HENRICUS DE GANDA VO ANCIENT AND MEDIEV AL PHILOSOPHY HENRICI DE GANDAVO De Wulf-Mansion Centre Series 2 SUMMA (Quaestiones ordinariae) arto XXXI-XXXIV HENRICI DE GANDA VO Edidit OPERA OMNIA XXVII R. MACKEN Dr. Phil. Cum Introductione· generali ad editionem criticam Summae SUMMA, arto XXXI-XXXIV a L. HODL Dr. Theol., Prof. Ruhr-Universitiit Bochum The De WuIf-Mansion Centre deals with research in Ancient and Medieval Philosophy LEUVEN at the Philosophy Institute of the Catholic University of Louvain (K.U.Leuven) 2. Kardinaal Mercierplein, B·3000 Leuven (Belgium) UNIVERSITY PRESS The Henry of Ghent editions are coordinated by R Macken. 1991 SUMMA arto XXXI-XXXIV I ARTICULUS XXXI DE DEI AETERNITATE . Quia ~.utabilitas est causa aeternitatis, sicut simplicitas est causa ~utabill~tIS, ~ost ~.ei immutabiIitatem videndum est de eius aeternitate, I SIcut post eIUS SImpliCItatem visum est de eius immutabilitate. Et sunt quattuor quaerenda circa divinam aeternitatem. Primum, utrum Deus possit dici esse aeternus. Secundum, utrum aeternitas possit dici ~ensura D~i. Tertium, utrum aeternitas possit distingui secundum differen- tias tempons, quae sunt praesens, praeteritum et futurum. Quartum diffi . , quae erentlarum temporis magis proprie attribuitur Deo, praesens, I praeteri- tum an futurum. I QUAESTIO 1 U1RUMDEUSPOSSIT DICIESSEAETERNUS I ~irca. primum arguitur quod Deus non possit dici esse aeternus. Pnrno SIC.Deus non est id cuius ipse est auctor, quia tale est crea-Itura 5 Sed secundum AUGUSTlNUM83 quaestlOnl b US, «Deus ipsius aeternitatis . , " est actor». Ergo etc. Secundo sic. Deus non est id quod est infra eum, quia illud non est nisi creatura. Aeternitas est aliquid infra Deum, quia dicitur in 2" propositione AE'K'P'S' ARTICULUS QUAESTIO1 5 4 XXXI De causis: «Deus est supra aeternitatem», et in Cantico Exodi dicitur: attribui debet. Talis autem dispositio importatur nomine aeternitatis. Idcirco absolute concedendum est quod Deus debet dici esse aeternus. «Dominus regnabit in aeternum et ultra». Ergo etc. I In contrarium est quod dicitur in Symbolo ATHANASII: «Aeternus I Ad intellectum autem assumpti sciendum, quod cum esse dicit actum Pater, aeternus Filius, aeternus Spiritus sanctus». existendi, et omnis I actus existendi ponit durationem in esse circa illud cuius est, ita quod esse et duratio in essendo in diversis sunt diversi secundum diversitatem eius cuius sunt, necessario sequitur quod secundum < SOLUTIO> diversitatem rerum est diversitas modi essendi I et durationis in essendo. Unde et dictum est supra, quod propter rerum diversitatem quae subsunt I Dicendum ad hoc, quod cum aeternitas dicat durationem in essendo rei enti, ens de quolibet usque ad minima rerum dicitur analogice, et alio modo aeternae, duratio autem in ess en do duo respicit, et terminos essendi quoad quam de alio. Nunc autem I modus essendi et durandi rei entis per initium et fmem, et essendi modum quoad fluxum et stabilitatem, quaestio essentiam, quia ipsa est simplex et immutabilis secundum praedeterminata, ergo de aeternitate Dei potest attendi, vel per respectum ad terminos essendi, non potest esse nisi simplex et uniformis sine omni variatione, sicut modus utrum scilicet Deus sit aeternus, hoc est carens principio et fine in suo esse, essendi rei entis per participationem, quia ipsa nec omnino simplex est nec secundum quod dicit ANSELMUS Monologio in : «Vera aeternitas principii omnino irnmutabilis, non potest esse nisi variabilis et multiformis, ut debet finisque meta carere intelligitur», vel potest attendi per respectum ad essendi exponi loquendo de creaturis, quia sicut rei mobili et transmutabili, vel modum, utrum scilicet Deus sit aeternus, hoc est I habens durationem secundum substantiam vel secundum dispositiones substantiae, attribuitur stantem et fIXam, secundum quod dicit ANSELMUSin eodem: «Aeternitas dispositio quae modum durationis sibi respondentis importat, cuiusmodi est nihil aliud est quam essendi incommutabilitas», de quo habitum est in tempus, - tempus enim nihil aliud est nisi dispositio mensurae, quae dicit quaestione praecedenti. Quaesitum vero in quaestione ista primo modo modum durationis existendi in transitu et successione, distinctae secundum determinatum est in praecedentibus, ubi ostensum est quod Deus est necesse prius et posterius, in re mobili et transmutabili existens, sicut patet secun- esse, habens esse ex se per essentiam, et non potens omnino non esse. Unde dum PHlLOSOPHUMex definitio ne temporis in IV' Physicorum, sicut quoad omnem modum patet huius quaestionis determinatio ex praecedenti- dec1arari habet loquendo de tempore -, consimiliter et rei omnino perma- bus, et non restat nisi pertractatio. nenti et intransmutabili secundum substantiam et dispositiones substantiae, Sciendum igitur quod Deus, ex hoc quod est purum esse, secundum quod cuiusmodi est Deus, debet attribui dispositio mensurae quae modum dura- determinatum est supra, habet in se perfectionem omnis entis, ut determina- tionis sibi respondentis importet, cuiusmodi est aeternitas. Aeternitas enim bitur infra, et ideo omnis dispositio quae rationem perfectionis importat, in nihil aliud est nisi dispositio quae dicit modum durationis essendi in quantum huiusmodi puram, scilicet ab omni ratione imperfectionis, Deo I permanentia et fIXione in re fIXa et permanenti, absque omni transmutatione AE'K'P'S' AE'K'P'S' 6 ARTICULVS XXXI QUAESTIOI 7 existens, ut patet secundum BOE1HIUM definitione aeternitatis quam ponit ex aeternitate distamus. Vera autem immortalitas, vera incommutabilitas, ipsa YO De consolatio ne, dicens: «Aeternitas est interminabilis vitae tota simul est aeternitas» ; idem dicit, De natura boni; propter quod dicit ANSELMUS et perfecta possessio». In qua definitione non nisi unifonnitatem durationis in Monologio, 24°: «Aeternitas numquam est dissimilis .. tempus autem in circa modum essendi, quam importat aeternitas, exprimit. Quae, ut dicit aliquo est dissimile». BOE1HIUS fine De consolatione, in «clarius nobis ex temporis et tempo- I Hanc autem similitudinem et unifonnitatem describit BOE1HIUSper ralium cognitione liquet». In cognitione enim simplicium oportet nos membra definitionis praedictae, excIudendo omnem temporalium variatio- devenire ex cognitione composito rum, secundum PHlLOSOPHUM principioin nem, appellando etiam omnem creaturam ratione suae variabilitatis tempora- Physicorum. lem, secundum quod dicit exponendo suam definitio nem sic: «Quidquid vivit I Sicut ergo in sumendo tempus large, et similiter motum, I dicimus in tempore, id praesens a praeteritis in futura procedit. Nihil enim est in omnem creaturam «mobilem et temporalem», secundum quod dicit AUGus· tempore constitutum, quod totum vitae suae spatium possit amplecti sed TINUSVIII" Super Genesim, ac in Quaestio-I nibus ad Orosium crastinum quidem non apprehendit, hesternum vero perdidit. Quod igitur dicit creaturam spiritualem moveri per tempus, eo quod I durationem interminabilis vitae plenitudinem totam pariter comprehendit et possidet, cui omnimode fixam et permanentem non habet in suo esse, sed quodam modo nec futuri aliquod absit nec aliquid praeteriti, id aeternum iure perhibetuf». variabilem et succedentem, eo quod quaelibet creatura, quantum est de se, Secundum hanc ergo explanationem primo describit aeternitatem in generali continue tendit in non esse, quia de nihilo est, ut decIarari debet loquendo et in summa, ex ratione scilicet subiecti in quo est aeternitas, ex cuius de creaturis, - quae quidem duratio tempus appellatur: «tempus enim, unifonnitate in essendo habet esse, cum dicit: 'vitae' : vita enim nominat secundum PHILOSOPHUM,»st mensura motus secundum prius et posterius» e actum essendi purum, qui excIudit omnem variationem et dissimilitudinem -, sic Deum dicimus aeternum, eo quod in suo esse habet durationem in essendo, quia eius contrarium est mors. Quae contingit in omni modo omnino fixam et permanentem, quae aeternitas appellatur; et procedit ex variationis, quia omnis variatio mors quaedam est in eo quod variatur, ut ipsius entis omnimoda intransmutatione in suolesse, secundum quod dicit praedictum est. Quae nullo modo in Deo potest cadere, ut supra dictum est. AUGUSTINUS quaestionibus: 83 «Quod immutabile est, aeternum est: Et ideo esse ipsum quod Deus est, propriissime 'vita' appellatur, quia, ut semper enim eiusmodi est. Quod autem commutabile est, tempori obnoxium dicit GREGORIUS super Ezechielem: «Esse Dei est numquam dissimiliter est: non enim semper eiusdem modi est, et ideo 'aeternum' non recte dicituf» ; esse». I Cum ergo dicit quia 'aeternitas est vitae', in summa eius uniformi- et VIII" De Trinitate, cap.o 19°: «Non proprie vocatur aeternum, I quod tatem omnimodam exprimit, ponendo subiectum in dicta definitio ne loco aliqua parte mutatur. In quantum ergo mutabiles sumus, in tantum ab generis, per quod in generali omnem variationem ab ipsa I excIudit. Et tunc AE'K'P'S' per alias particulas quae I ponuntur in definitione loco differentiarum, I AE'K'P'S' QUAESTIOI 9 8 ARTICUlUS XXXI quasi per partes eam describit, exc1udendo ab ea per illas particulas omnem atque consistens neque movens sese, aeternitatem facit». Et AUGUSTINUS, XIo dissimilitudinem et variationem, quae contingit circa tempus ex rerum Confessionum, cap.o 150: «Praesens si semper esset nec in praeteritum tempora1ium variatione: perfecta enim uniformitas durationis consistit in transiret, non iam esset tempus, sed aeternitas», quoniam, ut dicit BOETHIUS hoc, quod nec est incipiens nec desinens nec diversum esse habens nec in fme De consolatione, «aeternitatem infinitus temporum motus imita- succedens neque dependens. tur, sed quoniam manere non potuit in praesenti, infinitum temporis iter Propter primum dicitur aeternitas 'possessio'. Quod enim possidetur, iam arripuit, sicque factum est ut esse continuaret eundo, cuius plenitudinem habitum est, nec acquiritur in quantum huiusmodi, et ita haberi non incipit. complecti non valuit permanendo». Et significat in aeternitate carentiam principii in duratione essendi circa Propter quintum dicitur ·perfecta'. Quod enim perfectum est in dura- aeternum, per quod generaliter excluditur omnis duratio essendi, quae est tione I sua essendi, a nullo dependet in suo esse, et significat independen- circa id quo in creaturis incipit esse de novo. tiam aeternitatis ab alio in suo esse, qua eam semper durare necesse est, et Propter secundum dicitur 'interminabilis':· quod enim terminari non ex cludit omnem durationem aevi. Quantumcumque enim aevi terna manent I potest, desinere esse I non potest. Et significat" in aeternitate carentiam finis in duratione essendi simplici aevitatis, semper tamen in hoc dependent ab in duratione essendi circa aeternum, per quod generaliter excludit omnem uno primo simplici quod est ipsum necesse esse, secundum quod dicit 17' Mdurationem essendi periodalem, quae est I circa id quod in creaturis desinit propositio De «Omnis virtus cui non est finis, pendens est per causis: esse. infinitum primum, quod est virtus virtutum». Propter tertium dicit 'tota'. Cum enim totalitas partialitati opponitur, Et I sic patet quod definitio aeternitatis excludit omnes rationes defecti- quod vere est totum, in se continet quidquid naturae suae est, tamquam bilitatis in duratione essendi aliarum rerum, et includit perfectam rationem individuum perfectum totaliter continens in simplici totam naturam suae in duratione essendi entis aeterni, quod Deus est. Ut solus Deus propter speciei, et ideo partium sub se multitudinem vel diversitatem non habet. Et suam immutabilitatem vere debeat dici aeternus, secundum quod dicit significat in aeternitate simplicitatem, quae omnino incommutabilis est, et BOETHIUS, VO De «Deum aeternum esse cun-/ ctorum consolatione: excludit omnem durationem essendi pluribus communicatam ut partibus ratione degentium commune iudicium est». subiectivis, cuiusmodi est ratio temporis, quae pluribus secundum idem nomen et rationem convenit: quaelibet enim pars temporis tempus est. < AD ARGUMENTA> Propter quartum dicitur 'simul'. Quod enim non est simul, cum habet esse sui unum aliquid, non exspectat aliud. Et significat in aeternitate impartibili- I Ad argumenta in oppositum, quod «Deus est actor aeternitatis», et quod tatem quoad partes integrantes, qua in simplici instanti continetur, existens 65 «est supra aeternitatem», et quod «regnabit ultra aeternitatem», dicendum semper praesens et nihil I respiciens praeteritum vel exspectans futurum. Per quod excluditur tota successio quae est in tempore, et fluxus instantis temporalis. Unde dicit BOETHIUSDe Trinitate, capo 110: «Tantum inter AE'K'P'S' nostrarum rerum praesens quod est nunc, interest ac divinarum, quod nostrum nunc, quasi currens, tempus facit, divinum vero nunc, permanens AE'K'P'S' 10 ARTICULUS XXXI QUAESTIO1 11 quod, sicut esse, cui nihil latius et communius est secundum praedetermi- angelis, XIIo De civitate Dei, cap.o 15°: «Angeli, etsi immortalitas eorum nata, verissime convenit Deo et quasi soli Deo, per participationem tamen non transit in I tempore, et nec praeterita est quasi iam non sit, nec futura quandam omnibus creaturis convenit, secundum gradum tamen et ordinem quasi nondum sit, tamen eorum motus, quibus tempora peraguntur, exfuturo et secundum plus et minus, secundum quod plus et minus appropinquant ad in praeteritum transeunt,. et ideo Creatori, in cuius motu dicendum non est esse Dei, sic illa quae sunt Deo propriissima, etiam per quandam attribu- fuisse quod iam non sit, velfuturum esse quod nondum sit, coaeterni esse non tionem conveniunt quibusdam creaturis, et hoc ei magis approximatis, licet possunt». Talis ergo aeternitatis participatae Deus est actor, non suae, quia non omnibus, et illis secundum plus et minus in quantum ei magis approxi- ipse per essentiam est illa. Et hoc modo ad litteram intelligitur dictum mantur, ut sunt incommutabilitas et aeternitas. Et sic vita beato rum dicitur AUGUSTINI;dicit enim sic: «Omne aeternum aeternitate aeternum est. Nam vita incommutabilis et aeterna, in quantum scilicet divinae visioni inhae- et anima aeternitatem consequi creditur, sed aeterna aeternitatis participa- 0 rentes carent terrninatione fInis et successione variationis. I Dicitur etiam tionefit. Non ita Deus aeternus, sed ipsius aeternitatis est actor. Hoc I idem I aeternum, quod non subest variationi in esse' propter carentiam durationis de pulchritudine et de bonitate licet intelligi». I Et de tali aeternitate, I in essendo, vel ex parte fInis tantum, sicut est duratio mundi secundum participata scilicet, intelligitur quod Deus est supra aeternitatem. Aeternitas fIdem catholicam, secundum quod dicitur in P s ai m o : «Terra in aeternum enim per essentiam est supra aeternitatem participatam, quia est causa ei, ut stat», vel etiam etsi principio caruisset sicut et carebit fIne, sicut posuerunt dicit COMMENfATOR super illam 2am propositionem De causis; «Causa philosophi. Et sive istis modis sive aliis, aliquid aliud a Deo aeternum prima est supra aeternitatem» : «Quoniam est causatum ipsius». Et per hunc dicitur, cuius Deus ipse est causa et aeternitas eius; numquam tamen modum etiam est prius illa aeternitate, etsi semper fuisset. Et ultra eam etiam eiusdem naturae est aeternitas eius cum aeternitate Dei, sed participata ab est per eundem modum secundum ANSELMUM Proslogio, in cap.o 20°, qui illa, et pro tanto, pro quanto immutabilitatem participat. Unde tempus, etsi illius dicti triplicem assignat rationem dicens: «Ultra omnia vero quomodo semper fuisset et semper futurum esset, I tamen numquam fuisset aeternitas, es ? Qualiter enim es ultra ea quae finem non habebunt? An quia illa sine quia, ut dicit AUGUSTINUS XIo De civitate Dei, cap.o 6°, «Si recte te nullatenus esse possunt, tu autem nullo modo minus es, etiam si illa redeunt discernuntur aeternitas et tempus, tempus sine mutabilitate non est, in in nihilum ? Sic enim quodam modo es ultra illa. An etiam quia illa cogitari aeternitate autem nulla mutatio est». I Et ideo, si mundus fuisset semper possunt habere finem, tu vero nequaquam ? I An etiam hoc modo transis cum Deo et futurus esset, respectu tamen Dei non aeternus, sed temporalis omnia, etiam aeterna, quia tua et illorum aeternitas tota tibi praesens est, cum dici deberet, quia variabilis est atque mutabilis. Unde dicit AUGUSTINUSe d illa nondum habent de sua aeternitate quod venturum est, sicut iam non habent quod praeteritum est ?» AE'K'P'S' AE'K'P'S' 12 ARTICUlOSXXXI QUAESTIO2 13 I QUAESTIO 2 accidens», ut dicitur in IV' Physicorum. In Deo autem nullum cadit per acci dens. Ergo etc. UTRUMAETERNITAS POSSIT DICIMENSURA DEI Quinto sic. Omne id cuius est mensura, aequale est et comparabile suae mensurae. RICARDUSautem, De Trinitate, dicit: "Immensum nulli I I Circa secundum arguitur, quod aeternitas non potest dici mensura esse mensurae aequale vel comparabile invenitur». Sed Deus est immensus. Deus Dei. ergo nullam mensuram habet. Non est ergo aeternitas mensura Dei. Primo sic. Omnis mensura importat finitationem. Unde ad exprimendum I Contra est, quoniam sicut se habent tempus ad temporale, aevum ad infinitatem gratiae Christi dicitur, Ioannis IO, quia «data est ei gratia non aeviternum, sic aeternitas ad aeternum. Sed tempus est mensura temporalis, ad mensuram». Sed esse Dei est infinitum, et infinito nulla convenit finitatio, aevum aeviterni, ut videbitur loquendo de creaturis. Ergo etc. ergo nulla mensura. Etsi ergo Deus dicatur aeternus, aeternitas tamen non potest dici eius mensura. < SOLUTIO> Secundo sic. Continentia mensurae non excedit mensuratum. Continentia aeternitatis excedit esse Dei, quia continet tempora et omnia temporalia, Dicendum ad hoc, quod secundum PHILOSOPHUM XO Metaphysi- in secundum quod dicit ANSELMUS Proslogio in : «Sicut saeculum continet cae, «mensura appellatur omne id per quod cognoscitur quantitas rei, et omnia temporalia, sic tua aeternitas continet saecula temporum». Ergo etc. debet esse unigenea mensurato», I unde et secundum diversam rationem Tertio sic. «Mensura debet esse unigenea mensurato», secundum PHILOSO· quanti tatis mensurandae in rebus respondent eis diversae mensurae. Ut, sicut PHUM XOMetaphysicae. in Aeternitas non est unigenea esse Dei, quia esse quantitas mensurati cognoscitur per quantitatem mensurae, sic qua1itas et Dei I est omnino simplex, in quo nulla cadit muItiplicitas neque divisio. In species mensurae cognosci debet per qualitatem et speciem mensurati, aeternitate autem cadit muItiplicitas et divisio dierum et annorum et huius- propter quod dicit PHILOSOPHUSn IV' Physicorum i : «Cum quaerimus modi, quae sunt spatia durationis : Micheae v": «Egressus eius a diebus quid est tempus, oportet ab hinc incipere, quid est motus». aeternitatis» ; in Psalmo: «Annos aeternos in mente habui». I Nunc autem ita est, quod quantitas rei, large sumendo nomen quanti- Quarto sic. Mensura continet mensuratum, et sic mensuratum est in sua tatis, vel consistit in natura et veritate essentiae rei, vel in extensione rei et mensura. Deus non est in sua aeternitate, quia ANSELMUS dicit ad Deum in numero partium eius, vel in duratione essendi sua. Proslogio : «Tu es tua aeternitas». Idem autem non est in se ipso nisi per Secundum primum modum quantitatis dicitur quantitas maior vel minor in re, secundum quod in essentia sua verius esse naturae et essentiae habet, AE'K'P'S' et secundum hunc modum «in unoquoque genere et gradu entis est unum primum, quod est mensura omnium aliorum, ut in coloribus color albus, et AE'K'P'S' 14 ARTICULOSXXXI QUAESTIO2 15 in litteris vocalis, et sic de aliis», ut determinat PHILOSOPHUS in XO Meta- in essendo propter eius immutabilitatem est semper fIxa stans et eodem phycae. Et secundum hunc modum Deo non respondet aliqua mensura, modo perseverans, nec incipiens nec deficiens, nec secundum aliquid in ipso immo ipse est primum et mensura omnium aliorum entium, ut dictum est existens, incipere ac deficere potens, et appellatur aeternitas. Est autem quoddam aliud esse I quod, etsi forte in immutabilitate solidetur alterius supra. Secundum alium modum dicitur quantitas maior vel minor in re secun- munere et in substantia rei et in eiusmodi operatione, ut nec ipsum nec dum maiorem vel minorem extensionem vel numerum partium rei. Et aliquid in se umquam defIciat aut varietur, sed semper fIxum stet et eodem secundum hunc modum solum invenitur I mensura in habentibus quantita- modo perseveret, incepit tamen esse et deficere potest ab esse, vel ab aliquo tem continuam vel discretam, quibus et proprie convenit mensurari. Et sic quod in ipso est, et hoc ex defectibilitate propriae naturae; cuiusmodi est quantitas est mensura habentium quantitatem continuam in continuis, et esse substantiarum separatarum, quarum duratio sive quantitas durationis in discretam tam in discretis quam in continuis, in quantum discretio partium essendo propter earum immutabilitatem in divina contemplatione, in qua cadit in I continuis, secundum quod I habitum est supra. Unde et «ex forte, secundum quod in libro De Trinitate de beatis dicit AUGUSTINUS, ratione mensurae in quantitate praecipue discreta, derivatur ratio mensurae «non habent I volubiles cogitationes», fIxa est et stans et eodem modo super IV"'" Metaphysicae. in omnibus aliis», ut dicit COMMENTATOR Unde, perseverans, licet quandoque incepta et potens deficere; et appellatur quia in Deo non cadit quantitas, nisi virtutis, potentiae, bonitatis et huius- aevum». Tertium vero esse quod et incepit et deficiet, et in substantia rei I modi, talis mensura non cadit in ipso nisi secundum quantitatem virtutis in et in eius operatione continuum fluxum habens et mutationem, cuiusmodi potentia, sapientia et bonitate, et huiusmodi. Et appellatur huiusmodi est esse generabilium et corruptibilium, quorum duratio sive quantitas quantitas eius immensitas seu infinitas, de qua infra videbitur. durationis in essendo propter eorum mutatio nem in continuo fluxu est et Secundum tertium modum dicitur quantitas maior vel minor in re se- successione, incipiens et deficere potens; et appellatur tempus, quod propter cundum durationem maiorem vel minorem in essendo. Et secundum hunc fluxum suum distinguitur contra aeternitatem et aevum, comprehendendo modum invenitur ratio mensurae in omni ente, et est quantitas mensura ambo, scilicet aevum et aeternitatem proprie dictam, sub aeternitate com- omnis habentis esse, quia I nihil est ens, nisi iuxta propriam qualitatem muniter dicta, I et hoc propter eorum statum, secundum quod dicitur in naturae suae habeat proprium modum essendi, cui respondet necessario Commento antepenultimae propositionis De causis: «Durabilitatis duae proprius modus durationis in essendo. I Unde et secundum diversitatem sunt species, quarum una est stans .fIXa, et alia temporalis et mota, et una esse rei et modi essendi eius diversificatur talis mensura, et est triplex earum aggregatur simul, et altera est currens extensa» ; unde BOETHIUS YO secundum diversitatem triplicis esse et triplicis modi essendi in rebus. Est De Consolatione: «In aeternitate non est pars et pars, sed per priva- enim quoddam esse omnino immutabile, et substantia et operatione, ut est tionem prioris et posterioris intelligitur. Sed universalitas et totalitas alterius divinum esse, sicut habitum est supra, cuius duratio sive quantitas durationis durabilitatis quae est tempus, est per partes suas, quarum una praeterit et altera succedit secundum prius et posterius». Et in eodem dicit: «Aeternitas AE'K'P'S' est duratio permanens; tempus vero successiva» ; et iterum in eodem: «Nec aeternitas nec aliquid in aeternitate praeterit; in tempore vero utrumque AE'K'P'S' 16 ARTICULUSXXXI QUAESTIO2 17 reperire contingit». Et licet sic tempus distinguitur secundum philosophos divini esse, eo quod aeternitas significat modo durationis id quod divina contra aeternitatem communiter acceptam, ipsa tamen, secundum quod natura significat modo I rei durantis, secundum modum I iam dictum. proprie accipitur secundum theologos et rei veritatem, distinguitur etiam Et est ista diversitas solum respectu intellectus concipientis esse Dei sic contra aevum, ut iam dictum est: de natura enim aevi et temporis infra vel sic, sicut contingit in aliis attributis, ut infra videbitur. Et forte sic est de E sermo habendus est, loquendo de creaturis. I Sed de aeternitate proprie tempore, quod nihil ponit in re nisi secundum conceptionem animae, de quo dicta ad praesens sermo est, scilicet utrum ipsa possit dici esse mensura Dei, infra dicetur. cum concessum est quod Deus potest dici esse aeternus. Et est dicendum simpliciter quod sic. Sicut enim tempus dicitur mensura rerum temporalium, quia dicit durationem eorum in modo existendi, in fluxu < AD ARGUMENTA> scilicet I et successione continua, et aevum mensura aeviternorum, quia dicit durationem eorum in modo essendi eorum, in permanentia scilicet inci- I Ad primum in oppositum, quod «omnis mensura importat finitationem, piente tantum et potente deficere, sic aeternitas dicitur mensura aeterni, quia quae Deo non convenit», dicendum quod cum, ut dictum est, mensura dicit durationem eius in modo essendi, in permanentia scilicet non inci- unigenea debet esse mensurato, ubi ergo mensuratum est finitum et limita- piente nec omnino potente deficere. tum, et mensura limitationem importat, ubi autem mensuratum est infinitum Differt tamen: quod in illis mensuratur, re differt a mensurato, sicut et illirnitatum, et mensura nullam limitationem importat, ut in Deo. Unde accidens a subiecto, si tamen tempus sit aliquid re in temporali praeter id quod dicitur, «Spiritus datus est Christo non ad mensuram», intelligitur: quod habet esse in apprehensione animae, et similiter I aevum in ipso < Ro - futurum, nec hoc praesens quo nos utimuT». Sed aetemitas non potest manos «Potens est vos I confirmare iuxta Evangelium meum et ultimo: distingui penes ea quae Deus in se habere non potest, quia ipse est sua praedicationem, secundum revelationem mysterii aeternis temporibus taciti, aeternitas, ut dictum est. Ergo etc. quod nunc patefactum est», secundum etiam quod dicit ANSELMUS,Pro s 10- Contra est illud, A p o c a Iy p s i s I°: «Qui est et qui erat et qui venturus gio, cap,o 22°: «Tua aeternitas ~ontinet saecula temporum», est». I Ad quartum, quod «Deus non est in sua aeternitate, quia nihil est in se Item ANSELMUS Monologio, in cap.o 20° : «Summa essentia necesse est ipso nisi per accidens», dicendum quod verum est ubi mensura et mensu- ut sit ubique et semper, id est in omni loco et in omni tempore». Sed non est ratum differunt re, ut «vinum et amphora», de quibus loquitur PHlLOSOPHU in omni tempore, nisi eius aeternitas omnem differentiam temporis in se in IV' Physicorum. Ubi autem differunt sola ratione, non est inconveniens contineat. Ergo etc. quod idem in se existens per se sit in sua duratione, I ut in alio secundum rationem tantum, non autem secundum rem : licet enim idem sunt esse Dei < SOLUTIO> et duratio essendi, ut dictum est, differunt tamen ratione, sicut et alia attributa in eo. I Dicendum ad hoc, quod, sicut est in aliis attributis Deo ex eis quae I QUAESTIO 3 exprimunt aliquod esse in creaturis, quidquid est nobilitatis et dignitatis in creaturis, sed sub aliqua ratione defectus et ignobilitatis, Deo attribuimus UTRUMAETERNITASOSSIT P DlS11NGUI ECUNDUM S DlFFERENI1AS quod nobilitatis est et dignitatis, amovendo ab eo illud quod indignitatis est TEMPORIS, QUAESUNTPRAESENS, PRAETERITUM ETFUTURUM et ignobilitatis, ut infra videbitur. Sic est et circa durationem Dei, quae dicitur aeternitas : Deo attribuere debemus quidquid dignitatis est et nobilita- Circa tertium arguitur, quod aeternitas non possit distingui secundum tis in duratione creaturarum, amoto omni eo quod indignitatis est et ignobili- tatis. AE'K'P'S' AE'K'P'S' 20 ARTICULUS XXXI QUAESTIO3 21 Nunc autem ita est, quod circa illas differentias quae sunt esse, fuisse et imperfectionis circa esse, fuisse et fore, secundum quas reperiuntur in fore, duo est considerare, Quorum unum est ratio durationis in esse, quod temporalibus, dicendum est I Deum proprie nec esse nec fuisse nec fore. Et est nobilitatis et dignitatis: dignius enim et melius est esse quam non esse, hoc est quod dicit AUGUSTINUS, vera religione: De «Mentis aspectu ab fuisse quam non fuisse, fore quam non fore ; aliud vero est indignitatis quod aeternitate omnem mutabilitatem seiungo, et in ipsa aeternitate nulla spatia eis est adnexum, ut ei quod est fuisse, praeteritio, qua id quod habitum est, temporis cerno, quia spatia temporis praeteritis et futuris rerum motibus iam non sit, et ei quod est fore, futuritio, qua id quod futurum est, nondum constant. Nihil autem praeterit in aeterno, et nihil futurum est, quia et quod sit, et ei quod est esse, transitus, quo I praesens non perseverans sit, quod praeterit, esse desinit, et quod futurum est, nondum esse coepit, aeternitas omnino est imperfectionis et ignobilitatis. autem tantummodo est, necfuit quasi I iam non sit, nec erit quasi adhuc non Quantum ergo est ex I parte I durationis in eo quod est esse, fuisse et sit». IDEM super Ioannem, sermone 34°: «In omnibus actionibus et fore, absolute concedendum est quod aeternitas, quae est Dei duratio, possit motibus nostris, et in omni prorsus agitatione creaturae, duo tempora invenio: distingui secundum praesens, praeteritum et futurum ut secundum ipsam praeteritum et jiilurum. Praesens quaero: nihil stat, Quod dixi, iam non est. dicatur Deus esse, fuisse et fore, distinctione, dico, non rei, sed rationis Quod dicturus sum, nondum est. QuodfeGi, iam non est. Quodfacturus sum, nostrae, distinguendo scilicet secundum rationem intellectus nostri simplici- nondum est. Quod vixi, iam non est. Quod vi-I cturus sum, nondum est. tatem aeternitatis iuxta rationes vicissitudinis temporis, sicut intellectus Praeteritum et jiilurum invenio in omni motu rerum. In veritate quae manet, noster distinguit simplicitatem attributorum quae idem sunt in Deo, iuxta praeteritum et futurum non invenio, sed solum praesens, et hoc incorruptibi- rationem diversi tatis eorum in creaturis. Intellectus enim noster, non potens liter, quod in creatura non est. Discute rerum mutationes: invenies fuit' et attingere infinitam simplicitatem in Deo, ea quae in ipso sunt simplicia, 'erit'. Cogita Deum: invenies 'est; ubi fuit' et 'erit' esse non possit». quodam modo dividit et distinguit, ut infra dicetur loquendo de attributis. I Quod verum est quantum est ex parte rei aeternae, et imperfectionis Et hoc bene est secundum naturam rei, quia quaecumque sunt re distincta quam important praeteritum et futurum circa durationem. Quantum tamen in creaturis et dignitatis alicuius, in Deo sunt uni ta et virtute in uno simplici est ex nostrae considerationis ratione, et eius quod perfectionis importat, adunata, ut infra dicetur loquendo de divina perfectione. Unde aeternitas bene contingit ponere in divina duratione praeteritum et futurum cum virtute in se continet quidquid durationis I in tempore est, sicut mensura praesenti, secundum quod dicit ANSELMUS Proslogio, in 19°, interrogando superior quidquid est in inferiori. et solvendo : «Si per aeternitatem tuam jilisti, et es, et eris, et jitisse non est I Quantum vero est ex parte praeteritionis circa fuisse, et exspectationis futurum esse, et esse non estfuisse veljiilurum esse, quomodo aeternitas tota circa fore, et fluxus circa esse, ,omnino abnegandum est in aeternitate est I simul? An de aeternitate tua nihil praeterit ut iam non I sit, nec aliqUid distingui esse, fuisse aut fore, ita quod secundum illas rationes defectus et AE'K'P'S' AE'K'P'S' 22 ARTICULUS XXXI QUAESTIO 3 23 futurum est quasi non sit? Non ergofuisti heri, aut eris cras, sed heri et hodie < AD ARGUMENTA> et cras es ..immo nec heri nec hodie nec cras es, sed simpliciter es extra omne tempus. Nam nihil aliud est heri et hodie et cras, quam in tempore». I Per haec patent obiecta. Per quod innuit aperte quod Deus per aeternitatem suam habet quod est, Cum enim dicitur in primo, quod «'est', 'fuit' et 'erit' ponunt in duratione fuit et erit quodam modo, et quod alio modo non est, non fuit, non erit. Et essendi dissimilitudinem», dicendum quod verum est in tempore, ubi re unum ratione perfectionis quam important in duratione essendi, aliud vero differunt, et hoc propter successionem et mutabilitatem in mensurato, non ratione imperfectionis quam I important circa rem temporalem, secundum autem in aeternitate, ubi differunt sola ratione in eodem flxo et permanenti, quod sunt differentiae temporis. Unde dicit in Monologio, 22° cap.o : «Nec ut dictum est. Unde dicit ANSELMUS Proslogio, in 20°: «Transis omnia, ideo quoniam jilit aut erit aut est, aeternitati eius evanuit aliquid a praesenti etiam aeterna, quia tua et illorum aeterni-Itas tota tibi praesens est. Cum illa tempore cum praeterito quod iam non est, aut transit cum praesenti quod vix nondum habent de sua aeternitate quod venturum est, sicut iam non habent est, aut jiilurum est cum futuro quod nondum est. Quamvis enim de illa re praeteritum, tua aeternitas continet saecula temporum. Quae saeculum et de temporalibus sit una prolatio propter loquendi consuetudinem, diversus quidem est propter indissolubilem unitatem, saecula propter interminabilem tamen est intellectus propter rerum dissimilitudinem, nec in se recipit tempo- immensitatem». Unde et dicit in Monologio, 28°: «Propter incommuta- rum distinctiones, ut 'nunc' vel 'tunc' vel 'aliquando', nec secundum labile bilem aeternitatem suam nullo modo secundum aliquem motum potest dici praesens tempus quo utimur, quoniam aeternitas eius nihil aliud est quam quia fuit vel erit, sed simpliciter 'est' .. nec mutabiliter est aliquid quod ipsa, immutabilis et sine partibus». Et AUGUSTINUS Sententia De Pros- aliquando non fuit aut non erit». Unde patet quod non distinguitur aeternitas peri: «Quamvis natura incommutabilis non accipiat 'fuit' et 'erit: sed Dei secundum praesens, praeteritum et futurum propter ali-Iquam horum tantum 'est' (ipse enim veraciter est, quia aliter quam est, esse non potest), diversitatem in ipsa, sed propter respectum ad diversa tempora secundum tamen propter mutabilitatem temporum in quibus nostra versatur mortalitas, illa distincta, I quibus praesens est simplex aeternitas tota, secundum quod non mendaciter dicimus: (rEtfuit, et est, et erit». Fuit enim in praeteritis dicit AUGUSTINUSp e r Ioan n e m : «Cum de sempiterna re proprie dicatur su saeculis, est in praesentibus, erit infuturis. Fuit quippe, quia numquam defuit. 