iaicus)om. (ham.) A 36 autem] 15 decoquuntur]decoquiturCS(sed corr.) 15 sacrificium] sacri addo S 15 autem] om. om. S 36 ex eadem) inv. sed corr. Y 38 quod) quo A 39 pro) cum H 39 IO) e 17 sit) fit I 17 pro religiosis]om. O 18 contraJin quaAI (sed exp. et contra sup. -I-c· C 41 martyrii) martyriumA 41 adducebatur)ducebaturS 42 quemquam) lin. aI. man.)O(sed dei. et contra i.m. ai. man.)Y 19 in] non sed exp. et in sup. lin. A quemqueO 43 sicut) sic CHS 43 autem]autA 43 propter) per A 44 ita] iam A 44 adhuc] ad haec A ad hoc O 2 Ps. LXVIII,10; Ioan n., II, 17 IO Ps. LXVIII, IO 11-12 AUGUST., Enarr. in Ps., Ps. 68, senno I, C. 13 (CC lat. 39, p. 913,12-15; PL 36, 851) 12 cr. Ioan n., II, 15 39-40 I Tim., III, I 39-43 GREGOR., Regula pastoralis, I, C. 8 (PL 77, 2IB-C) 240 QUODLIBET XII QUAESTIO29 241 et operis sui, quidquid quidem religiosus habet in se ex animi devotione aut I Ultimum autem quod ponunt isti in dicto suo, quod «tunc praelati essent Bad. 51( ex voto quocumque, quanto amplius est et difficilius pro salute aliorum vitam Deo holocaustum, si per oboedientiam nihil facerent nisi de consilio ponere, ad quod pro tempore praelati obligantur, quam temporalia dimittere confessorum suorum», hoc re I vera est valde absurdum. Per hoc enim O 167'" 1278'" et castimoniam servare. Et ideo omnino perfectior illis iudicandus est I non dictum, ad hoc quod dominus papa meretur dici holocaustum et esse in statu solum sicut in se perfectus existens, sed sicut exemplo et facto aliis 50 75 perfectionis aequali religiosis, oporteret I quod in omnibus esset sub A 249'" perfectionem tribuens. oboedientia confessoris sui. Quod penitus falsum est et absurdum : non enim Bad. 516" I Ulterius autem, sicut dicunt religiosi se esse paratos affectione et caritate tenetur oboedire praelatus suo confessori in aliis quam in quibus se accusat animi quantum est in se ad martyrium, et per hoc in nullo diminui a in confessione. In omnibus autem aliis quae contingunt et sunt facienda extra perfectione praelatorum, dico Quod falsum est. Bonus enim praelatus confessionem, ipse confessor tenetur oboedire ipsi praelato. maiorem fervorem caritatis haurit ex contemplatione quam religiosus, et 55 80 Per dicta patet ad primum. etiam magis eius augmentum ex sua administratione quam ille ex sua Quod arguitur ulterius quod «licet praelati sint in statu perfectionis, contemplatione, ut patet ex dictis. religiosi tamen sunt in maiori», hoc enim omnino falsum est. Bad. 516'K I Quod additur quod «mors spiritua1is diuturnitate aequi paratur morti I Ad secundum quod «status religionis magis assimilatur omnino perfecto Bad. 51( Bad.516'" corpo-I rati», dico quod falsum est. Sicut nec diuturnitas vir-I ginitatis S 197'" statui, ut beatorum, ergo etc.», dico quod falsum est, quoniam secundum observatae secundum AUGUSTINUM potest aequiparari martyrio, sic e contra 60 85 praedicta praelatorum status non solum est actionis, sed et perfectioris Zuce. 281'" potest dici de praelatis quod ex obligatione qua praelaturam as-I sumunt, contemplationis quam sit contemplatio religiosorum. Sed quod amplius est, tenentur etiam tempore opportuno pro subditis omnia temporalia dimittere si in ipsis comparemus opus contemplationis et actionis inter se quantum ad C 156'" Y 176'" et eis ipsas pati, dicente GREGORlO I in Homilia super illud I «Ego sum statum praesentis vitae, praeferenda est actio in praelatis contemplationi, bonus» : «Audistis», inquit, «fratres carissimi. eruditionem vestram quia per actionem offert Deo sacrificium animarum, et aliorum ipsos ad et periculum nostrum». Et infra : «Ostensa est nobis de contemptu mortis via 65 90 statum salutis perducendo, et suam propriam, in ea meritum maioris salutis quam sequamur: primo exteriora nostra misericorditer omnibus impendere, acquirendo quam esset acquisiturus in contemplatione sola persistens. Et H 205'" postremo vero, si necesse est, mortem pro eis debe-I mus ministrare». Et sic quod maioris meriti est tali, est maioris meriti simpliciter. Et sic simpliciter ex obligatione habent praelati propriorum dimissionem, sicut et mortis actio melior est quam contemplatio, et in eodem praelato. Sicut enim status perpessionem. Et ideo omnino potius dicendi sunt holocaustum quam contemplationis religiosis est essentialis et ordinatur finaliter pro vita ista ad religiosi. 70 95 statum actionis praelato rum, in quantum ille est status perfectionis acquiren- dae et exercendae quoad contemplationem inferioris gradus, status autem ACHlOSY ACHlOSY 46 sui] om. AIOY 46 quidem]om. S 46 religiosus]rerigiosusC 46 ex animi]exani A 48 quam]pro add A 48 temporalia]temporaCHS 49 castimoniam]castimonia 72 si] sed sed exp. et si sup. lin. ai. man. I 72 oboedientiam]suam addoO 73 hocl] quod C 49 iudicandus]iudicandumA indicandusI 52 autem] quod C 52 dicunt] ACHIOSY 73 absurdum] obsurdum A 75 perfectionis]aequali i.m. ai. man. O dicunturS 53 est] om. O 53 se] paratos add sed dei. O 53 in nullo] i.m. aI. man. 81 perfectionis] perfectiorisO 82 in] sup. lin. O 82 falsumest] inv. CHS 83 reli- O 55 maioremfervorem]inv. sed corr. O 56 ille] om. Y 58 additur] auditurO gionis]religiosissed corr. O 84 beatorum]bonorumCS 85 et] etiamS 85 perfectio- 60 observatae]i.m. O 62 etiam] esse ACHlOSY 63 pati] pascere ACHIOSY ris] perfectionissed -n- exp. et -s- sup. lin. ai. man. I 86 quam ... religiosorum]om. A (at 63 Gregorio]i.m. ai. man. O 64 pastor] om. ACHlOSY 64 vestram]nostramAOY eI infra. 1.87. appar. erit.) 86 religiosorum]religionisA 87 actionis] quam sit 65 etl] per H 65 infra]ita CHS 66 quam]quaI 68 propriorum]diminutionemadd contemplatio religioniset actionis addo et per signum {.' post contemplationis(I. 86) transposuit A sed exp. A 68 sicut] sic O 69 perpessionem]propessionem(sed corrigere voluit?) O 90 perducendo]producendoY 90 maioris] iter. A 90 salutis] -tis i.m. ai. man. A 69 potius]post sed corr. ai. man. I 69 dicendi] om. CHS 91 acquisiturus] acquisituturus A 92 tali] talis S 93 meliorest] inv. O 96 contemplationem] ontemplationiC c 59-60 AUGUSTDe sancta virginitate. c. 46. n. 47 (CSEL 41. p. 292.10; PL 40. 424) .. 63-64 Ioann.. X II : X 14 64-65 GREGOR .. Homi/iae in Evangelia. I. homo14.n. I (PL 76. 81-82 Cr. supra, p.190.50-51 83-84 cr. supra. p. 191,59-60 84-85 cr. supra, 1127C) 65-67 Ibld. (PL 76. 1127C-D) p.228.74-76 242 QUODLIBET XII QUAESTIO 29 243 praelatorum est status perfectionis acquisitae in contemplatione religionis 20 post actionem, I licet non sit ita limpida sive pura in principio secundum C 156'" exercendae in statu praelationis; sic contemplatio praelatorum finaliter praedicta quam sit contemplatio religiosorum, secundum praedicta magis lordinatur ad actionem eorundem, in qua finaliter oportet eos mori, si opus assimilatur contemplationi beatorum quantum ad cognitionem, quam faciat Zucc. 281'" I est, et dimittere omnem contemplationem pro-I pter actionem, quemad- 00 contemplatio religiosorum. Et sic omnibus modis status praeiatorum magis modum oporteret, si opus esset, philosophum et bene contemplativum assimilatur statui beatorum, et ideo simpliciter melior est et perfectior. descendere ad politicum regimen et mori pro defensione illius, ut habitum 25 I Quod autem subditur I in argumento quod «contemplatio praesens est ~a17~J est supra. Quod opus est maxime caritatis, quia maiorem caritatem nemo quaedam inchoatio contemplationis futurae», dico, adhuc amplius expo- habet etc. In caritate autem consistit radix meriti. nendo iam dicta, quod similitudo aliquorum duplex est: quaedam secundum Bad.516vN I Et tunc ad formam argumenti quod «similius meliori melius est», dico 5 genus, I quaedam secundum speciem. Contemplatio autem praesens similis O 167rb quod illud intelligitur quando est similius in meliori, alias non. Quemad- est futurae secundum genus, non autem secundum speciem, quia aliud genus modum simia, licet sit similior homini quam equus ex parte corporis - quod 30 contemplationis omnino est contemplatio praesens, et aliud futura; quia non est melius in homine -, non ex hoc oportet quod simia sit melior equo. praesens contemplatio consistit in quadam intellectuali cognitione quae S 197'" Consimiliter dico in proposito quod I status religiosorum I contempla- superior est fide, semper tamen innixa fundamento fidei, quae omnino est H 206" 1278rb tivus est I similior statui beatorum contemplativo. Dico quod status beato- IO aliud genus cognitionis quam sit visio aperta, quae fidem evacuat, ut patet rum perficitur in contemplatione quae continet in se notitiam pertinentem ex dictis supra in quaestione 28• ad intellectum, et amorem pertinentem ad voluntatem, in quibus melius est 35 Et secundum hoc dico quod praesens contemplatio inchoatio est futurae amor quam notitia, ut alias exposuimus. Nunc autem quod status iste secundum aliud genus contemplationis, et perficienda secundum contemplativus religiosorum sit similior statui contemplativo beatorum, hoc aliud - dico in quantum est sermo de perfectione quae est in aperta visione, est ratione cognitionis, quia scilicet contemplatio clarius noscit Deum quam 15 licet forte intellectualis cognitio in praesenti I manebit perfici-I enda etiam Zucc. 2: actio. Quod significat Lia, quae fuit lippa oculis, et Rachel, quae fuit clara, secundum idem genus cognitionis in futuro. Quod autem aliquid perficitur Bad. 5 I secundum GREGORIUM. Ratione autem amoris magis illi assimilatur actio 40 alio secundum aliud genus perfectionis et sic illi fit similius, non oportet quae procedit ex maiori caritate secundum praedicta. Et quod amplius est, quod propter hoc sit melius illo quod non perficietur per illud, immo bene A 249'" vita I praelatorum ratione suae contemplationis, quae limpidior est finaliter potest esse in praesenti maioris meriti ipsa actio secundum praedicta. Unde sicut AUGUSTINUS exponendo illud «Sic eum volo manere», dicit: «Inchoata ACmOSY 97 est) et A1(sed exp. et est sup. lin. ai. man.)OY 98 sic) sicut Y 99 in qua] infra C 2 habitum) quaestione 13 addo sup. lin. ai. man. I 9 quod] ad Y 9 religiosorum) ACmOSY religionis sed corr. sup. lin. S 9-10 contemplativus) contemplationis ACHIOSY (at ei 1.14) IO beatorum'] bonorum CS IO-Il beatorum') bonorum CS 13 iste] ille OY 20 ita) om. C 20 limpida) lipidia Y 21 quam ... secundum praedicta'] om. (ham.) S 14 religiosorum) religiosior C 14 sit) fit O 14 beatorum) bonorum CS 16 Rachel) 22 beatorum) bonorum CS 23 contemplatio religiosorum] i.m. ai. man. O 23 magis) Rachele ACHIOSY 17 amoris] moris CHS 18 est) om. O 19 finaliter J est add CHS statui add (et iter.) I 24 beatorum) bonorum CS iter. sed dei. I 25 subditur) suo sed subditur i.m. ai. man. O 25 praesens) primo sed praesens i.m. ai. man. O 26 adhuc) ad 2-3 Cf. supra, q. 13, p. 78,59-67 3-4 Luc., XV, 13 5 Cr. supra, p. 19I ,61 9-12 Cr. hoc Y 26-27 exponendo] exposito A10Y 29 futurae) futuro sed corr. O 32 superior l supra, p. 191,62-64 10-13 Cr. HENR.DE GANO., Quaest. ord. (Summa), arto 48. q. 2 (ed. est ) superiorem C 32 fide] fidere (1) I 35 praesens] prius I 36 aliud) aliquod A 1520, II. r. 30rl-3IrH; ed. 1646, p. 753a-754b, n. 7-13); ID., Quodl. I, q. 14 (ed. R. MACKEN, 36-37 genus ... aliud) iter. A 37 visione) visio ACHI(sed -ne addo sup. lin.) O (id. ai. p. 84,19-89,17; ed. 1518, r. 10vK-llrL; ed. 1613, I, f. 17ra-vb); ID., Quod!. X. q. 14 (ed. ID., man.)SY 38 praesenti] manebat addo A 39 idem] illud A 39 futuro] futoro A p. 293,49-294,87; ed. 1518, r. 435vQ-436rR; ed. 1613, II, r. 176va-vb); ID.• Quod!. XI, q. 6, ad 39 aliquid] aliud A10Y 40 fit) sit CHIOSY illi add. sed exp. I 40 similius) filius 2m (ed. 1518, r. 456vN-456rN ; ed. 1613. II, r. 201va) ; er. etiam R. MACKEN, a volonte humaine, L AIOY silius S 41 per) et sed exp. et per i.m. ai. man. O 43 sicut) secundum O faculte plus etevee que l'intelligence selon Renri de Gand, in Recherches de Theologie ancienne et 43 inchoata) inchoato Y medievale, 42, 1975, p. 7-23 16 GREGOR., omiliae in Ezechielem, II, homo 2, n. IO (CC la!. R 142. p. 231.245-246; PL 76, 954C); er. supra, q.28. p.171.76-77 18 Cr. supra, 25-26 Cf. supra. p. 191,64-65 42 Cr. supra, q. 28. p. 187,48-52 43 Ioann .. XXI. 22 p.207,40-208,65 18-243,23 Cf. supra, q. 28, p. 178,39-179.77; p. 229,84-86 43-244,44 AUGUST., n Ioann. Evang.. !rac!. 124. C. 5 (CC la!. 36. p. 686,112 ; PL 35, 1974) I 244 QUODLIBETXII QUAESTIO29 245 contemplatio» etc., sic exponendo illud quod praecedit «Tu me sequere», activa principaliter, perficit in amore proximi, in quantum tamen est contem- dicit:«Perfecta me sequatur actio informata meae passionis exemplo». 45 70 plativa, perficit in amore Dei. In quo etiam magis perficit contemplativa Multo autem plus est sequi Christum perfecta actione quam manere in praelatorum quam religiosorum, in quantum requiruntur esse perfectiores. inchoata contemplatione, et maior est perfectio in illo sequi quam in isto Etiam in ipsis praelatis magis perficit ipsos in caritate ipsorum actio quam manere. Propter quod et Christus verbo et exemplo hortatus est ad se eorum contemplatio, ut iam dictum est. Quare simpliciter actio praelatorum sequendum per tolerantiam eorum quae pertinent ad vitam activam, non plus perficit in caritate quam quaecumque contemplatio huius vitae. Et ideo autem ad se imitandum per permanentiam in contemplatione vitae praesentis 50 75 pro statu huius vitae maior est vitae merito. Licet enim diligere Deum ex I Zucc.: sic hortatus est. Unde et Christi vita in praesenti principalis fuit activa electione secundum se et ex suo genere maioris sit meriti quam ex electione quam contemplativa. Propter quod status ad quem principaliter pertinet diligere proximum, diligere tamen proximum ex necessitate I coactionis pro C 157' actio, potius imitatur exemplum vitae Christi quam ille ad quem principaliter tempore huius vitae maioris est meriti quam diligere Deum in se, quia quod I pertinet contemplatio. Unde de Christi vita activa dixit PETRUS: «Christus sic aliquis diligit proximum, hoc procedit ex nimio amore, et quo homo pro nobis passus est, nobis relinquens exemplum ut sequamur vestigia eius». 55 80 diligit Deum in se, et quo Deus diligit hominem, quo vult se diligi ab homine Non autem sic dixit: «Nobis contemplatus» etc., licet utraque Christi vita I non solum in se, sed etiam in proximo. Et quod amplius, cum necessitas O 167' S 197'" nobis sit in exemplum proposita, etiam I coniugatis, dicente HIERONYMOad coactionis occurrit, magis vult quod diligamus eum in proximo quam in se CelIantiam «Eligatur tibi opportunus et aliquantulum a fa- coniugatam: ipso. Propter quod dicit GREGORIUS Pastoralium, IO cap.o 170: «Sit rector miliae strepitu remotus locus, in quem tu velut in portum quasi ex multa singulis compassione proximus, prae cunctis contemplatione suspensus» etc., tempestate curarum te recipias, et excitatos foras cogitationum fluctus secreti 60 85 usque ibi: «Quia tunc ad alta caritas mirabiliter surgit, cum ad ima te tranquillitate componas. Tantum ibi sit divinae lectionis studium, tam proximorum se miserabiliter trahit, et dum benigne descendit ad ima, valenter crebrae orationum vices, tam firma ac pressa de futuris cogitatio, ut omnes recurrit ad summa». Ex quo patet quod falsum est I dicere quod puri Y 176' A 250" reliqui temporis occupationes hac vacatione I compenses. Nec hoc ideo contemplativi magis cognoscant Deum et magis delectentur in Deo et magis diximus quo te a tuis retrahamus, immo id agimus ut ibi discas, ibique in eius amore crescant. Unde et illi qui nituntur contemplativam vitam mediteris qualem tuis praebere te debeas». 65 90 simpliciter praeferre «Potest tamen contingere quod aliquis activae, dicunt: Bad.517'" 1278" I Ad tertium quod «per opera vitae I contemplativae perficitur homo in in operibus vitae activae plus meretur quam alius in operibus I vitae contem- H 206' amore Dei, per opera vero activae in amore proximi, ergo etc.», dico quod plativae, puta si propter abundantiam divini amoris, ut eius voluntas impleatur vita praelato rum secundum praedicta mixta est, quae licet in quantum est ad ipsius gloriam, interdum sustinet ad tempus se a dulcedine divinae contemplationis separari, sicut dicebat APOSTOLUS Rom~nos [](o : ACHIOSY ACHIOSY 44 praecedit]procedit sed CO". O 46 est sequi] inv. O 46 inJ SI/p. lin. 01. man. O 47 illo] hoc Y 47 quam] om. Y 49 pertinentad vitam]vitampertinent et ad i. m. O 70 amore] proximi add. A 70 perficit2) proficitCS 72 perficit]proficitC 74 per- 51 principa1ius) principa1is CHIOSY A 52 pertinet]pertinent sed -n- e:xp. A 53 potius] ficit] proficitCHS 75 maior est] maiorem CHS 76 secundum... ex electione2] om. post sed CO". 01. man. I 55 nobis') vobisY 56 nobis) vobisC 57 nobis] vobisA (ham.) A 77 diligere2tamenproximum2] iter. sed va- -cat sl/perscr. 01. man. I 78 meriti] 60 curarum)curatumACHIOSY 60 te] est AlOY 60 fluctus]fructus1 61 te] meritum sed -um e:xp. et -i SI/p. lin. A 78-79 quod sic] inv. CHS 79 amore] habere de Y 61 tranquillitate]ransquillitate t CHI 63 reliqui]requi et li SI/p. lin. O 63 hac] ACHI(sed habente SI/p. lin. 01. man.)O(sed dei. et amore i.m. 01. man.)SY 81 cum] ac A 64 discas] dicas et -s- SI/p. lin. H 65 tuis praeberete] te tuis praebere inv. S est S 81 necessitas]necessitatissed -ti- e:xp. I 82 occurrit]concurritC accurritI 65 praeberete debeas]debeaspraeberete inv. sed CO". O 65 te] se I 66 per] SI/p. lin. 82 quam] quantumA 83 sit] sic CH 84 compassione)pro add. HS cum passione S om. O 68 quaelicet] quaelibetC Y 84 proximus] proximisCHS 85 mirabilitersurgit] inv. H 89 amore] amorem CHISY 90 activae) om. C 93 ad2 tempus] om. S 44 loann., XXI, 22 45 AUGUST., (CC lat. 36. p. 686,111-112; PL 35, 1974) ibid. 54-55 1 Petr.• II, 21 58-65 HIERON., pist. 148 (ad Celantiam), n.24 (CSEL 56. E 72-73 cr. sl/pra, q. 28, p. 179,62-77; p. 229,84-86 83-84 GREGORIUS I, Regula pastoralis, p. 350,9-17; PL 22, 1216) 66-67 Cf. SI/pro, p.191,70-72 68 Cr. SI/pro, q.28, II, c. 5 (PL 77. 32B) 85-87 Ibid. (PL 77. 