'est', secundum nos pro-Iprie dicitur 'fuit et erit'. Fuit, quia numquam defuit Erit, quia numquam deerit. Est, quia semper est. Neque enim velut qui iam vel deest vel deerit». Et secundum hunc modum unum nunc aeternitatis non sit, cum praeterit, occidit, aut cum praesentibus tamquam non manens, omnia complectitur tempora, secundum quod dicit BOETHIUS fine De in labitur, aut cum futuris tamquam non fuerit, orietur. Proinde, cum secundum consolatione: «Est autem Deo semper aeternus et praesentaneus status: volumina temporum locutio varietur, qui pro nullo deesse potuit aut potest aut in sua manet simplicitate praesentiae infinita, quia praeteriti etjiiluri I spatia poterit tempore, vere dicuntur de illo cuiuslibet temporis verba». complectens quasi iam gerantu,,). Quomodo autem se habent ad invicem nunc aeternitatis, aevi et temporis secundum convenientiam et differentiam, exponi debet loquendo de aevo et tempore cum creaturis. AE'K'P'S' AE'K'P'S' ARTICULUS XXXI QUAESTIO 4 25 24 I Ad secundum patet per dicta. Bene enim verum est quod aeternitas non 'fuit', arguitur per hoc quod diciturIoannis IO: «In principio erat Verbum», potest distingui per praesens, praeteritum et futurum tamquam per differentia ubi per illud verbum 'erat' exprimitur aeternitas Filii cum Patre. re, quia sic non habet ea in se. Potest tamen distingui secundum ea Quod autem praesens maxime Deo convenit, ut propriissime de eo differentia rationis, quia rationes illorum in se habet et continet, sicut dictum dicatur: 'est', arguitur per ANSELMUM, dicit in Proslogio, qui 220: «Tu es est. qui proprie et simpliciter es, quia non habes fuisse aut futurum, sed tantum I Ad primum in oppositum de Apocalypsi, dicendum quod loquitur de praesens esse». esse, fuisse et fore secundum expositum modum. Similiter ad dictum Anselmi, quoniam loquitur de esse in tempore, non sicut mensura in < SOLUTIO> mensurato, sicut praetendit obiectio, quia sua stante aeternitate est in omni esse et ente quod est, in quantum in esse continet ipsum, et quod sic est in Dicendum ad hoc iuxta praedicta in quaestione praecedenti, quod cum tempore, non oportet quod eius duratio sequatur differentias temporis, I esse, fuisse vel fore proprie non dicuntur de Deo secun-Idum rationem qua secundum quod omnia haec expresse dicit ANSELMUS, Proslogio, 220: ( eius ad praesens, quia praeteritum imperfectum est. Non tamen per iBam circum1ocutionem intenditur, quod simpliciter et absolute magis proprie I Ad primum in oppositum, 'de «futuro quod est summe indeficiens ab circurnloquitur aeternitas per aliquod praeteritum quam per praesens. esse», dicendum quod aliquid non deficit ab esse, aut quia omnino caret esse, AE'K'P'S' AE'K'P'S' QUAESTIOI 29 formam quae vere est forma, nec est imago, et quae esse ipsum est». Sed attribuens Deo aliquid ex I creaturis potius respicit ad imaginem: ut enim dicit DIONYSIUS,cap.o 2° De divinis nominibus: «Habent causativa I ARTICULUS XXXII causalium receptivas imaginationes». Ergo etc. Secundo sic. BOE1HIUSibidem, cap.o 3°: «Deus vere unum est, in quo DE PROPRIETATIBUS COMMUNIBUS, nullus numerus neque subiectum fieri potest». Sed id quod a creaturis DIVINAE NATURAE attribueretur Deo, I numerum aliquem necessario facit I cum eo cui attribuitur, et subiectum habet id cui attribuitur. Idem enim non attribuitur A CREATURIS ATTRIBUTIS, sibi ipsi neque est in se ipso. Ergo etc. IN GENERALI Tertio sic. Si aliquid dicatur attribui Deo, hoc est quod communiter inest Deo et creaturis, et ex creaturis conicimus ipsum inesse Deo. Sed esse et essentia, vivere et vita sunt huiusmodi. Ergo debent dici attribui Deo et esse attributa. Consequens falsum est, quia nihil attribuitur nisi alicui praeexis- Postquam expeditum est de divinis proprietatibus propriis et quasi divinae tenti, et nihil est secundum rationem intel1igendi prius in Deo quam ratio naturae inditis, sequitur de eius proprietatibus communibus et quasi naturae esse et essentiae, vivere et vitae. Ergo etc. divinae a creaturis attributis. De quibus primo tractabimus in se et absolute, Quarto sic. Quae Deus habet ex se ab aeterno, non debent dici ei attributa secundo comparando ea ad essent iam et ad invicem. Et in se dupliciter: ex creaturis. Talia sunt sapientia, bonitas, et cetera huiusmo-Idi. Ergo etc. primo in generali, secundo in speciali. In oppositum est quoniam ANSELMUSdicit, Monologio, 15° cap.o: Circa primum sunt quinque quaestiones. Prima, si Deo est aliquid tri- «Summa essentia dicenda est quodlibet eorum, quibus est omne quod non buendum ex creaturis. Secunda, si quaelibet res cuiuscumque praedicamenti sunt ipsa». Inferius: «ut viventem esse, I sapientem, potentem, et quidquid indifferenter Deo est tribuenda. Tertia, si genus alicuius praedicamenti Deo simpliciter melius est quam ipsum». Sed talia non dicuntur nisi ea attri- potest attribui, et non species, vel e converso. Quarta, an Deo attributa buendo ei ex creaturis, unde continuo subdit: «Quid ergo quaeritur amplius, significant de ipso aliquid positive an negative. Quinta, utrum ratio alicuius quid summa sit illa natura, si manifestum sit quid omnium sit aut quid non praedicamenti cadat in Deo. sit ?» Ergo etc. I QUAESTIO I AE'K'P'S' UTRUMDEOESTALIQUID TRIBUENDUM EXCREATURIS I Circa primum arguitur quod Deo nihil possit attribui ex creaturis. Primo sic. BOE1HIUS dicit cap.o 2° De Trini tate : «In divinis intellectuali- ter versari oportet, neque deduci ad imagines, sed potius ipsam inspicere AE'K'P'S' 30 ARTICULUSXXXII QUAESTIOI 31 < SOLUI10 > praedicto, dicit: «Ex circumstantia autem est, quando existentibus necessa- riis alia quaedam adiunguntur bonorum». Igitur quod est ex circumstantia I Dicendum ad hoc quod secundum DIONYSIUM,cap. 2° De divinis bonorum, abso1ute melius est quam quod non ex circumstantia. Et secun- nominibus, «Omnia divina quaecumque nobis manifestantur, in participiis dum regulam praedictam ANSELMI,quod «absolute melius est ipsum quam solis cognoscimus. Haec autem qualia sunt? Secundum proprium principium non ipsum», dicendum est Deo convenire. Et secundum quod dicit AM- et fundamentum super intellectum sunt, et omnem I essentiam et scientiam, BROSIUSDe Trinitate, «quidquid religiosius sentiri potest, quidquid ut superessentiale occultum». Iuxta ea igitur quae videmus in creaturis, praestantius ad decorem, quidquid sublimius ad potestatem, hoc Deo intelli- conicere debemus ea quae intelligere debemus in Creatore, et hoc I maxime gas convenire». Et secundum quod dicit AUGUSTINUS, e libero arbitrio, D in creaturis sensibilibus, ex quibus omnis nostra scientia concipitur ortum «quidquid laudabile advertitur in renlln natura, sive exigua sive ampla laude habens ex sensu, in quo inferiores sumus angelicis substantiis, propter quod dignum iudicetur, ad excellentissimam et inejfabilem laudem referen-Idum est dicit DIONYSIUS,cap. l° Caelestis Hierarchiae: «Ipsi ut intellectus conditoris». Tunc autem summe ad laudem refertur conditoris, quando ipsi intelligunt iuxta quod eis fas est. Nos vero sensibilibus imaginibus in divinas, attribuitur non solum quia ex ipso esse iudicatur, immo quia ab ipso est, quantum possibile est, reducimur contemplationes». conicimus quia est in ipso, iuxta hoc dicit De verbis Domini, sermone Nunc autem in creaturis duo videmus quae ad earum perfectionem 38° : «In creaturis'deest aliquid quod laudas. In creatore autem nihil deesse pertinent. Unum per quod perficiuntur secundum gradus suos in esse potest, quia quod invenitur in creatura, a creatore artifice processit». Et hoc substantiali, ut est forma substantialis cuiuscumque, quae dat ei esse primum. quoad esse et bene esse, secundum quod dicit DIONYSIUS,cap.o 5° De Etsi enim materia sit de essentia compositi in habentibus materiam, tamen divinis nominibus, «Omnia existentia per eandem rationem et esse et secundum BOETHIUM,3° cap.o De Trinitate, «nihil secundum materiam bene esse habent. Et sunt et bene sunt, ex ante ente et esse et bene esse esse dicitur, sed secundum propriam formam». Aliud vero est, per quod habentia». perficiuntur in esse accidentali, ut est forma nobilis accidenta1is, I quae dat I Esse igitur ex circumstantia bonorum Deo attribuendum est, non solum ei bene esse, quod appellatur esse secundum, ut enim dicit PHILOSOPHUS in esse absolutum. Hoc autem non fit nisi Deo attribuendo aliqua quae sunt I lUO T o p i co ru m, « Quae sunt ex circumstantiis, necessariis sunt meliora, 5 dignitatis et nobilitatis absolutae in creaturis. melius enim bene vivere quam vivere». In Deo igitur dicendum est esse attributa quasi supra rationem I suae Et sunt illa quae in creaturis dant rei bene esse, quasi attributa illis quae essentiae, a creaturis in quibus consimilia conicimus Deo attributa. Et hoc dant esse absolutum. Unde PHlLOSOPHUSexponens se ipsum in verbo quasi qualitates quasdam substantiae subiectae, secundum quod dicit AUGus- AE'K'P'S' AE'K'P'S' 32 ARTICULUS XXXII QUAESTIO I 33 TINUS, xv' De Trinitate, cap.o 6°: «Si dicimus: ( nec numerus». Deus vero a nullo dicto (?) differt vel acci dentibus vel substantialibus differentiis in subiecto I positis». Bene tamen potest esse in I Ad primum in oppositum, quod «secundum Boethium in divinis non eo numerus aliquorum differentium ratione tantum, cuiusmodi sunt attributa, oportet deduci ad imaginationes», verum est ipsam veritatem imaginum Deo quibus etiam bene potest esse subiectum quodam modo, ut videbitur attribuendo, sed bene oportet I deduci ad imagines, ab illis aliquid Deo consequenter. inesse supereminenter coniciendo. Et hoc appellando omnem formam I Ad tertium dicendum, quod aliquid conicimus in Deo ex creaturis creaturae imaginem, secundum quod dicit ibidem, cap.o 3° in fine: «Ex his dupliciter: aut quia per creaturas, aut quia a creaturis. Primo modo conici- formis quae praeter materiam sunt, istaeformae veniunt quae sunt in materia. mus in Deo I simplicitatem, immutabilitatem, infinitatem et huiusmodi, Nam abutimur, formas vocantes dum imagines sunt: assimilantur enim quae insunt Deo ratione qua est essentia quaedam, et nullo modo sunt in formis his quae non sunt in materia constitutae». Bene, inquam, oportet ad creaturis, Secundo modo conicimus aliqua in Deo esse dupliciter, aut ab eis tales imaginationes deduci, ponendo scilicet sub excellentiori modo in Deo, quae sunt de essentia creaturae, aut ab eis quae sunt addita essentiae velut quae dignitatis sunt in creatura, in quantum forma principalis et exemplaris accidentia in ea. Primo modo conicimus Deo I inesse vivere, essentiam et excellentioris gradus est quam forma quae imago eius tantum est, secundum vitam. Secundo modo conicimus ei inesse sapientiam, bonitatem et huius- quod dicit DIONYSIUS,I° cap.o De divinis nominibus; «Quia omnium modi, et hoc quia videmus ea aliquo modo inesse creaturis ut aliquid nobile, est quae sunt, causa/e, ipsum nihil est in omnibus quae sunt, superessentia/iter propter quod ea attribuimus Deo, ut patebit in sequenti quaestione. Quae exaltatum ». I Ad secundum, quod «in Deo nul/us est numerus, et subiectum esse non potest», dicendum quod in eo nullus est numerus re absoluta vel in intentione AE'K'P'S' differentium inter se, neque etiam differentium re absoluta vel intentione a AE'K'P'S' 34 ARTICULUS XXXII QUAESTIO2 35 primo modo coniciuntur in Deo, non dicuntur attribul-ta, nisi extenso QUAESTIO 2 nomine. Quae vero secundo modo conicimus Deo inesse ex creaturis, nullo modo dicuntur attributa Deo, sed solum illa quae conicimus I ei inesse tertio UTRUMQUAELIBET ESCUIUSCUMQUE R PRAEDICAMENTI modo. Ad rationem enim attributi tria requiruntur. Unum, quod ipsum sub INDIFFERENTEREOESTTRJBUENDA D se habeat aliquid cui, ut subiecto, fiat attributio, cuius sit quasi dispositio super rationem subiecti. Alterum est quod sit nobile quid. Tertium, quod in Circa secundum arguitur, quod quaelibet res cuiuslibet praedicamenti creaturis aliquo modo inveniatur. Hoc enim modo se habent sapientia, indifferenter Deo possit attribui. bonitas ~t huiusmodi, quae quasi qualitates aut dispositiones sunt additae Primo sic. Quae per aequalem distantiam se habent ad idem. si unum essentiae. Et ideo illa sola proprie dicuntur attributa; esse autem, vivere, illorum potest illi attribui propter approximationem aliquam ad illud. et essentia et vita attributa proprie dici non possunt, quia sunt rationes prime reliquum. Sed omnes creaturae per aequalem distantiam se habent ad Deum. conceptae in Deo, super quas fundantur conceptus omnium aliarum ratio- quia per infinitam. Cum ergo aliqua ex creaturis Deo attribuuntur quia num; et similiter immutabilitas, simplicitas, aeternitas, infinitas, et huius- aliquam rationem perfectionis important. per quam ad ipsum habent ap- modi attributa dici non possunt, quia creaturis non insunt, et ideo nec ab proximationem. ergo etc. ipsis Deo tributa, licet per ipsas Deo inesse ductu rationis cognita. Secundo sic. Illud potest Deo attribui. quod ipse habet in se ipso, et a quo I Ad quartum dicendum, quod aliquid potest intelligi Deo attributum ipse denominatur, quia in denominando denominans attribuitur denomi- dupliciter. Uno modo quoad attributi in eo cui attribuitur, realem existen- nato, et ipsa denominatio est quaedam attributio. Quaelibet autem res tiam ; alio modo quoad nostram super huiusmodi eius existentiam innotes- cuiuslibet praedicamenti est huiusmodi, iuxta illud quod dicit DIONYSIUS, centiam. Primo modo nihil omnino Deo attribuitur a creaturis ex tempore, cap.o I° De divinis nominibus: «Omnia I simpliciler eI inde.ftnila in nisi aliquae relationes, ut quod sit creator, dominus, aut huiusmodi, quae nec ipso, quae suni, prae-Iambivit pel:feclissimis unius suae et causa/issimae attributa dicuntur, quia non dicuntur proprie attributa, quae Deo ex natura providellliae bonitatibus, et ex omnibus quae SIllI1.laudalur eI nominaluT». sua non insunt ab aeterno. Quae dicuntur attributa I secundo modo, multa Quod etiam patere potest inducendo exempla rerum cuiuslibet praedica- ex creaturis Deo attribuimus, non solum per creaturas, sed quia ea videmus menti, quibus Deus I invenitur in scripturis denominari. Dicitur enim esse in creaturis tamquam ea quae sunt nobilitatis ex creaturis, ipsa Deo secundum substantiam spiritus, secundum quantitatem magnus, secundum inesse cognoscimus, et ideo ex creaturis ea Deo tributa dicimus. relationem pater, secundum qualitatem bonus. secundum agere creare, secundum pati irasci, secundum 'quando' semper esse, secundum 'ubi' ubicumque esse, secundum situm sedere, secundum habitum 'amicllIs lu- mine'. Ergo etc. AE'K'P'S' AE'K'P'S' QUAESTIO2 37 36 ARTICULUSXXXII restat interrogatum in hac prima quaestione et in illa ultima, secundum quod In contrarium est, quia, ut dicit in eodem, «omnium quidem est quae sunt, manifeste apparebit ex earum pertractatione. causale .. ipsum autem nihil in omnibus quae sunt, superessentialiter exalta- I Quantum ergo pertinet ad hanc primam quaestionem, dicendum quod tum». Sed nihil potest Deo attribui nisi quod est ipse». Ergo etc. attributionem rei alicuius praedicamenti fieri Deo dupliciter potest intelligi : Praeterea. Si indifferenter quaelibet res cuiuslibet praedicamenti Deo vel per similitudinem, vel per proprietatem. Per similitudinem res accepta attribueretur, tunc, sicut per attributionem iustitiae vel sapientiae ad Deum a creaturis aliquando Deo attribuitur, quae per proprietatem suae naturae dicitur Deus iustus vel sapiens, similiter per attributionem ligni aut lapidis esse in Deo non potest, et est ista attributi o non proprie attributio, sed magis ad ipsum, diceretur lignum aut lapis. Consequens est falsum, ergo et translatio quaedam ad aliquid per similitudinem illam explicandum, unde res antecedeps. praedicamentorum, in quantum sic Deo attribuuntur, non proprie, sed communiter et trans-Ilative, dicuntur attributa. Per proprietatem autem res < SOLUTIO> a creaturis accepta Deo attribuitur, quae per substantiam et rei veritatem in Deo esse intelligitur, licet modo eminentiori, ut iam dicetur, quorum est I Ad intellectum quaestionis huius, et distinctio nis eius a quaestione attributio proprie dicta, et ipsa proprie attributa sunt. Primo modo ea quae ultimo proposita in hoc articulo, sciendum quod aliud est res I praedica- inveniuntur I in creaturis, Deo attribuuntur secundum modum illum quo menti, aliud ratio praedicamenti circa rem intellectam. Ut ratio substantiae inveniuntur in creaturis, secundum quem Deus dicitur bos, leo, ovis, et est subsistere sive substare, res praedicamenti substantiae est omne illud cui huiusmodi. Secundo modo ea quae inveniuntur in creaturis, Deo attribuun- convenit ista ratio; «ratio quantitatis est secundum partes rem mensurare, tur secundum alium modum et sublimiorem, quam inveniuntur in creaturis, res quantitatis est omne illud in quo per se ratio talis invenitur, ut est primo secundum quem Deus dicitur bonus, sapiens, iustus, et huiusmodi. quantitas discreta, deinde continua», ut determinat I PHILOSOPHUS IV' in Hanc differentiam attributorum insinuat nobis AUGUSTINUS super Ioan- Metaphysicae. Ratio propria qualitatis <. Res qualitatis est omne cui talis ratio convenit. Et differunt in hoc res dicitur ovis, agnus, petra, lapis, et cetera huiusmodi, quae magis sunt praedicamenti et ratio, quod bene potest alicuius praedicamenti res ad divina similitudines quam proprietates». Et eam similiter exprimit AMBROSIUSII" transferri, absque eo quod ratio praedicamenti illius Deo attribuatur, ad De Trinitate, dicens: «Sunt quaedam nomina quae evidenter divinitatis modum quo res generis bene attribuitur speciei, dicendo «Homo est animal», proprietatem ostendunt, et perspicuam divinae maiestatis exprimunt verita- non autem ratio eius secundum quam dicitur genus, secundum quod est tem. Alia vero sunt, quae translative et per similitudinem de Deo dicuntuf». praedicabilis de pluribus differentibus specie. Et secundum hoc mul-ltum Sed hoc dupliciter fieri potest: uno modo per similitudinem alicuius proprietatis quam habet in sua essentia, alio modo per similitudinem ipsius AE'K'P'S' essentiae suae. Primo modo Deus dicitur leo propter leonis fortitudinem, quia ipse fortis est, et ovis propter ovis mansuetudinem, quia ipse mansuetus AE'K'P'S' 38 ARllCULUS XXXII QUAESTIO 2 39 est: et haec est translationis attributi o magis usitata in sacra Scriptura; largo attribui,secundum quod dicit I° cap.o De divinis nominibus: «Omnium tamen modo dicta attributio. causale theosophi multivoce ex omnibus creaturis laudant,' ut optimum, ut Secundo modo nomine cuiuslibet creaturae potest Deus nominari, non bonum, ut sapientem, ut sanctum, ut aeternum, ut existentem, ut sapientiam, solum quia idea eius est in ipso Deo, sed quia ratio perfectionis eius propria ut intellectum, ut virtutem, ut regem, ut antiquum, ut iust(/icationem, ut in Dei perfectione includitur, in qua fundatur ratio idealis in quantum sanct(jicationem, ut magnitudinem o/l1/1iaexcellentem, et in animabus et in concipitur a divina sapientia, ut infra declarabitur. Et est similiter attributio corporibus et in caelo et in terra simul, solem, stellam, ignem, aquam, largo modo dicta. spiritum roris, nebulam, lapidem, petram». Ex quibus concludit sic: «Ex I Loquendo ergo de attributi s largo modo, dicendum ad quaestionem, omnibus igitur quae sunt, harmoniace laudalllr et nominatun>. quod quaelibet res cuiuslibet praedicamenti quantum ad primum modum I Nec mirum quod propter huiusmodi similitudinem omnia Deo possunt eius, Deo potest attribui. Non est enim aliqua res in creaturis, quin sit attribui, quia et propter eandem omnia quodam modo habent esse in ipso, similitudo aliqua eius quod est. in Creatore, quamquam in multo dissimilis, quod patet per hoc quod esse et bene esse habent ab ipso, ut infra patebit secundum quod dicit DIONYSIUS, cap.o 2° Caelestis Hierarchiae : <. Et infra: «Sed specu lationes, ex materialibusque formare dissimiles similitudines, altero et in tota omnium natura omnes secundum singulas naturae rationes convolu- modo intellectualibus habentibus, quae sensibilibus aliter distributa sunt». Et tae sunt per unam inconfusam unitatem. Nihil ergo», ut dicit, «inconveniens infra: «Est itaque non dissonas formare caelestibus formas ex universalibus ex obscuris imaginibus in omniul11 causale ascendentes, supermundanis materiae partibus, quoniam et ipsa ex vere bono substantiam possidens, per oculis contemplari omnia in omnium causali, et sibi invicem opposita omnem sui materialem dispositionem imagines quasdam intellectualis pul- uni/ormiter et unite. Principium enim existentium, ex quo et ipsum esse et chritudinis habet, et possibile est I per eas reduci ad immateriales primas omnia lItcumque existentia, omne principium, omnis .finis, omnis vita, omnis formas». De quibus plu-lrima exempla ponit ibidem et in cap.o 3°. Et propter immortalitas, omnis sapientia, omnis ordo, omnis harmonia», et cetera hanc similitudinem, quamquam multum dissimi1em, omnia Deo possunt huiusmodi, secundum quod ipse adnumerat. Ex quibus post pauca conclu- dit: «Deinde et omnino de Deo et simul praedicantun>. Sed hoc secundum similitudinis, ut dictum est, translationem, non autem secundum naturae AE'K'P'S' proprietatem; ,t est peifecta et singularis omnium causa. Et super omnem ab/ationem excel- et ut ea quae ad subiecti sui cognitionem, quod Deus est, referantur. Et hoc lentia omnium simpliCiter perfectione, et summitas omnium». est quod continuo concludit DIONYSIUSdicens: «Per haec proportionali I Secundo modo subdistinguendum. Aut enim intelligitur attributio scielllia in omnium causam, quantum potentes sumus, ascendamus, I Omnia facienda sub ratione nominis appropriati creaturae, aut sub ratione alicuius igitur», ut concludit, «hinc existentia secundum unam omnium excellentem nominis generalis. Isto secundo modo omnia quae sunt in creaturis, Deo scientiam referendum ». possunt attribui. Primo autem modo aliqua ex creaturis Deo possunt attribui Loquendo autem de attributione proprie et secundum proprietatem, tunc ex aliquibus praedicamentis, et aliqua non, et ex aliquibus nulla, et ex nullo ex parte eorum quae attributa sunt, distinguendum. Aut enim intelligitur omnia. attributi o facienda univoce, attribuendo Deo veritatem rei quae est in Ad quorum discretionem intelligendum quod, secundum quod amplius creaturis secundum modum quo est in creaturis, aut intelligitur facienda declarabitur loquendo de perfectionibus omnium rerum in Deo, quaelibet aequivoce, attribuendo scilicet ea quae sunt in creaturis, Deo secundum creatura in suo esse formali, quod participat a Deo iuxta gradum naturae modum supereminentem. suae et essentiae, quaedam in gradu superiori, alia in gradu inferiori per Primo modo nulla res creata cuiuscumque praedicamenti Deo potest maiorem vel I minorem approximationem ad esse primi, et hoc ascendendo attribui, quia in nullo potest univocari I Creator cum creatura, ut infra ab ultima creatura usque ad supremam, habet aliquam rationem divinae dicetur. Immo sic accipiendo rem praedicamenti, quaelibet res cuiuslibet per-Ifectionis in se. praedicamenti vere ab ipso removetur, secundum quod dicit DIONYSIUS, ° 4 In qua quidem est considerare tria, scilicet rationem ipsius perfectionis cap.o De mystica theologia : «Causa super omnia ens neque essentia est simpliciter et absolute, et rationem proprietatis essentiae et naturae, cuius est neque vita, neque irrationalis neque sensibil is, neque corpus est, neque.figura, perfectio, et rationem limitationis in gradu com petenti creaturae. neque species, neque qualitatem aut quantitatem habet, neque in loco est». Considerando quamcumque creaturam in quacumque re cuiuscumque praedicamenti primo modo, esse eius est aliquid dignitatis et nobilitatis AE'K'P'S' AE'K'P'S' 42 ARTICULUSXXXII QUAESTIO2 43 simpliciter, quare cum omne tale, ut dictum est, Deo debet attribui, hoc Tertio modo, licet esse I creaturae cuiuscumque aliquid dignitatis in se modo quaelibet res cuiuscumque praedicamenti Deo habet per proprietatem habet ratione perfectionis propriae, quia tamen, ut propria est et in gradu attribui, sed non sub nomine proprio creaturae, ut carnis vel ossis, ligni vel creaturae existit, limitationem habet, et sic aliquid indignitatis et ignobilitatis lapidis, sed sub communi nomine dignitatis, exprimentis I scilicet dignita- habet ex natura suae essentiae, ratione qua creatura est diversa et divisa ab tem perfectionis cuiuscumque, in quantum I perfectio est cuius est no-Imen essentia divina, et per hoc est quid diminutum in natura et essentia sua, quod bonitatis, quia perfectio est in fine rei et complemento, bonitas autem est appellatur esse creaturae proprium, I hoc igitur modo, et ut sic significatur propria ratio finis, ut infra declarabitur, propter quod bonitas est generale esse creaturae sub proprio vocabulo, quod a propria essentia creaturae ut attributum Deo, quod omne ens, in quantum habet perfectionem aliquam in creatura est, ei imponitur, veluti lignum, lapis, caro, os, et huiusmodi, quia suo complemento, consequitur et circuit etiam ipsum esse quod est primum, nihil quod imperfectionis aut indigni tatis alicuius est, Deo attribui potest, in quo ratio formalis omnis perfectionis consistit. Complementum enim nulla res creaturae cuiuscumque praedicamenti sub suo proprio I nomine cuiuscumque in suo esse dicitur bonitas esse eius, et in eius sapientia dicitur creaturae per proprietatem potest Deo attribui. bonitas sapientiae eius, et in eius pulchritudine dicitur bonitas pulchritudinis Unde et res ilIa quae sapientia, seu virtus, aut pulchritudo, aut aliquid eius. Et similiter perfectio in forma asinitatis, lapideitatis et ceterorum huiusmodi in creatura dicitur, sub ratione illa