33C) 90-246,99 1HOM. DEAQ., SI/mma, IIa p. 178,39-179.77 179.64-66; p. 207,40-208.65; p. 228.70-229.97 et IIae, q. 182. arto2 (ed. Leon., X. p. 442b-443a) 246 QUODLIBETXII QUAESTIO29 247 «Optabam ego ipse anathema esse a Christo pro fratribus meis». Quod 95 20 regantur, dicente TuLLIO ibidem: «Omnino illud honestum, quod ex animo exponens CHRYSOSTOMUS libro De compunctione in dicit: !dta totam excelso et magnifico quaerimus, animi efficitur, non viribus corporis. Exer- mentem eius demerserat amor Christi, ut etiam hoc quod ei prae ceteris cendum tamen corpus et ita afficiendum ut oboedire consilio rationique possit omnibus amabilius erat, scilicet esse cum Christo, rursus id ipsum, quia ita in exsequendis negotiis et in labore tolerando. Honestum autem id, quod placeret Christo, contemneret)).» Iste autem qui sic in operibus activae plus exquirimus, totum positum est in animi cura et cogitatione. Fortis autem et meretur, non est, ut patet ex dictis, nisi qui coacte ad actionem accedit; 00 25 constantis animi est non perturbari in rebus asperis, sed animo uti et consilio, qualis non est religiosus in quantum religiosus, maxime secundum illum qui nec a ratione discedere. Temere enim in acie versari et manu cum hoste S 198" dicit quod religio a descensu tali etiam I erga parentes absolvit. Quod autem confligere immane quoddam et beluarum simile est. Sed cum tempus sic coacto est melius, simpliciter est melius, ut. similiter patet ex dictis. Et necessitasque postulat, decertandum manu est, et mors servituti turpi- ideo in hoc simpliciter melior iudicanda est activa. tudi-I nique est anteponenda». Et sic illud I dictum Thllii assumptum in ?2~~~>b Bad. 5170Q I Ad quartum quod «perfectior est status philosophi quam principis», dico 5 30 argumento bene haberet locum in quaestione circa vitam activam, cuius quod hoc est verum secundum opinionem erroneam philosophorum, qui quaedam actio est interior in anima circa dispositionem agibilium, quaedam A 250'" non ponebant spem habendam alterius vitae, et hoc pro I tempore quo non exterior I circa dispositorum exsecutionem, quae illarum est melior et H 206>b erat opus se morti exponere pro re publica, in quo secundum praedeterrni- perfectior. Et est dicendum quod illa quae est interior, quemadmodum nata oporteret convenire philosophum cum principe. Ponendo tamen se- architectorici meliores sunt et digni-Iores in artificialibus quam manu C 157'" cundum fidem spem vitae futurae, et quod tota vita ista se habet in ratione 10 35 artifices, ut dicit PmLOsoPHUs in IO Metaphysicae. meriti respectu alterius vitae, multo perfectior est pro tempore huius vitae I Ad sextum quod «religionis ingressus absolvit ab omni voto, non sic Bad. 517 status principis coacti ad principatum quam status philosophi, licet melior assumptio curae», dico quod huius ratio est quia in male dispositis secundum Zucc. 282'" et perfectior es-I set status philosophi quam principis non coacti, ut patet praedicta facilius indulgetur descensus quam ascensus, licet in bene dispo- secundum praedeterrninata, accipiendo hoc nomen principis communiter, ut sitis e contra facilius admittitur ascensus quam descensus, ut habitum est scilicet continet sub se nomen praelati, qui magis perfectus esse debet quam 15 40 supra. Et ideo etiam in male vel in diminute dispositi s etiam facilius princeps proprie dictus, sicut etiam est superior ille. Bad. 517'R Bad. 517'''' I Ad quintum I quod «status consiliantium est perfectior quam bellato- rum, ergo etc.», dico quod hoc non valet ad propositum: status consilian- tium pertinet ad vitam activam, eo quod bella non prosunt, nisi consilio ACmOSY 20 regantur]roganturA 21 animi] cum 10Y 22 et ita] inv. sed eorr. O 24 animi] omni I 24 cogitatione]cognitioneI 26 ratione]a add. (et iter.) AlOY 26 et] in O 27 confiigere]confringereC affiigereO 27 immane] in manumACmOSY 28-29 turpitudinique] urpidinique t A 29 est] (at ei ed. C ATZERT. p. 28. appar. erit. I. 3) ACHIOSY 30 argumento]arguendo(1) A 33 est'] om. O 34 architectorici]-2- exp. et n sup. lin. a/. man. I 34 artificialibus] rtificibusA a 36 non sic] sivesit Y 36 sic] sit H 97 demerserat]dimerserat CHSY dimiseratIO A 98 esse]ipse sed dei. et esse i.m. ai. man. 37 huius]curae addo sed exp. A huiusmodiHOS 37 secundum]in O 38 quam]quod O 98 id] ad cms 1 maxime]magisA 2 etiam] est CHS 2 parentes]etiam S 39 descensus]ascensussed a- exp. et de- sup. lin. A 40 dispositis]dispositumAI(sed add CHS 3 coacto] coactio A(sed -i- eras. eorr.)CHSY 5 quod] iter. A 5 philo- eorr.)OY 40 etiam] et Y sophi] ad addo sed partim eras. O 6 hoc est] inv. CH 7-8 tempore ... pro] om. (hom.) A 9 convenire] praevenire A IO fidem spem] inv. A 13 principis] om. O 20-24 ClCERO, officiis, I, c. 23, n. 79 (ed. C. ATZERT, 27,11-15; ed. W.MILLER, 80) De p. p. 14 communiter]communiAIO(sed eorr. sup. lin. ai. man.)Y 14-15 ut scilicet] inv. O 24-26 ID., op. ci/.• I, c.23, n.80 (ed. C. ATZERT, 27,22-25; ed. W. MILLER, .80) p. p 16 est] proprior add. sed exp. A 16 superiorillo] inv. A 18 hoc] licet add. CHS 26-29 ID op. cit, I. c.23, n.81 (ed. C. ATZERT, 27,29-28,3; ed. W.MILLER, .82) .. p. p 29 cr. supra, p. 192,90-92 33-35 ARIST., Me/aph., I, c. 1 (TransI. anon., ed. 95 Rom., IX, 3 96-99 IOANN. CHRYSOSTOMUS, Ad DemetriI/m de eompl/netione, I, n. 7 (PG G. VUlLLEMlN-DIEM, p. 8,17-18; TransI.Iacobi,ed. ID.,p. 6,22-23; Iunt., VIII, r. IK; 981 a 30 47, 405) 5 cr. Sl/pra, p. 192,83 8-9 cr. supra, q. 13. p. 78,62-67; q. 29, p. 242,98-3 - bi; er. etiam981 b 31 - 982 a 1 et ANONAue/or. Aris/., ed. J. RAMESSE, .. 1,7) 36-37 Cr. 13-14 Cr. ibid. 17-18 Cr. Sl/pra, p. 192,87-90 sl/pra, p. 192,94-95 37-40 Cr. supra, p. 199,55-203,48 248 QUODLIBET XII QUAESTIO30 249 conceditur transitus ad inferiorem statum quam ad superiorem. Quare, cum I Ad octavum quod «contemplatio est opus magis spiritua1e, opus ergo Bad. 51~ vota alia a religione sint praecipue propter infinnitatem culpae praeteritae ut 65 est melius», dico quod I verum est, nisi opus corporale propter necessitatem Zucc. 2~ emendetur, vel poenae ne in culpam descendatur, vel ut in bono diminuto coactionis et propter communem utilitatem assumeretur, sicut debet assumi proficiat, in religione autem melius corriguntur delicta et facilius quam extra, praelatio, ut patet ex praedictis. secundum ANSELMUMDe similitudinibus, 64° et 65° capis. Ibi etiam magis 145 Ad nonum quod «in angelis contemplantes sunt superiores praesiden- cavetur ab infinnis ne in peccata incidant, et vota diminuta in illa com- I tibus», dico quod verum est, quia status illos habent angeli ut quibus plentur, ut propterea status religionis respectu omnium aliorum votorum, 70 remunerantur, et sic ut considerantur contemplatio et actio secundum licet sit superior respectu illorum, I adhuc tamen magis supra est status substantiam; status autem illos habent homines viatores ut quibus merentur. rectorum. Propterea igitur facilius permittitur ut alia vota absolvantur per Propter quod, licet illis consideratis secundum substantiam suam status I H 207'" Y 177'" ingressum I religionis quam per I curae susceptlonem. Et hoc etiam illa de 50 contemplationis semper est superior et in hominibus et in angelis, ut patet A 250" ex supra dictis, tamen quoad usum actuum et rationem merendi per illos causa praecipue, quia status rectorum est iam perfectorum, status autem religionis quoad intrantes est potius status imperfectorum, quales praesu- 75 multo superior est status actionis in praelatis quam contemplationis sive in muntur illi qui sunt aliis votis irretiti, ut patet ex dictis. religiosis sive in praelatis, ut patet ex· praedictis. Bad. 517fl IAd septimum quod «status praelatorum est magis periculosus» etc., dico Zucc. 282" quod semper securum est magis eligendum periculosa (et ita melius dispo- 55 QUAESTIO 30 sito diminute, et etiam bene disposito), cum non urget necessitas nec eminet magnum emolumentum. Sed cum necessitas urget et homo est bene disposi- UTRUMEXCOMMUNICATUS PROCONfEMPTUVEROAB OFFICIALI ONSACERDOTE, N tus et eminet magnum emolumentum, magis est eligendum et melius magis POSTABSOLlTTIONEM EODEMIN FORMAECCLESIAEAB EXCOMMUNICATIONE, AB periculosum; ut in proposito, cum homo est bene perfectus et populus TENEATUR PETEREABSOLlTTIONEM PROCONfEMPTU SUOSACERDOTE A indiget et ipse cogitur ad praelationem et magnum eminet emolumentum, 60 ideo etc. Supponit etiam argumentum quod esset periculum sine emolu- mento proprie, quasi religio esset simul magis meritoria et magis secura 5 I Circa octavum arguitur quod excommunicatus pro vero contemptu ab Zuce. 28 quam praelatio. Quod falsum est, ut ex supra dictis patet. officiali non sacerdote post absolutionem ab eodem in forma ecclesiae tenetur petere absolutionem pro eodem contemptu a suo sacerdote curato, quia iste non oboediendo officiali non solum est inoboediens homini, sed etiam Deo. Quare, sicut pro inoboedientia facta I homini requiritur absolutio 0168'" ACmOSY 10 ab homine, similiter et pro inoboedientia facta Deo requiritur absolutio a Deo, et hoc non nisi per sacerdotem, qui in hoc est loco Dei. Ergo etc. 41 conceditur]concedunturA 41 transitus]ascensusACHI(sed a- exp. ei de- sup. lin. ai. man.)OSY 43 emendetur]-de- sup. lin. A 44 proficiat]proficiCHS 45 65°]XLV Ala 46 cavetur]cavetussed -s exp. ei -r sup. lin. A 46 vota] nota O 46 in'] om. O 47 religionis]reli C 47 votorum] notorum Y 49 permittitur]mittitur O ACmOSY 50 de] te AlO(illate)Y 51 quia] quod I SI rectorumest iam perfectorum]perfectorum rectorumest iam inv. sed corr. O SI perfectorum]perfectiorC 53 illi] isti CHS illis 64 opus'] om. S 65 opus] corpus sed exp. et opus i.m. aI. man. O 66 propter] ratio et O 53 votis] notis O 53 irretiti] irreticiHY retenti O 54 quod SlaluS]inv. sed AIY rationeet CHS ideo et sed et exp. et propter i.m. aI. man. O 67 praedictis]dictis corr. O 57 homoest] hoc sed exp. et et homoest i.m. -aI.man. O 58 melius]et addoCHS HSY 70 sic ut] sicut CS 71 autem] ante Y 72 licet] om. A 72 substantiam 58 meliusmagis] inv. O 59 homo est] inv. sed corr. O 61 supponit]supponis sed suam] inv. AIOY (e! supra, p. 169,32) 74 supradictis]praedictisS 76 praedictis]supra -s exp. et -t sup. lin. A 61 etiam] om. CHS 61-62 emolumento]molumentoS dictisA 2-4 Utrum ... sacerdote] (c! supra, p. 120,27-29) 8 iste] ille Y 10 ab ... 