qua in essentia sua est creatura huiusmodi, dicitur bonitas eius, qua scilicet perfecte potest quae sunt illius aliqua, et !imitata, nullo modo Deo attribui potest nisi per similitudinem. naturae. Et hoc iuxta modum illum, quo «tale ultimum et complementum in Quod intellexit DIONYSIUS,cum dixit: «Neque essentia est neque vita, aut virtlltibus activis dicitur virtus, quae est ultimum de potentia» secundum bonitas aut spiritus», quod et bene expressit per hoc quod subdit: «siclIt nos PHlLOSOPHUM ]0 Caeli et mundi. Unde secundum DIONYSIUM, ° cap.o in 4 sumus», ut habitum est supra. D e d iv i n i s n o m i n i b us, nihil significatur seu intelligitur hoc nomine Esse vero creaturae secundo modo medio modo se habet, et penes hunc 'malum' quod est contrarium bono in quocumque, praeterquam non posse modum nomina imposita sunt rebus, scilicet iuxta rationem proprietatis quae sunt proprie naturae perfectae. Hoc modo ergo non sub proprio essentiae earum, qualis debet esse vera I impositio realis, non sicut illa quae vocabulo attribuitur res alicuius praedicamenti Deo, sed solum sub hoc tantum est vocalis, ut exponendum est loquendo de divinis nominibus. Et nomine generali quod est bonum, secundum quod docet AUGUSTINUS, VIUO hoc modo quaedam ex rebus aliquorum praedicamentorum Deo habent De Trinitate, cum dicit: «Bonum hoc, bonum illud», etc., ut satis attribui, et aliquorum praedicamentorum nulla, sed nullius praedicamenti expositum est supra. omnia. Et est hic difficultas quaestionis_ AE'K'P'S' I Ad cuius intellectum sciendum, quod quaedam sunt res praedicamento- rum aliquorum, quibus de natura et proprietate essentiae suae convenit AE'K'P'S' 44 ARTICULUS XXXII QUAESTIO2 45 aliquid quod est simpliciter dignitatis et nobilitatis, quantumcumque sit ipsa PHILOSOPHUS no Physicorum, in quod «Quid est finis etforma, hoc erat rei essentia limitata in quantum est creatura; quaedam autem aliae sunt res quod aliquid I erat esse, et propter hoc dignius est, non simpliciter, sed ad in quolibet praedicamento, quibus de natura sua et proprietate essentiae suae uniuscuiusque substai1/iam». Ubi dicit COMMENTATOR: Forma est in rebus « non convenit aliquid quod est dignitatis simpliciter aut nobilitatis, Verbi naturalibus, ut ens sit in dispositione nobiliori secundum quod est illud ens, gratia, ex natura et proprietate I essentiae creatae quae sapientia dicitur, est non nobilius simpliciter. Nobilius enim iII oliva est olivam esse olivam, non notitia et illustratio quaedam, cuius propria actio est illustrare id cuius est, nobilius simpliciten>. et pulchritudo nihil aliud est quam decentia quaedam, cuius opus est, id Res praedicamenti cuiuscumque de primo modo per proprietatem Deo cuius est decens et acceptabile, facere, quae dignitatis sunt et nobilitatis, in potest attribui I secundum idem significatum nominis, analogice tamen, ut quocumque inveniantur. Ita quod, aliis eisdem retentis, melius, dignius et infra patebit. Quidquid enim est simpliciter et absolute dignitatis et perfec- nobilius est in quocumque, sapientia illustratum esse quam non illustratum, tionis, Deo tribuendum est, ut sunt: spiritus, vita, intellectus, intelligentia et pulchritudine decoratum esse quam non decoratum. Ex natura autem et huiusmodi. de praedicamento substantiae; magnum, immensum, infinitum, proprietate essentiae lapidis ut est lapis, ligni ut est lignum, et ceterarum de praedicamento quanti tatis ; bonum, sapiens, iustum et huiusmodi de huiusmodi, non convenit lapidi aut ligno aliquid quod est dignitatis simplici- praedicamento qualitatis; paternitas, filiatio et huiusmodi, de praedicamento ter aut nobilitatis, ut scilicet quodcumque ens dignius sit et nobilius ex esse relationis; creare, gubernare et huiusmodi, de praedicamento actionis; illius in ipso quam ex non esse eius in illo. Immo lapidi aut ligno quidquid generari, spirari et huiusmodi, de praedicamento passio nis. Et hoc fit nobilitatis inest ex hoc quod tale est, hoc non esset nobilitatis in alio absolvendo de huiusmodi rebus et significatis nominum suorum omnem quocumque, licet nobilitatis est in ligno aut lapide. Bene enim velUm est rationem imperfectionis quam in se includunt, ut sunt in creaturis, quia quod ex proprietate naturae et essentiae suae quaelibet res aliquid habet I modo sublimiori et omnino perfecto habent esse in Deo, secundum quod quod est sibi dignitatis et nobilitatis, et quod est sibi optimum, ut oliva dicit DIONYSIUS, ap.o 2° De divinis nominibus: c «Abundanter et super- ratione essentiae suae aliquod esse habet, quod sibi optimum est et melius substantialiter ea quae sunt causatorum, praeinsul1/ in causis». Et per hoc in quantum est oliva, quam quodlibet aliud esse cuius libet alterius rei, non analogice, ut infra dicetur. tamen illud est optimum I simpliciter et nobilius, neque cuicumque alteri, I Res vero cuiuscumque praedicamenti de secundo modo, nullo modo per quia est aliud esse alteri melius et nobilius simpliciter illo, et etiam illi alteri proprietatem Deo potest attribui, quia nihil potest Deo attribui quod non sit est melius et nobilius, licet non olivae. Ut esse leonis simpliciter melius est simpliciter dignitatis et perfectionis alicuius, quia quidquid ei attribuitur, ipse et nobilius, et etiam leoni est melius et nobilius quam esse olivae, licet I non est per suam substantiam, qui perfectissimus est et nobilissimus et dignissi- sit melius olivae in quantum est oliva: licet enim melius esset simpliciter in rerum natura. quod modo est oliva, si esset leo, non tamen hoc esset melius olivae in quantum oliva est, quia tunc oliva non esset omnino, et bonum AE'K'P'S' cuiuscumque et nobile in suo esse specifico consistit. Et hoc est quod dicit AE'K'P'S' 46 ARTICULUS XXXII QUAESTIO2 47 mus, cui nihil convenire potest nisi supereminenter et per suberabundantiam sapiens, melior esset si esset sapiens. Melius autem est in aliquo non ipsum dictum, iuxta doctrinam DIONYSll.Tales sunt res specierum specialissima- quam ipsum, ut non aUri/m quam aurum, nam melius est homini esse non rum, quasi omnium in praedicamento substantiae, ut sunt homo, asinus, aUri/m quam aurum, quamvis .forsitan alicui melius esset esse aurum quam lignum, lapis et huiusmodi; et similiter in praedicamento quantitatis, ut sunt non aurum, ut plumbo. Cum enim utrumque, scilicet homo et plumbum, sit triangulus, quadrangulus et ceterae species figurarum; et plures in praedica- non aUri/m, tanto melius aliquid est homo quam aUri/m, quanto homo mento qualitatis, ut albedo, nigredo, calidum, frigidum et tVusmodi ; et in inferioris esset nalllrae si esset aurum, et plumbum tanto melius esset, quanto relatione, duplum, subdu-Iplum, maius, minus et huiusmodi; in actione, pretiosius esset si aUri/m esset». Hoc est dicere: quod modo est plumbum,. calefacere, frigefacere; et in passione, dolere, irasci et huiusmodi. Et si id ipsum a Deo factum esset aurum vel conversum in ipsum, quanto aurum quaecumque sunt in aliis quattuor praedicamentis, non nisi translative Deo melius est et pretiosius plumbo, tanto illa res melior esset et pretiosior eo attribuuntur, secundum quod dicit AUGUSTINUS, De Trinitate YO : I «Situs, quod modo est plumbum, I Non tamen sequitur ex hoc quod plumbum esset habitus, et loca et tempora non dicuntur de Deo proprie, sed translative ac per melius plumbum, vel quod plumbum esse aurum esset melius plumbo quam similitudinem dicuntur in illo. Nam etllsedere super cherubim» dicitur, quod esse plumbum, sicut patet ex eo quod supra dictum est de oliva. Propter ad situm, et «abyssum tamquam vesti-Imentum amicllls eius», quod ad quod, credo, dixit: ,Quomodo autem a talibus ascendendum est ut cognoscamus sub luceat quam si non luceat, aliis eisdem retentis; lux enim imponitur ad modo eminentiori esse in Creatore ea, quae dignitatis videmus in creaturis, significandum rem sub ratione cuiusdam manifestationis per ipsam facien- et sic intelligamus ea significari nominibus creaturarum, determinatum est in dae, dicente APOSTOLO, Ephesios, YO: «Omne enim quod manifesta- praecedentibus, tur, lumen est», propter quod proprie attribuitur I Deo, dicendo quia «Deus In I rebus vero, ex quibus alicui melius est esse non ipsum quam ipsum, lux est» -, sol vero significat id quo aliquid me-llius est non ipsum quam quia nomina earum imponuntur ad significandum earum naturas et essentias, ipsum, ut est mens rationalis humana vel angelica, ideo Deo attribui non non ut habentes rationem perfectionis et dignitatis simpliciter, sed alicui potest dicendo «Deus est so!», nisi per quandam similitudinem, dicente tantum, et sic non absolute ipsas perfectiones earum significant, sed sub AUGUSTINO, De Trinitate, YO cap,o IO; «Quod non invenimus in meliore ratione alicuius limitationis in gradu aliquo dignitatis naturae, Propter quod, nostro, non debemus in illo quaerere quod longe melius est meliore nostro». impediente ratione limitationis cadente in nominis significatione, non I Ad secundum, quod «Deus omnia quae sunt, praehabuit et ab omnibus possunt extendi ad significandum per analogiam id, quod eis de perfectione denominatur; ergo etc.», dicendum quod omnia praehabere facit, quod respondet in Creatore, et ideo nec Deo possunt attribui nisi per similitudi- omnia possunt attribui per similitudinem, non autem quod per proprieta- nem, quia illud quod in Deo eis respondet, omnino illimitatum est. tem: ad hoc enim plus requiritur, ut iam ex positum est, Ex parte autem denominationis, etiam dicendum est quod est quaedam denominatio per attributionem similitudinis, et hoc modo secundum DIONYSIUM omnibus«ab < AD ARGUMENfA> denominatun> et nominibus omnium nominatuf» secundum quod probat inducti o facta in argumento. Est autem alia denominatio per attributionem I Ad primum in oppositum, quod «omnes creaturae per aequalem prol-prietatis, et haec est duplex: vel univoce, vel analogice, Primo modo distantiam se habent ad Deum, ergo aequaliter possunt ei attribui», dicen- nullius rei creatae nomen ei attribuitur, quia in nullo cum creatura univo- dum quod, licet omnes creaturae per aequalem distantiam ad Deum se catur; nec sic res alicuius creaturae est in Deo, ut infra videbitur. Secundo haberent, et omnes essent aequales quoad gradus naturae, quod non est modo nomina aliquorum et nomen omnium ei attribuuntur, ut dictum est; verum, ut patet ex praedictis, et licet etiam quoad rationem infinitatis eius et propter hanc diversitatem dicit DIONYSIUSn eodem cap,o IO De divinis i b omnia aequali-Iter distent ab eo, superiora scilicet et inferiora, ut procedit n o mini bu s, quod «theosophi Deum multivoce ex omnibus creaturis lau- obiectio, tamen, quia aliquae res etiam I inferioris gradus dicunt aliquid dant: ut bonum, ut sapientem, ut solem, stellam, ignem», et huiusmodi; quod simpliciter melius est ipsum quam non ipsum, aliquae vero superioris post quae subdit: «Et est omnia quae sunt, et nihil eorum quae sunt. Sic gradus dicunt aliquid quod non simpliciter est melius ipsum quam non ipsum, verbi gratia, lux inferioris gradus est sole, qui est fons luminis et AE'K'P'S' subiectum, et luminis naturalis origo, quia tamen lux significat id quod AE'K'P'S' 52 ARTICULUS XXXII QUAESTIO3 53 igilur omnium causae eI super omnia enli eI innominabili adunabunlur < SOLUTIO> omnia, eI omnia eorum quae sunI, nomina». Per iam dicta patet, quomodo respondendum ad argumenta duo in I Ad hoc dicunt aliqui propter dictam auctoritatem AUGUSTINI,v' De oppositum. Trinitate, quod genus in praedicamentis accidentium, qualitas scilicet et quantitas, a quibus species Deo attribuuntur, rationem inhaerentis et deno- minantis importat, et hoc vel ut informantis, sicut qualitas, vel ut mensu- I QUAESTIO 3 rantis, sicut quantitas, quod quidem est ratio im-Iperfectionis, quae omnino Deo repugnat. Et ideo, ut dicunt, genera ista Deo non attribuuntur, sed UTRUMGENUSALICUIUS RAEDICAMENTI P DEOPOTEST species, quia talem imperfectionem non I importat. ATTRIBUI, ETNONSPECIES, VELE CONVERSO I Quod re vera dicunt vere, sed sermone non perscrutato, Quidquid enim est in genere, descendit in quamlibet eius speciem, Circa tertium arguitur, Quod species alicuius praedicamenti Deo potest praeterquam illa intenti o qua genus denominatur generalissimum vel subal- attribui, ita quod non genus. temum. Quare, cum ratio inhaerentis et denominantis, sive ut informantis Primo sic. I AUGUSTINUS dicit, v' De Trinitate, cap.o I°: < " quantum quantitas est, ratio vero eminentiae dicit quid I simpliciter nobilita- tis in magnitudine, in quantum magnitudo est, et est propria ratio differentiae Et sic patet responsio ad primum. quantitatis in magnitudine, Propter quod, cum nihil ignobilitatis, sed solum I Ad secundum, quod, «si res generis cum re speciei attribuerentur Deo, id quod est simpliciter nobilitatis, Deo attribuendum est, ut dictum est, et tunc in Deo essent universale et particulare», dicendum quod verum est, si res una simplex est res generis et differentiae in qualibet specie acci dentis, univoce et sub eadem ratione rei fieret attributio, quod non est verum, ut tota igitur res generis quantitatis in specie I sua, quae est magnitudo, dictum est et amplius dicetur infra. Quia ergo non sub eadem ratione rei. sed attribuitur Deo secundum rationem differentiae, non autem secundum sub alia sunt in Deo et in creaturis, et sub illa ratione qua sunt in creaturis, rationem generis, I Nunc autem, quia sic in I specie genus I et differentia habent rationem universalis et particularis, et ponunt aliquam compositio- se habent, quod genus est materiale in ipsa, differentia autem formale, nem in specie, in Deo sunt sub esse omnino simplici etiam quae de diversis propter hoc species tenet rationem differentiae, non autem generis. I praedicamentis ei attribuuntur, ut bonitas et magnitudo, sine omni I ratione Unumquodque enim semper sequitur rationem formatis in se, quemadmo- universalis et particularis, ut inferius declarabitur. dum compositum ex materia et forma tenet rationem formae, ut dicatur esse I Ad primum in oppositum, quod «ad interrogationem de Deo per 'qualis' aliquid in actu propter formam, Cuius ratio est quod sit actus, et non in potentia propter materiam, cuius ratio I est quod sit in potentia. Licet ergo res generis tota cum sua ratione descendat in speciem, sequitur tamen AE'K'P'S' IIE'K'p'S' 56 ARllCULUS XXXII QUAESTIO4 57 et 'quantus', respondetur quod est 'bonus' et 'magnus' ; ergo potest dici attributa Deo a creaturis verius esse habent in Deo quam in creaturis, ut 'qualis' et 'quantus', et sic genus Deo attribuitur sicut species», dicendum dictum est supra et I dicetur infra. Sed in creaturis significant aliquod esse quod in illis interrogationibus 'qualis' et 'quantus' aut solummodo suppo- absolutum, ut bonitas, sapientia, veritas et huiusmodi. Ergo etc. nunt res generum ratione rerum absque suis propriis rationibus, aut res- Praeterea. Si significarent aliquid in respectu, tunc intelligens attributum ponsio, licet satisfaciat interroganti quoad ip-Isas res, non tamen quoad ipsas aliquod in Deo non staret in absoluto, sed quod intelligeret, ad alterum rationes; immo falsum supponerent quaestiones implicando res sub suis referret, quia aliter non esset intellectus verus qui sequitur conditionem rationibus, sicut cum Pilatus I quaesivit de Christo: «Quid enim mali intellecti. Illud autem falsum est, ut videtur. Intelligens enim Deum bo- fecit ?», et aliquis discipulorum respondisset: «Ipse docuit Deum colere», num, I verum, sapientem et huiusmodi, stat in absoluto. Ergo etc. satisfecisset interrogationi quoad rem quaesitam, sive quoad substantiam Quod non significant negative, arguitur, quoniam tunc verius praedicaren- facti, non autem quoad modum facti, per hoc insinuando quod quaestio tur de creaturis, cum in eis aliquid positive dicunt, quam de Deo. quoad hoc falsum supponit. Item. Cum negatio pura nihil dignitatis ponat, nihil dignitatis nOtaretur Ad secundum patet ex praedictis. circa Deum cum diceretur bonus, sapiens, et huiusmodi. Consequens est falsum, quoniam haec est contra intentionem omnium enuntiantium talia de Deo. Ergo etc. I QUAESTIO 4 Item. Si Deus diceretur sapiens, quia non est ignorans, tunc similiter dici posset asinus, quia non est lupus. UTRUMDEOATTRIBUTAIGNIFICANT S DE IPSOALIQUIDPOSITIVE NEGATIVE AN < SOLlITlO > I Circa quartum arguitur, quod attributa Deo non significant aliquid positive et absolute, sic. Attributa omnia, esse Dei et eius essentiam I Quaestionem istam de significata attribu-Itorum divinorum sub nomini- praesupponendo, Deo.attribuuntur. Unde dicuntur attributa, quia esse vel bus impositis creaturis, a quibus assumuntur et transferuntur ad Deum, essentiae eius tri-Ibuta. Et est essentia vel esse Dei quasi subiectum attributo- possumus intelligere generaliter, et de illis attributis quae attribuuntur Deo rum et proprietatum divinarum. Sed nihil absolutum potest essentiae Dei per quandam similitudinem, et de illis quae attribuuntur eidem per proprieta- attribui positive propter perfectionem et simplicitatem eius. Perfectio ni enim tem. Si ergo loqual-mur de attributis per similitudinem, dicendum quod repugnat additio, et simplicitati repugnat aIietas, ut patet ex supra deterrnina- planum est illa significare positive rem aliquam in creaturis, sed non I tis de simplicitate et ex I infra determinandis de perfectione. Ergo etc. significant illam inesse Deo, sed solum significant eidem inesse similitudi- Quod similiter non significant aliquid positive in respectu, arguitur sic. nem eius, vel quae pertinet I ad divinam perfectionem continentem omnium Verius esse habet quid in se absolutum, quam respectivum solum, propter rerum perfectiones in se, vel quae pertinet ad aliquam eius proprietatem, ut quod relatio debilius esse habet quam substantia, qualitas aut quantitas. Sed patet ex praecedentibus. I Pondus ergo huius quaestionis totaliter vertitur circa ea, quae attribuuntur Deo per proprietatem. AE'K'P'S' AE'K'P'S' 58 ARTICULUS XXXII QUAESTIO4 59 Et est dicendum quod significatum nominis est quadruplex. Aut enim nominibus, cap.o 2°: «Omnia divina, quaecumque nobis manifestantur. in nomen significat positive et absolute, aut positive et in respectu, aut negative participibus solis cognoscuntur. Haec autem qualia I sunt? Secundum et absolute, aut negative et in respectu. Et secundum hoc quaestio ista de principium etfundamentum. super intellectum sunt et omnem scientiam». Et significato attributorum quattuor habet membra, et quodlibet illorum secun- post modicum subdit: «Ipsum vero iuxta omnium intellectualium operatio- dum varia attributa habet multiplicari in tria et sic habet membra 12: I. An num abso/utionem desideramus, nullam ostendentes deijicationem aut vitam scilicet omnia attributa significant positive et absolute. 2. An nullum. 3. An aut essentiam. Quae diligenter similis est omnium remote iuxta omnem aliquod sic et aliquod non. Et sic de aliis tribus membris principalibus. supereminenl-tiam causae». Et infra statim: «Quomodo autem haec sunt. Unde perplexa est quaestio, et procedendum est in ea distinguendo, et in neque dicere neque intelligere possibile est. Sed usque ad haec est omnis membris distinctionis diversa dicta doctorum circa eam exponendo. nostrae intelleclllalis actionis virtus». Unde et dicit epistola ad Caium : I Ad propositam igitur quaestionem credimus dicendum distinguendo, «Si quis videns Deum intellexit quod vidit, non ipsum contemplatus est, sed quod in significato nominis aspiciendum est· ad duo: et ad rem ipsam ad quid eontm ab ipso existentium et cognitorum. Ipse autem super animum quam significandam imponitur, et ad rem impositionis ipsius. I Haec enim et essentiam supercollocallls. universa/iter non cognoscendo neque videndo differunt inter se. Si enim inspiciamus ad rem significatam, omnino idem cognoscitur, et ipsius secundum quod melius perfectissima ignorantia. significant lapis et petra. Si vero aspiciamus ad rationem impositionis scientia eius est super omnia cognita». I Unde dicit et RABBIMOYSES,IlIO nominis, lapis imponitur a proprietate agendi: dicitur enim lapis quasi libro, cap.o 33° : «Non est via ad demonstrandum ipsum. nisi per creata sua». 'Iaedens pedem', petra vero a proprietate patiendi, quasi 'pede trita'. Aliquo tamen modo generali et confuso pes rationis fixus in creaturis ultra Si igitur in significatis nominum Deo attributorum aspiciamus ad rem per creaturas quasi collum erigens, elevans conspicit ipsum sub ratione genera- nomina significatam, subdistinguendum, quoniam aut aspicimus I ad rem lium attributorum, quae sunt verum, bonum et huiusmodi, ut supra determi- quam significatam per nomen distincte et in particulari intelligimus, aut natum est. aspicimus ad rem quam significari per nomen distincte et in particulari Unde, quia id quod per huiusmodi nomina Deo attributa distincte et in intendimus. particulari intelligimus, non est nisi quod in creaturis conspicimus, hoc ergo Primo modo nullum nomen omnino significat positive aliquid eius quod modo attributa in Deo nihil positive et absolute significant, nisi valde est in Deo. Si enim per nomen aliquid positive de Deo significari intelliga- confuse et imperfecte. Immo omnia, ut dicit RABBIMOYSES,imposita sunt, mus, hoc est valde in generali et incomplete, et hoc, quantum ex creaturis, aut ad negandum aliquid ab eo, aut ad ind'icandum aliquem respectum in eo. elici potest secundum supra determinata. Unde DIONYSIUS,De divinis Quod autem in particulari attributa nihil significant in Deo positive et absolute, quod significari distincte et in particulari per nomen intelligimus, AE'K'P'S' AE'K'P'S' 60 ARnCULUS XXXII QUAESTIO4 61 sed solum aliquid in creaturis, dicit RABBI MOYSES, libro I°, cap.o 52°, credere. Et sic patet quod attributa ex creaturis, ut significantia sunt rem loquens de attributi s : <.Et DIONYSIUS,7° cap.o De divinis nominibus: «Non Quod tamen in generali, licet imperfecte, significant aliquid in Deo intellectuale et non sensuale per excellentiam, non per defectum, in Deo positive et absolute, dicit consequenter in cap.o 57°: < quod tantae excellentiae conveniat, potest inveniri, nisi quod melius pluribus probare poteris quod abnegari debent a Creatore. Quidquid I autem dicitur Trinitas unus Deus». Postmodum subiunxit interrogando dicens: attribuitur ei quasi superadditum, elongabit te a scientia I veritatis eius. Ergo «Dixine aliquid et sonuimus aliquid dignum Deo? Immo me aliud quam necesse est ut comprehendatur inquisitione per abnegationem, donec sciatur dicere voluissem, sentio: si autem dixi, non est quod dicere volui. Hoc unum remotio eorum quae ab eo sunt removenda. Non quod attribuatur ei aliquid scio, quod Deus ineffabilis est .. quod autem a me dictum est, si ineffabile quasi additum super substantiam eius, velut id quod attribuitur, sit perfectio esset, dictum non esset. Ac per hoc quidem nec ineffabilis dicendus est Deus, in ipso, sed quia invenitur peifectio in nobis. Quidquid enim ei attribueris, quia et hoc cum dicitur, aliquid dicitur, et fit nescio quaedam pugna verbo- nobis est peifectio, et nihil aliud est in eo, sed sua substantia est I sua rum, quae silentio cavenda potius quam voce patenda est». peifectio. Et quoniam quilibet sentit quod non apprehendimus de Creatore Ecce quomodo AUGUSTINUSliquid de Deo significare intendit, sed non a quid est, nisi per abnegationem, abnegatio autem non facit scire aliquid de nisi imperfecte intelligere potuit. Et illud intentum est id quod omnis veritate rei a qua fit abnegatio, idcirco convenerunt sapientes, quod scientiae ° catholicus per attributorum nomina Deo tribuere I intendit, non ut aliquid non comprehenderunt Creatorem et non apprehendit quid est, nisi ipse, et inhaerens et superveniens substantiae eius, sed quod est re ipsa I substantia apprehensio nostra respectu Illius est defectus. Quidquid enim laudis vel eius, ut infra melius patebit. Et hoc est illud etiam, ad cuius intellectum exaltationis dicimus de eo, invenimus quod per i//ud diminuimus id quod aliqualem nititur ascendere. Quod necesse est fieri primo per abnegationem pertinet ad ipsum, et videmus quod defectus est et tacere melius est, et non omnium eorum quae inveniuntur in creaturis, et deinde per eminentiam ad expedit ut istud divulgetur genti». illud quod est perfectionis in Creatore, secundum quod supra determinatum Haec omnia vera sunt, sed exponenda iuxta praedeterminata. Et concor- est secundum doctrinam beati DIONYSII. dant dictis Augustini, et secundum hoc nullum est nomen attributi, quo Et secundum hoc, quanto quis plura scit primo a Deo removere, et intelligimus significari aliquid perfectionis in Deo, nisi in generali, licet id secundo per eminentiam ipsi attribuere, tanto cognitioni divinorum magis significare intendimus. In speciali autem nihil intelligimus significari nomi- nibus impositis ab homine, nisi quod in creaturis videmus, ita quod nomen proprium divinae essentiae et naturae, quod respondet veritati et perfectioni AE'K'P'S' AE'K'P'S' 64 ARTICULUS XXXII QUAESTIO4 65 rei. homo imponere non potest, quia «qui non deflnit et discernit rem, non libet Iitteranlll1 ipsius; sapientes autem recipiebant unus ab alio modum potest ei nomen imponere, quoniam non est notum ei», ut dicit PIIILOSOPHU doctrinae, et quomodo loquerentur in eo, nec docebant illud aliquem, nisi VW Metaphysicae. Ubi dicit COMMENTATOR: Qui nescit rem, non ponet « discipulum idoneum, et hoc semel in septem annis, et non I amplius». ei nomen. Nullus enim ponit nomen rei quam nescit». Unde solus Deus Et quamvis secundum iam determinatum modum non est nomen neque potest sibi tale nomen imponere quod congruit perfectioni naturae suae. Sed attributi neque aliud, quo possumus Deum perfecte nominare ut eum tamen, etsi vocem nominis huiusmodi haberemus, per ipsam in perfectum perfecte intelligamus, tamen, ut dicit AUGUSTINUS, supra, De doctrina ubi intellectum rei pervenire non possemus. Unde de huiusmodi nomine Dei christiana: «Cum de illo nihil dignum dici potest, admisit humanae vocis ineffabili dicit RABBI MOYSES cap.o 60°: «Omnia nomina Creatoris quae obsequium, et verbis nostris in laude sua gaudere nos voluit. Nam inde est inveniuntur in libris, sunt ab operibus sumpta praeter unum nomen appropria- quod dicitur Deus. I Non enim re vera in strepitu duarum istarum syllabarum tum. Et idcirco vocatur nomen separatum, quia significat substantiam ipse cognoscitur, sed tamen omnes, latinae linguae socias cum aures eorum Creatoris significatione I pura, in qua non est·participatio. Alia vero nomina sonus iste tetigerit, movet ad cogitandum excellentissimam quandam im- significant cum participatione, quia sumpta sunt ab operibus. Et hoc nomen mortalemque naturam, ut aliquid quo nihil sit melius atque sublimius, illa 'Adonai' est agnitio alterius nominis, quod est magis abstractum quam alia cogitatio conetur attingere». nomina quae sciuntur de eo. Omnia vero alia nomina, sicut 'iudex: 'iustus', Sic ergo patet, quid sentiendum est de significato attributorum, aspiciendo 'gratiosus', 'pius: 'Helyon: manifestum est generaliter quod decisa sunt ab ad rem I significatam per nomina. operibus. Nomen autem appropriatum est, quod scri-Ibitur et non legitur, nisi I Si vero aspiciamus ad rationem et modum significandi et impositionis in sanctuario a sacerdotibus sanctis Domini, tantummodo in benedictione nominis, primo aspiciendum est quid sit illa ratio. sacerdotali et a maiori sacerdote in die ieiunii. Et fortasse significat secun- Sciendum est ergo iuxta praedeterminata, quod nomina attributorum dum idioma de quo parum habemus apud nos, substantiam Creatoris, in qua prima impositione imposita sunt rebus, quae in creaturis dicunt aliquid quod sign!