63 supradictis]praedictisS 63 ex supra dictispatet] patet ex supra dictis inv. Y requiriturabsolutio] om. (ham.) A II qui] quia CHS II in hoc est] est in hoc inv. A 44-45 cr. PS.-ANSELMUS,similitudinibus. C. 84 (PL 159. 655B) etc. 90 (PL 159. 660A-B) De 64-65 cr. supra. p. 192.99-1 67 Cr. supra, q.28. p. 172.11-173.16; p.187,48-52 50-53 cr. supra. p. 228.74-76; p.241.83-242.3 54 cr. supra, p. 192.97-98 63 cr. 68-69 cr. supra. p. 192.3-4 73-74 cr. supra. q. 28. p. 169.34-170.64 76 Cr. supra, supra. q. 28. p. 169.34-170.64 q. 28. p. 170.65-173.16 250 QUODLIBET XII QUAESTIO 30 251 Contra. Thnc multi essent decepti, quia de tali inoboedientia non solet 35 aliqui bene possunt excusari ex ignorantia secundum aliquem modorum fieri confessio. tactorum in quadam quaestione superius. Propter quod sacerdotes, ne sic contemnentes per ignorantiam ut peccatum huiusmodi non recognoscant, decipiantur, debent hoc populo suo pmedicare et eum in hoc docere. Alioquin ipsimet bene possunt ex tali omissione peccare. Bad. 517'x I Dico quod excommunicatio non est peccatum, sed poena medicinalis· 15 contra peccatum committendum, ne committatur et ne poena talis incurra- tur, et etiam contra iam commissum, ut ipsum celerius emendetur, ita quod, ACmOSY quando aliquis excommunicatur pro contemptu vero, hoc non est nisi ratione peccati, scilicet omissionis praecepti iudicis, ita quod, etsi non 36 sic] sicut I 37 huiusmodi] huius I 37 recognoscant] non add. ACmOSY apponeretur excommunicatio, nihilominus tamen peccatum illud maneret ·20 39 peccare] Circa nonum quod est trigesimum primum et ultimum arguitur multipliciter ... (i.e. quaestionis 31"' versionem brevlorem) add. C(sed quod est om.)HS Id. (i.e. quaestionis 31"' C 157" usque ad veram poenitentiam, et indigeret contemptor I absolutione ab illo versionem longiorem) add I Explicit XIlm Quolibet Magistri Henrici de Gandavo add Y necnon Zucc.282'"peccato. Simi-lliter si excommunicaretur pro illo antequam esset poenitens tabulam quaestionum (Quodl. l-XII et XIV) add. (f 177rb-J79rb) I 279" de I illo, similiter manet obligatus illo peccato, et oporteret eum de illo 35-36 CC. supra, q. 25, p. 132,14-135,91 poenitere et ipsum confiteri sacerdoti. Similiter si esset poenitens ante absolutionem ab excommunicatione, dico quod etiam post absolutionem 25 S 198" illam necesse I esset eum petere absolutionem de peccato. I Quod clarum A 250'" est quando officialis est non sacerdos, quia clericus non sacerdos, sicut nec laicus, sacramentaliter a peccato absolvere non potest. Et perinde esset, si esset sacerdos, quia absolutiones illae duae omnino diversae sunt, sicut Bad. 518'" poena et I culpa a quibus fit absolutio. 30 Et secundum hoc concedenda est prima ratio hoc probans. Ad secundum quod «tunc multi essent decepti», dico quod verum est, si ita sit quod non sit consuetum confiteri de tali peccato. Sed ex illis decepti s ACmOSY 12 multi essent] Inv. O 12 quia] om. H 16-17 incurratur] occurratur sed corr. sup. lin. S 17 celerius] scelerius CHS 17 quod] sup. lin. O 18 nisi] In lin. ai. man. O 20 tamen] om. H 23 eum] illum CHS 25 post] potest A 26 illam ... absolutionemj om. (hom.) sed addoJ.m. H 26 petere] poenitere H 27 nec] ut AlOY 28 absolvere] solvere Y 32 prima ratio] Inv. O 32 hoc probans] om. S 34 sit] I.m. ai. man. Y 34 sed] sup. lin. ai. man. O 32 Cc. supra, p. 249,5-11 33 Cc. supra. p. 250,12 TABLES I. Œuvres citees par Henri (et par l'editeur dans l'apparat) II. Table onomastique III. Manuscrits cites IV. Publications citees v. Table des matieres ŒUVRES CrrEES PAR HENRI (et par l'editeur dans l'apparat) Les ehitfres en earaeh~res romains renvoient aux citations non-Iitterales. Les ehiffres en italiques renvoient aux citations Iitterales (du moins en partie). Les ehiITres entre parentheses renvoient aux citations d'identilication incertaine. Les chitfres places en exposant indiquent eombien de fois une source est citee li ]a meme page. Les citations des passages supprimes dans le texte linal ont ete reprises egalement. AEGlDlUS ROMANUS 12, 54: 160 Quodlibeta (ed. Leuven ] 646) 12, 119: 79 I, q. 21: 8 12, 120: 79 II, q. 9 : 50 12,210: 72, 75 III, q. I : 47, 492 26,22: 92 q.2:12,121,15 36, II : 196 q. 9 : 80, 81 36,50: 191 q. 15: 1383, 1393, 139, 140', 140-141, ANONYMUS II 1413, 141-142, 1432, 143-144, in Commentaria graeca in Ethicam Nicoma- 150,151,159-160 q. 16: 159-160 cheam, translata a Roberto Grosseteste (pour les livres I-IV EUS1RATIUS et alii : ed. AMBROSIUS H. P. F. MERCKEN, dans Corpus latinum Expositio Evangelii secundum Lucam (ed. M. commentariorum in Aristotelem graecorum, ADRlAEN dans CC lat. 14, Turnhout 1957 ; VI I, Leiden 1973) ed. C. et H. SCHENKL dans CSEL 32', Wien III, e. 9: 70' 1902; PL 15, Paris 1845) ANONYMUS III : vide PS.-AUGUSTINUS VII, n. 85 : 170' De dignitate sacerdotali (pL 17, Paris 1845) ANSELMUS (Opera Omnia, ed. F. SCHMIIT, 6 e. 2 : 227 vol., Roma-Edinburgh, 1938-1961 [ed. e. 3 : 2272 anast. en 6 vol., Cannstadt 19681; PL 158-159, Paris 1854) ANoNYMUS I De casu diaboli (ed. F. SCHMIIT dans Opera Auctoritates Aristotelis (ed. J. HAM ESSE dans Omnia, I, Roma 1940; PL 158, Paris Philosophes Medievaux. XVII. Louvain-Pa- ]854) ris 1974) e. 13: 155-156 1,7: 247 De concordia (ed. F. SCHMIIT, dans Opera 1,241: 41 Omnia, II, Roma 1940; PL 158, Paris 2,34: 129 1854) 2, 100: 155 III, c. I I : 145-146, 1463, 147, 147-148, 2, 123 : 45 149, 156 2, 137: 41 e. 12: 1483, 149 2, ]46: 41 e. 13 : 147, 149 2, 183: 155 Meditationes (PL 159, Paris 1854) 2, 211 : 155 3 : 68 5,18: 63 12,47: 158 PS.-ANSELMUS: vide EADMERUS 256 TABLES ŒUVRES CITEES PAR HENR1 257 AR/STOTELES (Aristote/es Latinus, dans Corpus DIEM= Arist. Lat. XXV I-Ia, 1970; l-X et AUGUSTINUS 155,c.2: 76 philosophorum medii aevi, Union Acade- XII-XIV: TransI. Anonyma sive 'Media', De Civitate Dei (ed. H. DOMBART-A. ALB K De Genesi ad litteram (ed. J. ZYCHA dans mique InternationaJe ; Aristotelis opera cum ed. G. VUILLEMIN-DIEM - Arist. Lat. XXV dans ce lat. 47-48, Tumhout 1955 ; ed. B. eSEL 281, Wien 1894; PL 34, Paris 1845) Averrois commentariis, ed. Iuntina, Vene- 2, 1976; V, in AVERROIS ommentario, ed. C HOFFMANN dans eSEL 40"', Wien VIII, c. 22 : 42 zia, 14 tomes, 1562-1574 [ed. anast. Frank- R. PONZALLI, ero 1977 ; IX, in AVERROIS B 1899-1900; PL 41, Paris 1846) XII, c. 35 : 34, 37 furt a.M. 1962J; Opera graece, ed. I. Commentario, ed. B. BORKE,Bero 1969; I, c. 18: 223 In Ioannis Evangelium tractatus 124 (ed. R. BEKlŒR, erlin 1831, 2 tomes) (Cf. etiam B ed. lunt., VIII ; ed. I. BEKlŒR) XVII, c. 4: 211 WILLEMS dans ee lat. 36, Turnhout 1954; ANONYMUS I) I, C. I : 247 XVI, c. 36: 175 PL 35, Paris 1845) Ana/ytica Posteriora (ed. L. MINIO-PA· III, c. 2 ; 63 xrx. c. 2: 164-165 tract. I, c. 1 : 18 LUELLO-B. G. DOD-AriSt. Lat. IV 1-4, III, c. 4 : 63 c. 4, n. 1 : 76 e. 2: 19' 1968 ; ed. lunt., I, 2a; ed. I. BEKlŒR) IV, c. 2: 129 c. 19: 164, 168, 182 c.5: 19 I, c. 13; 6 c.4: 45 Contra Cresconlum Donatistam (ed. M. PET· c.6: 19 De anima (in ALBERTI AGNICommentario, M VIII, c. 2-4 : 60 SCHENIG dans CSEL 52, Wien 1909; PL c. 7 : 19, 20 ed. CI. STROICK, iinster i.W., 1968; in M IX,c. 2: 129 43, Paris 1845) c. 12: 19 AVERROIS ommentario, ed. St. CRAWFORD C c. 8 : 80 II,c.ll,n.13: 169 c. 17: 18 dans CCAA VI, I, Cambridge (Mass.) X,c.I:41 Contra eplsto/am fundamenti (ed. J. ZYCHA c. 18: 18 1953 ; ed. Iunt., Suppl. II ; ed. I. BEKKER) XI, c. 12 : 8 dans eSEL 251, Wien 1891 ; PL 42, Paris c. 19: 20' I, C. 4: 7, 155 Meteor%gica (ed. lunt., V; in THOMAE DE 1861) tract. 2, c. 3 : 19, 24 III, c. IO: 116' AQUJNO Commentario (imperf.) et Conti· c. 14, n. 17: 20,21 tract. 50, c. Il : 213 Categoriae (ed. L. MINIO-PALUELLO - Arist. nuatione, ed. leon., III, Roma 1886 ; ed. I. n. 18: 21 tract. 62, c. 5 : 213 Lat. I, 1-5, 1961; in SIMPLlCII Commenta- BEKKER) Contra Faustum Manichaeum (ed. J. ZYCHA traet. 119, c. I : 125 rio, ed. A. PATITN, Louvain-Paris IV, C. I : 63 dans eSEL 251, Wien 1891 ; PL 42, Paris c. 2 : 125 1971-1975; ed. lunt., 1,1; ed. I. BEKlŒR) De motu an/malium (ed. lunt., VI, 2 ; ed. I. 1861) c. 3: 125-126, 216-217 c. 12: 158 BEKKER) XXII, c. 53 : 171 tract. 123, c. 5 : 229 Ethica Nicomachea (TransI. Roberti Grosse- C. 6 : 116 c. 54: 171 tract. 124, c. 5 : 165', 177, 191, 243-244, teste: A. Recensio pura - ed. R. A. c. 7: 116 c. 56: 172 244 GAlTTHIER=Arist.Lat. XXVI 1-3, fasc. 3, c. 8: 116 c. 58 : 172, 229-230 De libero arbitrio (ed. W. GREENdans ec lat. 1972; pour la traduction de I'arabe par Physica (TransI. Vat., ed. A. MANSION Arist. - Contra Iulianum Pe/agianum (PL 44, Paris 29, Turnhout 1970; ed. ID. dans eSEL 74, Hermann I'Allemand: in AVERROIS Com- Lat. VII 2, 1957; ed. Iunt., IV; ed. I. 1861) Wien 1956; PL 32, Paris 1845) mentario, ed. lunt., III: cf. Particulae ab BEKKER) III, c. 19, n. 36: 134 III,c. 17-18: 128 Hermanno translatae, ed. R. A. GAlTTHlER lII.c.l: 155 Enarrationes in Psalmos (ed. E. DEKKERS-I. De natura boni (ed. J. ZYCHAdans eSEL in Arist. Lat. XXVI 1-3, fasc. 2, 1972, IV,c. 3: 45 F1wPONT dans ee Lat. 38-40, Tumhout 25', Wien 1892; PL 42, Paris 1861) p. 1321 ; ed. I. BEKKER) c. Il : 41 1956; PL 36-37, Paris (845) c.6: 38 I, C. I : 119 V, c. 2: 7 XV, c. 10 : 66 c. 17: 38 I. c. 5 : 71 VII, c. I : 155 XXXVI, sermo I, c. 2 : 20/', 216 De natura et gratia COlllraPe/agium (ed. C. III. c. 1 : 153 VIII, c. 4-5: 155 LXVIII, sermo I, c. 13: 238 F. URBA-J. ZYCHAdans CSEL 60, Wien III,c. 3: 158 Po/itica (TransI. Gulielmi de Moerbeke, ed. LXXIII, c. 23 : 39 1913: PL 44, Paris 1861) III,c.8: 160 F. SUSEMlHL, Leipzig 1872 ; ed. lunt., III; CIII, sermo III, c. 9: 214-215, 215 c. IO, n. II : 20 III, c. 9: 70', 71' ed. I. BEKKER) c. 10: 213, 215' e. 42-52, n. 49-60 : 20 III, c. Il : 70, 74 I, C. 5: 178, 230-231 c. II : 213-214, 214' De opere monachorum (ed. J. ZYCHAdans III, c. 12: 73' Sophlsticl E/enchl (TransI. Boethii, ed. L. EplslO/ae (ed. A. GOLDBACHERans CSEL d CSEL 41, Wien 1900; PL 40, Paris 1845) VI, c. 13: 79 MlNIO-PALUELLO-AriSt.Lat. VI 2, 1970; 33-34, 44, 57-58, Wien 1895-1923; PL c. 29, n. 37 : 220 IX, c. 8: 7/', 75', 181 ed. Iunt., I, 2b ; ed. I. BEKlŒR) 33, Paris 1861) De sancta virginitate (ed. J. ZYCHA dans IX, c. 9 : 77 c. 28 : 158 21, c. 1 : 187, 193, 194, 227 eSEL 41, Wien 1900; PL 40, Paris 1845) X, c. 7: 72', 75, 169, 192 Topica (TransI. Boethii [cum fragm. Recens. 60, c. I : 232 c. 8, n. 8 : 190' De generatione et corruptione (TransI. Vetus, ait.] et Anon., ed. L. MINIO-PALUEL· 120,e.I,n.2: 21,28 c. 9, n. 9: 174 ed. J. JUOYCKA Arist. Lat. IX I ; in THO· - LO-Arist. Lat. V 1-3, 1969; ed. Iunt., I, n. 3 : 21, 28 c. II,n. II: 223 MAEDE AQUINOCommentario, ed. Leon., 2b ; ed. I. BEKlŒR) n. 4 : 22, 28 c. 13, n. 12: 223 III, 1886; ed. lunt., V; ed. I. BEKKER) J, C. I : 196 n. 5 : 22, 28 c.46,n.47: 22~ 240 II, C. 9 : 50 c. 15: 196 n. 6 : 22', 28 Sermones (ed. C. LAMBOT dans CC .Iat. 41, Metaphysica (I-IV, 4 : TransI. Iacobi Vet.maet III, c. 2: 191 c.2,n.8: 2~ 2~ 28 Turnhout 1961 ; PL 38-39, Paris 1845) Composita Vetus, ed. G. VUILLEMIN- IV,c.3: 196 c. 3, n. 13: 16, 23, 28 sermo 103, c. 2, n. 3 : 176 n. 17: 9 c. 4,n. 5: 177 258 TABLES ŒUVRES entEs PAR HENRI 259 sermo 104, c. I, n. 2: 178 42, c. 2, n. 7 : 87 XVIII, 15: 39 XV, 22: 132, 1362 c.2,n. 3: 177, 1782 254,c. 2: 69 XIX, 9 : 227 XIX,26: 125 c. 3,n. 4,1772 De moribus et officio episcoporum (= epist. Ps. 27: 125, 2162 sermo 355, c. 4, n. 6 : 218 42) (Epistola ad Henricum Senonensem XV, IO: 64, 65 29 : 216 De Trinilate (ed. W.-J. MOUNTAIN-F. GLORlE Archiepiscopum) (ed. J. LECLERCQ-H.M. XL,2: 215 XXI, 22: 177, 191, 243, 244 dans CC lat. 50-50A, Turnhout 1968; PL RocHAls dans Opera, VII, 1974; PL 182, XLIV, II : 124 Act. 42, Paris 1845) Paris 1854) LXVIII, IO: 2382 1,1: /19 X, c. I, n. I : 29, 802 c. 2, n. 7 : 257 LXXI, 3: 19 II, 22-36 : 66 n. 2 : 29, 80 LXXIII, 23 : 37, 392 27 : 64, 65, 66 n.3: 29 DETR1L1A BERNARDUS CIII. 14: 213 45: 216 XIII, c. 3, n. 6 , 67 Quodlibeta (ed. P. KONzLEdans Opera philo- Cxx. 2: 19, 20 IV, 32: 216 c. 4, n. 7 : 67 sophica mediae aetatis selecta, vo!. I, Bem CXXII, 26 : 236 34-35: 216-217 c. 7, n. IO: 67, 70 1969) Is. 35: 216 XIV, c. I, n. 3 : 4, 12, 15', 16, 17 1,24: 7 VII, 9 : 22 XIII, 32-37 : 66 De vera religione (ed. W. M. GREEN dans Quaestiones disputatae de cognitione animae Mich. 35 : 64, 65, 66 CSEL 80, Wien 1963; PL 34, Paris 1861) separatae (ed. St. MARTIN dans StI/dies and III, II : 85, 89 XX,33:211 c. 14, n. 27 : 128 Texts, II, Pontifical Institute or Medieval Zach. Rom. Studies, Toronto 1965; ed. P. KUNZLE XI, 15: 232 IX, 3 : 246 PS.-AUGUSIlNUSANONYMUS ( III) dans Opera philosophica mediae aetatis Novum Testamentum XII. 17: 212 Tractatus de assumptione B.M. V. (pL 40, selecta, vo!. I, Bem 1969) Mallh. XIII, 9: 1282 Paris 1861) q. II : 4,5,8 IV, 19 : 232 XV, 27: 215 c. I : 17 V, 3 : 215 I Cor. BIBLIA SACRA iuxta Vulgatam versionem (ed. II,6: 18 41: 207 AVERROES (Corpus Commentariorum A verrois R. WEBER-H. F. D. SPARKS-W. )IIELE, 2 1 48 : 207 III, I : 18 in Aristotelem Versionum Latinarum, The vo!., Stuttgart 1969) VI,24: 168 IV, 4 : 234-235 Mediaeval Academy or America : Aristotelis Vetus Testamentum X, 8: 89 IX, 11: 215 Opera cum Averrois commentariis, latine, Gen. XV, 3-4: 126 13 : 236 ed. Iuntina, Venezia 1562-1574) IV, 23 : 134 5-6: 126 14: 214 In Metaphysicam Commentarium Magnum XVII, 1 : 207 XIX, 21: 208 15 : 215 (v: ed. R. PONZALLI, Bem 1971 ; ed. Iunt., xx. 2: 134 27 : 216 27 : 212 VIII) 5: 134 29: 124, 216 X, 32-33 : 212 IV, comm. 27 : 62 6: 132, 134 XXIV, 12 : 232 XII. 8-9: 17 VIII, comm. 5-13 : 60 Exod. 41: 167, 201 12-30: 68 IX,comm. 14: 80 III, 1 : 232 Mare. XIII, 1-3: 207 In Physicam Commentarium Magnum (ed. XVIII, 22: 230 I, 17 : 232 12 : 9. II, 22 Iunt., IV) xx. 12: 124, 126 X, 19: 128 XIV. 19: 225 IV. comm. 101 : 41 15: 128 Luc. XV, 58 : 199 102,41 17: 128 V, 10: 232 II Cor. Deut. VI. 20: 215 VI. IO: 217 BENEDlC1US V, 16: 126 X. 7 : 214 GaI. Regula (PL 66, Paris 1847) 19: 128 8: 2142 V, 17: 149 c. 54: 93 21: 128 42: 164, 175, 1773 Eph. Iud. XV, 13 : 242 IV, 28: 128 BERNARDUS CLARAEVALLENSIS (Opera, ed. XVI, 21: 158, 163 XVI, 13: 168 Phil. Roma 1957 SVV.; PL 182-183, Paris IV Reg. 1854-1862) XXIII, 34: 132 III, 12: 207, 207-208 V, 22 : 91 15 : 208 Ioann. De consideratione ad Eugenium lIIum (ed. J. XX, I : 64, 64 I, 1 : 19, 24 I Thess. LECLERCQC. H. TALBOT-RoCHAlS, - dans 6 : 65 4: 17, 19 II,9: 2/1 Opera, III, 1958; PL 182, Paris 1854) Iob II, 4: 125 II Thess. V, c. 2, n. 3: 179 IX,28: 235 15: 238 III,8: 2/1 Epistolae (ed. J. LECLERCQ-H.M. ROCHAlS 29 : 235 I Tim. 17 : 238 dans Opera, VIII, 1977; PL 182, Paris XI,12: 82 X, 11 : 240 III, I : 239 1854) XVII, II : 186 14 : 240 V, 8 : 125 260 TABLES ŒlNRES CITEES PAR HENRl 261 VI, 8 : 236 De officiis (ed. W. MILLER dans The Loeb c. 90 ; 248 c. 11 : 93 Classical Library, Cicero, XX1, London C. 125: 196-197 C. 12: 213 I Petro 1971; ed. M. TESTARD dans Collection des c. 13: 217,219, 221 11,21: 244 GLOSSA ORDINARlABlBLlAE c.15:217 III, 15 : 22 universites de France, 2 vo!., Paris I Ioann. 1965-1970; ed. c. ATZERT dans Biblio- Biblia sacra cllm Glossa ordinaria (6 vo!., C. 16: 217, 237 theca Teubneriana, Leipzig 1971') Antwerpen 1634; PL 113-114, Paris c.17:213 N, 20 : 29 lac. I, C. 7,n. 22: 74 1852) C. 18: 218 c.22,n. 74: 192 Exod C. 19-28: 218 III,2: 188, 195 n. 76: 192 XVIII, 22 : 230 c.XVI,q. l,c. 4: 201 C. 23,n. 79: 247 lud. c. 24 : 237 BOETIlIUS n. 80 : 247 XVI, 21 : 158, 1623 C. 26 : 206 De persona et duabus naturis (pL 64, Paris c. 27 : 232 n. 81 : 247 Iob 1847) c. 43, n. 153: 4 IX. 28 : 235 C. XIX, q .. l, C. 1 : 189, 205, 206 C. 6: 543 q. 2, c. 2: 189, 205', 206 II, C. 2, n. 5 : 4 Ps. De oratore (ed. A. S. WILKJNS, Hildesheim XV, 10 : 66 III, dist. 5, C. 24: 225 Ps.-BoETIlIUS 1965 ; ed. K. F. KUMANlECKI dans Biblio- LXX1II, 23 : 39 Decretum lina cum glossis (ed.Venezia 1584) De disciplina scholarium (ed. O. WElJERS Mauh. I, dist. 30, c. 1 : 124 theca scriptonlm graeCOnlm et romanonlm dans Studien und Texte zur Geistesge- XV,3: 1263 II, C. X, q. 2, C. 4: 110' Teubneriana, Leipzig 1969) schichte des MiUelalters, Bd 12, Leiden- 5 : 126 C. XII, q. I, c. 16: 237 I,c. 49,n. 212: 5 K6ln 1976; PL 64, Paris 1847) Luc. c. XIX, q. I, C. 1 : 189, 206', 206-207 Oratio popularis ad senatum (ed. c. F. W. C. 4: 196 X, 38 : 165, 169, 170 q.2,c.2: 18~ 205 MUELLER dans Bibliotheca scriptonlm grae- C. 5 : 92 cOnlm et romanonlm Teubneriana, Leipzig 42: 170 GREGORIUS I 1893-1904) I Cor. CASSIANUS Dialogi (pL 77, Paris 1849) 8, n. 20: 74 C. 11,6: 18 Collationes (ed. M. PETSCRENlG dans CSEL 9, n. 21 : 74 C. III, 1 : 18 I, praef. : 2343 13, Wien 1886; PL 49, Paris 1847) n. 22: 74 lac. Homiliae in Evangelia (pL 76, Paris 1849) II, C. 16: 225 In L. Catilinam orationes (ed. H. BORNECQUE III,2: 188, 195 I, homo 14, n. 1 : 240' C. 24 : 225 dans Collection des Universi/es de France, Homiliae in Ezechielem (ed. M. ADRIAEN in Paris 1965; ed. C. McDoNALD dans Loeb GODEFRlDUS DE FONTIBUS cc lat. 142, Turnhout 1931 ; PL 76, Paris CHRYSIPPUS Quodlibeta (ed. M. DE WULF-A. PELZER-J. 1849) Classical Library, London-Cambridge in Stoiconlm vetenlm fragmenta (ed. H. YON (Mass.) 1977) HOFFMANS-O. LOTTIN dans Les Phi/osophes I, hom. 3, n. 9: 167', 176 ARNIM, vo!. 2, Stuttgart 1902-1903) I,c.ll,n.27: 74 Belges, Louvain 1904-1937) n. 11: 209 frgm. 35 : 4 N,c. l,n. 1: 74 1,5: 4 homo 12,n.30: 18~ 194 C. 2, n. 3: 75 II, 7 : 52, 55, 56 II, homo 2, n. il: 191-192 ClCERO Tusculanae dispu/a/iones (ed. M. POHLENZ V, 1 : 51', 52', 53', 54, 54 n. 9: 170, 191 De amicitia (ed. W. A. FALCONER dans The dans Bibliotheca Teubneriana. Leipzig 5 : 65, 66 n. IO: 171, 181, 242 Loeb Classical Library, Cicero, XX, Lon- 1918; ed. G. FOHLEN dans Collection des 14: 109 n. Il : 182 don 1971) Universites de France, Paris 1931) n. 13 : 17V GRATIANUS n. 14: 234 VI, C. 20 : 4 N, C. 26, n. 57 : 5 De finibus bononlm et malonlm (ed. J. N. V, c. 3, n. 7 : 5 Decretum (Corpus Iuris Canonici, ed. A. homo 8, n. 16 : 225, 237, 237-238 MAoVIG, Kopenhagen 1876; ed. Th. SCR!- FRIEDBERG, I, Leipzig 1881 ; PL 187, Paris homo 9, n. 5: 199 PS.-DIONYSIUS AREOPAGITA 1891) Moralia (ed. M. ADRlAEN dans CC lat. CRE dans Bibliotheca scriptonlm graeconlm et romanOnlm Teubneriana, Leipzig 1961) De divinis nominibus (Dionysiaca, I, Brugge I, dist. 30, c. 1 : 123-124 143-143 A, Turnhout 1979; PL 75-76, II, C. 12, n. 37 : 4 1937 ; PG 3, Paris 1857) dist. 40, c. 7: 187, 194 Paris 1849) Hortensius (ed. L. STRAUME-ZIMMERMANN C. 4, § 19 : 32 dist. 45, c. 13: 192 V,c. 31,n.55: 168 dans Europiiische Hochschulschriften, §31: 32 dist. 93, c. 24: 189, 206 c.45,n.82: 234 Reihe XV, Klass. Philo!. und Liter., Bd 9, De caelesti hierarchia (pG 3, Paris 1857) II, C. I. q. I, C. Il : 85 VI, C. 15, n. 19: 199 Bern-Frankfurt a.M. 1976; ed. A. GRlLLI, c. 4, §2: 188. 