/icatione non participat cum aliquo suorum creatorum. Sed alia nomina est perfectionis et dignitatis simpliciter, quod melius est omnino esse ipsum significant I agnitiones quae faciunt ascendere in cor, quod sunt agnitiones quam non ipsum, et a creaturis transferuntur ad Creatorem, non secundum adiunctae Creatori, hoc est virtutes perfectionis quae sunt inventae in eo. naturam rei significatae, quia illa non habet inesse Creatori. sed secundum Nullum autem nomen apud nos est, quod non sit sumptum ab opere, nisi rationem illam nobilitatis, quae supereminenter habet esse in Cre-/atore circa nomen tetragrammaton (quod est quattuor Iitteranlll1), loth, He, Vau, Beth. ipsam divinam essentiam, in I quantum habet in se rationes omnium Ex quarum coniunctione nihil colligitur significatum, sed ex doctrina». perfectionum in quantum simpliciter perfectiones sunt in creaturis, ut infra De quo nomine subditur continuo in cap.0610: «Mandatum accepimus, videbitur. Cum enim ratio perfectionis sapientiae propria in creaturis in quod benedictio sacerdotalis fleret cum hoc nomine quod est separatum. Nec quantum sapientia est, sit illustrare virtutem cognitivam, et ratio propria boni sciebat homo quomodo loqueretur in eo, vel qualiter deberet proferri quae- allicere affectivam, rationes istae, quia simpliciter nobilitatis sunt, ponendae AE'K'P'S' AE'K'P'S' 66 ARTlCULUSXXXlI QUAESTIO4 67 sunt existere in per-Ifectione divinae essentiae, ut ipsa in quantum ex se nullum attributum, quantum est ex ratione formali attributi in Deo, significat habet rationem illustrantis, sit verissime sapientia, et tanto verius quam aliquid absolute positivum, etsi res significata sub ratione attributi, scilicet sapientia creata, quanto verius illustrat cognitivam virtutem in Deo ad ipsa divina essentia, sit quid absolutum et positivum ; immo omnia attributa, cognitionem veri, I quam illa illustret cognitivam virtutem in creatura; et sic quantum est de ratione propria attributi, aut significant negative, aut in de bonitate et aliis attributis. respectu, secundum quod dicit AVICENNAin VIlIo Metaphysicae suae: Et ista duo, scilicet essentia et huiusmodi ratio, in uno simplici conceptu «Prima proprietas de necesse esse est, I quia est. De aliis quaedam sunt, conclusa constituunt attributum, et attributum ambo in significato nominis quibus intentio est esse cum relatione, et quaedam sunt in quibus est esse sui continet. Ita tamen quod formaliter imponatur nomen ab illa ratione, per cum negatione». Ecce quam expresse dicit, quod omnia attributa significant quam differt ab essentia ut absolute consideratur, et a quolibet alio attributo. esse quod est ipsa divina essentia, sed quaedam cum adnexa relatione, Unde et quasi formaliter est constitutiva attributi, quod continet in se quaedam vero cum adnexa negatione, essentiam quasi materiali ter: attributum enim nihil aliud est quam ipsa Et quod amplius est, hic sciendum est, quod et ipsae negationes de Deo divina essentia sub ratione tali, et sic ratio attributi est quasi secundum dictae et ipsi attributae non sunt negationes absolutae, sed relativae, ita quod rationem aliquid additum super divinam essentiam. secundum hoc absolute dicendum est quod omnia divina attributa, sive Nunc autem ita est, quod additio super essentiam alicuius positivi et negative sive positive dicta, significant de Deo non aliquid absolute, dico de absoluti non potest esse, nisi alicuius differentis ab essentia re vel intentione, relatione formali attributi, sed tantummodo in respectu, Unde dicit AVI, quia differens positivum et absolutum necessario facit conceptum alium ab CENNAin eodem: «Cum dixerimus et I probaverimus quod necesse esse nullo eo cui additur. Non est enim positivum absolutum, nisi secundum se et modo multiplicatur, et quod esse/llia eius est pura una, purissi//le vera, non absolute possit concipi, quia «conceptus sequitur conditionem et naturam intelligimus per hoc quod non ab ipso removeantur omnia quae sunt, et quod rei, ita etiam quod aliquando ratio separat quae re separari non possunt», ut non habet relationes ad ea quae sunt. Hoc enim impossibile est, Ab omni enim dicit COMMENTATORsuper XIIo Metaphysicae. Et ita additio positivi quod est, negantur //lulti et diversi //lodi essendi. et quidquid est, ad alia quae absoluti non est nisi in differentibus re vel intentione. sunt, habet modum aliquem comparationis et relationis, et praecipue id a quo Quae omnino divinae simplicitati repugnant, ut patet ex supra determi- fluit esse. Sed per hoc quod dicimus ipsum esse unius essentiae quae non natis. Attributum ergo divinum, quantum est de I ratione impositionis multiplicatur, intelligimus quod ipsum est in sua essentia. Et deinde sequuntur nominis attributi, a qua habet quod dicatur attributum, non potest significare ipsum relationes vel affirmativae vel negativae multae, et I ipsae sunt aliquid absolute positivum. comitantes essentiam». Ecce quod respectus in Deo distinguit per afIirma- Cum ergo praeter rationem significandi absolute et positive non est nisi tiones et negationes, ita quod omnia divina attributa, sive affirmativa sive ratio significandi negative et in respectu, simpliciter ergo dicendum quod negativa, non nisi respectus significant. AE'K'P'S' AE'K'P'S' 68 ARTlCULUSXXXII QUAESTIO4 69 Sed hoc, secundum AVICENNAM VIno Metaphysicae, contingit in triplici- non in potentia, et sapit, non in sapientia». Et per talem attributionem ex ter, quoniam quaedam significant divinum esse cum sola negatione commix- creaturis cognoscitur Deus per creaturas via remotionis sive ablatione, sed tum, quaedam vero cum positiva relatione, quaedam vero significant ipsum non ut stetur in negatione, sed ut per illam insinuetur nobis aliquid cre- compositum ex negatione et relatione simul. dendum in Deo, quod supereminet ei quod sibi simile est et alicuius Illorum autem quae significant cum sola negatione, adhuc duo sunt modi. perfectionis in Deo, licet nos illud intelligere, nisi in generali, non possumus, Quaedam enim secundum nomen vocis non a negatione seu privatione ut iam supra expositum est. Et per talem attributionem ex creaturis cognosci- P imponuntur, sed ex vi vo-lcis solum positionem seu I affirmationem expri- tur Deus per creaturas via eminentiae, et quantum ad illud supereminens munt. Quaedam vero ex vi vocis a negatione sive privatione imponuntur. insinuatum per negationem, omnia quae nobilitatis sunt simpliciter, sive Secundum primum modum omnia divina attributa de Deo significant nomina essentiae, sive attributorum, de Deo praedicantur affirmative ratione aliquid negative, transferendo scilicet ipsa a creaturis ad Deum, secundum rei significatae, quam per nomen significari intendimus, non nominibus rem quam significatam per nomen intelligimus, quae Deo omnino convenire simplicibus de vi vocis respectum non exprimentibus, ut sunt essentia, non potest. Et ideo huiusmodi nomina de Deo dicuntur, non ad ponendum substantia, bonitas, sapientia, et huiusmodi, sed cum hac propositione aliquid in ipso, sed ad removendum ab ipso imperfectiones oppositas in 'super'. Ut secundum doctrinam Dionysii Deus non dicatur substantia, vel creaturis, et per hoc ipsa negatio relativa est. Et hoc non solum habet bonus, vel sapiens, I et huiusmodi, propter id quod huiusmodi nominibus veritatem de nominibus attributorum, immo etiam de illis quae transferuntur significatum in creaturis intelligimus. sed supersubs~1ntia, supersapiens, a creaturis ad significandum ipsam divinam essentiam. I Et sic generaliter superbonus, et huiusmodi, propter id quod in huiusmodi nominibus in Deo intelligitur de omnibus positivis nominibus a creaturis ad Deum transiatis, significari intendimus. I Et quia huiusmodi praepositio expresse respectu m secundum quod dicit AVICENNA VIno Metaphysicae in : «Quae commixta importat ad creaturas, idcirco huiusmodi attributa non nisi sub ratione sunt negationi, sunt haec. Si quis dixerit I de primo quod sit substantia, positivi respect l j creaturas aliquid significant. Et sic negationes illae, nolens illum substantiam esse, sed hoc esse a quo negatur esse in subiecta. quae insinuant ~ lsmodi affirmationes, non solum respectum important Cum vero dicitur unus, non intelligitur nisi ipsum esse, negata ab eo divisione negativum, sed etiam positivum, sed secundario. per quantitatem, et negato ab eo comite. Cum vero dicitur intelligentia et Illa vero nomina quae a negatione sive privatione secundum vocem intellectum et intellectus, non intelligitur nisi quia ipse est exspoliatus in se, imponuntur, ut sunt incorporeum, immortale, et huiusmodi, quia non negant et negatur ab eo commixtio materiae et eius appenditia». a Creatore nisi quod secundum veritatem defectus aliquis est in creaturis - Et quae tali modo Deo attribuuntur affirmative, quia affirmatio habet ex eis enim quae in se habet, nihil potest ab eo I vere negari -, patet quod virtutem negationis, omnia quoad significatum quod per nomen distincte huiusmodi negatio non est nisi relativa ad creaturas, et cum hoc non est nisi intelligimus, vere removentur. Et secundum hoc dictum est I supra secun- ad insinuandum alicuius contrarii veram positionem. dum DIONYSIUM De mystica theologia : «Deus neque esse/Ilia est neque Alia vero nomina significant esse Dei cum aliqua positiva relatione. Sed vita» etc., ut supra dictum est in alia quaestione. Et secundum hoc dicit ista relatio potest intelligi dupliciter: I uno modo in respectu ad rem RABBIMOYSEScap.o 56° : «Est, non in essentia, vivit, non in vita, et potest, creatam ut extra Deum existentem ; alio modo in respectu ad intellectum, ut esse Dei sub alia et alia ratione concipientem. AE'K'P'S' AE'K'P'S' 70 ARTlCULUSXXXII QUAESTIO4 71 Primo modo, triplici modo attributa significant sub ratione respectus ad Exemplum de tertio modo est, quod Deus dicitur bonus vel sapiens et creaturas ut ad divina opera, secundum quod dicit RABBIMOYSES, libro I°, cetera huiusmodi, quia ista aliquid perfectionis I simpliciter, quod est cap.o 52°, loquens de divinis attributi s : «Sunt autem pro maiori parte omnino melius esse ipsum quam non ipsum, significant in creaturis, signi- dispositiones operum suorum, nec multum refert quod illae dispositiones I et ficando in ratione excessus, quemadmodum significant superbonus et super- nominationes sunt secundum opera vel secundum varias comparationes inter sapiens non id quod per huiusmodi nomina significatum intelligimus, sed ipsum I et operata, velut credatur quod sint dispositiones quae demonstrant significari intendimus. Et fit ista attributio Deo a creaturis, quia omnem super perfectione per viam similitudinis in perfectione rerum quas intelligimus rationem perfectionis in se praeambit, secundum quod dicit AUGUSTINUS no a nobis». Et dicit pro maiori parte propter illa nomina quae de Deo De libero arbi trio, cap.o 17" : «Non cessas innuere nobis, quae et quanta significant aliquam negationem. sis, et nUlus tui sunt omne creaturarum decus». Perfectio creaturae sive decus Exemplum de primo modo est, quod Deus dicitur misericors, quia facit dicitur nutu s perfectionis divinae sive divini decoris, propter similitudinis nos misericordes, et iustus, quia facit nos iustos. Et iuxta hunc modum proportionem, unde dicit AUGUSTINUS ibidem, cap. ° 19°: «Non enim ulla cognoscitur Deus per causalitatem. Nec tamen omnia a Deo creata per hunc visibilis similitudo invisibili rei potest ad I omnem convenientiam aptari». modum possunt ei attribui. Non enim dicitur leo quia facit leonem, quem- Et DIONYSIUS generalius loquitur, De divinis nominibus, dicens: «Non admodum dicitur iustus quia facit hominem iustum. Et hoc ideo quia iustitia, est diligens similitudo causatMs et causalibus, propter quod in creaturis bonitas, nata sunt ab eo immediate I causari tamquam ea quae sunt omnino obscuratur effigies Creatoris, et post viam causalitatis non nisi via perfectionis simpliciter, non autem leo, bos, et huiusmodi, sed mediante remotionis. Et post illam non nisi via supereminentiae est ascendendum, opere naturae, tamquam ea quae sunt perfectionis limitatae. De tali attribu- dicente DIONYSIO, 2° cap.o De mystica theologia : «A novissimis ad tione per causalitatem dicit DIONYSIUS,2° cap.o De divinis nominibus: principalissima ascensiones facientes, omnia al!ferimus ut incircumvelate «Supersubstantialem occultum, Deum aut vitam aut essentiam aut bonum cognoscamus illam ignorantiam in omnibus existentibus circum velatam, et nominare, nihil aliud intelligimus quam in nos productas virtutes deificas aut superessentialem illam videamus caliginem ab omnibus existentibus occulta- vitae generatrices aUlsapientiae donatrices». Et AVICENNA,ubi supra: «Cum tam». Et licet ab omnibus occultatam, quia non est aliqua ratio perfectionis dicitur vivus, non intelligilllr esse hoc nisi ex intellectu isto, scilicet ut negetur alicuius creaturae, I quin sit aliquo modo vestigium perfectionis existentis materia ab illo, et quod ipse est principium dispositionis totius bonitatis, et in Deo, tamen aliqua, propter huiusmodi rationem perfectionis, suo nomine, quod ipse intelligit hoc». Etiam in isto modo attributionis significant nomina id quod in creaturis intelligimus significari per I ipsa. AE'K'P'S' Exemplum de secundo modo est, quod Deus dicitur praedestinator, creator, iudex, primus, potens, secundum quod de ultimis duobus dicit AVICENNA, bi supra: «Si de Deo dicitur quod est primus, non intelligitur nisi u relalio huius esse ad esse alterius. I Cum vero dicitur potens, non intelligitur 5 per hoc nisi quia necesse esse relatum est ad id quod debet esse aliud a se». AE'K'P'S' QUAESTIO 4 73 72 ARTICULUS XXXII ut sapientia et bonitas et huiusmodi, Deo attribuuntur, alia vero non, ut quod est in potentia et imperfectione, et hoc est negatio, et quod suum esse est principium perfectionis omnis et ordinationis, et hoc est relatio, verum homo, leo et huiusmodi. Et hoc ideo, quia illa suo nomine significant sub est causaiitatis, de qua iam dictum est. ratione perfectionis simpliciter, eo quod omnino melius est esse ipsum quam non ipsum, ista vero non, ut patet ex praedeterminatis. Per hunc ergo modum sunt attributa relationem significantia in Deo respectu creaturae extra ipsum existentis. I Alio vero modo attributa sub ratione relationis significant in compara- Per iam dicta patet responsio ad obiecta. tione ad intellectum Dei, sub alia et alia ratione concipientem eius essentiam. I Ad primum ergo in oppositum, I quod «attributa super essentiam Deo Et hic est communis opinio, quod solummodo in comparatione ad intel- attribuuntur, et nihil absolutum est in ipso super essentiam propter simpli- lectum creatum humanum vel angelicum habent divina attributa differentiam citatem», dicendum quod verum est, dum tamen differat re vel intentione ab inter se. Ut nulla omnino dicatur esse differentia attributorum in Deo, nisi eo cui attribuitur. Si autem differat sola ratione, non oportet: sic enim ex comparatione ad intellectum creatum non potentem totum pelagus differunt attributa ab essentia cui attribuuntur, et ab invicem; quomodo divinae perfectionis una ratione concipere et simul, propter quod pluries sub autem sumatur ista diversitas secundum rationem, infra videbitur. Quomodo diversis rationibus et modis concipiendi concipit eundem. Cum tamen ipse xv' autem sumitur identitas rei, bene exponit AUGUSTINUS, De Trinitate, suam perfectionem totaliter unico simplici intuitu concipit sine omni ratio- cap.o 5°, dicens: «Una eademque res dicitur, sive dicatur aeternus, sive num diversita-Ite, sed sub illa unitate ad quam redit omnis rationum immortalis, sive incormptibilis, sive immutabilis. Item cum dicitur vivens et diversitas, sub qua concipitur ab intellectu increato, non concipitur ab intelligens, quod est utique sapiens, hoc idem dicitur. Non enim percipit intellectu creato, ita quod, si non esset intellectus creatus sic diversos sapientiam qua esset sapiens, sed ipse sapientia est, et haec vita. Eademque conceptus sub diversis perfectionibus formans de Deo, nulla omnino dicenda virtus sive potentia eademque species, qua potens ac speciosus dicitun>. esset in Deo esse diversitas attributorum, non solum secundum rem aut I Ad secundum, quod «attributa secundum esse quod habent in creaturis, secundum intentionem, sed neque etiam secundum rationem. Sed quid nobis nihil dicunt in respectu; ergo nec in Deo, ubi habent esse verius», dicendum videatur super hoc sentiendum, inferius videbitur loquendo de differentia quod verum est quo ad rem significatam. Quo tamen ad rationem signifi- attributorum in Deo. candi. ne omnino significent idem, sicut synonyma, oportet quod in Deo «Nomina vero attributorum quae significant compositionem ex negatione significent sub ratione negationis vel respectus alicuius, ut infra videbitur. et relatione simul, sunt,» ut dicit A VlCENNA, ubi supra, «sicut quod dicitur Quod non oportet in creaturis, ubi significant diversa re. Unde et in liberalis. Liberalis enim intel/igitur, quod est principium dispositionis I totius creaturis, I ubi significant idem re ens, unum, verum, bonum, et huiusmodi, bonitatis, et quia ipse non intendit intentionem sibi ipsh>.Cum vero I dicitur bonus. non intel1igitur nisi quia hoc esse liberum est a commixtione eius AE'K'P'S' AE'K'P'S' 74 ARTICULUS XXXII QUAESTIO 5 75 necesse est I quod significant idem, sed di-Iversis rationibus, sicut in Deo, ideo non potest significari nomine attributi, potest tamen attributum bene ut infra patebit. significare sub ratione negationis, sine qua non posset attributum rationem I Per hoc patet ad tertium. Cum enim dicitur quod «dicendo quod Deus dignitatis suae exprimere, et ab essentia et ab alio attributo distinguere. est bonus aut iustus, intellectus stat in absoluto», dicendum quod verum est quantum ex parte rei significatae. Quantum tamen est ex parte rationis illius I QUAESTIO 5 nominis, secundum quam vel sub qua significant huiusmodi attributa, bene potest stare in relativo, sicut et aliquando in negativo, ut infra videbitur. Et UTRUMRATIO ALICUIUS PRAEDICAMENTI INDEO CADAT secundum hoc I dicit RABBI OYSES, M libro I°, cap.o 57° : «Agnitio attributa Creatori vel sumitur ab operatione, vel erit ratio privationis. Igitur non I Circa quintum arguitur, quod ratio aliquorum praedicamentorum possit apprehendimus nisi essentiam ipsius tantummodo, et quod est ens». v' attribui Deo, sic. Dicit AUGUSTINUS, De Trinitate, cap.o IO: «Non I Similiter dicendum ad quartum, quod etsi illa attributa non significant participatione magnitudinis Deus magl1lls est, sed se ipso magno Deus negative, ut negatio sit alicuius eorum significatum, I bene tamen possunt magnus est, quia ipse sua est magnitudo. Hoc de bonitate et aeternitate et aliqua illorum significare sub ratione relationis, ut infra patebit. omnipotentia Dei dictum est, omnibusque omnino praedicamentis quae de I Ad quintum dicendum quod non est simile de ratione negationis et Deo possunt pronuntiari». Supponit ergo Augustinus quod aliqua praedica- affirmationis, quoniam divinae simplicitati non repugnat alia a se removeri, menta possunt de Deo pronuntiari, sed nullum praedicamentum de Deo et hoc maxime id quod non est dignitatis, per sibi attributum quod est potest praedicari secundum rem praedicamenti, ut habitum est supra. Non dignitatis. Ei tamen repugnant multa affirmative dicta. Generaliter enim nihil est autem in praedicamento nisi res aut ratio praedicamenti. Praedicabuntur ei attribui potest quod non est dignitatis simpliciter, ut visum est supra. ergo de ipso saltem secundum ipsam rationem praedicamenti. Unde, licet aliquo modo dicatur sapiens quia non ignorans, tamen hoc non I Quod autem cuiuslibet praedicamenti ratio sit in Deo, arguitur sic. est totum propter quod dicitur sapiens, sed per hoc ali-Iquid circa eum Verius attribuitur ratio praedicamenti affirmationi, qua affirmatur res sua de affirmare intendimus. Non tamen debet dici corpus informatum quia non est aliquo, licet secundum gradum superioris naturae, quam negationi qua nuda materia inforrnis, quia per illud nihil potest intendi affirmative signifi- omnino de aliquo negatur, quia modus rei natus est sequi ipsam rem, et cari circa Deum. auferri ablata re. Sed modus cuiuslibet praedicamenti attribuitur negationi, I Ad ultimum dicendum quod, licet negatio nihil dignitatis importet, et v' qua negatur res sua de aliquo, dicente AUGUSTINO, De Trinitate, cap. 6° : «Negativa ista particula cum dicaml/s (dngenitI/IIVi,non id efficit. ut ql/ AE'K'P'S' non sine illa relative dicitur, ea proposita subslantialiter dicatur, I sed tantI/m negatur. quod sine illa agebatur, id est affirmabatur. Sicllt in ceter AE'K'P'S' 76 ARTICULUS XXXII QUAESTIO5 77 praedicam en tis, cum dicimus 'homo: substantiam designamus. Qui ergo dicit I Quod autem in Deo non sit ratio praedicamenti substantiae, arguitur 'non homo: non aliud genus praedicamenti enuntiat, sed tantum illam negat. primo sic. Subsistere secundum se et absolute est I propria ratio substantiae. Sicut ergo secundum substantiam aio cum dico 'Homo est: sic secundum Deus non subsistit I secundum se et absolute, sed solum in respectu ad substantiam nego cum dico 'Homo non es!')), et sic de aliis I praedicamentis, aliud, quia non est in eo nisi suppositum relativum, ut infra patebit. Ergo secundum quod de ipsis inducit exempla. Ergo modus praedicamenti etc. I Et sicut AUGUSTINUSicit, VIIo De Trinitate, d «subsistere de his rebus attribuitur affirmationi, qua affirmatur res sua essentia in gradu supereminen- intelligitur, in quibus subiectis sunt ea quae in aliquo subiecto esse dicuntur, tiaris naturae de aliquo. Cum ergo res praedicamenti cuiuslibet vel proprie sicut color in corpore: ((corpus enim subsistit, et ideo substantia est». Sed Deo vel translative in gradu supereminentioris naturae afJirmatur de Deo, ut nullo modo potest attribui sic subsistere, quoniam, ut dicit ibidem, quod «sic habitum est supra, ergo modus cuius libet praedicamenti attribuetur Deo. subsistit, inest in eo aliquid tamquam in subiecta, et non est Simplex». Quod Dicetur ergo Deus spiritus secundum I substantiam, magnus secundum nullo modo convenit Deo, quoniam, ut dicit ibi, «nefas est dicere ut subsistat quantitatem, bonus secundum qualitatem, et sic de aliis. Ergo etc. et subsit suae bonitat!». Et habitum est supra quod est omnino simplex. Ergo Al I Quod nullius praedicamenti ratio Deo possit attribui, arguitur sic primo. etc. Ratio praedicamenti nihil aliud est, ut videtur, quam coordinatio probabi- Quod autem in eo sit ratio I substantiae, arguitur, quoniam secundum lium in ipso secundum sub et supra. Sed talia non possunt Deo attribui, quia PHlLOSOPHUM, o Metaphysicae, VII esse per se est propria ratio substan- non sunt sine ratione universalis et particularis, quae in Deo cadere non tiae. Sed hoc maxime Deo convenit, ut habitum est supra. Ergo etc. possunt, ut infra videbitur. Ergo etc. Quod solum ratio substantiae et relationis habent Deo attribui. arguitur, 4 I Secundo sic. Secundum AVICENNAM,Io Metaphysicae I suae, cap.o I° quoniam, I ut dicit AUGUSTINUS, De Tri n ita te, cap.o 8°, ( tantiam dicitur. Dicitur enim «ad aliquid;,. Ad aliquid autem est ratio relationis. Ergo etc. I Ad quaestionem istam dicendum, secundum quod supra inchoatum est I Quod autem non solum ratio substantiae et relationis in Deo cadit, sed dici, quod aliud est res praedicamenti, aliud vero ratio praedicamenti. Res et alicuius alterius praedicamenti ratio, arguitur, quia dicit AUGUSTINUS, O V praedicamenti est quidquid per essentiam et naturam suam est contentum in De Tri n i tate, cap.o go, «Quod ad faciendum attinet, fortassis de solo Deo ordine alicuius praedicamenti; ratio praedicamenti est proprius modus verissime dicatl/r. Solus enim Deus facit et ipse non fit». Facere autem est essendi eorum quae continentur in praedicamento. Ex quibus duobus, propria ratio praedicamenti actionis. Ergo etc. scilicet ex re praedicamenti et ratione essendi I eius, quae est ratio praedi- 9 I Quod etiam arguitur ratione sic. Agere ut agere, non dicit rationem camenti, constituitur ipsum praedicamentum et diversificatur unum praedi- motus aut alicuius accidentalitatis in agente, neque ponit in esse ullam camentum ab alio. Non enim ex hoc quod aliquid sit res et natura aliqua, compositionem omnino, sed solummodo respectus ad passum, quod ab eo sive substantiae sive acci dentis, quantumcumque in universali et abstracto recipit motum. Unde PHILOSOPHUS VIno Physicorum probat quod "pri- intelligatur, habet rationem generis praedicamenti, neque similiter ex hoc mum movens simplex est omnino, et immutabilis per se et per accidens». quod est esse non in subiecto vel esse in subiecto, quoniam esse ex se nullo Talis ratio autem Deo maxime convenit, quia ipse est primum agens et modo potest habere rationem generis, ut habitum est supra. Quare et multo movens omnia: secundum BOETIlIUM, <, Et sic solum modum quo supra determinatum est differentias temporis as-Isumi in 'quando' est in illis quae exceduntur a tempore. De quibus dicit PHlLOSOPHUS aeternitate, IV" Physicorum, quod «tempus accipitur aliquid plus omni eo quod est I Sequitur de aliis tribus praedicamentis, quae, ut dictum est, important in tempore, et necesse est contineri sub tempore I et pati aliquid sub tempore, accidentales respectus fundatos super dispositionem aliquam accidentalem sicut dicere consuevimus quia ( rentiae, transit in substantiam et in subsistendi rationem, manente solo respectu et collatione ad habitum continens. Sed hoc nullo modo proprie, Unde argumenta quae pro hoc superius sunt inducta, concedenda sunt. quia non nisi corporalibus convenit proprie, sed solum transumptive, unde I Ad illa vero quae contraria his nitebantur ostendere, est respondendum per ordinem. dicitur in Sex principi is I «magis proprie habitus in corpore et circa corpus existentibus secundum eam, quae est partium divisionem, existere». I Ad primum igitur, quod «in Deo sit ratio alicuius praedicamenti, quia Sic igitur patet, quomodo res omnium praedicamentorum Deo quoquo nullum est in eo secundum rem, et tamen aliqua sunt in eo : dicitur enim bonus et magnus», dicendum ad formam argumenti: licet enim veram modo attribuuntur, sed mutatione eius quod rei est in ipsis, in substantiam, et quod rationis, similiter, praeter id quod est ratio in se subsistendi in conclusionem concludit, non tamen vere. Concludit enim ac si ratio praedicamento substantiae, et quod est ratio ad aliquid et respectus in qualitatis et quantitatis essent in Deo. Unde dicendum quod hu-Iiusmodi I praedicamento relationis. Et hoc est quod insinuat AUGUSTINUS cum dicit, res praedicantur de Deo ut translata a praedicamentis, non tamen oportet VO De Trinitate : «Sic inte//igamus Deum, si possumus, sine qualitate quod aliquo modo ma-Ineant, aut secundum rem aut secundum rationem. bonum, sine quantitate magnum, sine indigentia creatorem, sine situ praesen- I Ad secundum, quod «in I Deo sit ratio cuiuslibet praedicamenti, quia tem, sine habitu omnia continentem» (hoc est «habentem», quia, ut dicit ratio cuiuslibet praedicamenti attribuitur negationi qua removetur res cuius- libet praedicamenti a Deo; ergo attribuitur affirmationi qua Deo attribuitur sive proprie sive per similitudinem», dicendum quod verum est, quando secundum eandem rem in natura et essentia, res praedicamenti alicui AE'K'P'S' attribuitur affirmative, Ad illam enim semper sequitur proprius modus sive propria ratio illius rei, quantumcumque in supereminentiori gradu attribuitur uni quam alteri. Ut quantumcumque sub eminentiori gradu attribuitur AE'K'P'S' 108 ARTlCULUS XXXII QUAESTIO 5 109 substantiae nomen incorporeis creaturis quam corporeis, quia tamen secun- attribuitur, etsi nulla res secundum naturam rei praedicamenti Deo attri- dum eandem rem in natura et essentia praedicamenti substantiae attribuitur buatur, ut dictum est. eis, dico unitate rationis et abstractionis logicae, ideo modus proprius I Quod ergo arguitur primo contra hoc, quod «nullius praedicamenti ratio praedicamenti substantiae, qui est substare accidentibus, convenit tam Deo potest attribui, quia in ipso non est ratio universalis vel particularis», corporeis quam incorporeis. Quando autem secundum aliam rem in natura dicendum ad hoc quod duplex est ratio praedicamenti ; una quae convenit et essentia, quod convenit uni, attribuitur alteri, sicut contingit in eis quae toti praedicamento, ita quod cuilibet rei quae est in ipso, in se ; alia quae ex creaturis attribuuntur Deo, ut supra expositum est, tunc ratio propria convenit toti praedicamento non nisi ex ordine quem habent res praedica- praedicamenti non oportet quod sequitur rem secundum illud praedicamen- menti inter se, secundum sub et supra in linea praedicamentali. Secundum tum alteri attributum, quia omnino repugnat quandoque naturae rei in illo primum modum ex positum est supra, quod ratio aliquomm praedicamento- cui attribuitur, ut dictum est supra, immo negationi qua removetur res illa, mm convenit Deo ut ratio subsistendi in se secundum substantiam, et ad cui convenit ratio illa, magis attribuitur, non ratione negationis, quia ipsa aliud essendi secundum relationem, aliomm autem nequaquam. Secundum nihil ponit, nec rem praedicamenti nec rationem eius, sed ratione rei secundum modum procedit argumentum, et bene concedendum est, sicut subiectae negationi, Processit autem ratio ac si ratione ipsius negatio nis ratio probat, quod illa nullo modo cadit in Deo secundum aliquod praedica- praedicamenti ei attribueretur. Unde, I sicut substantia vel res cuiuslibet mentum vel rem praedicamenti Deo attributam. alterius praedicamenti secundum rem quae praedicatur de creaturis, non I Ad secundum, quod «ratio praedicamenti est quod sit res cui convenit attribuitur Deo, - secundum rem enim illam quae praedicatur de creaturis, esse vel in se vel in alio; Deus autem non est id cui convenit esse, sed est nulla praedicatio de Deo alicuius quod est in creaturis, est vera, quoniam ipsum esse», dicendum ad hoc, quod duplex est ratio praedicamenti : una secundum DIONYSIUMaffirmationes incompactae sunt, quia nullam com- quae est ratio constituendi ipsum praedicamentum, et non distinguendi pactionem vel inhaerentiam cum Deo substantialem vel accidentalem pos- unum ab alio; alia quae consequitur ipsum constitutum, et est ratio distin- sunt habere res illae, et omnes negationes sunt verae -, sic proprietas guendi unum ab alio, Ratio praedicamenti primo I modo est illa de qua substantiae vel cuiuscumque alterius praedicamenti nullo modo Deo conve- procedit argumentum, quae constituit praedicamentum substantiae et acci- nit, immo quaelibet res cuiuslibet praedicamenti ipsa, ut est praedicamenti dentis, ut dictum est. Et bene vemm est quod talis ratio substantiae aut sub suo modo, vere a Deo removetur. Ita quod illud falso affirmatur, quod accidentis Deo non convenit, quia nec res ipsa, quam talis ratio constituit. ex creaturis de Deo dicitur secundum substantiam, qualitatem, quantitatem Deus enim non est res cui convenit esse, quasi aliquid extra intentionem rei et huiusmodi, Et sic non oportet omnem rationem cuiuslibet praedicamenti sit ipsum esse eius, sicut contingit in substantia et accidente, sed est ipsum Deo attribui, licet res cuius libet praedicamenti aliquo modo proprie vel esse, et non alia intentio quam intenti o esse, ut habitum est supra. Et sic improprie I Deo at-Itribuitur. Ratio tamen alicuius praedicamenti Deo bene procedit argumentum, Ratio vero praedicamenti secundo modo est illa, quae distinguit praedicamentum substantiae a praedicamentis accidentium, quia consequitur rem praedicamenti constitutam per primam rationem. Hoc AE'K'P'S' AE'K'P'S' 110 ARTICULUS XXXII QUAESTIO5 III enim est commune substantiae et accidenti per primam rationem, quod Quod autem arguitur primo, quod «ratio substantiae non est in Deo, utrumque significat rem cui convenit esse, extra cuius intentionem est quia Deus non subsistit nisi relative, substantia autem subsistit absolute», intenti o esse. Sed in hoc differunt, quod substantiae convenit esse in se ipsa, dicendum quod ratio subsistendi quae convenit substantiae quae est praedi- accidenti vero in alio. Et proprietates essendi quae sunt in se et in alio, dant camentum in creaturis, nullo modo convenit Deo. eis rationes illas distinguentes praedicamentum substantiae a praedicamento Ad cuius intellectum sciendum quod praeter subsistere. quod idem est accidentis. ISubstantia enim, quia est ens in se, non in alio, est ens quod sub alio sistere, ut minus commune sub magis communi in linea subsistens ; accidens vero, quia est ens non in se sed in alio, est ens non praedicamentali, quod etiam accidenti convenit, et nullo modo Deo quia in subsistens sed alteri inhae-Irens. Modus autem inhaerendi nullo modo Deo ipso non cadunt ratio universalis et particularis, et etiam praeter subsistere, potest convenire, et ideo neque ratio praedicamenti accidentis, qua distingui- quod est sub alio sistere ut subiectum sub suo accidente, quod etiam convenit tur contra praedicamentum substantiae, ut supra I dictum est, sed modus quibuscumque accidentibus quodam modo, in quantum unum habet esse in subsistendi verissime Deo convenit, et verius quam praedicamento substan- alio, quod nullo modo convenit Deo, ut iam dicetur, in creaturis subsistere tiae. Ipsi enim, ut dictum est, praedicamento substantiae I ex hoc solo uno modo idem est quod secundum se sistere, non in alio, et hoc dupliciter. convenit subsistere, quod habet esse non in alio, sed ex hoc non convenit Vel non in alio ut in subiecta: hoc modo «subsistere est proprie propria ratio ei perfecta ratio sub-Isistendi, quia, I licet esse suum non habet in alio per substantiae, et convenit omni substantiae: substantiae quae est in lI1areria, ulteriorem inhaerentiam, habet tamen ipsum quodam modo ut inhaerens ipsi et substantiae quae est in .forma, et substantiae quae I est composirull1, et rei, et ita ut accidens ei, sicut saepe dictum est, et per consequens tamquam substantiae quae est quidditas sive essentia uniuscuiusque» ; his enim qUal- dependens ab alio, a quo res ipsa participat esse. Et sic convenit ei esse ruor modis di-Icirur subsral1lia», secundum PHlLOSOpHUM VII" M etaphy- in subsistens quia non in alio ulteriori existens, sed non perfecte subsistens, Si cae. «Substantia enim quolibet istorum modorum non est alterius, nisi sui quia habet esse quodam modo rei inhaerens et ut ab alio dependens. Sed ipsius et illius cuius est», ut dicitur in eodem. Hoc modo subsistere non est Deus, quia nihil est nisi ipsum esse in se, nullo modo in alio neque ab alio nisi secundum se existere, unde et dicitur substantia a sic subsistendo. Et hoc dependens, ut habitum est supra, ideo perfectissime subsistit, et quoad hoc modo perfectissime subsistit Trinitas, unus Deus, sicut perfectissime habet verissime substantia dicitur secundum propriam rationem substantiae, qua esse sive existere. Unde de subsistere hoc modo loquitur AUGUSTINUS, VII" praedicamentum substantiae distinguitur a praedicamento acci dentis. Ita De Trinitate, ubi dicit: "Si aliud esr Deo esse, aliud subsisrere, sicur aliud quod ipsum praedicamentum substantiae et omne esse substantiae creatae Deo esse, aliud Parrem esse, relative ergo subsistit siCllr relarive gignir. Iam etiam quodam modo accidens est respectu substantiae et esse Dei. Et sic ergo subsral1lia non est, quia relativum esr. SiClI! enim ab eo quod esr, esse Deus verius substantia dicitur secundum propriam rationem rei substantiae, appellatur essentia, ita etiam ab eo quod esr, subsisrere substantiam dicimus. quam ipsa substantia praedicamentum, licet forte aliter sit secundum ratio- Absurdum est aurem ur substantia relatil'e dicarur: onlllis enim res ad se nem nominis, ut iam patet. AE'K'P'S' AE'K'P'S' 112 ARTICULUS XXXII QUAESTIO 5 113 ipsam subsistit .. quanto magis Deus, si tamen dignum est ut Deus dicatur habet rationem suppositi, non autem id quod est sub humanitate participata, subsistere». nisi intelligamus subsistere dici a subsistendo essentiae vel I quid l-ditati I Alio modo in creaturis subsistere idem est quod nullo modo in alio particulatae. Tunc enim illud quod intelligitur subici essentiae particulatae, sistere. Cum igitur in creatura qualibet sit duo invenire, scilicet essentiam ut res naturae, proprie dicitur subsistere et habere rationem suppositi. Et hoc sive naturam, et rem naturae subiectam, participantem naturam, ex quibus modo usi sumus nomine suppositi supra in quaestione de Deo, utrum in ipso in omni creatura est invenire compositionem, ut habitum est supra in sit compositio ex essentia et supposito. Nec etiam adhuc totum participans quadam quaestione de simplicitate Dei, - omne I enim quod est in essentia, ut includit in se rationem rei participantis et essentiae participatae, creaturis, est aliquid in re creatum vel generatum aut factum, participans esse vere ex hoc habet rationem I suppositi. nisi sit in se separatum existens. et essentiam, ita quod, sicut nihil huiusmodi in creatura est suum esse Unde compositum ex corpore et anima rationali participans humanitate praedicatione per identitatem, sic nihil est sua quidditas sive essentia sua; assumpta in personalitate Christi. subsistere non dicitur neque esse supposi- sicut enim homo non est ipsum esse, sed participans esse, sic non est tum. I Ut secundum hoc nihil in creaturis dicatur I vere subsistere, nisi humanitas, sed participans humanitatem, et similiter est de quacumque substantia individua ab omnibus aliis separata et distincta. creatura spirituali quantumcumque simplici; et sic in omni creatura id quod Et secundum hoc dicitur Deus maxime subsistere et verissime substantia, est re et natura, est quoddam existens in composito ex natura et essentia quanto in subsistendo minime dependet ab alio. Non tamen ex hoc habet tamquam materiale in eo, et similiter ipsa essentia tamquam formale, et rationem suppositi, quia hoc est subsistere quod convenit Deo qui est similiter in composito ex vera materia et forma utrumque, et materia et Trinitas, ex opposito contra subsistere quod convenit creaturis. Trinitati forma, habent esse in composito ex eis - hoc ergo modo subsistendi in nulla enim non convenit aliqua ratio communis suppositi absoluti. ut infra creatura subsistere dicitur substantia quae est essentia, neque substantia quae declarabitur, nisi extendendo nomen suppositi ad rationem subsistentis et est res subiecta ei, sive sit simplex sive composita, neque materia neque secundum se entis, quomodo extendit AUGUSTINUS cum dicit, II" De forma ipsum componentia, sed solum participans essentia aliqua, ut forma, Trinitate, cap.o 11°: «Nec aliquid prohibet voces factas ad Adam, a qua habet esse aliquid. Unde humanitas non est substantia subsistens, quia Trinitate factas intel/igere, sed etiam personam demonstral11es eiusdem non habet esse nisi in alio, cuiusmodi est compositum ex anima et corpore. Trinitatis aclcipere)>>. Neque illud compositum dicitur subsistere, quia non subsistit nisi sub Quod autem ratio huiusmodi suppositi non convenit ei ad modum quo humanitate. Neque similiter anima neque corpus, quia non habent esse nisi convenit in creaturis, ex hoc patet, quod suppositum ex hoc dicitur in in alio ut pars, sed solum per se debet dici subsistere homo, quod est 5 creaturis, quod est res et natura quaedam sub esse singularis et determinati, compositum participans humanitatem et informatum humanitate. Non dico quod homo per se subsistat ut est compositum naturae ex I anima et AE'K'P'S' corpore, non incluso in suo intellectu conceptu humanitatis participatae, sed ut est compositum ex eo quod est naturae in ipso, et ex humanitate participata, incluso utroque in intellectu uno. Et hoc quod sic subsistit, vere AE'K'P'S' 114 ARllCULUS XXXII QUAESTIO5 115 in quo stat divisio ipsius rei consideratae sub ratione universalis, et quae ratione simplicititatis quae in eo et in essentia est aequalis, bene dicitur quod individualiter participat rationem essentiae, quae per se est forma speciei et deitas est Deus et e converso, licet non dicatur quod humanitas sit homo aut participatur a specie. Ita quod omne suppositum creaturae habet in se e converso. Nec tamen sub hoc nomine 'Deus' omnino significatur deitas ut naturam speciei per eius separationem ab eadem, ut est in alio supposito, absolute, sed ut sub aliquo, ratione respectus, ut patebit loquendo de separatione, dico, non totius integri. sed universalis. Habet etiam in se significato huius nominis 'Deus'. formam quae est quidditas individuata, et ita per eius separationem ab Et sic absolute dicendum quod Deo non convenit aliqua ratio subsistendi eadem, ut est individuata in alio. Callias enim est iste homo participans hac absolute, sicut convenit substantiae quae est praedicamentum sive quae est humanitate. In ipso enim stat hominis divisio tamquam universalis speciei, in praedicamento, ita quod non conveniat ei alia ratio substantiae quam in et in ipso fit humanitatis individuatio tamquam singulariter participatae. se existere, non in alio ut in subiecto. Quod enim subsistit secundum Homo enim non parti-Icipatur ab isto homine, quia iste homo est homo, nec suppositum, hoc non est per speciei divisionem neque per essentiae indivi- in ipso individuatur, sed per ipsum dividitur; humanitas vero participatur ab duationem, sed essentiae et speciei quae omnino id ipsum I sunt re, ratione ipso, quia ipse non est humanitas. Unde nec humanitas dividitur per ipsum, et intentione, communicatione quae non potest fieri nisi per relativam quia ipsa de se nec est universalis nec singularis, sed individuatur in hoc et distinctionem, ut in Deo impossibile sit ponere rationem suppositi, nisi in alio, in quantum singulariter ab utroque participatur. Non enim est relativi, ut I exponendum est suo loco. proprie hoc, nisi quia est huius. Et sic in quolibet tali ratio suppositi sumitur I Ad illud quod arguitur secundo, quod «Deo non convenit ratio ex speciei divisione et essentiae indivisione, quae aliquam compositionem praedicamenti substantiae, quia ei non convenit subsistere, quod est propria faciunt in supposito secundum supra determinatum modum. Igitur hoc ratio substantiae», dicendum quod substantia dicitur a subsistendo, et hoc modo impossibile est cadere rationem suppositi in Deo, quia in ipso non potest esse vel in se vel sub altero stando. cadit talis compositio, neque speciei divisio, neque essentiae participatio. Secundum primum modum subsistere est essentiale praedicamen-Ito Et ita neque cadit in ipso huiusmodi ratio substantiae, quae est scilicet sic substantiae, et non potest non convenire substantiae creatae in quantum subsistere, dico, quantum est ex parte divinae essentiae et naturae. Quantum substantia est, unde convenit omni substantiae creatae, etiam si aliqua esset tamen ad modum significandi, 'deitas' significat in Deo sub ratione essen- absoluta ab omni accidente. Subsistere vero secundo modo potest esse tiae, ut qua habet aliquid esse Deus. 'Deus' autem significat sub ratione dupliciter: vel accidenti vel superiori in linea. Primo modo accidentale est habentis in se deitatem, non dico participantis. Et quoad hoc, solummodo praedicamento substantiae, sicut accidentale est ei quod ei inhaerent praedi- aliqua ratio subsistentiae absolutae potest intelIigi in Deo; similiter aliqua camenta accidentium. Secundo modo generale est omni praedicamento ratio absoluti suppositi, quemadmodum intellexerunt philosophi in Deo praeter generalissimo in eo. unum I suppositum absolutum, secundum quam etiam rationem AUGUSTINUS Et primus modus subsistendi, ut dictum est, verissime Deo convenit. loquitur de supposito Trinitatis, ut dictum est. In quo quidem I supposito, AE'K'P'S' AE'K'P'S' 116 ARTICULUSXXXlI QUAESTIO5 117 Secundo autem modo, de quo procedit argumentum, nullo modo ei conve- Secundum veriorem autem sententiam theologorum, qui veram relatio- nil. Et forte ab I illo facta est impositio nominis praedicamenti substantiae. nem realem fundari vident in divinis personis super substantiam absque Propter quod, licet Deus secundum proprietatem primam rei subiectae omni accidente, esse in se vel in I alio non dividunt totum ens, sed est verissime dicitur substantia, secundum proprietatem tamen nominis a qua tertium membrum quod est esse ad aliud. Ut praedicamentum I relationis ipsum nomen imponitur, substantia proprie dici non potest, dicente Au· distinguatur contra praedicamentum substantiae et contra praedicamenta GUSTJNO, Ilo V De Trinitate, cap,o 4° : «SiclI1 ab eo quod est esse, appellatur accidentium quantum ad suam propriam rationem, quae est alia a ratione essentia, ita ab eo quod est subsistere, substantiam dicimus. AbSllrdum est accidentis ut accidens est, et substantiae ut substantia est, licet in creaturis, autem ut substantia relative dicatur. Omnis enim res ad se ipsam subsistit .. in quibus solis philosophi ponebant esse praedicamentum relationis, et quanto magis Deus, si tamen dignum est ut dicatur Deus subsistere .. de his relationem secundum esse, secundum ipsos philosophos incidat inter prae- enim rebus recte intelligitur, in quibus subiectis sunt quae in aliquo subiecto dicamenta acci dentium, esse dicuntur, sicll1 color aut forma in corpore», etc, Unde propter Quorum opinio nem Ariani in hoc tenentes, probare nitebantur in Deo pro-Iprietatem rei dicit AUGUSTINUS VO De Trinitate, in cap.o 2, «est sine distinctionem personarum esse secundum substantiam, non secundum dubitatione substantia», et propter improprietatem nominis subiungit : « Vel relationem, quia I in Deo nullum cadit accidens. Arguebant enim sic, ut dicit si melius appelletur, essentia, quam graeci 'usiam' vocant». «Si tamel1», ut AUGUSTINUSVO De cap.o 3°: «Quidquid de Deo dicitur vel Trinitate, ait, ,dn eodem 110ntranslative ac per I similitudinem, sed proprie de illo intelligitur, non secundum accidens, sed secundum substantiam dicitur. aliquid dici ore hominis potest». Tertio similiter modo non potest dici Quapropter ingenitum esse est Patri secundum substantiam, et genitum esse subsistere, quia non est in praedicamento, ut visum est supra. Filio secundum substantiam est. Diversum autem est geni/um esse et ingeni- I Quod arguitur, quod «in Deo sit solum ratio substantiae, quia esse in tum esse: diversa est ergo substantia Patris et Filii. se vel in alio dividunt totum ens, et Deus nullo modo habet esse in alio, sed Ubi AUGUSTINUS, ostquam p ex medio eorum, quo supponebant de Deo tantum in se, et haec est ratio substantiae», dicendum quod hoc vemm est nihil dici posse nisi secundum substantiam vel secundum accidens, arguit secundum intentionem philosophomm, qui praedicamentum relationis contra eos cap,o 4°, et probat quod de Deo nihil possit dici secundum numeravemnt inter praedicamenta accidentium, quia secundum eos relatio accidens, quia in eo nullum omnino cadit accidens, et in fine, respondendo secundum esse nulla est, nisi fundata in aliquo acci dente substantiae. Propter formae argumenti «Nihil in eo secundum accidens dicitur, quia eomm, dicit: quod etiam relatio accidit substantiae, sicut similitudo fundatur super nihil ei accidit. Nec tamen omne quod dici/ur. secundum substantiam dicitur. albedinem. Relationem autem nullam realem fundari dixerunt super substan- In rebus enim creatis atque mutabilibus, quod non secundum substantiam tiam, sed omnem relationem fundatam super substantiam, ut est relatio dicitur, resta/ut secundum accidens dicatur. Omnia enim accidunt eis, quae identitatis et diversi tatis in substantia, dicebant esse relationem secundum vel amitti possunt vel minui, et magnitudines et qualitates. Et quod dicitur 'ad dici. aliquid', sicll1amicitiae, propinquicates, servitutes, similitudines, aequalitates, et si qua huiusmodi sunt, et situs et I habitus et loca et tempora et opera atque passiones. /n Deo autem nihil secundum accidens dicitur, quia nihil in eo AE'K'P'S' mutabile est. Nec tamen omne quod dici/ur, secundum substantiam dicitur. AE'K'P'S' IIS ARTICULUS XXXII QUAESTIO5 119 Dicitur eI/im ad aliquid, sicut Pater ad Filium et Fi/ius ad Patrem, quod 1/01/ I Ad illud quod arguitur, quod «ratio praedicamenti actionis debet cadere est aecidel/s. Si I'ero quod dicitur Pater, ad se diceretur, I/on ad Filiulll, et in Deo, quia puram rationem respectus dicit in agente», dicendum secundum quod dicitur Fi/ius, ad se diceretur, I/on ad Patrem, secundum substantiam PHlLOSOPHUM IO et XO E th i co ru m, quod «est quaedam actio quae est in dicerelllr: et il/e Pater et il/e Filius. Sed quia Pater non dicitur Pater, nisi ex operatio manens in operante. Et talis est omnis divina actio», I in quantum eo quod est ei I Fi/ius, et Fi/ius non dicitur Fi/ius, nisi ex eo quod habet actio est, et est aeterna et manens semper, quia non est nisi sua substantia, Patrem, 1/01/ ecundum substantiam dicuntur haec, quia nOI/quisquis eorum s qualis non convenit alicui I creaturae. Est autem alia actio, quae est factio ad se ipsum, sed ad il/vicem atque ad alterum ista dicuntur. Neque secundum alicuius in ipso agente, quod accidentale est substantiae agentis, ut est omnis accidel/s, quia et quod dicitur Pater et quod dicitur Fi/ius, aeternum atque illa actio quam PHILOSOPHUSppellat «operationem», cuiusmodi actio secun- a immlllabi/e est eis. Quamobrem, quamvis diversum sit Patrem esse et Filium dum PHILOSOPHUM «opus beatitudinis». Et hoc non convenit aliquo modo est esse, 1/01/est tamel/ diversum substantia, quia haec 1/01/secundum substan- Deo. Alia vero est I actio quae est factio alicuius extra agentem, per motum tiam dicunlllr, I sed secul/dum re/atiol/em. Quod tamen re/ativum non est qui fluit ab agente in passum. Haec est actio quae pertinet ad praedica- accidens, quia I/on est mutabi/e». Unde concludit duos modos praedicandi, mentum actionis, qua Deus agit de novo ex tempore, non per aliquam secundum substantiam scilicet et relationem, semper accipiendos esse in transmutationem suam, quia non est huiusmodi actio re aliud a sua actione divinis, iuxta quod supra determinavimus rationes duorum praedicamento- aeterna intra, sed dicitur nova in quantum secundum determinationem per rum, substantiae scilicet et relationis, manere in Deo. Dicit ergo, cap.o 8 0 ; eius voluntatem antiquam et aeternam novus effectus prosilit in creatura. «Quapropter il/ud praecipue teneamus, quidquid ad se dicitur praestantissima Quae statim realem respectum ex hoc habet ad Deum, et Deus e converso illa et divina Tril/itas, substantialiter dici, quod autem ad aliquid, I/on respectum secundum rationem solum ad creaturam, quo de novo dicitur substal1lia/iter, sed re/ative». creare vel facere aliquid, et esse creator vel dominus. Quod si creaturam fieri I Quod arguitur, quod < manifestativus et dec1arativus sui apud intellectum quemcumque, etsi deficit intellectus creatus ne possit splendorem intelligibilitatis eius sustinere, sicut Dicendum ad hoc, quod secundum AYlCENNAM, IlI" Metaphysicae, V deficit oculus vespertilionis ne possit sustinere splendorem solis, iuxta cap. ° 37°, «Causa in hoc quod res non intelligitur, materia est; esse vero illud I PHILOSOPHI: «Dispositio intellectus in anima apud illud quod est in formale est esse intelligibile, et hoc est esse quod, postquam qui-Iescit in re natura valde manifestum, similis dispositioni oculorum vespertilionis apud ipsa, fit per illud I rei intelligentia in effectu». Quanto ergo aliquid est lucem solis». Ubi dicit COMMENTATOR:«Quia dispositio intellectus de re materiale magis, tanto minus est intelligibile, et quanto magis formale, tanto intelligibili est sicut dispositio sensus de re sensibili, assimilavit virtutem magis intelligibile. Unde et PHILOSOPHUS,no Metaphysicae, vult quod intellectus in comprehendendo intelligibilia abstracta debilissimo visui in «materia prima non est intelligibilis, nisi secundum analogiam quam habet sentiendo maximum sensibile». Et hoc pro statu vitae huius. Unde et de ad formam», et quod «illa quae sunt separata a materia, etsi a nobis difficile intelligibilibus rationibus in Deo dicit AUIGUSTINUS, Ino libro De Trini - X intelliguntur, hoc non est propter ipsas res,' sed propter nos». Ubi dicit tate: «Ad quas mentis acie pervenire paucorum est, ut cum pervenitur COMMENTATOR: Cum difficultas comprehensionis entium sit duobus modis, « quantum fieri potest, non in eis manet ipse perventor, sed velut acie reverbe- rectum est ut difficultas in rebus quae' sunt in fine veritatis, scilicet in primo rata repellitur, et fit rei non transit6riae transitoria cogitatio». Quomodo principio et in principiis abstractis a materia, sit ex nobis, non ex ipsis, autem secundum istum modum Deus intelligitur a nobis in praesenti, quoniam, cum abstracta sunt, intellecta in se naturaliter sunt, non sicut expositum est supra. In futuro autem aliter erit, quando «videbimus eum formae naturales. Difficultas enim in istis est ex se magis, quam ex nobis». sicuti est», quando «cognoscam sicut et cognitus sum», secundum quod Unde materialia ut intelligantur, egent abstractione, quia non per suam dicitur Ia Ioannis, 3°, de quo inferius debet esse sermo. essentiam, sicut immaterialia, sed solum per suam speciem intelligibilia sunt, ut infra habet dec1arari. < AD ARGUMENTA> Quia igitur, ut habitum est supra, Deus summe immaterialis est et in actu, concedendum est quod ipse, quantum in se est, summe intelligibilis est et I Ad primum in oppositum, quod «infinitum, in quantum infinitum, sui manifestativus apud intellectum. Propter quod dicitur quod Deus lux est, incognitum est», etc., dicendum, quod hoc verum est ad litteram de infinito Sicut enim lux inter corporali a summe visibile est, et manifestativa et corporali, quia illa infinitas est a materia, ut infra dicetur, et materia, ut dec1arativa sui apud visum corporis, sic Deus summe intelligibilis est, et dictum est, privat rationem intelligibilis,' non autem de infinito spirituali, cuiusmodi est Deus, I quia haec infinitas est a forma, ut infra dicetur, et AE'K'P'S' forma, ut dictum est, est principium intelligendi. Unde, quanto aliquid magis est formale et infinitum infinitate formae, tanto magis est intelligibile AE'K'P'S' 126 ARTICULUS XXXIII QUAESTIO 1 127 quantum est ex se, licet non inteIlectui indisposito, ut dictum est. Unde, si gens est in actu ens, non e converso. Et non solum ratione eius quod est illud dictum Philosophi extendere velis ad infinitum I secundum formam, esse, praecedit rationem eius quod est intelligere, sed et ratio < ne> eius quod dicendum quod infinitum in quantum infinitum, incognitum est quoad est vivere, et quod est essentia et vita. Ista enim quattuor in Deo, esse scilicet, intellectum creatum, ne possit I comprehendere ipsum quoad rationem vivere, vita et essentia, pertinent ad unam rationem communem et primam infinitatis eius, qua sic solus se ipsum intelligit, non tamen ita incognitum in Deo, post quam, secundum ordinem et discursum rationis nostrae, est ei, quin aliquo modo ab ipso cognosci et intelligi potest, contemplando intelligendae sunt omnes aliae, et differunt ad omnibus proprietatibus et se sicut vult, quia non naturaliter et de necessitate immutat, sed voluntarie, attributis. Significant enim quattuor ista esse sub ratione esse simpliciter et quos vult et quantum vult. Unde dictam comparationem de intellectu I actus primi, licet differenter, ut supra determinatum est. Proprietates autem nostro et oculo vespertilionis exponens COMMENTATOR, dicit quod «Hoc non essentiae et esse Dei, quae sunt unitas, simplicitas, immutabilitas, aetemitas, demonstrat res abstractas intel/igere esse impossibile nobis, sicut inspicere significant rationem cuiusdam unitatis et identitatis ipsius essentiae in se, solem impossibile est vespertilioni», sed solum notat difficultatem. Unde et licet diversimode, ut supra patet ex praedeterminatis. Et sequuntur illa licet esset omnino simile, ut nullo modo posset Deus intelligi ab intellectu immediate ea quae in Deo significant sub ratione esse. Attributorum autem creato propter excellentiam splendoris eius, I sicut neque videri lux solis ab omnium rationes sequuntur tertio tamquam rationes pertinentium ad actus oculo vespertilionis, immo quod, quantum est ex parte naturae, multo magis secundos, qui sunt intelligere et velle, et quasi elicitivi ipsorum ex substantia, visibilis est lux solis ab oculo vespertilionis quam naturaliter divina essentia ente et vivente. Ita quod, ordine nostri intellectus in intelligendo, illae a mente creata, nihilominus tamen, quantum est ex se, maxime esset quattuor rationes quae complent actus secundos qui sunt intelligere et velle intelligibilis, sicut solis lux maxime est visibilis. in Deo, sese consequuntur, et hoc e contrario modo cum eis quae pertinent I Ad secundum, quod «Deus in nullo est principium formale I intelli- ad actum primum I qui est esse. I In istis enim ratio summae actualitatis, gendi», dicendum quod falsum est. Immo est principium formale I intelli- quae significatur nomine esse simpliciter dicti, est prima, et illam aliae gendi omni intellectui immediate videnti sive intelligenti nude Deum sive consequuntur, ut dictum est. In his autem ratio actualitatis in actu, qui est divinam essentiam, et hoc non per speciem aliam a sua essentia, ut dicetur intelligere vel velle, non est prima, eo quod actus se habet ut elicitus a in quaestione sequenti, sed per puram et nudam essentiam. substantia. Elicitum autem in quantum elicitum, ab aliquo est elicitum, ut ab Et quod arguitur, quod «non potest esse I principium intelligendi in se intellectivo et volitivo tamquam a potente intelligere et velle, et potentia ipso, quia intelligere eius est esse eius, et esse non habet principium in ipso», huiusmodi quasi I determinatur per obiectum I intelligibile et volibiIe, ut dicendum secundum praedicta quod, licet idem sunt re in Deo esse et etiam actus huiusmodi eliciantur. Ratio eliciendi sunt notitia et amor. Ideo intelligere, differunt tamen ratione, ita quod ratio eius praecedit secundum enim rationes obiectorum necessario sunt primae, et potentia rum secundae, rationem intelligendi, rationem eius quod est intelligere : omne enim intelli- AE'K'P'S' AE'K'P'S' 128 ARTICULUS XXXIII QUAESTIO2 129 et habituum tertiae, et actu um ultimae, ut magis patebit singula exsequendo. Secundo sic. Si Deus se ipso est intelligibilis, cum Deus deitate sit Deus, Propter quod ergo, licet ipsum esse sub ratione ipsius esse, eo quod est deitate esset intelligibilis, quia quod rei se ipsa convenit, convenit eo quod orrmino prima ratio intellecta circa Deum, ut habitum est supra, non potest habet esse id quod est. Consequens falsum est: tunc enim deitas esset habere aliquid ut principium sui in Deo, intelligere tamen sub ratione ipsius propria ratio intelligibilitatis, Quod non est verum, quoniam propria ratio intel1igere, quia habet alias rationes praecedentes, bene potest habere aliquid qua aliquid est intelligibile, veritas est, sicut bonitas qua est amabile. Ratio in Deo ut principium, cuiusmodi est ipsum divinum esse, sive divina autem veritatis in Deo alia est a ratione deitatis. Deus enim dei-ltate Deus essentia, in quantum habet rationem intel1igibilis vel intelligentis, ut dictum est, et non veritate, et veritate intelligibilis, non deitate sub ratione qua deitas est. est, quemadmodum secundum AUGUSTINUM «Deus deitate Deus est, et non I Quod similiter arguitur, quod «Deus non potest esse principium in alio paternitate ; paternitate autem pater est, et non I deitate». Ergo etc. per speciem», bene verum est, ut alias exponendum est. Est tamen princi- Tertio sic. Quod non est intelligibile nisi alio a se, non est intelligibile se pium formale intelligendi in alio per suam essentiam, scilicet per praesen- ipso. Deus est huiusmodi, quia non intelligitur, etiam a beatis, nisi per I tiam suam moventem ad actum intelligendi, licet non informantem. Et aliquam speciem sui, qua intellectus beatorum informatur ut educatur de quomodo hoc, exponendum est loquendo de cognitione creaturae rationalis potentia ad actum, quia ipsa divina essentia nullius est forma inhaerens, circa Deum. Unde dicit AUGUSTINUS,IX" De Trinitate, cap.o 11°: «Cum Deum novimus, fit aliqua Dei similitudo, tamen inferior, quia in inferiore natura est}). Et HUGO dicit super lum capitulum Caelestis Hierarchiae, quod IQUAESTIO 2 «angelici I spiritus habent signa et demonstrationes, per quas de invisibilibus Dei et valde occultis et secretis et absconditis intus immaterialiter et invisibi- UTRUMDEUSSEIPSOESTINTELLlGIBILlS liter et simpliciter erudiuntur, quae quidem quantum ad illam multum invisibilem lucem et inaccessibilem deitatis quasi .foris sunt, et procedunt ab I Circa secundum arguitur, quod Deus non est se ipso intelligibilis. intus in demonstratione». Ergo etc. Primo sic. Quod se ipso est intelligibile, praesens intellectui, necessario In contrarium est. Cum enim Deus, si se ipso non est intelligibilis, immutat ipsum ad inteIligendum, et hoc secundum omnem modum quo est necessario est alio aliquo intelligibilis, et omne per aliud reducitur ad per se, intel1igibile, quoniam si non, ad hoc quod intelligatur, requiritur aliud ab quia aliter esset procedere in infinitum, I esset ergo aliquid aliud a Deo se ipso, et ita non est se ipso intelligibile, Deus praesens est omni intel1ectui, ipso in-Itelligibile, et Deus per illud. Consequens falsum est, quia tunc quia et orrmi creaturae, ut infra debet ostendi. Ergo etc. Consequens falsum aliquid esset prius et nobilius et simplicius Deo, ut patet ex se. Ergo etc. est. ut patet. Ergo et antecedens. AE'K'P'S' AE'K'P'S' 130 ARTICULUSXXXIII QUAESTIO2 131 < SOLUTIO> quod aliquid dicitur esse visibile aliquo alio a se, non se ipso praecise, triplici modo. Primo modo tamquam specie actum videndi in oculo I perficiente. I Hic sciendum in principio, quod ista quaestio quaerit de eo quo Deus Secundo modo tamquam medio ad actum videndi disponente. Tertio modo debet dici intelligibilis esse, tamquam I eo quod est propria ratio secundum tamquam obiecto actum videndi inchoante. quam dicitur esse intelligibilis : utrum scilicet deitate debet dici intelligibilis, Et est quilibet istorum modorum subdistinguendus, ut patebit in prose- sicut Deus dicitur deitate Deus, utrum scilicet deitas sit propria ratio qua cutione. Visibile enim esse non se ipso solo, sed et alio a se tamquam specie Deus dicatur intelligibilis, sicut est propria ratio qua dicitur esse Deus, et informante visum ad I perficiendum actum videndi, contingit dupliciter: aut sicut paternitas est propria ratio qua dicitur esse pater, an cum deitate tamquam specie sive forma qua videns elevatur et roboratur ut visibile requiratur aliquid, ratione cuius non se ipso ut deitate, sed