194 C. 23 : 85 c.23,n.40: 199 Varese-Milano 1962; ed. C. F. W. MUEL· c.II,q.6,c. 40: 209 C. 37,n. 56: 184 191 EADMERUS (PS.-ANSELMUS) c. X. q. 2, C. 2: 110 n. 56-62 : 209 LER dans Marci Tullii Ciceronis Scripta quae mansenlnt omnia, 10 vo!., Leipzig De similitudinibus (pL 159, Paris 1854) C. 4: 109-110 n. 57: 172, 199 1893-1904) C. 57 : 196-197 c. XI, q. 3, C. 14: 237 n. 59: 166, 166-167 exor. : 67 C. 84 : 222, 248 C. XII, q. I, C. 5 : 236 n. 60: 167 ŒUVRES CITEES PAR HENRl 263 262 TABLES VI (ed. G. A. WILSON dans Opera Omnia, X. q. 24 : 133 VII, c.14, n. 17: 173-174 arto II, q. 6: 16 q. 25: 161, 162,251 1987; ed. Paris 1518; ed. Venezia 1608 C. 15, n. 18: 174', 181 q. 7: 16 q. 26 : 158, 159', 163 et 1613) VII. c. 28, n. 37 : 158, 16]3 arto 13, q. 3: 24 q. 27 : 152 q. 19: 124 q. 4: 14, 15, 163, 17,24 IX,c. 34,n. 53: 235 VII (ed. Paris 1518; ed. Venezia 1608 et q. 28 : 193, 204', 204-205, 228, 229, c. 35,n. 55: 235 q.5: 24 242, 242-243, 243, 244, 245, 1613) q. 6 : 14, 24 248, 2493 X. c. 7, n. 12: 135' q. 4: 12, 29 c. II, n. 21 : 82 arto 19, q. I : lO, IO, 12, 13 q.5 : 12, 29 q. 29 : 78, 89 c. 15, n. 31: 182-183 q.2: IO, 12 q. 6: 12 q. 31 : 193, 197,203 XI, c. 13, n. 21 : 209 arto 30, q. 4: 117 q. 29: 210-211 XIII (ed. J. DECORTEdans Opera Omnia, c. 33, n. 45 : 82 arto 36, q. 4: 117 VIII (ed. Paris 1518; ed. Venezia 1608 et XVIII, 1985; ed. Paris 1518; ed. Vene- XII,c. 52,n. 59: 184 arto 37, q. 2: 117 1613) zia 1608 et 1613) c. 53,n.60: 184 arto 45, q. 2: 153, 157 q. I : 117 q. I : 33 XIII, c. 41, n. 46: 186' arto 45, q. 4: 117 q. IO: 156 q. 11 : 8, 144 JCrV,c. 18,n. 22: 39 arto 46, q. 3: 117 q. 14: 24 c. 35, n. 43 : 227' art.47,q.l: 117 q. 24: 109', 113', 115 )(V,C. 2,n. 2: 64' art.48,q. 2: 178,242 HIERONYMUS q. 27: 86, 87, 221 XXIII, c. 27, n. 53: 198-199 arto 54, q. 3 : 117 q. 34 : 47, 49 Commentarium in Michaiam (ed. M. XXXII, c. 3, n. 4: 167 arto 60, q. I : 117 q. 37 : 62 ADRIAEN dans CC lat. 76, Turnhout 1969; Regu/a pastoralis (pL 77, Paris 1849) Quodlibeta (HENRICI DE GANDA VO Opera IX (ed. R. MACIŒN dans Opera Omnia, XIII, PL 25, Paris 1845) Omnia, Leuven, 1979- ; ed. Paris 1518 ; I, c. 2: 172 1983; ed. Paris 1518; ed. Venezla 1608 I, C. 3 : 89 c. 4: 172 ed. Venezia 1608 et 1613) et 1613) In Matthaei Evangelium Commentum (ed. D. I (ed. R. MACIŒNdans Opera Omnia, V, c. 5 : 173' q.5 : 150, 152, 154 HURSTet M. ADRIAENdans CC lat. 77, 1979; ed. Paris 1518; ed. Venezia 1608 c. 6: 173 q.7: 41, 43', 44 Turnhout 1959; PL 26, Paris 1845) c.7: 184-185 et 1613) q.8:5I,52 XIX, 27 : 208 c. 8 : 239 q. 14: 242 q. 16: 49 Episto/ae (ed. I. HILBERG dans eSEL 54-56 c.9: 172, 183, 184 q. 16: 128, 154 X (ed. R. MACIŒN dans Opera Omnia, JCrV, Wien 1910-1918; PL 22, Paris 1845) , c. IO: 227 q. 17 : 154, 163 1981; ed. Paris 1518; ed. Venezia 1608 ep. 14, C. 6 : 236 c. 11 : 228 q. 20: 69, 70, 71', 73' et 1613) C. 8 : 2333 II, c. I : 228 q. 39 : 109', 113', 113-115 q.5: 51 C. 9 : 233' II (ed. R. WIELOCKXans Opera Omnia, VI, d c. 5 : 245' q.9: 150, 152, 153, 154, 155, 157, 163 ep. 17,c. 2: 233 1983; ed. Paris 1518; ed. Venezia 1608 q. IO: 163 ep. 52,c. 4: 232 GREGORIUS IX et 1613) q. 12: 4 C. 5 : 236 Decreta/es (Corpus Iuris Canonici, ed. A. q.2: 50, 51, 59 q. 13 : 152, 163 C. 6 : 218 FRIEDBERG, Leipzig 1881) II, q. 8 : 44 q. 14: 152, 242 C. 7 : 233' I, tit. 9, c. 10 : 169, 171, 183, 187, 189, q. 15 : 109, 113 q. 16: 91 ep.54,c.2: 124 /9~ 20Q 20~ 20~ m (ed. Paris 1518; ed. Venezia 1608 et XI (ed. Paris 1518; ed. Venezia 1608 et C. 3: 124 205-206, 206 1613) 1613) C. 5 : 230 tit. 31,c. 18: 85 q. 14 : 50, 63 q. 1 : 42, 44 ep. 60, C. 14: 209 IV, tit. I, c. 16: 106, 108 q. 15: 63 q. 4: 53 ep. 64,c.4: 124 V, tit. 3, c. 14: 85 q. 16 : 56, 59 q. 6: 152, 154, 155, 163', 242 ep. 125, C. 8 : 232' tit. 37, c. 3 : 85 q. 17: 32, 153, 157 q. 8: 48 C. 9 : 232-233 Decreta/es una cum g/ossis (ed. Roma 1582) q. 19: 100', 103 q. 9: 48 C. 17 : 206 I, tit. 9, c. IO: 135, 200 IV (ed. Paris 1518; ed. Venezia 1608 et q. 11 : 42, 43 ep. 130, C. 14: 236 V, tit. 37, c. 3 : 85 1613) q. 19: 100 ep. 148,c. 5: 122, 123 q.13: 51, 59 HENRlCUS GANDAVO DE XII (ed. 1. DECORTEdans Opera Omnia, C. 22: 12~ 12~ 212 q. 25 : 38 XVI, 1987; ed. Paris 1518; ed. Venezia C. 23: 212 Quaestiones ordinariae (Summa) (ed. Paris V (ed. Paris 1518; ed. Venezia 1608 et 1613) 1608 et 1613) C. 24 : 244 1520; ed. Ferrara 1646) q. 13 : 42, 43' q. I : 15, 17, 35 C. 30: 122, 123 arto 4, q. 5 : 5 q. 16: 82, 83 q. 2 : 28, 243 Adversus Vigilantium (pL 23, Paris 1845) arto 6, q. 4: 12 q. 17: 82 q.9: 62 C. 14: 215 arto 7, q. 3: 12 q. 21 : 28 q. II : 84 C. 15: 201 q. 4: 6' q. 22 : 38 q. 13: 181, 242, 246 C. 16: 135, 200 arto IO, q. 2-3 : 24, 27 q. 23 : 38 ŒUVRES CITEES PAR HENRl 265 264 TABLES Ivo CARNOTENSIS CHAC dans Collection des Universites de Quaestiones disputatae de malo (ed. Leon., PS.-HIERONYMUS (PELAGlUS) France, 5 vol., Paris 1962-1969 ; ed. R. M. XXIII, 1982) Epistola ad Demetriadem (pL 30, Paris Decretum (pL 161, Paris 1853) GUMMERE dans Loeb Classical Library, 3 q. 3, arto 2 : 32 1845) III, c. 4 : 217 vo!., London-Cambridge (Mass.) 1962) q.6: 139, 139, 141, 150 c. 3 : 80 c.5: 217 89, c. 5 : 5 q. 16, arto 6 : 32 c. 4 : 80-81 VI, c. 1 : 236 Quaestiones disputatae de veritate (ed. Leon., c. 9: 121' c. 371 : 189, 205, 206 SIMPLICIUS XXII) c. 10: 121-122 c. 389: 187, 194 In De praedicamentis Commentarium (M. A. q. 24, arto 2 : 32 VII, c. 3 : 201 PATTIN dans Corpus Latinum Commenta- arto 8 : 32 HOMERUS c. 4 : 232 riorum in Aristotelem Graecorum, V/I-2, Summa Theologiae (ed. Leon., IV-XII) Ilias VIII, c. 319: 123-124 Louvain-Paris, 1971-1975) I', q. 82, arto 2 : 32 VIII, 148-149: 70 Panormia (pL 161, Paris 1854) II' n", q. 182, arto 1: 169, 170 pro!.: 118-119 XXII, 100 : 70 III, c. 176 : 201 arto 2 : 191, 194, 202, ThOMAS DE AQUlNO (Opera Omnia, Parma 245-246 HUGO DE S. VICTORE LEO I 1852-1869; Opera Omnia, iussu Papae arto 4 : 169 Commentum in Hierarchiam Caelestem Dio- Sermones (pL 54, Paris 1846) Leonis XIIIi ... edita, Roma 1882 svv.) III', q. 75, arto 6 : 52 nysii Areopagitae (pL 175, Paris 1854) 29, 5 : 65 In De divinis nominibus Commentum (M. IV: 188, 194 31,6: 65 ThOMAS HIBERNICUS Parma, XV, 1864) IOANNES CHRYSOSTOMUS MICHAEL EPHESlNUS c. 4, lectio 22 : 32 Flores doctorum (M. Geneve 1634 ; ed. Wien In libros Physicorum Commentum (ed. 1735) De sacerdotio (pG 48, Paris 1859) in Commentaria graeca in Ethicam Nicoma- Leon., Il) S.V. «amOT», ak: 188, 194 VI, c. 7 : 231-232 cheam, translata a Roberto Grosseteste V, lectio 4 : 7 De compunctione (pG 47, Paris 1858) (pour les Iivres VilI-IX ASPASIUS et MI· I, n. 7 : 246 CHAEL : ed. W. STINlSSEN, Brussel 1963) IX.c. 8: 71 IOANNES DAMASCENUS c. 9: 772 De fide orthodoxa (fransl. Burgundionis et NICOLAUS III TransI. Cerbani, ed. E. M. BUYTAERTdans Franciscan Institute Publications, Text Se- Constitutio super confirmatione regulae fra- ries nO 8, St. Bonaventure/New Y ork trum minorum (M. J. GAY, Paris 1955 ; PG 54, Paris 1860) 1898-1938) c. 47 (lII, 3), n. 6 : 65 96, 97, 127, 168 IOANNESDE MURRO PELAGlUS: vide PS.-HIERONYMUS Quaestiones disputatae (pARIS, Nat lat, ms. PETRUS LOMBARDUS 15865; ed. partiellement E. LONGPRE dans Collectanea in Epistolas S. Pauli (PL Me/anges Auguste Pelzer, p. 487-492) 191-192, Paris 1854-1855) q. 7-8 : 144 1Cor., II, 6: 19 IOANNES SARESBERlENSIS III, 1 : 19 Metalogicon (M. J. A. GILES dans Ioannis Commentaria in Psalmos (PL 191, Paris Saresberiensis Opera Omnia, vol. V, Ox- 1854) ford, 1848; M. C. C. J. WEBB, Oxford, Ps. XV, 10: 66 LXXIII, 24: 39 1929) I, c. Il: 196 PLATO (Plato Latinus, London-Leiden 1940 svv.: M. H. STEPHANUS, 3 vol., Geneve ISIDORUS 1578) Sententiarum libri III (pL 83, Paris 1850) m, c. 15, n. 2: 168 Episcolae n. 3 : 167 IX: 74 IULIANUSPOMERlUS (PROSPER) PROSPER : vide IULIANUS POMERlUS De vita contemplativa (pL 59, Paris 1847) SENECA II, c. 9: 217, 219, 221 c. Il : 86 Ad Lucilium epistolae morales (ed. C. PRE· TABLE ONOMASTIQUE 267 119, 124, 132', 136, 173, 176', 177', Iudaea: 217 197',209',210',212',213',214',215', Iudaeus: 20', 132, 232 216', 217, 218', 220, 222', 223, 227', lulianus Pomerius: vide Prosper 229, 230, 233', 236', 244', 246'. Lamech: 134 TABLE ONOMASTIQUE Cicero : vide Tullius Leo I (papa) : 65 Commentator: vide Averroes Lia: 134, 171', 242 David (propheta) : 64, 65, 66', 124, 236 Manichaei : 21 Caracteres romains : noms des personnes Demetrias: 121 Maria (mater Dei): 126',217' Caracteres italiques : noms des Iieux et des institutions Diomedes: 70 Maria (soror Marthae) : 164, 169, 170, 175, Dionysius (ps.-Dion. Areopagita): 32, 188, 176',177',178,204 194 Martha: 169', 170, 175, 176', 177', 178', INIRODUCTION ETAPPARAT Elias: 231 204 Eliseus: 90, 91 Melchiades (papa) : 217 Ezechias: 64', 65, 66 Moyses: 232 Amlens: xx, XXI Little, A. G. : XIX Gangrense concilium: 123 Naaman: 91 Badius, J. : IX', LXV,LXVI' Lottin, O. : xxv' Nicolaus III (papa): 96, 97, 127, 168 Giezi: 85, 90, 91 Bascour, H. : v Macken, R. : v', IX,x', XI', XII', XIII'.Xiv', xv', Gregorius I: 39, 64, 82, 135, 162, 166, 167, Paulus (apostolus): 17, 18',22',68, 125," Benedict Gaetani (- Boniface VIII) : XXXIV XVI',XVlI', XIX', xx, XXI,xxv, XXVI XXVlII', I, 168,169,171,172, 173', 176, 181, 182, 172, 198, 211', 212', 213, 214', 215', Boniface VIII : XXXIV XXX',XXXV, um 184', 186, 188, 191', 194, 198, 199,209, 219'. 