quodam alio attingere et in ipso aciem visus figere posit ; aut tamquam specie sive forma intelligibilis sit. Et sic quaerit quaestio, utrum Deus sit per se sive secundum qua videns actum videndi elicit. Primo modo color non est visibilis se ipso, se intelligibilis, seu utrum ista propositio sit per se vera: «Deus est intelligibi- sed per formam sanitatis et potentiae naturalis in oculo, de qua dicit lis», sive secundum se. PHILOSOPHUS II" De in anima, quod «sensitM prima immutatio fit a Cum igitur «diversum et multum nobis notius est quam unum et idem», generante, et secundum actum» producente in ipso potentiam videndi et ut dicit PHlLOSOPHUS in)(l° Metaphysicae, et se ipso dicitur aliquid alteri dispositionem sanitatis naturalis, sine qua non immutaretur. Secunda vero convenire, excludendo aliud tamquam necessarium ad hoc quod illud sensitivi immutatio fit a sensibili obiecto, recipiendo in se impressionem conveniat ei, ad investigandum igitur veritatem quaesiti, quia plures sinus suae speciei, et sic color non est visibilis se ipso ab oculo corporis, sed per habet quaestio sic generaliter proposita, oportet videre modos, quibus posset speciem suam quam oculo imprimi t ut imaginem eius, qua ipsum educit de poni Deus esse intelligibilis alio a se. Alio, dico, re, ut sic primo via potentia vivendi ad actum. remotionis abnegemus modos, quibus non est dignum dici eum intelligibi- I Si igitur quaestionem istam de intelligibilitate Dei generaliter intelliga- lem per aliquid aliud a se, deinde secundo via erninentiae affirmemus modo mus respectu cuius libet intelligentis, et praecipue cre-lati, quia respectu sui contrario ipsum esse intelligibilem ex se. Eo enim modo, quo non est ipsius in intelligendo se ipsum, ipse se ipso I praecise intelligibilis est a se intelligibilis sine aliquo alio a se re vel ratione, non est intelligibilis se ipso, ipso, ut patebit in quaestionibus quomodo Deus intelligit se, sic, inquam, et eo modo quo est intelligibilis absque omni alio, eo modo debet dici esse respectu intellectus creati intelligendo quaestionem pro isto modo et pro intelligibilis se ipso. Hic est enim rectus ordo et processus ad investigandum aliis sequentibus, sciendum quod, si Deus dicitur non intelligibilis se ipso sed divina, ut habitum est supra. I Et ut melius propositum nostrum percipiamus in simili de visibili oculo AE'K'P'S' corporis, quod maxime proportionatur intelligibili oculo mentis, sciendum AE'K'P'S' 132 ARTICULUSXXXIII QUAESTIO2 133 aliquo alio, hoc non contingit nisi ratione excellentiae et nobilitatis in sua hoc inductae. Unde quid de hoc sentiendum sit, videbitur respondendo ad intelligibilitate, et ratione defectus et imperfectionis ex parte intelligentis. rationem illam, et exponendo auctoritates pro ipsa inductas. Unde, quia in omni alio I a se invenit aliquem defectum et imperfectionem, Visibile autem esse non se ipso solo, sed per aliud a se tamquam medio ad intelligendum se simpliciter et absolute a solo se ipso est se ipso ad actum videndi disponente, similiter contingit dupliciter: aut tamquam intelligibilis, et a nullo alio nisi per aliquid aliud, quod requiritur in intelli- medio ad actum videndi illustrante, quemadmodum color non est visibile se gente super eius dispositionem naturalem, quantumque sit creatura in gradu ipso sed mediante luce, secundum quod dicit PHILOSOPHUSin II De O naturali elevata. anima: ((Color est motivum visus secundum actum lucidi»; aut tamquam Unde secundum primum modum intelligendi per aliud super naturalia medio obumbrante et visibile videnti contemperante, quemadmodum sol intellectus cuiusque creati, ut Deus intelligibi1is sit ab ipso, requiritur aliqua fulgens ab oculo debili non valet videri nisi in nube. dispositio supernaturalis sanitatis, qua, tamquam dono alicuius gratiae I Primo modo male intelligentes XXIo, «Civitas illa ilud Apocalypsis supernaturalis, intellectus vigoratur et acumen visus purgatur supernaturali- non eget sole neque luna ut luceat in ea, nam claritas Dei illuminabit eam», ter, secundum quod infra vide-Ibitur in quaestionibus quomodo Deus intelli- credunt quod a luce illa quae Deus est, diffunditur lumen super intellectum gitur ab intellectu creato. De quo tamen breviter loquitur AUGUSTINUS I° in humanum vel angelicum beatorum ad videndum seu inte1ligendum Deum Soliloquiorum, «Mentis I quasi sunt oculi sensus animae. sic inquiens: immediate, quemadmodum lumen materiale diffunditur ai sole ad ipsum Ratio in mentibus est ut in o-Iculis aspectus. Animae opus est ut oculos sanos videndum, quasi Deus intelligatur aut videatur per medium distans illumina- habeat, quibus iam bene uti possit. Oculi sani, mens est ab omni labe corporis bile, sicut videntur corporalia. Quod non est verum, quia per immediationem pura. Quod nihil aliud praestat quam fides primo». Quae re vera sufficit ut Deus ab intellectu creato videtur et intelligitur. Nec est lumen gratiae vel Deus intelligatur in aenigmate; sed ut altius intelligatur, donum alterius gloriae, quae est gratia consummata, necessarium, nisi ad intellectum gratiae requiritur, secundum quod patet ex supra determinatis; et hanc vigorandum, ut sufficiat aciem figere in tam excellens intelligibile ; immo illa sanitatem in vita aeterna tribuit perfecta ca-lritas. lux quae Deus est, immediate intelligitur, et non per aliquid diffusum ab ipsa, De intelligendo per aliud secundo modo dicunt aliqui eodem modo sicut sed se ipsa, ut ipsamet lux I vera et spiritualis in tenebris lucet, et secundum de praecedenti, quod videlicet, sicut ad hoc quod color videatur, non solum hoc non alio, sed tantum se ipso intelligitur, I ut iam videbitur. requiritur quod sit forma sanitatis in oculo, sed etiam requiritur species Secundo modo erat error quorundam ponentium Deum non posse etiam coloris qua informetur, sic ad hoc quod Deus inte1ligibilis sit, ut actu ab ab aliquo videri aut intelligi, nisi in quibusdam theophaniis, secundum quos aliquo intellectu creato intel1igatur, non solum requiritur forma sanitatis non se ipso, sed per aliud a se intelligibilis est, secundum quod dicit HUGO supranaturalis in oculo mentis, sed etiam requiritur species aliqua rei intelligibilis impressa ut forma inhaerens intellectui, secundum quod probat AE'K'P'S' ratio tertia superinducta, et declarant etiam, ut videtur, auctoritates duae ad AE'K'P'S' 134 ARTICULOS XXXIII QUAESTIO 2 135 super lum capitulum in Commentario Caelestis Hierarchiae, sic anima, «Si album sit Diarri filius secundum accidens, immo etiam et per inquiens: « Quidam in cogitationibus suis evam/isse inveniuntur, Deum accidens sentit visus hoc, scilicet quod est Diarri filius, scilicet quoniam albo rationali animo omnino incomprehen-Isibilem et inaccessibilem praedicantes, quod sentit per se, accidit quod sit Diarri filius» ; secundo modo sentitur praeterquam theophaniis quibusdam, id est divinis apparitionibus vel simi- Caesar per accidens et etiam secundum accidens, videndo eius imaginem in litudinibus divinis in contemplationem pro positis, de ipso eruditur. Ipsa speculo. autem quasi quaedam simulacra absconditae divinitatis inter rationabiles Secundum primum modum, cum in Deo non est nisi substantia et relatio, animas ac Deum media ponunt, altiora quidem mente, inferiora deitate, et et relatio secundum quod respectus est vel relatio, nullam intelligibitatem hoc solum de eo videri, utpote qui in se ipso a nulla mente vel animo videri habet nisi per illud super quod fundatur, hoc modo sola divina essentia, possit ». Sed horum errorem evacuat subdens continuo: «Haec vero simu- quae I deitas est et esse purum, est I per se intelligibilis, et omne aliud I lacra sunt errorum et phantasmata veritatis, in quibus non solum deitatis quod in I Deo consideratur, per ipsam, quia super eam in Deo non est nisi lucem in visibi/em et imperceptibi/em conantur asserere, verum etiam falsitatis respectus super ipsam fundatus, secundum quod apparebit infra in quadam cognitionem mentibus sanctis probantur inferte. Quid est enim in illis solum quaestione de voluntate Dei. Deum videri, I nisi numquam vere videri, et verum numquam videri? Si enim Secundum secundum modum Deus intelligibilis est per omnes creaturas, imago sola semper videtur, veritas numquam videtur, quoniam imago veritas et est modus proprius intelligendi Deum in statu vitae I huius, in qua non non est, etiam cum de veritateest. Tollant ergo phantasias suas, quibus lumen est intelligibilis ab homine nisi in effigie creaturae, nisi valde in generali, mentium nostrarum adumbrare nituntur, neque nobis Deum nostrum simula- stando tamen semper in specie creaturae, ut supra expositum est. In quo cris aestimatio num suarum intersement, quia nos sicut satiare non tamen intellectu generali valde intellectus humanus fixus non stat, sed ab potest aliquid praeter ipsum, ita nec sistere usque ad ipsum», ipso continuo labitur, unde AUGUSTINUS de aeternis rationibus existentibus I Si autem visibile sit aliquid non se ipso sed per aliud a se, tamquam in Deo dicit, libro XIllo De Trinitate, cap,o 14°: «Sine temporali transitu obiecta actu videndi inchoante, aut ergo intelligitur 'per se' proprie, et 'per stant ipsae intelligibi/es, non sensibi/es, rationes, ad quas per aciem mentis aliud' pro 'per accidens' proprie dicto, contra 'per se', aut intelligitur 'per pervenire paucorum est. Ut, cum pervenitur quantum fieri potest, non in eis se' large pro 'secundum se', et 'per aliud' large pro 'secundum accidens', manet ipse perventor, sed velut acie ipsa reverberatur, etfit rei non transitoriae Si primo modo, sic contingit 'videri Deum per aliud' intelligi dupliciter: transitoria cogitatio». aut omnino per aliud, aut per aliud uno modo, sed per se alio modo, I Si vero fuerit visibile aliquid per aliud, uno modo per se et alio modo Primo modo adhuc dupliciter: aut enim obiectum illud per quod videtur, est absolutum quid, et illud aliud est respectus fundatus in eo ; aut utrumque eorum est res absoluta. Primo modo secundum PHILOSOPHUM in 11° De AE'K'P'S' AE'K'P'S' 136 ARTICULUSXXXIII QUAESTIO2 137 per accidens, quemadmodum dicimus quod «superficies est visibilis per se ipso in modo significandi, ut patet ex supra determinatis. Rationes vero in genere causae materialis et subiecti, et» quod «est per se colorata», ut dicit omnium attributorum respectus quidem sunt quasi fundati I in ea, quemad- PHILOSOPHUS in v' Metaphysicae, «eo quod ei convenit primo in se sistere modum ratio veritatis est respectus quidem in ipsa ad intellectum et ad actum et terminare visum et suscipere colorem visibilem ; corpus autem non est intelligendi, ratio vero bonitatis ad voluntatem et ad actum volendi, ita quod visibile, neque terminabi1e in se visus, neque susceptibile coloris, nisi per omnia ista essentiam, quae de se non significat nisi aliquid absolute, superficiem; in genere vero causae formalis superficies est visibi1e per significant sub determinato respectu. Ita quod ambo, et essentia ipsa et accidens, quia per colorem qui susceptus est in se», quoniam formaliter est respectus, cadunt in eorum significato, licet nomen significans imponatur visibilis primo et per se secundum hunc modum sola divina essentia ut deitas principali ter a ratione respectus. Propter quod aliquid convenit aliquando est, et essentia est intelIigibilis per se a Deo, habens in se intelligibilitatem secundum aliquem modum essentiae sub nomine bonitatis vel veritatis, quod sui et omnium aliorum, ut infra videbitur. Sed nihil omnino est in Deo non sub nomine absoluto essentiae, quale est divinitas. I Unde divina intelligibile per aliud, quia intelligibile hoc modo per aliud non est nisi essentia, ex eo quod recipit in se rationem veritatis, et significatur I hoc eorum quae sunt in eodem, sed re diversa, quae non sunt in Deo, ut visum nomine 'veritas', habet proprie rationem intelligibilis respicientis intellec- est supra. tum, ex eo vero quod recipit in se rationem bonitatis I et significatur hoc Si vero 'per se' et 'per aliud' sumantur large pro 'secundum se' et nomine 'bonitas', habet proprie rationem appetibilis respicientis simili modo 'secundum aliud', per hunc modum circa intelligibilitatem in Deo inducta est voluntatem, cum de se non habet nisi rationem esse absoluti aut entis. principaliter quaestio. Propter quod esse attribuitur essentiae divinae sub suo nomine, dicendo: I Et est advertendum quod in Deo sunt aliqua, quae suo nomine dicunt «Deitas est per se et secundum se», quasi penes primum modum dicendi 'per rationes quasi formales attributorum essentialium, ut sunt veritas, sapientia, se', in quo praedicatum est de ratione subiecti, rationes vero formales bonitas, et cetera huiusmodi, quae dicunt in Deo respectus pertinentes ad attributorum attribuuntur ei per se et secundum se, quasi penes secundum intellectum et voluntatem, de quibus sermo habitus est superius. Est etiam modum dicendi 'per se', in quo subiectum est ratio ipsius praedicati, in in ipso Deo aliquid, quod suo nomine dicit non rationem alicuius attributi, quantum scilicet ipsa essentia divina est fundamentum omnium attributo- sed magis subiecti et fundamenti in quo radicantur et fundantur rationes rum. Dicimus enim quod deitas est veritas aut bonitas quodam modo, omnes attributorum, ut est dei-Itas, sive ipsa divina essentia in quantum quemadmodum dicimus quod superficies est colorata. essentia est. Ipsa enim, intellecta ut susceptiva rationum et respectuum I Sumendo ergo 'per se' et 'per aliud' large ad 'secundum se' et 'secun- omnium attributorum in se, quod est ratio propria essentiae ut essentia dum aliud', dicimus quod haec est secundum se, < aliud in divinis, neque etiam deitas, nisi quia est veritas, Nihil tamen per accidens aut secundum accidens intelligibile est in ipso, ut dictum est. Et I Ad primum in oppositum, quod «Deus non est se ipso intelligibilis, quia accipimus hic 'secundum se' aliter quodam modo quam accipit PHILOSOPHU tunc, cum est I praesens intellectui omni, omnem immutabit, et secundum quia ipse 'secundum se' et 'secundum accidens' accipit a ratione qua nomen omnem rationem suae visibilitatis», dicendum quod verum est quantum est ex se, unde quantum ex se est, se ipso intelligibilis est, omnem intellectum, imponitur ad significandum, scilicet substantive et adiective, ut patet in suis et secundum omnem rationem intelligibilitatis suae, immutando, sed quod exemplis. Hic vero accipimus 'per se' et 'per aliud' a ratione qua nomen hoc non facit, hoc solum contingit ex indispositione et imperfectione imponitur absolute vel relative, ut patet per dicta, I Ex quibus etiam patet ca-Ipacitatis intellectus, Propter quod respectu illius non est se ipso intelligi- quomodo differenter : quod quid est, est quod intelligitur de re, et id quod bilis, sed per aliud, et a nullo nisi a se ipso secundum rationem totam veritas est. Quidditas enim suo nomine quidditatis ut est deitas, intelligitur intelligibilitatis suae, quia nihil potest esse vel fieri in creaturis, quod potest tamquam obiectum tantum, veritas vero intelligitur tamquam obiectum sub propria ratione respectus intelligibilis ad intellectum, Cum enim dicimus facere intellectum creatum capacem ipsius secundum totam intelligibilitatem quod veritas intelligitur, non intendimus quod respectus ille intelligatur, a eius, neque secundum partem, quia nullo modo naturaliter intelligitur. Argumentum secundum verum concludit secundum iam expositum quo nomen imponitur, sed quod ipsa essentia, cui nomen imponitur, intelligatur respiciendo intelligentem, In eo enim quod intel1igitur vel est modum. intelligibile, in hoc respicit ipsum, sed non significatur ut respiciens, nisi hoc I Ad tertium, quod «Deus non est intelligibile nisi specie aliqua sui, qua informat intellectum, et ita non nisi per aliud, et non se ipso», Quod est nomine, quod est veritas, et sic appellavi intelligi secundum se et dispositive. multorum et magnorum opinio, cui tamen alii multi et magni contrariantur, AE'K'P'S' qui ponunt quod Deus nulla specie sui informat intellectum, qua intelligatur, quia ad repraesentandum increatam essentiam sicut est, qualiter eum vide- bunt sancti, nulla sufficit creatura, non solum quia est differens a Deo in AE'K'P'S' 142 ARTICULUS XXXIlI QUAESTIO 2 143 natura et essentia, sed quia deficiens a repraesentabilitatis ratione. Ita quod videt rem illam velut in imagine eius, licet ipsam non videat in se. Illa enim non solum quaelibet creatura convenit plus cum qualibet alia creatura in imago in oculo unius apparet alteri tamquam in speculo, in qua potest videre natura et essentia, quam cum Deo, sed etiam in repraesentabilitatis ratione, ille de re visa, licet I ut in imagine, quidquid videt iste in ipsa se visa extra, ut quaecumque creata species plus est repraesentativa cuiuslibet alterius ut in veritate, nec est diversitas ibi in modo cognoscendi. Sicut enim videndo creaturae, et immutativa intellectus ad intelligendum quamcumque creatu- rem extra in se ipsa cognosceret discrete, an nasus esset rectus, simus vel ram, quam ad intelligendum Deum. Quod, quantum mihi videtur, bene et aqui!us, oculi glauci vel virides, et cetera huiusmodi; similiter et diffuse exposui in quadam quaestione de Quolibet super hoc mota. discrete cognosceret eadem I alter de eadem re, videndo solam eius ima- Praeter autem illa quae ibi circa hoc determinata sunt, hoc, ut mihi ginem. I Si ergo Deus habet speciem sibi propriam oculo mentis impressam, videtur, emcacissime patere potest per hunc modum, ut sumamus exemplum qua videtur et intelligitur ab intellectu secundum dictum modum, licet de specie coloris in oculo ad videndum colorem, cui comparant illam spiritualiter, sicut et Deus spiritus est et oculus mentis in quo recipitur, speciem ad videndum sive intelligendum Deum. Speciem enim illam est spiritualis est, oportet similiter huiusmodi speciem habere consimiles duas considerare in duplici comparatione: et iri. comparatione ad obiectum comparationes, ita quod in comparatione ad Deum visum vel intellectum, visibile a quo oculo carnis imprimitur ; et in comparatione ad visum, in quo perfecte repraesentet et distincte, quidquid intellectus creatus per ipsam videt recipitur aut a quo recipi nata est. vel intelligit in Deo, videns ipsum obiective in sua essentia, ut si videat In prima comparatione, I si species sit vera species et imago rei visae visione beata quomodo Deus sit trinus et unus, quomodo in unitate sub- perfecte ipsam repraesentans, necesse est quod imitetur ipsam rem visam per stantiae sunt omnes rationes attributorum et omnium rerum perfectiones, et ipsam, in hoc quod scilicet repraesentet quidquid visui circa dispositionem omnes breviter rationes aeternas gubernationis saeculorum et ceterorum rei visae in figura et colore visibi!e est, et quod in se ef-jfigiem omnium huiusmodi, oportet quod omnia ista in se huiusmodi species velut imago talium contineat. Ut si visibile illud sit facies pulchra habens omnium repraesentet. Et cum hoc oportet quod in comparatione ad oculum spiri- partium suarum in figura «faciei proportionem in optima commensuratione tualem videntem specie, sicut quae est unius oculo ratio videndi Deum in se, sibi invicem correspondentium, et similiter decentissimum colorem varie sic alterius oculo spirituali ut I obiectum in quo possit videre de Deo respersum sicut decet diversis partibus, in quibus duobus consistit faciei I distincte et determinate, sicut videt alter in ipso Deo. Ex quo enim illa pulchritudo» secundum PHILOSOPHUMvno Physicorum, in oportet quod spe-Icies sit res aliqua creata, necessario quid visibile est ab intellectu creato. consimiliter species et imago illa corporaliter in oculo habeat in se omnia Sicut enim oculus corporalis in potentia est ad videndum omne visibile correspondentia commensurationi partium, similiter decori eius in colore et corporaliter, tam commune quam proprium, aut aliter deficeret nobis una vis decentia. visiva, quia, «si esset aliud visibi!e quam sentitur quinque sensibus quos In secunda vero comparatione oportet scire quod species illa, quae est illi modo habemus, deficeret nobis aliquis sensus quo natum esset sentiri illud in cuius scilicet oculo recipitur ut in subiecto, sicut ratio videndi obiectum extra, et non est ipsi obiectum visibile, alteri potest esse ut obiectum in quo AE'K'P'S' AE'K'P'S' XXXIII QUAESTIO 2 145 144 ARTICULUS aliud sensibile», ut determinat PHlLOSOPHUS in IIo De anima, consimiliter similitudo eius, quamcumque aliam creaturam quam Deum. Unde, quod oculus spiritualis, intellectus creatus saltem angelicus, separatus est in creatura intellectualis dicitur imago Dei, hoc non est quia sit repraesentativa potentia ad videndum omne visibile spirituale, quale est omne intelligibile. eius secundum aliqua in mente in eo cognoscenda, quae pertinent ad eius Et hoc ex puris naturalibus eius, quia aliter esset vis intellectiva diminuta in infinitatem, sed quia ceteras creaturas excedit in gradu et ordine creatura- eo, scilicet I si aliquid esset visibile sive intelligibile naturale, quod I non rum, et non est imago huiusmodi nisi quoddam expressius vestigium, non posset naturaliter videre vel intelligere. Quod si verum est, si ergo Deus ducens in cognitionem propriorum in Deo nisi per quandam expressi orem haberet propriam speciem per quam videretur, ut dictum est, ab oculo appropriationem. intellectus glorificati, tunc quidquid ipse per illam speciem distincte et I Et sic patet quod huiusmodi positio, qua ponitur Deus videri dicto determinate videret in divina essentia visione gloriosa, posset oculus intellec- modo per speciem suam, incidit quodam modo in errorem illum, qui ponit tus non glorificati videre idem in illa specie sibi obiecta visione naturali, licet Deum videri in theophaniis, licet hoc non percipiunt ponentes eam. Quod non ita clare, ut scilicet quod I Deus est trinus et unus, etc. huiusmodi, de enim est uni species ut ratio videndi, alteri est theophania ut obiectum visum. quibus habet esse fides ante visionem. Et sic non esset fides uni intellectui Et, ut videtur, opinio de theophaniis magis est digna Deo quam illa de pro statu suo, ut humano, nisi de quibus alter intellectus, ut angelicus, posset speciebus, quia illa de theophaniis tantum Deum extollit, ut intellectum habere cognitionem naturalem. Hoc autem abhorret omnis catholicus, quod creatum ad eius visionem immediatam attingere non permittit, ista vero de videlicet ex naturali cognitione et visione alicuius rei creatae posset, etiam speciebus Deum in tantum deprimit, ut non solum Deum immediate tamquam in imagine, videre aliquis in creaturis illa divina secreta quae visibilem ab intellectu creato ponit, sed et totam visibilitatem eius a creatura pertinent maxime ad distinctionem personarum, quemadmodum naturali rationali in actualiter repraesentando ipsum, creaturae, scilicet huiusmodi cognitione potest videre in imagine et vestigio creaturae aliqua, quae speciei mediae, tribuit, quod valde absurdum est. In ipso enim I aliquid pertinent ad essentialia attributa Dei secundum modum supra determinatum. immediate videtur, quod exprimere in possibilitate creaturae non existit, Absolute ergo sentiendum est, quod I nulla species creata potest esse unde ista positio se ipsam occidit, quia contradictoria implicat. Si enim ratio videndi et intelligendi immediate divinam essentiam, sicut potest esse aliquid per speciem creatam et fmitam videtur, ut per repraesentans perfec- species in oculo ratio ad videndum colores. I Talia enim similia, in tum et proprium, ut videtur, infinitum non est, et si infinitum non est, Deus corporibus imaginata, non sunt similia, immo sunt deceptionis occasio. non est. Si quid ergo videtur per speciem, Deus non est. Sicut ergo principia Finitum enim bene potest habere effigiem suam et similitudinem ad aliud cognoscimus cognoscendo terminos, ut cognoscendo quid significet 'totum' finitum, ut facies hominis ad imaginem suam quae apparet in speculo, sed et quid significet 'pars', et quid signifil-cet 'maius', statim sine ulteriori infinitum nullo modo potest habere effigiem aut similitudinem sibi propriam deductione cognoscimus quod totum est maius sua parte. Sic in proposito, in finito, non solum propter naturalem diversitatem, creatae et increatae cognoscendo quid significet nomen 'Deus', et nomen hoc quod est 'species', scilicet, sed etiam propter repraesentantis defectum. I Quantumcumque et quid verbum hoc quod est 'videri', statim cognoscitur a sic intelligente enim huiusmodi species elevata fuerit, sicut plus convenit in natura cum AE'K'P'S' qualibet alia creatura quam cum Deo, sic plus est repraesentativa, ut propria AE'K'P'S' 146 ARTICULUS XXXIIl QUAESTIO2 147 significata huiusmodi vocum, quod Deus per speciem propriam visibilis aut aliquid, secundum tres modos sciendi aliquid cognitione naturali. Naturali intelligibilis secundum suam essentiam non est, ut ponentes hoc videantur enim cognitione primo cognoscitur aliquid cognitione credulitatis, ut si sol propriam vocem ignorare. Si vero species illa ponatur non ut videndi ratio, iam eclipsetur, et hoc demonstrative novit geometra, et antequam demons- sed ut videnti aliquo modo necessaria, quae tamen non sit expressiva eorum trationem ad hoc proponat discipulo suo, dicat ei solem iam eclipsari, statim quae I in Deo videnda sunt, huic non contraria videtur, secundum quod in credit ei discipulus, et habet notitiam credulitatis de hoc, et concipit verbum quadam alia quaestione de Quolibet exposuimus. imaginarium. Secundo cognoscitur idem cognitione scientifica, ut cognoscit Ad auctoritatem AUGUSTINI,quae videtur esse pro ipsis, dicendum ad discipulus postquam doctor demonstrationem ei proponit, qua ostendit ei litteram, quod Augustinus non loquitur ibi de similitudine quae est species necessario solem eclipsari per interpositionem lunae inter ipsum et terram, informans intellectum, qua vi-I det, et qua ut per principium formale I elicit eo quod ambo simul coniunguntur sub linea ecliptica, et concipit exinde actum videndi divinam essentiam nude, sed de similitudine, quae est verbum verbum intellectuale. Tertia autem «cognitio» est «visionis apertae, qua conceptum de eo in intellectu per actum intelligendi Deum, sed per speciem discipulus videt oculis lunam coniunctam soli, et est I certior cognitio quam creaturae, cuiusmodi est illud verbum in quo conspicitur et intelligitur, ut in illa quae est per demonstrationem», secundum PHILOSOPHUM libro Poste- in eo quod quid est de re apud intellectum, cum ipsa sit absens et extra riorum. Penes modum primum supernaturalis est cognitio fidei, qua in intellectum. Et sic nihil est pro ipsis quoad illam speciem quam intendit. Et aenigmate creduntur invisa per speciem creaturae, in qua concipitur verbum quod ita sit, exponit littera AUGUSTINI, uae ita dicit: «In quantum Deum q imaginativum. Penes secundum modum est cognitio supernaturalis, qua novimus, similes ei sumus, sed non ad aequalitatem similes, quia nec tantum cre-Idita lumine superiori intelliguntur secundum superius exposita, in qua eum novimus, quantus ipse est». Et sequitur quod assumptum est in argu- concipitur verbum intellectuale, et hoc etiam per speciem creaturae. Penes mento: «Cum Deum cognoscimus, fit aliqua Dei similitudo», sed interpo- tertium modum est I cognitio supernaturalis, qua credita primo postmodum nit : «maxime cum eadem notitia placita digneque amata verbum est». Unde, videntur facie ad faciem aperta visione, videndo Deum immediate per cum creatura cognoscitur per suam speciem in intellectu, et per actum essentiam et sine conceptu verbi alicuius, nisi verbum dicatur actus intelli- intelligendi formatur de eadem verbum notitiae eius I in intellectu, similis gendi et sine specie. est intellectus rei per illam speciem et per illud verbum, et est similitudo rei I Ad auctoritatem autem HUGONISdicendum, quod dictum Hugonis non in intellectu veri or quam ipsa species impressiva a sensibus abstracta, et intelligitur de signo quod sit species aliqua Dei in intelligente vel vidente verius intellectus assimilatur rei per verbum notitiae quod de ea est in eo, ipsum, sed de signo quod est theophania in ipso, qua manuducitur intellectus quam per aliquam suam speciem quae est in eo. ad cognitionem secretorum, et mutuo spiritus sibi invicem illa manifestant. I Ad cuius intellectum sciendum, secundum quod alias expositum fuit, quod tres sunt modi intelligendi cognitione supernaturali unum et idem AE'K'P'S' AE'K'P'S' 148 ARTICULUSXXXIII QUAESTIO2 149 I Ad cuius intellectum sciendum, quod theophania idem est quod divina imagines eorum, quae in excellenti et incomprehensibili divinitatis natura apparitio, alicuius scilicet signi ostensio ad secreta divinorum indicandum et super omnem intellectum subsistunt, et sensum». repraesentandum. Et sunt huiusmodi signa in duplici genere: quaedam I Theophaniae ergo huiusmodi sunt signa et imaginationes manuducentes enim sunt corporalia sensibi1ia, et sunt propria homini; quaedam vero sunt intellectum creatum humanum vel angelicum ad intellectum absque aperta spiritualia et intelligibilia, et sunt proprie angelorum. De primis dicit beatus visione eorum quae in Deo subsistunt super omnem intellectum. Sed hoc DIONYSIUS, ap.o IO Caelestis c Hierarchiae : «Neque possibile est nostro non nisi per instructionem fidei quoad signa sensibilia nobis sensibiliter data, animo ad non materialem illam ascendere caelestium contemplationem, nisi vel per instructionem divinae inspirationis quoad signa I huiusmodi insensi- ea quae secundum ipsum est, materiali manuductione utatun>. Ubi dicit bilia, sive angeli cis sive humanis spiritibus spiritualiter et insensibiliter datis, HUGo: «'Materia/em manuductionem' corporalia signa intelligit». Unde quoniam huiusmodi signa nullo modo in natura sua habent effigiem I qua subdit continuo DIONYSIus: «Visibiles quidem formas invisibilis pulchritudi- distincte et determinate sint repraesentativa divinorum, quemadmodum nis imagines arbitrans», de quibus ponit «Ipsam eucharistiae assumptio- imago corporalis habet in se effigiem qua distincte et determinate repraesen- nem». I Ubi dicit HUGo: «Ipsa enim assumptio participationis corporis et tativa est faciei a qua descripta est, secundum quod patet ex praedetermi- sanguinis Christi, quam nunc sacramentaliter et visibiliter in altari tractamus, natis. Et ita non sunt signa naturalia, quemadmodum effigies est signum imago est et filia illius participationis Iesu, qua vel nunc ei in spiritu per faciei, sed sunt signa I ad placitum instituta, quemadmodum circulus est dilectionem coniungimur, vel postmodum in eadem forma gloriae apparentes signum vini». De quorum significato instructi sumus per sacram theologiam. plena similitudine invenit un>. I Sed intel1igendum est quod huiusmodi «Ipsa enim», secundum AUGUSTlNUM, doctrinaDe christiana, «docet de notitiam non habemus nisi per instructionem fidei. rebus aut signis. Per signa enim mentem extendi-Imus ad intelligendum De secundis signis angelorum et primis hominum simul subdit DIONYSIUS divina in huiusmodi signorum aenigmate, quae in se nobis sunt incompre- dicens: «Et plerumque alia caelestibus quidem essentUs supermundane, hensibilia, et per eadem mutuo loquimur nobis ad exprimendum nostros nobis vero symbolice traditae sunt». Ubi dicit HUGo: «Nunc generaliter de conceptus circa res divinas nobis immediate incomprehensibiles». toto concludit, ac si diceret: «Arbirari debet animus noster ad invisibilia I Et hoc non solum nobis convenit in statu vitae praesentis, sed forte simili-Itudinem habere, quaecumque alia quae nobis symbolice tradita sunt, nobis etiam et angelis in statu vitae beatae, in qua nullus intellectus creatus vel quae caelestibus essentiis supermundane, id est invisibiliter et spiritualiter, comprehendet aperta visione quidquid de divinis secretis comprehensibile et non secundum huius mundi species tradita sunt, signa invisibilium et est ab ipso Deo, sed de huiusmodi notitiam tamen aliquam habebimus tunc in huiusmodi signis, et mutuos conceptus suos de huiusmodi incompre- AE'K'P'S' hensibilibus sibi indicabunt. Unde HUGO post praedicta, unde auctoritas proposita assumpta fuit, concludens intentionem beati Dionysii in dicto AE'K'P'S' 150 ARTICULUSXXXIII QUAESTIO2 151 suo I praecedenti, subdit dicens: «Hoc est enim quod dicit, quia non sola nisi per formam», et quidam est actus primus, quidam vero secundus, hoc ea invisibilium signa sunt, quae nobis tradita sunt symbolice, sed illa quoque, diversimode accipiendum est de potentia ad actum primum et ad actum quae caelestibus essentiis tradita sunt supermundane. Habent namque et ipsi secundum. angelici spirillls signa I sua et demonstrationes, per quas de invisibilibus Dei Actus enim primus est esse quod est a forma, actus vero secundus est et valde occultis et secretis et absconditis intus immaterialiter et invisibiliter operari, qui egreditur ab habente formam per ipsam formam. «De potentia et simpliciter enldiuntur. Quae quidem signa, quantum ad nos et ea quae igitur ad aclllm primum qui est esse, nihil educitur nisi per formam», non apud nos sunt visibilia, invisibilia omnino aestimantur, quantum vero ad eius quod est in potentia, sed alterius quod est in actu per illam formam, illam multum invisibilem et inaccessibilem lucem et incomprehensibilem secundum quod in diversis actus semper praecedit potentiam, ut habetur in deitatis, quasi foris sunt et procedunt ab intus in demonstrationem. Propter IX" Metaphysicae. Potentia enim calidum actu non fit calidum nisi per quod et ipsa signa quae superveniunt mentibus sive animis divinitus i1lllmi- aliquid praecedens calidum in actu. In isto ergo modo deducendi de potentia natis, theophaniae, id est divinae apparitiones, vocantur, quia in eis ad in actum, deductio huiusmodi non fit nisi per formam deducentis non demonstrationem venientibus id quod omnino occultum est Dei, demonstra- deducti. tun> . De potentia vero ad actum secundum qui est operari, educitur res per I Ex quibus patet quod ista sic non sunt similitudines repraesentantes formam suam, dum tamen est approximata patienti, et in tali dispositio-Ine expresse cognoscenda de Deo tamquam signa naturalia, nec ut medium et qua nata est agere et aliud pati ab ea, quemadmodum calidum in actu solo ratio cognoscendi sive videndi Deum, sed sunt signa instituta manuductiva calore aliud calefacit. per instructionem ad occulta divina intelligenda, et tamquam obiecta visa vel Penes primum horum duorum modorum, «potentia sentiens educitur in intellecta, ut dictum est. Pa-I tet etiam quod non usquequaque abhorrendae actum per formam sensibilis, alterando sensitivum ut formam sibi similem sunt theophaniae. Licet enim abhorrendum est sic ponere theophanias, ut ipsi imprimat, quemadmodum calidum in actu alterando calidum in potentia sint similitudines aliquae in quibus videatur Deus, ita quod sine illis mediis facit ipsum calidum in actu forma sibi simili quam ei imprimit, nisi quod illa videri non possit, non tamen abhorrendum I est sic ponere eas, ut alteratio est abiectio, quia est secundum contrarias dispositiones, quarum mediantibus illis quodam modo videatur Deus, scilicet in aenigmate, ab una corrumpitur et altera generatur, ista autem non, sed est tantummodo hominibus in statu vitae praesentis. Secundum hoc enim species omnis salus et receptio», ut dicitur in n° De anima. Penes vero secundum creaturae quodam modo est theophania quaedam. dictorum modorum potentia intelligens non educitur etfective in actum per I Quod autem assumitur in argumento, quod «intellectus I non intelligit aliquam formam sibi impressam, sed solummodo ab ipso intelligibili obiec- nisi per formam quae educitur de potentia in actum, quae non est nisi forma tive, praesenti intellectui sicut cognoscibile cognoscenti, vel in se ipso per inhaerens», hic intelligendum quod, cum , secundum essentiam, vel in eo quod quid est de ipso. I Ita quod, si ipsa res intelligibilis PHILOSOPHUM IXo Metaphysicae, in «non educitur de potentia ad actum AE'K'P'S' AE'K'P'S' 152 ARTICULUS XXXIII QUAESTIO3 153 se ipsam praesentat in intelligentem, tunc ipsa non specie eius formaliter ea I Ad argumentum in oppa situm, «Si Deus intelligibilis esset per aliud, est b intelligit intelligens, et ipsa se ipsa intelligitur. Et hoc sive prae-Isens sit ut aliquid prius eo intelligibile et simplicius», dicendum quod verum est si per inhaerens, quemadmodum «si vera forma I ba/nei esset in anima, non extra aliud re et obiective. Nunc autem deitas, veritas et omnia attributa inter se in materim>,ut dicit COMMENTATORuper XIIum Metaphysicae, s sive sit cum divina essentia id ipsum sunt re, differunt autem sola ratione. Prop- assistens tantum, ut forma lucis increatae. I Cum enim illabatur intellectui terquam bene contingit, ut dictum est, quod deitas, ratione qua deitas, non beato, intimior per hoc fit ei, quam sit quaecumque forma inhaerens. Et per est intelligibilis per se, sed sub ratione qua veritas, et sic de ceteris, ut dictum hoc fit ex ambobus quasi unum lucens, secundum quod et de hoc modo I est. Et sic non sequitur quod Deus sit intelligibilis per aliud prius aut intelligendi Deum ab intellectu beato loquitur HUGo, ubi supra, dicens: simplicius eo, sed per idem sub alia et alia ratione. «Sicut duo sunt, lumen, et quod suscipit lumen, corpus, et ex his duobus unum efficitur lucens, et ipsum lucens imago quodam modo est et similitudo luminis in eo quod lucet sicut ipsum lumen, ita et Deus noster lumen est et ventm I QUAESTIO 3 lumen est. Et ipsum lumen rationales animi mundi et puri excipiunt, et ex eo UTRUMRATIOINTELLlGENDI DEUMSITRATIOINTELLlGENDI lucentesfiunt. et non sunt ipsi imago luminis in eo quod sunt, sed in eo quod OMNIA ALIAABEO lucent ex lumine, sicut ipsum lumen lucet. Et sunt ipsa lucentia theophaniae luminis, in quibus lumen videtur, quoniam a nullo lumen videretur, si nullus a lumine illuminaretur. Nam et qui in se lumen videt, profecto non videretur I Circa tertium arguitur, quod ratio intelligendi Deum non sit ratio intelligendi omnia alia. nisi luceret, et se lucentem non videret. Sic ergo», I ut dicit, «non constituimus Primo sic. Nihil est ratio intelligendi illud a quo habet summam distan- aliud inter Deum nostntm et nos, sed immediate viam scimus, et nobis ad tiam et diversitatem, quia nihil intelligitur nisi per sibi conveniens. Sed omne ipsum et ipsi usque ad nos, ut simus in ipso et ipse in nobis». Et alludit illi aliud a Deo summam distantiam et diversitatem habet a Deo, et ita etiam a quod dicitur Ioannis XVIIo: «Sicut tu, Pater, in me, et ego in te, et ipsi in ratione intelligendi eius, quae est ipse, ut patet ex supra habitis. Ergo etc. nobis unum sint», et «Ego I claritatem quam dedisti mihi, dedi eis, ut sint Secundo sic. Una ratio intelligendi non est nisi unius intellecti, sicut non unum sicut et nos unum sumus. Ego in eis et tu in me, ut sint consummati est una ratio I essendi nisi unius entis, quia «eadem vel proportionabilia sunt in unum, ut videant claritatem meam quam dedisti mihil>.Unde et HUGO, principia essendi I et cognoscendi», secundum PHILOSOPHUM no Meta- in exponens aliter quam prius illud DIONYSIJ, «caelestibus quidem essentUs physicae. Deus et creatura non sunt idem intellectui. Ergo etc. supermundane», dicit: «quaecumque invisibilia nobis per sensibiles Tertio sic. Infinitum non potest esse ratio intelligendi finitum, quia inter demonstrationes proposita et monstrata sunt, caelestibus essentiis spiritualiter ipsa nulla est proportio. Ratio autem qua I Deus intelligitur, est infinita, et per nudam et simplicem veritatem impressam revelata sunt». quaelibet creatura finita. Ergo etc. AE'K'P'S' AE'K'P'S' 154 ARTICULUS XXXIII QUAESTIO 3 155 Quarto sic. «Res non scitur per id quod non est idem ipsi, sed separatum intelligit omnia alia ipso, et similiter ad quaestionem, an Deus intelligendo ab ea», secundum quod vult PHILOSOPHUSVIIo Metaphysicae in «contra se intelligat omnia alia a se. Platonem de ideis ponentem, secundum quod ei Aristoteles imponit, quod I Ad quaestionem ergo istam dicendum, quod ratio I qua aliquid est essent separatae a rebus, et tamen esset nostra scientia per ipsas», sed quo intelligibile in se, potest intelligi esse ratio qua alia sunt intelligibilia, quinque ipse Deus est intelligibi-llis, quia est id quod ipse est, separatum omnino ab modis. eo quod est aliud ad ipso. Ergo etc. Primo, quia ab unius cognitione dependet cognitio alterius, ita ut cognitio In contrarium est, quoniam ratio intelligendi rem respondet rationi illius haberi non possit, quin simul habeatur cognitio istius, et hoc dupliciter. perfectionis eius in esse. «Eadem enim», secundum PHILOSOPHUM 110 in Primo, ad modum quo unum correlativorum sine altero intelligi non potest. Metaphysicae, «sunt principia essendi et cognoscendi». Sed ratio perfec- Secundo, quemadmodum in cognitione sensitiva visus corporalis, viso tionis qua Deus perfectus est in esse, est ratio perfectio-Inis omnium in esse, speculo, necessario videntur simul res quarum imagines continentur in quia in se omnium perfectiones in esse continet. Ergo et ratio cognitionis speculo. Tertio, quia ratio unius est declarativa et ostensiva rationis alterius Dei est ratio cognitionis omnium aliorum. Ergo etc. apud intelligentem, quemadmodum in cognitione I visus corporalis, visa luce, videntur colores splendentes in luce. Quarto, quia in ratione illius < SOLUTIO) continetur ratio intelligendi istius, quemadmodum specie intellecta, necesse est genus cointelligi, quia ratio speciei continet in se rationem generis. I Quaestio ista omnino necessaria est ad sciendum perfecte intelligibili- Quinto, quia perfectior addit super rationem minus perfectam I aliquid diversum secun- dum rem, vel diversum secundum intentionem et non secundum rem, vel I Ad primum in oppositum, quod «ratio intelligendi alterius debet habere secundum rationem tantum, et non secundum I rem neque secundum aliquam identitatem cum ipso, qualem non habet Deus cum aliquo alio a se», intentionem, dicendum secundum supra deterrninata, quod est quaedam identitas et Primo modo in numero maiori continetur multitudo plurium numerorum indistantia secundum essentiam et naturam, quaedam vero secundum imagi- minorum, ut in denario nonus, octavus, et sic de aliis. Semper enim numerus nationem vel imitationem et correspondentiam quandam. Primo modo debet maior addit unitatem super minorem et a minori subtrahitur unitas quae fuit esse identitas et indistantia in I eis, quorum I unum est ratio intelligendi in maiori, et sic unitate addita vel subtracta, semper species numerorum alterius secundo modo iam tacta, et sic ratio intelligendi in Deo qua se variantur, et secundum divisionem et distinctionem intellectus in uno intelligit, non est ratio intelligendi aliquid aliud a se, quia creatura quaelibet numero plures numeri continentur, ut in denario nonus, octavus, et sic de in infinitum distat a divina essentia, et cum nullo alio a se in essentia aliis. Talis multitudo ratio num intelligibilium I omnino non cadit in Deo, quia necessario ponit compositionem ex re differentibus. Et quod sic est unum uno modo, est vere multa alio modo, ut habitum est supra. Secundo modo in speciebus entium semper in superiori secundum AE'K'P'S' AE'K'P'S' 160 ARTICULUS XXXIII QUAESTIO 3 161 convenientiam habet. Secundo autem modo est identitas divinae essentiae et intel1igendi alia a se, diversificatur secundum rationem ut est ratio intelli- indistantia quaedam ad omnem creaturam, quia per ideas suas et rationes gendi diversa, quae sunt alia a se. In quantum enim repraesentat totaIitatem perfectionum sunt omnes quodam modo in ipsa, ut infra dicetur. I Et hoc perfectionis divini esse, est ratio intelligendi Deum; in quantum vero modo ratio ilIa qua Deus intelligit se, est ratio intelligendi omnia alia a se. repraesentat diversos modos perfectionum creaturarum sub ilIa totalitate, est I Ad secundum, quod «una ratio I intelligendi est unius intellectus», ratio intel-lligendi alia a se. dicendum quod Deus per se est ratio intelligendi solummodo se ipsum, sed I Ad quartum, quod «separatum ab alio non est ratio intelligendi ipsum», quia est ratio idealis propria singulorum, cum hoc etiam est ratio intelligendi dicendum quod aliquid est ratio intelligendi aliud uno modo ut obiectum omnia alia a se. Et ideo determinat PHILOSOPHUS XIIo Metaphysicae, in intellectum, quemadmodum imago in speculo ad cognoscendum id cuius est quod "Deus solum se ipsum intelligit, et quod alia non intelligit nisi imago, alio modo ut ratio intelligendi tantum, et non ut obiectum, quemad- intelligendo se ipsum, et ita ut habent esse in ipso, non autem ut in propria modum species in oculo ad cognoscendum id cuius est species. Primo modo natura». Quod qualiter debet intelligi, habet exponi cum erit sermo de contingit dupliciter: aut enim obiectum illud intellectus continet in se omnes scientia Dei respectu creaturarum. Creatura autem, ut habet esse in Deo, non perfectiones usque ad intima et minima eorum, aut solum repraesentat est nisi Deus. specificam eorum naturam. Primo modo, separatum ab alio potest esse I Ad tertium, quod «ratio intelligendi Deum est infinita; ergo non potest obiective ratio intelligendi alia. Et sic Deus, tamquam speculum speculabile esse ratio intelligendi alia a se, quae sunt finita», dicendum ad hoc quod visum intellectualiter, est ratio videndi alia, quia alia, Ilicet sunt separata ab infinitum modo infinita repraesentans non potest esse ratio intelligendi ipso in esse proprio eorum, verius tamen illa habent esse in illo quam in se finitum, modo tamen finito repraesentans bene potest esse ratio intelligendi ipsis. Secundo modo, separatum ab alio non potest esse obiective I ratio finitum, quoniam potentia infinita modo fmito agens potest esse causa intelligendi alia. Et hoc modo ideae Platanis, secundum quod imponit ei effectus finiti. Per hunc modum ratio infinita qua Deus est intelligibilis Aristoteles, separatae erant a particularibus rerum naturalibus, et extra I modo infinita, creatura bene potest esse intelligibilis modo finito. Sub modo intellectum secundum se subsistentes, ut quidditates et essentiae rerum enim repraesentandi infinite, plures modi aut infiniti possunt esse particulatae ab eis solum per formas materiales ab eis impressas materiis, repraesentandi finite, ut sic una ratio intelligendi Deum sit quodam modo non autem in se ipsis, immo quod in se ipsis subsisterent imparticipatae et plures rationes intelligendi alia a Deo, quemadmodum dictum est I in repraesentarent esse rerum specificum, non proprias rationes earum particu- quadam quaestione de Quolibet, quod una idea speciei unius est quodam lares usque ad intima et minima. Unde dicit PHlLOSOPHUSVIIo Metaphy- in modo plures respectu plurium individuorum sub ilIa. Et ut sic ratio una sicae contra Platonem: «Si bonum illud quod est bonum, erit aliud, et sua intelligendi Deum, qua intelligit se et alia, sit quodam modo ratione diversa, essentia boni, I et animal et essentia animalis, et essentia entis et ens, et illae ut est ratio intelligendi se et ut est ratio intelligendi alia a se. Et ut est ratio substantiae sunt priores, si sunt absoluta ab invicem, quaedam non sciuntur per scientiam, et dicimus absoluta, si bonum per se non habeat essentiam AE'K'P'S' AE'K'P'S' 162 ARTICULUS XXXIII boni. Scire enim cuiuslibet rei est scire quid est per essentiam». Ubi dicit COMMENTATOR: fuerint quidditates rerum non eaedem per se cum rebus, «Si ARTICULUS XXXIV sed absoluta ab invicem, continget ut substantiae primae non sint scitae, quoniam non sciuntur res nisi per suas quidditates, et cum suae quidditates DE VERITATE DEI fuerint aliae ab eis, non poterunt sciri». Unde dicit PHlLOSOPHUS eodem, in quod «Essentia circuli et circulus, et essentia animae et anima, sunt idem. Res vero tota lis congregata, ut iste circulus aut aliquod particularium, non habet definitionem, sed cognoscitur universalis ratione, aut sensu. Definitio vero I Sequitur de veritate Dei. Et circa hoc quaeruntur sex. Primum, utrum totius est et speciei. Materia vero per se non cognoscitur». Et est hoc supra in Deo sit veritas. Secundum, utrum duplex veritas sit in Deo, essentialis et expositum. Si autem sit aliquid ratio intelligendi tantum, sic bene potest esse personalis. Tertium, utrum veritas sit in eo ratione suae essentiae secundum separatum ab intellecta: est enim aliquando ratio intelligendi in intelligente, se et absolute, an ex respectu aliquo ad eius intellectum. Quartum, utrum et res intellecta omnino extra, et de eo ut est ratio intelligendi, non loquitur veritas Dei sit in eius essentia vel in eius intelligentia. Quintum, utrum verius Philosophus. et perfectius esse habeat in eius essentia, an in eius intelligentia. Sextum, utrum contrarium veritati, scilicet falsitas aliqua; sit in Deo. AE'K'P'S' IQUAESTIO I UTRUMIN DEO SITVERITAS Circa primum arguitur quod veritas in Deo non sit. Primo sic. Secundum PHlLOSOPHUM VIo Metaphysicae, in «veritas non est in rebus neque fals itas , sicut sunt bonum et malum, sed sunt in cogitatione». Quidquid autem Deus est, verissima res est, quia non est nisi necesse esse et id quod est per suam essentiam, ut patet ex supra determi- natis. Ergo etc. Secundo sic. AUGUSTINUS, e vera religione, D dicit quod «veritas est similitudo quaedam». Similitu-Ido autem alicuius alterius est similitudo. AE'K'P'S' 164 ARTICULUSXXXIV QUAESTIOI 165 Deus autem essentialiter dictus nullius potest esse similitudo, immo e debet, sive quod natura sua requirit ut faciat, videlicet quod faciat omne id converso omnia alia sunt eius similitudo, et ei similia. Ergo etc. quod pertinet ad suam significationem, scilicet ut indicet ipsum significatum I In oppositum est PHILOSOPHUS,cum dicit in no Metaphysicae : secundum quod est in re extra, sic veritas rei oportet I quod sit, quando res «Necesse est principia rerum quae sunt semper, ut sint in fine veritatis». id existit I quod natura sua requirit ut sit, videlicet quod in se contineat Principium huiusmodi maxime Deus est, quia est prima causa omnium, ut omne id quod ad naturam suam pertinet, et quidditatem. Illa quidem est exponendum est loquendo de creaturis. Ergo etc. perfecta ratio veritatis in signo, ut in oratione, qua ipsa est vera, quod scilicet ipsa indicat sic ut est in re ; et natura sua qua est oratio, requirit ut hoc faciat, quoniam et si aliquando non faciat hoc, hoc tamen semper indicat se facere, < SOLUTIO> quasi aliquid naturale sibi. Ita quod omnis propositio affirmativa naturaliter I Cum duplex sit veritas, scilicet veritas rei et signi, et veritas signi indicat rem esse veram, et negativa sibi contraria eam indicat esse falsam, quadruplex est, secundum quod determinat ANSELMUSin libro De veri- secundum quod dicit PHlLOSOPHUS in v' Metaphysicae : «Cum dixerimus t a t e, scilicet orationis, cogitationis, voluntatis ~t actionis, et de illa quae est aliquid esse, demonstrabimus suam veritatem, et cum dixerimus aliquid non signi, nihil ad praesens,sed cum loquamur de veritate in creaturis, «omnes esse, demonstrabimus ipsum non esse verum sed falsum. Et cum non est ita autem», ut dicit idem in eodem, «de veritate signorum loquuntur .. veritatem in re, mentitur oratio sive affirmati-Iva sive negativa, et falsitas in ea est. I vero quae est in rerum essentia, pauci considerant», etsi pauci de illa quae Tunc enim est oratio vera, quando indicat quod est esse, et quod non est non est in essentia rerum creatarum, paucissimi considerant de ea quae est in esse. Et e contra tunc est falsa, quando indicat de eo quod est, non esse, vel essentia rei increatae, de qua ad praesens debet esse sermo, quam de plano quod non est, esse. Ab eo enim quod res est vel non est, dicitur oratio vera omnes in essentia Dei esse concedunt, quia ratio veritatis de nobilioribus et vel falsa». Ab eo scilicet quod est sicut per orationem exprimitur, dicitur dignioribus est quae inveniuntur in rerum natura, et omne quod nobilius I vera; ab eo vero quod non est sic, dicitur falsa, ut vult Philosophus. Et ipsa est et dignius, Deo attribuendum est, secundum quod supra determinatum tunc est falsum signum, quia non habet suum significatum sibi correspon- est. dens, et signum dicitur relative ad signatum. Propter quod dicit PHILOSOPHUS Et quod eam in Deo oportet po-Inere, declaratur ex propria ratione inv' Metaphysicae ; «Dicitur sermo falsus ille, qui est ex his quae non veritatis rei per simile ad veritatem signi, primo in creaturis, deinde a sunt, secundum quod falsus». creaturis per eminentiam in Deo. Et sicut est de hoc signo, ita est de omnibus aliis, secundum quod Sicut enim veritas signi tunc est, quando signum facit hoc quod facere ANSELMUSin libro De veritate, exemplificando hoc de veritate actionis, dicit: «Quoniam non est ab aliquofaciendum nisi quod debetfacere: eo ipso AE'K'P'S' quod aliquid facit, dicit et signat, hoc se deberefacere .. quod, si debet facere quod facit, verum dicit, si autem non debet, mentitur». Ergo similiter haec AE'K'P'S' 166 ARTICULUS XXXIV QUAESTIO I 167 est perfecta ratio veritatis, quod ipsa habeat hoc quod natura sua requirit ut simpliciter quod verum non sit in rebus, sed dicit quod «non est in rebus sicut habeat, continendo scilicet in se quidquid ad essentiae suae perfectionem bonum et malum». «Et intendebat», ut dicit COMMENTATOR, hUllc «per pertinet. Hoc enim quaelibet natura indicat se esse secundum speciem suam, sermonem declarare diversita-[ tem duorum entium, scilicet entis quod est in ut homo in specie humana et asinus in specie asinina, et hoc sub ratione qua anima, et entis quod est extra, quia nafllra primorum oppositonlm in ipsa essentia est declarativa sui ipsius apud intellectum. Hoc enim, ut dictum intellectu, scilicet veri et falsi, non est sicut natura primorum oppositorum est supra, pertinet ad propriam rationem et respectum veritatis. extra animam, scilicet boni et mali. Bonum enim et malum sunt in materia, I Nunc autem descendendo I ad propositum dico, quod Deus summe est verum autem etfalsum sunt in cognitione. Et nullum ens in cognitione dicitur id quod natura sua requirit ut sit, quia hoc est per suam essentiam, et non ens simpliciter secundum quod est extra animam». alicuius participatione, et sic est illud, quod non est aliud quam esse Distinguendum est ergo de vero, quod est quoddam verum quod est ens quod I dam quod est necesse esse, ut habitum est supra. Ratio ergo veritatis diminutum et tantum opus intellectus, scilicet verbum conceptus de re, quod summae et perfectissimae in Deo est, sicut et ratio ipsius esse, quia quidquid dicitur quod quid est rei apud animam, et notitia quaedam in qua intuetur est in Deo, Deus est, propter summam eius simplicitatem, ut patet I ex supra rem quae per essentiam suam non habet esse in anima. Est aliud verum quod determinatis. est ipsa perfecta rei entitas extra intellectum existens, de qua dicit PHlLO- Absolute ergo dicendum quod in Deo veritas est, et quod Deus veritas est, SOPHUS no Metaphysicae, in quod «dispositio uniuscuiusque rei in esseest immo summa veritas, quia summa essendi necessitas, ita quod, sicut esse sua dispositio in veritate», secundum quod de hoc statim sermo habitus est. aliorum respectu esse Dei diminutum est et quasi non esse, ut supra Unde primo modo veritas non cadit in Deo, quamquam veritas sit in eius determinatum est, sic veritas omnis creaturae respectu veritatis Dei diminuta cognitione. Notitia enim quam habet in se ipso, non est nisi perfecta rei veritas est, immo vanitas quaedam. «Vanitati enim subiecta est», secundum entitas. In eo enim non est notitia nisi substantialis, ut infra dicetur, quam APOSTOLUM, Romanos, VIUO.«Omnia enim», ut ibi dicit Glossa, non format in se de re extra tamquam intentionem eius, quia tunc non «quae nascuntur, infirma sunt et corruptibilia, ac per hoc vana, quia statum cognosceret I res alias a se, se ipso, sed alio a se, ut infra videbitur, sed ad suum tenere non possunt». quam formantur res tamquam a prima et perfecta ratione en-Itis. Unde et verum secundo modo perfectissime cadit in I Deo, ut infra patebit. Non ergo de quolibet modo veritatis, sed de unico tantum, intelligit PHlLOSOPHUS quod «verum est in cognitione, non in rebus». Et in hoc differunt verum et falsum a bono et malo, quod bonum et malum habent esse in rebus tantum in Ad primum in oppa situm, quod «verum non est in rebus; quidquid autem est in Deo, verissima res est», dicendum quod PHILOSOPHUS dicit 85 non AE'K'P'S' AE'K'P'S' 168 ARTICULUS XXXIV QUAESTIO2 169 quantum huiusmodi, verum autem et falsum uno modo in rebus et alio modo IQUAESTIO 2 in anima, ut patebit inferius. I Ad secundum, quod «veritas est similitudo; Deus autem nullius est UTRUMDUPLEX VERITASITIN DEO, ESSENTIALIS S similitudo», dicendum quod dictum illud non est generale de omni veritate, ETPERSONALIS sed ad litteram solummodo intelligitur de veritate eius quod habet esse suum ab alio, et ita suam veritatem. Talis enim veritas necessario quaedam Circa secundum arguitur, quod in Deo duplex sit veritas, personalis et similitudo est, quia quod ab alio habet esse, non habet ipsum nisi per essentialis. quandam assimilationem. «Habent enim causata causalium receptas imagi- Primo sic. Quoniam, ut habitum est, veritas et entitas uniformiter sese nes», ut dicitur cap.o 2° De divinis nominibus. Et quanto perfectius consequuntur, sed in Deo, ut videtur, duplex distinguitur esse, essentiale habet esse eius assimilationem a quo est, tanto est perfectius in veritate, et scilicet et personale, primum substantiae, secundum relationis, secundum quanto magis deficit ab ea, tanto minus habet de veritate, I aut etiam, si non quod ista duo praedicamenta entis est ponere in Deo secundum superius consequitur ipsam quantum natura eius nata est eam consequi, habet aliquid determinata, ut sicut in creaturis est duplex esse, substantiae scilicet et admixtum de falsitate; unde AUGUSTINUS,De vera religione, unde accidentis, sic et in Deo, ergo etc. dictum verbum assumptum est: «Si corpora in tantum I fallunt, in quantum Secundo sic. Id quod in praecedente est ab alio, et importat relationem non implent unum illud quod coniunguntur imitari, datur I intelligi esse et respectum ad illum ut originati ad originantem, principiati ad princi- aliquid quod illius unius, a quo unum est quidquid aliquo modo unum est, piantem, dicitur personaliter, quemadmodum verbum, similitudo, imago, ita simile est ut omnino impleat ac sit id ipsum. Hoc est 'Veritas' et 'Verbum character, et huiusmodi. Veritas in Filio est I huiusmodi. Sicut enim in in principio', et 'Deus apud Deum: Si enim est falsitas, ex his est quae creaturis dicitur esse veritas in eo quod in eis est conformitas ad aliud, ut ad imitantur unum, non in quantum id imitantur, sed in quantum implere non exemplar artis divinae a quo procedunt in esse, ut patebit loquendo de possunt. Illa est veritas, quae id implere potest, et id esse quod illud est. Cetera veritate creaturae, sic veritas dicitur esse in Filio, eo quod est in eo illius unius similia dici possunt, quia in quantum sunt, in tantum et vera sunt. conformitas perfecta ad principium a quo est, dicente AUGUSTINO De in Haec autem ipsa eius similitudo, et ideo veritas». Nihil igitur de illo dicto vera religione: «Quod illius unius. a quo principio unum est, quidquid AUGUSTINI d veritatem essentialiter dictam in Deo, quae a nullo habet esse, a aliquo modo unum est, ita simile est, ut hoc omnino impleat ac sit id ipsum, de qua ad praesens loquimur. hoc est 'Veritas: et 'Verbum in principio '. Quae ilud ostendit sicut est, unde et Verbum eius rectissime dicitur. Cetera illius IInius similia dici possunt. In quantum sunt, in tantum enim et vera sunt. Haec autem ipsa eius similitudo, et ideo veritas». Et sequitur: « Quae summa simili-Itudo, principium et veritas AE'K'P'S' AE'K'P'S' 170 ARTICULUSXXXIV QUAESTIO2 171 est». Ergo in Deo est veritas personalis. Et patet ex praecedenti quaestione, na/e, hoc non contingit, nisi quia alia et alia ratione convenit personae et quod in eo est veritas essentialis. Ergo etc. essentiae .. quod enim secundum eandem rationem personae convenit et Tertio sic. Quod convenit personae Filii, eo quod est Verbum et similitudo essentiae, non nisi essentia/e est», quemadmodum ibi dec1aratum fuit