234, 245 Congar, Y. : XIX Marrone, J. : XIX,XXVI' 225, 227~ 228, 234, 235, 237~ 240, 242, Pelagius : 20 Coolman, J. : VI Martin N : xxv 245 Petrus (apostolus) : 66, 165', 177', 244 Destrez, 1. : XI Paulus, C. : XIX,xxv' Philosophus : vide Aristoteles Hector: 70 D'Hondt, U. : VI Paulus, J. : xxv' Hieronymus: 80, 89, 121, 122, 123', 124, Plato: 74 Finke, H. : XIX',XXXII Post, G. : XIX 201,208,209,211,215,218,230,232', Prosper: 86 G1orieux, P. : XIX',xx, XXI,xxv' Ratzinger, J. : XIX 2333, 2362, 244 Rachel: 134, 17 1', 242 Godefroid de Fontaines : XLI,XL Lv' VII, Schleyer, K. : XIX Sara: 132, 134' Homerus : 70 Gomez Caffarena, J. : xxv' Simon de Beaulieu : xx lacob: 134, 171 Samson: 162 Gratien, P. : XIX Thomas d'Aquin: XLVII Iesus (Christus) ; 51, 125' Simplicius: 119 Guillaume de Miicon : xx, XXI Uytt~nbroeck, C. : XIX Ioannes (evangelista): 19, 24, 125, 126', Stoici: 74 Haverals, M. : v' Vanhamel, W. : VI 165',177',216' Tullius (Cicero) : 74, 192, 247' Henri de Gand : passim Verbeke, G. : v Ioannes (legis peritus) : 206 Urbanus (papa) : 217 HOdI, L. : v', xx, XXII Zuccolius, V. : IX, LXV,LXVI' Ioannes Chrysostomus : 231, 246 Valerius: 185 Hugues· de Fouquieres : xx' Ioannes Damascenus: 65 Vincentius: 1852 Isidorus: 167, 168 Zacharias : 232 TEXTE APPARAT DES CITATIONS (et passages supprimes par I'auteur) (seulement les auteurs modernes ; pour les auteurs anciens et medievaux, ef. supra, p. 255-265) Aaron: 233 Augustinus: 4, 9',12,15',16,17',18,19', Abimelech: 132, 134' 20', 21', 28, 29, 34, 37, 38, 39, 42, 65, Armstrong, A. H. : 21 Malingrey, A.-M.: 231 Abraham: 132, 134' 67', 70, 76, 78', 80, 125, 128, 164', 165, Balic, C. : 17 Mazzarella, P. : 51 Adam: 46 168,169,171,172,174,175,1762,1772, Bayerschrnidt, P. : 52 Paulus, J. : 26 A1lophyli: 162 183,187, 190, 191, 194,200,201,211, Blaise, A. : 61 Plotnik, K. : 52 Ambrosius: 170, 227' 213,214,215,2162,218,220,223',224, Burr, D. : 53 Rovira Belloso, J. M. : 35, 76' Anselmus: 68, 144, 145, 146', 147', 148, 227, 229', 238, 240, 243 Decorte, J.: 155 Schmaus, M. : 5, 16, 27 149', 155, 156', 196, 222, 248 Averroes: 41, 45, 60, 62, 80 G6mez Caffarena, J. : 5, 6, IO, 14 Signoriello, N. : 8 Apostolus: vide Paulus (apostolus) Benedictus (sanctus) : 84, 93 Hiidl, L.: 164-249, 169, 170', 176, 188, Veraja, F.: 109, III, 111-112, 112, 113, Aristoteles: 6, 41, 42', 45', 50, 60, 63, 64, Bernardus (Claraevallensis) : 69, 87, 179 191, 195,218 113-115, 115 70',71,72,73',75',76,77',79,80, 118, Boethius : 54, 92, 196 Kane, St.: 145-149 Walter, L.: 14, 15, 17, 25', 28 119,129,134,135,158',169,170',178, Cain: 134 Lottin, O. : 138 Wippel, J. F. : 52, 54 181, 182, 191, 192, 196,231,247 Christus: 24, 51, 53, 54', 63', 64', 65', 66', Maeken, R. : 5, 154, 242 MANUSCRITS crrES PUBLICATIONS CrrEES (lntroduction et apparat) BALIC, C., Testimonia de Assumptlone Beatae Virginis Mariae ex omnibus saeculis. Pars prior: ex aetate ante concilium Tridentinum (Bibliotheca Assumptionis B. Virginis Mariae, 1), Roma, 1948. PAMPLONA, Bibl. de la Cat., ms. 28 : XVIII BAYERSC/IMIDT, Die Selns- und Formmetaphyslk des Helnrich von Gent In IhrerAnwendung a11fdie Chrlstologle. P., BOLOGNA, Bibl. Univ., ms. lat. 2236 : X, XXI2, PARIS, Bibl. de l'Arsenal, ms. 454 : XIV, XXI2, Elne Phllosophle- und Dogmengeschlchtllche Studle (Beltriige zur Geschlchte der Phllosophle und XXII2, XXIV, XXX, XXXI Theologle des Mlttelalters, Bd. XXXVI. Heft 3-4), Miinster i.W., 1941. BRESCIA, Bibl. di Lonato, ms. 166: x, XI, XXI2 XXII2, XXIV, XXX, XXXI, XL, LXVI ms. 456 : XIV-XV, XXI, XXVlII, XXIX, XXX, BURR, D., Eucharistlc Presence and Converslon In Late Thlrteenth-Century Franclscan Thought ( Transactlons of BRUGGE, Groot-Seminarie, ms. 36/148: XI, -, -, XL, LXVI the American Phllosophlcal Soclety. vo!. 74, parl3), Philadelphia. 1984. XXI, XXVlII -, Bibl. Mazarine, ms. 851 : XV, XXI2, XXXVlII [ChartuIarium], Chartularlum Universitatis Parislensls. Ed. E. CHATELAlN• H. DENIFLE,I, Paris, 1889. BRUXELLEs, Bibl. Royale, ms. 4711 : XI-XII, -, Bibl. Nat., ms. lat. 3120: XIX, XX, XXIV, CONOAR,Y. M.-J., Aspects eccleslologlques de la querelle entre mendlants et secullers dans la seconde mollM du Xl/I' XXI, XXVlII xxv2, XXVl2, XXVlII5 slecle et le debut du XIV' slecle, dans Archlves dOHlstolredoctrlnale et IItteralre du Moyen Age, 36, 1961, CAMBRIDGE, Pembroke Co//., ms. 166: XII, -, -, ms. lat. 15350: XV, XXI, XXII, xxxv2, p.35-151. XXI, XXXIII DECOR1E,J., Der Elnjlqf1 der Wlllenspsychologle des Walter von Briigge OFM auf die Wlllenspsychologle und CESENA, Bibl. Malatest., ms. D XVI!. I : XII, XXXVI, XXXVlI, XLI, XLII-LVJ, LXVI -, -, ms. lat. 15358: IX, XV, XXI, XXVlII, Frelheltslehre des Heinrich von Gent dans Franziskanlsche Studlen, 65, 1983, p. 215-240. XXI, XXII2 DESlREZ, J., La Pecla dans les manuscrits unlversltalres du Xl/I' et XIV' siecles, Paris, 1935. ERLANGEN, Univ. Bibl., ms. 269/2 : XII, XXI, XXIX RAVENNA, Bibl. Class., ms. 472 : XV-XVI, XXI2, FINIŒ, H., Das Pariser Natlonalkonzll vom Jahre 1290, dans Ramlsche Quartalschrlft 9, 1895, p. 176-182. XXVIII, XXIX, XXX, XL, LXVI XXI12, XXXVl2, XXXVlI, XXXVlII Io.; Aus den Tagen Bonlfaz VIII (Vorreformatlonsgesi:hlchtllche Forschungen, II), Miinster i.W., 1902. FiRENZE, Bibl. Med.-Laur., ms. PluI. 17 sin., cad. I : XII, XXI, XXII2, XXXVl2, XXXVlI SALISBURY, Cath. Libr., ms. 72: XVI, XXI, GLORlElIX,P., Un recuell potemlque de Gulllaume de Mdcon, dans Studia Gratlana, 2, 1954, p. 621-642. Io., Prelatsfrancals contre rellgieux mendlants. Autour de la bulle ME,Sur le sacerdoce (Dialogue et Homelie). Introduction, texte ctitique, traduction et nates par Privlleglerung der Bettelorden (Historische Studlen, 314), Berlin, 1937. SCHMAUS, ., Die psycholog/sche Trinltiitslehre des hl Augustinus (MOnsterische Beltrage zur Theolog/e, Hef! II), M Anne·Marie MALINOREY(Sourees chretlennes, 272), Paris, Editions du Cerf, 1980. KANE, St. G" Anselm's Doctrine of Freedom and the WIII (Texts and Studles In Religlon, 10), New York, 1981. Miinster i.W., 1927. KER. N. R., Fragments of Medieval Manuscrlpts used as Pastedowns In Oxford Blndings, wlth a Survey of Oxford Io., Der Lehrer und Hiirer der Theologle nach der Summa Quaestlonum des Helnrlch von Gen~ dans Universitas. Bindlng c. 1515-1620 (Oxford Blbllographlcal Soc/ety Publlcatlons, New Seties, vol. V, 1951-1952), Festschrift A1bert Sthor, Mainz, 1960, p. 3-16. ID., Die Schrlft und die Klrche nach Helnrich von Gen~ dans Klrche und Oberllelerung. Festschrift fiir J. R. Oxford, 1954. LITILE, A. G., Measures Taken by the Prelates of France agalnst the Frlars (c. A.D. 1289-1290), dans M/scellanea Geiselmann zum 70. Geburtstag, Freiburg i.Br .• 1960, p. 211-234. Francesco Ehrle, 3 (Studi e Testl, 39), Roma, 1924, p. 49-66. SIONORIELLO, Lexlcon perlpateticum phllosophlco-theologlcum, Romae, 1931'. N., UYTIENBROECK,C .. Le drolt penltentlal des rellgleux, de Bonlfat:e VIII d Slxte IV (Universitas Catholica LarrIN, O., Psychologle et Morale aux Xl/' et XlI/' s/ec/es. Tome I : Problemes de psychologle, Louvain-Gembloux, Lavanlensls. Sylloge Excerptomm e dissertationibus ad gradum doctotis in sacra Theologia vel in Iure 1942. MACIŒN, R., E/n wlchtiges Ined/tum zum mittelalterllchen Streit liber die BujJvol/macht der Ordensprlester: der canonico consequendum consctiptis, tomus II, fasc. 5), dans Etudesfranciscalnes, 47,1935, p. 171-189 • Tractatus super facto praelatorum etfratrum» des Heinrlch van Gen~ dans Franzlskan/sche Studien, 60, (3-21) et 306-332 (22-48) . 1978, p. 301-310 (aussi dans Franz vanAssisl 1226-1976. Referate gebalten aof dem KongreB aus AnlaB VAN STEENBERGHEN, La phllosophle au Xl/J' slec/e (Phllosophes MMlevaux, 9), Louvain-Patis, 1966. F., VERAJA,F., Le origine della controversia teologlca sui contratto di censo nel Xl/J secolo (Storla ed Economla, 7), seines 750. Todestages 6.-8. Oktober 1976 in Miinster i.W., !TI). Io., Les Quodlibets d'Henrl de Gand et leur .exemplar» paris/en, dans Recherches de Theologie anc/enne et Roma, 1960. WALTER,L., Das Glaubensverstdndnis bel Iohannes Duns Scotus ( Veriiffentllchungen des Grabmann-Inst/tutes, med/evale, 37, 1970, p. 75-96. ID" Les co"ections d'Henrl de Gand d ses Quodlibets, dans Recherehes de Theologie anc/enne et medievale, 40, Neue Foige, 5), Miinchen, 1968. WIPPEL,1. F., The Metaphyslcal Thought 01 Goq{rey 01 Fontalnes. A Study In Late Thlneenth-Century Phllosophy, 1973, p. 5-51 (+6 reproductions). ID., Un deuxleme exemplar des Quodllbets d'Henrl de Gand, dans Miscellanea Codlcologica F. Masal dicata. The C.tholic University of Ametica Press, Washington D.C., 1981. Ediderunt P. COCKSHAW, .-C. GARANDet P. JODOONE(Les publlcations de Scrlptorlum, VIII), Gand, M 1979, (IT,), p. 301-307. ID., Bibliotheca manuscrlpta Henrlc/ de GamJavo, 2 vol. (HENRICI DE GANDAVOOpera Omnia, l-II), Leuven University Press - Leiden, E. 1. Brill, 1979. Io., Die Editionstechnlk der .Opera Omnia» des Heinrlch von Gen~ dans Franziskanlsche Studlen, 63, 1981, p.227-239. ID., Lebensziel und Lebensgtack in der Phllosophle des Heinrich von Gen~ dans Franzlskanische Studlen, 61, 1979, p.107-123. Io., La volonte humalne, faculte plus e1evee que ['[ntelllgence selon Henrl de Gami, dans Recherches de Theologie anc/enne et medlevale, 42, 1975, p. 5-51. Io" Henrlch von Gent Im Gesprdch mlt selnen Zeitgenossen liber die menschliche Frelhelt, dans Franzlskanlsche Studlen, 59, 1977, p. 125-182. MARRONE,J., The Absolute and the Ordalned Powers of the Pope. An Unedlted Text of Henry of Ghen~ dans Medlaeval Studles, 36, 1974, p. 7-27. MAzZARELLA, ., Controversle Medlevall. Unltd e pluralltd del/eforme P (I Princi pII. Collaoa di saggistica diretta da Ralfaelo Franchini, 13), Napoli, 1978. PAULUS,C., Welt- und Ordensklerus belm Ausgange des XlI/. lahrhunderts Im Kampfe um d/e Pfarr-Rechte (Philos. Diss., Giittingen), Essen-Ruhr, 1900. PAULUS, ., Henri de Gand Essal sur les tendances de sa metaphys/que(Etudes J de phllosophle medlevale, 25), Paris, 1938. PLOTNlK,K., Hervaeus Natalis OP and the Controversles over the Real Presence and Transubstantlation ( Veriiffentll- chungen des Grabmann-Institutes, 10), Miinchen, 1970. POST, G., A Petitlon relatlng to the Bul/ ''Ad fructus uberes", dans Speculum, Il. 1936, p. 231-237. P01TIIAST,A., Regesta pontificum romanorum, Inde ab anno post Christum natum 1198 ad annum 1304, 2 vol., Berlin, 1874-1875 (Graz, 19572). RA1ZINOER, ., Der Elnf/ujJ des Bettelordensstreltes auf die Entwlcklung der Lehre vam pdpstlichen Universalprlmal, J unter besonderer Berlickslchtigung des heillgen Bonaventura, dans Geschlchte und Gegenwan. Festgabe Michael Schmaus, hrsg. von J. AUER und H. VOLl', Miinchen, 1957, p. 697-724. TABLE DES MATIERES page AVANT-PROPOS ....•....•....••..••..••.•....•......• v E1UDE CRITIQUE •.•..•.....••..•.•.•....•...••••.•.. IX Les editions . IX Les manuscrits . X La question 31 du Quodlibet XII: sa fonne et sa relation avec les autres questions de ce Quodlibet . XIX § 1. Les aspects extemes du texte de la q. 31 . xx §2. Les aspects intemes du texte de la q. 31 . XXII Examen exteme du texte : le Quodlibet XII comme texte edite par la voie de plusieurs exemplars universitaires . XXVII § 1. Le prernier exemplar: I'exemplar de 14 pieces mentionne dans la liste de taxation de 1'Universite de Paris de 1304 . XXVIII §2. Le deuxieme exemplar: un exemplar de 8 pieces . xxx §3. La q. 31 et la division en pieces des deux exemplars XXXI Examen inteme du texte: les rapports generaux entre les manuscrits, pour autant qu'iIs ressortent de leur collation generale . xxxv § 1. Etude des accidents communs . xxxv §2. Etude des accidents isoles . XXXVII La reconstitution critique du texte des exemplars universitai- res du Quodlibet XII . XL Le manuscrit 19 (pARIS, Bibl. Nat., lat. 15350) : Sa place dans la tradition manuscrite du Quodlibet XII . XLII § 1. La conc1usion negative . XLII §2. Les corrections du ms. 19 . XLIII §3. La position du ms. 19 dans la tradition manuscrite du Quodl. XII . XLVIII La genese des exemplars representee sous la fonne d'un schema . LVII Tableau recapitulatif des accidents critiques du Quodlibet XII LVIII § 1. De l'original li l'apographe . LVIII 274 TABLES TABLE DES MATIERES 275 §2. De l'apographe au premier exemplar . Utrum episcopus possit subditis suis pro excessibus et §3. De l'apographe au deuxieme exemplar . criminibus intligere poenam pecuniariam convertendam in La reconstitution critique du texte . usum proprium vel pauperum vel ecclesiae suae 84 Signes . Utrum scholastice docens falsum ex sinistra affectione Abreviations . motus peccet morta1iter 91 1. Dans l'apparat critique . Utrum monachus regulae sancti Benedicti scholaris, pe- 2. Dans l'apparat des citations . tens per litteras ab aliquo officialium monasterii sui pecu- Sigles des manuscrits . niam ex indigentia ad opus studii sui, peccet morta1iter, et similiter ille qui eam illi mittit 93 Utrum ille ad cuius manus tales litterae veniunt, si eas QUODLIBET XII aperiat et legat abbatique suo eas ostendat, peccet morta1i- q. 1. Utrum Deus sub ratione infInita ex parte sui sit subiectum ter 94 sive obiectum alicuius scientiae creatae . Utrum excommunicatus sit ille qui legit aliquid de libro q. 2. Utrum in via de Deo possit quod quid est, vel quod sit interdicto sub poena excommunicationis latae sententiae 96 trinus, clarius sciri quam per lumen fIdei . Utrum debens facere aliquid ex una causa liberet se a dicto q. 3. Utrum non habens rationem cogentem ad aliquam partem faciendo illud ex alia causa 97 contradictionis possit illi assentire sine formidine ..... Utrum licet alicui dare ecclesiae cuiquam certam summam q. 4. Utrum Deus possit diligi a creatura intellectuali absque eo pecuniae ad emendum terras ad opus illius ecclesiae, ut quod ab illa aliud diligatur cum eo . detur ei certa summa pecuniae ad vitam suam 109 q. 5. Utrum Deus posset facere quod intellectus possit videre Utrum intelligere practicum possit absolvi ab intentione ipsum, et quod tamen voluntas eum non diligat . operis 116 q. 6. Utrum habens meliora naturalia cum aequali caritate et Utrum aliquis scienter ex bono actu possit se reddere gloria, intensius videbit et diliget Deum . impotentem ad impletionem divini praecepti 119 q. 7. Utrum peccatum substantiae intellectualis incorporeae Utrum in peccato omissionis secundum quod distinguitur secundum augmentum procedat in infInitum . contra peccatum commissionis requiratur aliquis actus q. 8. Utrum cogitationes substantiae incorporalis separatae positivus 128 mensurentur mensura composita ex indivisibilibus .... Utrum aliquis error vel facti vel iuris excuset peccatum. 132 q. 9. Utrum substantia incorporalis separata possit pati ab igne Utrum voluntas possit actuari sive reduci in actum, et absque hoc quod calefiat . tamen non determinari ab illo a quo actuatur 136 q. 10. Utrum sola anima intellectiva possit esse forma substantia- Utrum sufficit ad libertatem arbitrii quod potuit impediri lis in homine ................................. ne actuaretur ab illo de necessitate 157 q. Il. Utrum corpus hominis damnati in inferno possit simul Utrum opera vitae activae sint praeferenda operibus vitae esse summe calidum et summe frigidum . contemplativae tamquam meliora 164 q. 12. Utrum Christus, si fuisset mortuus senio, fuisset secundum Utrum status praelatorum maior sit et perfectior quam corpus putrefactus . status religiosorum 188 q. 13. Utrum non sperans vitam futuram debeat secundum rec- Utrum excommunicatus pro contemptu vero ab officiali tam rationem eligere mori pro re publica . non sacerdote, post absolutionem ab eodem in forma q. 14. Utrum prudentia possit generari sine generatione virtutis ecclesiae ab excommunicatione, teneatur petere absolutio- moralis . nem pro contemptu a suo sacerdote 249 276 TABLES TABLES 253 Œuvres citees par Remi (et par l'editeur dans l'apparat) . 255 ANCIENT AND MEDIEV AL PHILOSOPHY Table onomastique . 266 De Wulf- Mansion Centre Manuscrits cites . 268 Publications citees . 269 Series 1 Table des matieres . 273 1. Repertorium Commentariorum Medii Aevi in Aristote/em Latinorum quae in Bibliothecis Be/gicis asservantur, ed. A. PAmN, 1978, 160 p. 2. Lexicon Plotinianum, ed. J.H. SLEEMAN(t) & G. POLLET, 1980, 1164 eo1. 3. Proe/us. Commentaire sur /e Parmenide de P/aton. Traduction de Gui/- laume de Moerbeke. Tome I: Livres I ti IV, ed. C. STEEL, 1982, x-64*-288 p. 4. Proe/us. Commentaire sur /e Parmenide de Platon. Traduction de Gui/- laume de Moerbeke. Tome II: Livres V ti VII + Indices, ed. C. STEEL, 1985, VIII p. + p. 289-776. 5. Proe/i Elementatio the%gica, translata a Guil/elmo de Moerbeka. Edidit H. BOESE (in the press). 6. A. PATI1N, Pour l'histoire du sens agent au moyen-iige. La controverse entre Barthelemy de Bruges et Jean de Jandun. Ses antecMents et son evo/ut/on. Etude et textes inMits (in the press). 7. Guil/aume de Moerbeke. Recuei/ d'etudes ti l'occasion du 700' anniver- saire de sa mort (1286), edite par J. BRAMS et W. VANHAMEL(in the press) . Series 2 HENRICI DE GANDA VO OPERA OMNIA Editioqem coordinat R. Macken. o.f.m. I. R. MACKEN, Bibliotheca manuscripta Henrici de Gandavo. I. Ca- talogue A-P, 1979, XVIII+ 677 pp. II. R. MACKEN, Bibliotheca manuscripta Henrici de Gandavo. II. Catalogue Q-Z. Repertoire, 1979, p. XlX-XXlI 678-1306 pp. + + 34 extra-textual plates on glossy coated paper (pp. XXIlI-LN). III. R. MACKEN, Bibliotheca m(lnuscripta Henrici de Gandavo. Continuatio (in preparation). IV. R. MACKEN, Henri de Gand (t 1293), maitre en theologie ti l'Universite de Paris, archidiacre de l'eveche de Tournai. Dates et documents (in preparation). V. Quodlibet I (R. MACKEN) 1979, XCIV + 262 pp. + 12 extra- , textual plates on glossy coated paper. VI. Quodlibet II (R. WIELOCKX),1983, XLVIII+ 166 pp. VIII. Quodlibet IV (S. P. MARRONE)(in preparation). IX. Quodlibet V (S. D. DUMONT)(in preparation). X. Quodlibet VI (G. A. WILSON), 1987, LXVI + 313 pp. + 2 extra-textual plates on glossy coated paper. XI. Quodlibet VII (G. A. WILSON)(in preparation). XIII. Quodlibet IX (R MACKEN) 1983, XCII + 362 pp. , XIV. Quodlibet X (R. MACKEN) 1981, CXXVI+ 333 pp. + 8 extra- , textual plates on glossy coated paper. XV. Quodlibet XI (1. DECORTE)(in preparation). XVI. Quodlibet XII, q. 1-30 (1. DECORTE), 1987, LXVI+ 276 pp. XVI!. Quodlibet XII, q. 31 (Tractaus super facto prae/alorum et fra- trum) (L. HODL-M. HAVERALS) achieved). ( XVIII. Quodlibet XIII (1. DECORTE), 1985, LXXXJV 267 pp. + 4 + extra-textual plates on glossy coated paper. xrx. Quodlibet XIV (1. V. BROWN-B.P. BUCHWALD)achieved). ( XXVI!. Summa, arto XXXI-XXXIV (R MACKEN)(in preparation). XXXV. Quaestiones super VIII libros Physicorum (attributed) (1. V. BROWN-B.P. BUCHWALD)in preparation). ( XXXVI. Lectura ordinaria super S. Scripturam (attributed) (R. MACKEN), 1980, XXXII+ 290 pp. + 4 extra-textual plates on glossy coated paper. XXXVI!. Syncategoremata (attributed) (H. A. G. BRAAKHUls)(in prepa- ration).