de Patris, id personale est, quia convenit ei ratione distinctionis suae a Patre. bonitate quod in divinis non est nisi essentialis, et de unitate quod est Veritas in Filio est huiusmodi, dicente AUGUSTINODe vera religione, ut essentialis et personaIis. Nunc autem ita est secundum iam deterrninata, iam dictum est. Ergo etc. quod perfecta ratio veritatis rei cuiuscumque, sive creatae sive in creatae, est Quarto sic. Eo veritas perfectissime dicitur veritas, quo habet esse in quod I ipsa sit hoc quod natura sua requirit, continendo scilicet in se intellectu ut in cognoscente, ut infra patebit. Sic autem habet rationem verbi quidquid ad naturam et essentiam suam concurrit, et hoc sub ratione et conceptus mentis, et ita importat emanationem. Sed tale personaliter huiusmodi, qua est dec1arativa sui apud intellectum. Perfecta ergo ratio dicitur, quia non est verbum in divinis nisi personale. Ergo etc. veritatis, quae convenit personae ratione deitatis ut deitas est, nihil est nisi Quinto sic. Id quo I una persona distinguitur ab altera et illi soli convenit, ratio veritatis essentialis, quae unica est sicut et deitas. ita quod non alii, non nisi personale est. Tale quid est veritas personae I Sed sciendum est ad intellectum huius, quod cum, ut patet ex dictis in divinae in quantum persona est. Quaelibet enim personalis proprietas, quae praecedenti quaestione, duplex est esse veritatis, - unum in re ipsa, ut in eo quod ens et aliquid, est personae constitutiva, veritas quaedam est, qua scilicet ipsa intelligibile quoddam est, in habendo scilicet in se id quod veram personam constituit, I quae non nisi personalis est, quia non est natura sua requirit, et hoc in quantum est ipsa dec1arativa sui ipsius apud commune tribus, I sicut nec ipsa I proprietas. Ergo etc. intellectum (< quod veritas divinae naturae vel essentiae, ut iam intellecta est et considerata secundum esse veritatis eius in intellectu, dupliciter potest considcrari. Uno 1 I Dicendum ad hoc, secundum quod alias dec1aratum fuit in Quaestio- nibus de Quolibet: «quod aliquid distinguitur penes essentia/e et perso- AE'K'P'S' AE'K'P'S' 172 ARTICULUS XXXIV QUAESTIO 2 173 modo ut est intellecta actu simplici et essentiali intelligendi, absque conceptu veram naturam et essentiam intellectam, secundum quod in ipso intelligente verbi. Alio modo ut est intellecta actu dicendi, actui scilicet intelligendi est et concipitur, et per hoc non potest esse aliquo modo diminuta veritas. coniuncta ut productiva est et conceptiva verbi. Unde ad huiusmodi veritatem concludendam in Deo esse aliam a veritate Primo modo intelligere essentiale in Deo est unum et idem, commune essentiali, quemadmodum persona alia est ab essentia, nituntur argumenta tribus personis. Et sunt unum et idem intelligens et intellectum, differens quaedam inducta. Propter quod declaratio veritatis, quomodo propter sola ratione, I absque alicuius verbi communis conceptu. Et est intellectus notitiam Verbi concepti in paterna intelligentia non est ponendum aliquam in Deo consimilis quodam modo ei qui est simplicium intelligentia in veritatem personalem in Deo, ut praeter veritatem essentialem sit aliqua creaturis. Et patet quod veritas huiusmodi non est nisi una, et etiam non est personalis, et non solum una sed plures, propter plures proprietates persona- nisi verum esse rei, quia secundum essentiam habet esse in intelligente. Sed les, ut praeter unam essentialem sint I tres personales, sed quod non est in creaturis est dirninutum esse quando non habent esse in intelligente nisi ponenda in Deo alia veritas quam essentialis uni-Ica, licet in creaturis propter per suam speciem, quae non est veritas, sed imago rei. esse rei in intellectu sit ponere aliam veritatem ab illa quae est in re extra, Penes secundum modum esse veritatis in intellectu, quo scilicet Verbum talis, inquam, declaratio, erit responsio ad omnia obiecta, in mente paterna conceptus quidam I est, videtur quod aliqua sit veritas I Est igitur dicendum, quod in Deo veritas non fundatur nisi in essentia personalis, sicut personalis est imago et character aut verbum I, ut declaratum ut est natura et res absoluta, non super rationem alicuius esse vel respectus est opponendo. «Quod autem uno modo est essentiale et alio modo quem accipit super se in I persona. Quare, cum essentia in Deo, sive personale, dicitur quodam modo I plurificari in divinis, secundum quod consideretur ut in se sive ut in persona, non est nisi unica et essentialis, dicitur in Deo duplex unitas, essentia/is scilicet et persona/is», ut expositum similiter veritas in Deo, sive consideretur ut est in essentia absoluta sive ut est in Quaestionibus de Quolibet. I Sic forte alicui videtur dicendum est in persona, non est nisi unica et essentialis. quod in Deo duplex sit veritas, essentialis ratione deitatis ut deitas est, quae Ad cuius intellectum, et ad maiorem declarationem eorum quae dicta sunt convenit tribus personis communiter, et personalis ad minus ratione notitiae, in solutione praecedentis quaestionis, recurrendum ad quaedam superius sive verbi concepti in persona Filii, quae solum Filio convenit, ut est verbum determinata, recolligendo ea in summa, videlicet quod, cum in Deo non sit et notitia concepta in mente paterna. Et hoc, quemadmodum in creaturis nisi substantia, quae est essentia, et relatio, quae est respectus in essentia quae intel1iguntur per speciem, et per verbum conceptum quod est quidditas fundatus, et de ratione respectus ut respectus, est quod, sicut quando est earum in intelligentia, duplex est veritas, una quae est in re extra idem quod accidentalis, nihil tamen accidentalitatis ex se ponit super illud cuius est, sed vera rei entitas, alia vero quae est in mente, et dirninuta rei entitas, quamvis solum per illud super quod fundatur, sic, cum est essentialis sive substan- veritas Verbi divini non potest esse entitas dirninuta, eo quod continet in se tialis, qualis est respectus in Deo, nihil essentialitatis sive substantialitatis vel realitatis habet, nisi per illud super quod fundatur. Omnis igitur natura AE'K'P'S' AE'K'P'S' 174 ARTlCULUS xxxrv QUAESTIO 2 175 realitatis in Deo consistit in divina essentia, ut essentia vel substantia est, et obiectum intellectus» secundum PHILOSOPHUM, ut etiam ratio rei a reor dictae super ipsam fundantur omnes respectus divini. Ita etiam quod, etsi persona non potest concipi ab intellectu - licet possit ab imaginatione - nisi sub in Deo habeat aliquid realitatis in quantum dicuntur tres personae esse tres ratione lentis quidditativi, et tamen rationem esse nihil potest habere, nisi res, ratio tamen veritatis non fundatur super rem ut est personae sive prius habendo rationem rei dictae a reor, in qua fundatur ratio esse illius. personalis, sed ut est naturae sive essentialis. Unde, cum veritas non est in Quia autem verum est prima ratio qua aliquid est concepti bile ab intel- aliquo nisi id in quo firmitas sua et I realitas absoluta consistit, patet clare lectu, ut praedictum est, ideo tertio ratio veri fundatur in ratione entis quod in Deo non potest esse nisi unica et formalis veritas. quidditativi, quod dicitur res a ratitudine, et postmodum sequitur ratio entis Quod tamen ut amplius elucescat ex veritate inventa in creaturis, paulo in effectu, participantis essentiam et quidditatem, quod dicitur res naturae, amplius inchoando, sciendum quod ratio rei dictae a reor reris prima est in ex quo, et ipsa essentia participata, cadit compositio in omni creatura, ut unoquoque ente creato, I et super illam rationem rei prima ratio quae habitum est supra. fundatur, est ratio entis sive esse quidditativi,. quae convenit ei ex respectu In qua est considerare triplicem rationem rei dictae a ratitudine , scilicet ad formam divini exemplaris, a quo accipitur ratio rei dictae a ratitudine, essentiam, et participans eam, et compositionem ex illis. Etenim essentia ut quae eadem est cum ratione entis quidditativi. Ex eo enim est ratum quid, essentia est, ratum quid est, et similiter participans eam ut participans, et quo est quidditativum quid, et e converso. I «Ratio enim rei», ut dicit similiter subsistens in utroque in quantum subsistens est in eis, ita tamen AVICENNA loquens de tali re in IO Metaphysicae suae, < eis. Ex dictis patet responsio ad obiecta. I Nec est omnino aliud esse relationis in Deo, et substantiae. Relatio enim et substantia non distinguuntur in Deo penes esse, sed solum penes modos I Ad primum ergo in oppositum, quod «in Deo duplex est entitas sive essendi, qui sunt absolutum et relativum, sive esse ad se et ad aliud, ita quod esse, substantiae scilicet et relationis, ergo similiter et duplex veritas», esse appropriatur absoluto, quia relativum trahit ipsum ab absoluto, et dicendum secundum quod iam dictum est, quod propria ratio relationis, qua attribuitur simpliciter sine determinatione absoluto, sine autem determina- distinguitur contra substantiam, est respectus ad aliud. Qui quidem respectus tione non attribuitur relativo. Ut proprie in divinis dicamus substantiam esse, ex ratione respectus nihil rei ponit super id in quo fundatur, et quod in relationem vero non dicamus proprie esse, sed ad aliquid esse, quemad- divinis constituit, sed quod naturam rei habet, hoc contingit ei solummodo modum dicit PHILOSOPHUS quod substantia est vere ens, accidens vero entis ex eo supra quod fundatur immediate, quod in sua essentia assumit rationem et ob hoc ens, quia est aliquid entis, quod vere est ut dispositio substantiae. respectus aut eius super quod fundatur. Propriam autem rationem esse nihil Et ita. sicut in Deo secundum rem non est aliud esse substantiae et relationis, potest habere nisi ex eo quod habet propriam rationem rei, quia ratio entis neque alia veritas. consistit in ratione rei, ut dictum est. I Ad secundum, quod «est aliqua veritas in Deo, ut in Filio, quae importat relationem et respectum originati ad originantem, quemadmodum imago et AE'K'P'S' AE'K'P'S' 182 ARTICULUS XXXIV QUAESTIO 2 183 verbum», dicendum quod falsum est nisi intelligatur per quandam appropria- cendi creaturas, sed solum mediante Verbo personaliter producto per intel- tionem, quemadmodum omnia quae pertinent ad intellectum, appropriantur lectualem operationem, ut inferius declarabitur: «In principio enim erat Filio, eo quod procedit per modum intelligibilis emanationis, quae I vero Verbum, et omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil». Vis pertinent ad voluntatem, appropriantur Spiritui sancto, quia procedit per enim dictiva Verbi fundatur immediate super divinam essentiam, non ut modum emanationis liberalis, ut infra videbitur. Veritas enim in Deo non est essentia est simpliciter, sed ut intellecta ab intellectu divino, et hoc non nisi deitas, in quantum dec1arativa est apud I intellectum se esse huiusmodi indifferenter, ut est intellectus cuiuscumque personae divinae, sed solum- qualem est. modo ut est personae Patris. Et sic vis dictiva Verbi, et similiter creaturarum Quae est veritas rei in se, et veritas intellectus in quantum percipitur ab mediante Verbo, fundatur in essentia divina, non ut praecise essentia, sed intellectu, sive suo sive creaturae. I Est enim veritas intellectus, in quantum potius ut veritas est, sive intellecta. Quae tamen essentialis est ut respicit scilicet consideratur res ut iam est ab ipso intellecta. In quantum vero creaturas, et I communis tribus personis, ut vero respicit Verbum, appro- consideratur secundum utramque rationem simul, tunc est quaedam adae- priata est Patri, secundum quod omnia haec habebunt dec1arari inferius. In quatio sive conformitas intellectus et essentilie divinae, intellectae sive ut quo quidem Verbo veritas essentialis, sicut et ipsa divina essentia, habet esse ratio intelligendi se ipsam, sive quaecumque alia quae sunt in Deo, sive et communicari per intelligibilem operationem, tamquam in principio quod quaecumque sunt in creaturis, et hoc I absque omni ratione realis distinctio- procedit per modum conformitatis et assimilationis concepti ad concipien- nis aut diversitatis, sed rationis tantum. tem in intellectuali operatione. Non quod ipsa intellectualis operatio, quae I Et sic veritas in tali conformitate consistens nullam rationem principiati est intelligere, sit ipsum dicere quo Verbum concipitur, quia dicere est importat vel ordinem ad principium, nisi secundum rationem tantum, quia, personale et proprium Patri, intelligere autem essentiale et commune tribus, ut infra di-Icetur, in actu intelligendi Dei sola ratione differunt intellectus, sed quia dicere fundatur super intelligere, sicut et vis dicendi super veritatem intellectum, intelligere, ratio intelligendi et ipsa notitia. Et est etiam in eo essentialem, ita quod vis dicendi et dicere secundum rationem intelligendi idem omnino veritas rei et intellectus, absque omni connotatione principii nostram sunt extra rationem eius quod est vis intelligendi et intelligere, vel principiati aut alicuius emanationis, differens sola ratione, ut statim secundum quod omnia haec inferius debent dec1arari. Propter tamen huius- dec1arabitur in quaestionibus sequentibus. Est etiam veritas intellectus in modi connexionem horum veritas quae non est nisi essentialis, ipsi I Verbo Deo omnino una et eadem, sola ratione differens, ut aequatur essentiae produc1O I appropriatur. divinae intellectae absolute, et ut aequatur omnibus aliis in quantum in ipsa Unde Verbum ex propria ratione suae emanationis non habet quod sit intelliguntur, differens sola ratione. In quantum tamen aequatur rebus veritas alia quam essentialis, quia su-Ipra essentiam nihil habet nisi rationem intellectis in ipsa essentia, superadditur ei ratio respectus causalis ad causan- dum et producendum secundum ipsam creaturas in esse, sed mediante AE'K'P'S' Verbo cui appropriatur, quia veritas essentialis in Deo, consistens in cogni- tione essentiali, non habet rationem principii proximi et immediati produ- AE'K'P'S' 184 ARTICULUS XXXIV QUAESTIO 2 185 respectus, qui nullam propriam rationem veritatis apponit, ut dictum est. I cognoscente ut terminans actum inteIIigendi, sed differenter in Deo et in Ita quod et creatura emanans a Deo per intellectualem operationem licet creaturis. In Deo enim Verbum personale non est ut obiectum elicitivum habeat in se aliam rationem veritatis quam. sit in Deo, ut distinguamus actus intelligendi, qui non est nisi essentiaIis, sed ipsa divina essentia, ut sub duplicem veritatem, unam creatam, alteram vero increatam, tamen Verbum ratione veri est intellecta a paterna mente, immo a tota Trinitate. Nec etiam emanans per intellectualem operationem nullam aliam rationem veritatis est obiectum actus intelligendi ut per se principiatum ab eo, quia ipse actus recipit. Cuius causa est quia creaturae procedunt in diversitate rei et intelligendi non est nisi essentialis, sed Verbum ipsum principiatur a vi substantiae, super quam potest fundari diversa veritas, non autem sic dictiva fundata super actum inteIligendi, quae convenit soli Patri, et Verbum procedit Verbum a dicente, sed solum secundum diversitatem respectus, ut sic principiatum est obiectum in quo I Pater omnia intelligit, non quo, ut infra determinabitur. ratione inteIligendi. In nobis autem verbum, quod est aliud ab actu inteIIi- Ad auctoritatem autem AUGUSTIN[, quae videtur esse contra iam deter- gendi, est I formalis ratio inteIIigendi in comparatione ad cognita, non autem minata, iam patebit quid dicendum. in comparatione ad actum inteIIigendi, nisi ut forma ipsius, quia non est I Per haec patet responsio ad tertium, quod I «veritas convenit Filio eo elicitivum actus, I sed formatum per ipsum in cognoscente, et distinctum ab quod Verbum est vel similitudo Patris, et e converso». Dicendum quod eo. falsum est, nisi secundum appropriationem, in quantum scilicet Filius I Ad quintum, quod «personalis proprietas est aliquid; quia personae procedens a Patre, sicut ars ab arte et veritas a veritate procedit, per quod constituti va ; ergo est veritas, et hoc non essentialiter, quia proprietas non ei in veritate adaequatur, non per aliquid personale, sed per veritatem est communis», dicendum, secundum iam dicta, quod proprietas de se non essentialem, quae eadem est ambobus, sicut est essentia et natura. Veritas est aliquid, sed ad aliquid, et non est constitutiva personae talis quae ratione enim est a veritate, et tamen non est nisi unica veritas. Non enim quia sit personaIitatis est aliquid, sed ad aliquid, ut infra patebit. Et ideo non est in veritas personaIis, a personali dicitur hoc, sed dicitur per appropriationem, se veritas, quia nec res aut ens, nisi, ut dictum est, per essentiam super quam quia veritas Patris Filio communicatur per intellectualem operationem, ut fundatur, propter quod non convenit ei alia ratio veritatis quam illa quae est dictum est. essentiae, ut patet ex iam dictis. Ad quartum, quod «veritas eo principaliter dicitur veritas, quo habet esse I Ad sextum, quod I «de tribus personis bene dicitur quod sunt tres res in cognoscente, et sic habet rationem verbi et procedentis», dicendum quod et tres entes; ergo et quod tres veritates», dicendum est ad hoc primo quod esse in cognoscente potest esse dupliciter. Ut ratio cognoscendi : sic habet veritas esse in cognoscente, quia quidquid inteIlectualiter cognoscitur, sub AE'K'P'S' ratione veritatis cognoscitur, ut dictum est supra. Vel ut obiectum cognitum, quod est terminus inteIlectuaIis operationis: hoc modo verbum est in AE'K'P'S' 186 ARTICULUS XXXIV QUAESTIO 2 187 dicit de ente, quod videlicet aliquid pluraliter dicitur in divinis dupliciter. per se et primo, nisi ratione entitatis fundatae in ratione realitatis essentialis, Uno modo ratione eius cui ad significandum nomen imponitur. Alio modo propter hoc ab illa eadem I entitate singulariter dicta, qua dicuntur unum, ratione modi significandi. convenit eis ratio veritatis, qua substantive dicuntur unus, verus, unitate Ratione prima pluraliter dicuntur illa quae imponuntur ad significandum essentiali. Ab entitate autem ut pluraliter dicta de eis, nullo modo convenit aliquid multiplicabile in divinis, ut hoc nomen 'relatio' et hoc nomen eis ratio veritatis aut pluraliter aut singulariter dicenda de eis. Quod enim 'persona', quia relatio imponitur ad significandum respectum quo aliquid se aliquo modo possint dici tres veri, hoc non est nisi quia verum sumitur habet aliquo modo ad aliud, large sumendo 'aliud' in divinis, et ut supponit adiective, non quia fundatur super aliquam entitatem pluraliter dictam, Ab pro respectu quocumque sub indifferentia quadam. Et ideo, quia plures sunt una enim veritate essentiali, fundata super unam entitatem essentialem, illo respectus, bene dicitur quod in Deo sunt plures relationes. Similiter hoc modo bene dicuntur tres veri, sicut tres entes et tres aeterni, si tamen usus nomen 'persona' imponitur ad significandum subsistens in intel1ectuali hoc obtineret: natura enim rei non repugnaret. natura, et etiam supponit pro quocumque subsistente sub indifferentia I Ad illud quod arguitur de re, quod «personalis est», dicendum secun- quadam, et ideo in divinis persona dicitur pluraliter. E contra hoc nomen dum iam dicta, quod verum est secundum modum praedeterminatum, sed Deus, quia I imponitur ad significandum substantiam, licet sub indifferentia tamen super illius rei rationem veritas fundari non potest, nisi quatenus illa supponit pro personis, non dicitur pluraliter. fundatur in re essentiae, et sic veritas illius rei ut personalis est, non est nisi Ratione secunda etiam dicuntur pluraliter, quae non imponuntur ad essentialis. significandum aliquid muItiplicabile in divinis, sed quia imponuntur secun- I Ad ultimum, quod «in Deo differunt essentia et persona et personales dum nomen vocis I ad significandum adiective aut verbaliter aut nominaliter proprietates secundum rationem intelligendi, et ratio intelligendi veri-Itas quae dicuntur pluraliter, quia adiectivum nominis debet conformari in est», dicendum secundum praedicta, quod intelligibilitas rei fundatur in eius numero suo subiecto, et appositum verbi suo supposito. Propter quod, essentia et natura formali. Ita quod, secundum quod dictum est supra, quando imponuntur ad significandum aliquid substantive, quia non oportet respectus quicumque, sicut non habet aliquid rea1itatis neque entitatis neque substantivum alteri conformari, non plurificantur. Unde, si 'aeternus' in Deo quidditatis nisi per illud super quod fundatur, et in illo, sic neque habet intelligatur substantive, non dicimus 'tres aeterni', sed 'unus aeternus' ; si aliquam rationem intelligibilitatis, nisi per intelIigibilitatem eius super quod vero intelligatur adiective, bene dicimus 'tres aeterni'. fundatur, et in illo. Licet enim cum hoc sua intelIigibilitas sit ad aliud ut ad I Nunc autem simile est I de ente. Si igitur sumatur nominaliter, I suum correlativum, sine quo intelligi similiter non potest, illud potius causa substantive significat, et non dicitur nisi singulatiter de tribus personis, quod est intelligibilitatis sine qua non, quam propter quam sic. Et similiter de scilicet sunt unum ens, quia tale esse non convenit eis nisi ratione unius realitate et entitate et quidditate. substantiae existentis in eis. Si vero sumitur participialiter, tunc significat Et sic non est de omnibus huiusmodi in Deo nisi una ratio intelligendi, adiective, et ideo dicitur pluraliter quod sunt tres entes, quia hoc convenit ei ratione personalitatis. AE'K'P'S' Quare, cum, ut patet ex praedictis, veritas non convenit alicui in divinis AE'K'P'S' 188 ARTICULUS XXXIV QUAESTIO3 189 scilicet id quod est ratio inte1ligendi deitatis, et est ratio veritatis, ut est Primo sic. Secundum quod iam dictum est per PHlLOSOPHUM, «dispositio respectus deitatis ad intellectum, secundum quem inte1ligibilis dicitur, ut uniuscuiusque in esse est dispositio sua in veritate». Sed dispositio in esse habitum est supra. Ratio autem illa veritatis ,non est nisi essentia1is, I ut est convenit Deo ratione essentiae in se et absolute, quia «esse primus conceptus ratio respectus ad intellectum omnium inte1ligibilium divinorum in natura est simplicissimus» secundum AVlCENNAM, ita absolutissimus. Ergo etc. et divina. Secundo sic. AUGUSTINUSicit in So-Ililoquiis: d «Verum est id quod I Quod autem sunt plures rationes intelligendi essentiam, personam, est». Hoc autem convenit rei ratione suae essentiae absolute, et Deo maxime, proprietates et huiusmodi, hoc est obiective, tamquam illa quae apprehen- ut habitum est supra. Ergo etc. duntur, quorum omnium una est ratio, veritas essentialis, qua singula Tertio sic. Veritas, ut respicit intellectum, est diminuta entitas. Est autem intelliguntur determinative, tamquam ratione qua intelliguntur et movent perfecta entitas, ut consideratur in ipsa re intellecta. Solum autem perfectum intellectum. et non diminutum Deo est attribuendum, ut iam dictum est. Ergo etc. Unde non I omnis ratio inte1ligendi est veritas, neque quaecumque Quarto sic. AUGUSTINUSicit in Soliloquiis d : «Si dicis nihil esse verum differunt in ratione inte1ligendi, differunt in· veritate, sed solummodo illa per se, nihil erit per se». Sed quod est per se tale, est hoc ratione suae quae I differunt in ratione inte1ligendi, ut ratio est respectus circa inte1ligibile essentiae absolute, non autem ex aliquo respectu. Ergo est ponere verum ad intelligentem. Quod convenit I solum in illis quae sunt diversa per ratione essentiae absolute. Sed quae Deo conveniunt, in summa absolutione essentias, in quibus diversi respectus veritatis fundantur, non autem illa quae ei conveniunt. Ergo etc. differunt in ratione intelligendi ut obiecta intellecta diversa secundum I In contrarium est, quoniam «veritas est adaequatio quaedam rei et rationem, de quibus procedit I argumentum. Sic enim differunt omnes intellectus», ut dicit ISAAC in libro De definitionibus. Et secundum rationes attributorum inter se, et veritas ab omnibus aliis; quae tamen alio eundem modum dicit .ANSELMUS libro De veritate, in quod «veritas est modo est ratio inte1ligendi omnia alia, ut patet ex praedeterminatis. rectitudo quaedam». Sed rectitudo I adaequationis, sive adaequatio in rectitudine I tali, non est nisi in aliquo respectu ad intellectum. Ergo etc. I QUAESTIO 3 < SOLUTIO> UTRUMVERITASITIN DEO RATIONE UAE S S ESSENTIAEECUNDUM S SEETABSOLUTE, ANEXRESPECTU LIQUO A ADEIUSINTELLECTUM I Ad istam quaestionem oportet respondere aspiciendo ad significatum termini, quae videlicet sit propria ratio quam addit verum super ens. Et I Circa tertium arguitur quod in Deo sit veritas ratione suae essentiae AE'K'P'S' absolute, et non ex aliquo respectu ad eius intellectum. AE'K'P'S' 190 ARTICULUS XXXIV QUAESTIO3 191 potest quaestio ista esse generalis ad veritatem creatam et increatam, I sicut attributa ipsa divina essentia ut essentia est in se ipsa, sed solum «ratio et quaestio sequens. intellectus, quae indivisa et indistincta dividit et distinguit», secundum Ad huius ergo quaestionis intellectum sciendum quod, sicut in intellectu COMMENTATOREM super XIIutn Metaphysicae, nihil autem est nata ratio complexo oportet fieri reductionem in aliquod primum principium com- intellectus distinguere, nisi in quantum cadit vel natum est cadere, sub eius plexum omnino intellectui per se notum - aliter enim procederetur in apprehensione, ratio autem entis non determinat in re aliquam rationem infinitum -, sic in conceptu intellectus incomplexi de eo quod quid est, apprehensibilis ab intellectu vel non apprehensibilis, sicut neque sensibilis quod dicitur per nomen, quod est propria ratio termini, a qua imponitur ad aut non sensibilis, licet secundum AVICENNAM I° Metaphysicae, in de significandum, oportet omnes huiusmodi conceptus reducere ad aliquem nullo potest [ormari conceptus menti, nisi habeat rationem entis, oportet conceptum incomplexum primum et notissimum, in quem omnes alii habent igitur quod super rationem entis, ut determinetur ad rationem intelligibilis, reduci, et qui includitur in omnibus aliis. Et est iste «conceptus entis in sit ratio apprehensibilis, qua ens respectum habet ad intellectum ut I quantum ens est», secundum AVICENNAM I° Metaphysicae, in ut saepius motivum intellectus, ita quod ratio entis apprehensibilis ab intellectu non habitum est supra. Et hoc est quod significat certitudinem, qua est unum- esset, nisi huiusmodi rationis in se esset susceptibilis. Haec enim ratio est qu1que id quod est in natura et essentia sua absolute, absque omni condi- in ente per hoc quod est natum sibi assimilare intellectum. Assimilatio enim tione et additione. intellectus ad cognitum est causa et ratio cognitionis prima. Prima ergo ratio, Ita quod omnis I alius conceptus rationem aliquam addit super iam qua ens secundum rationem suam absolutam absque omni conditione dictam rationem entis, quae tamen non potest esse extranea ab ente, quia assumit supra se intellectus considerationem, est ratio conformandi sibi ratio entis omnes rationes subintrat. Unde et ens propterea non potest intellectum. Conformatio autem huiusmodi adaequatio quaedam est et habere rationem generis, ut supra expositum est. Quidquid enim quocumque rectitudo, qua intellectus per id quod concipit de re ipsa, rei adaequatur et modo I additur super rationem entis, hoc est ratio aliqua, vel modus essendi, correspondet. Haec autem ratio est illa a qua imponitur hoc nomen 'verum' quae nomine entis non explicatur nec intelligitur. I Et quia tales rationes sive 'veritas', et addit eam super ens, ut verum nihil aliud sit quam ens non discernit neque distinguit natura rei extra, sicut neque distinguit divina assimilativum vel aequativum vel declarativum eius quod est apud intellec- tum, et hoc vel actu vel habitu, secundum quod habet perfectiorem vel minus perfectam rationem veri, ut amplius patebit in sequenti quaestione. Et sic ratio entis non includit ex suo nomine rationem veri intelligibilis AE'K'P'S' vel declarativi sui apud animam, sed e converso ratio veri includit rationem entis, I quia, licet primus conceptus intellectus obiective sit ratio entis, non tamen concipitur nisi sub ratione veri, et licet ratio veri sit prima ra-Itio concipiendi, non tamen est ratio quae primo concipitur. Obiective enim et ut concipitur, id quod est ens, in quantum est ens, primus conceptus est, et AE'K'P'S' 192 ARTICULUSXXXIV QUAESTIO3 193 de-linde verum, ut tamen ens in se includit. Dispositive autem et ut ratio habet esse, et esse I verum, secundum quod nititur procedere obiectio - secundum quam concipitur id quod obiective concipitur, verum est prima quoad hoc enim alia est dispositio rei in esse et in veritate, quia, ut dictum ratio concipiendi, et sola, ut dictum est supra, ita quod circuit totum ens, et est et amplius dicetur in sequenti quaestione -, dispositio rei in esse est ex se ipsum et omnes rationes entis, quia nihil concipitur nisi sub ratione veri, ratione absoluta, dispositio vero in sua veritate est ex dispositione relativa, neque ens, neque verum, neque bonum, neque pulchrum, neque aliquod sed intelligitur quoad gradus essendi in esse et in veritate, ut quod id quod ceterorum. Tamen, cum concipitur ratio entis vel boni vel pulchri ut est superioris gradus in esse, superioris gradus est in veritate, et e converso, obiectum circa ens, non oportet quod concipiatur ratio veri. et quod inferioris, inferioris. Unde dicit ibi PHlLOSOPHUS: «Necesse est I His visis patet quid dicendum sit ad quaestionem. Cum enim verum de principia rerum, quae sunt semper, sint in fine veritatis». Ubi dicit suo nomine et impositione, qua addit aliquid super ens, non dicit nisi COMMENfATOR: ((Causa in quolibet genere entium magis digna est in esse et rationem manifestativi vel declarativi eius quod est apud intellectum, et ratio in veritate, quam illa quorum est causa in illo genere, Et manifestum est quod, talis non est aliquid super ens absolutum,' sed solum ratio respectus, si haec est causa prima omnium entium, illa est magis digna in esse et veritate dicendum est absolute quod veritas, sicut neque in aliis rebus, sic nec in Deo quam alia entia, Omnia enim entia non acquirunt sibi esse et veritatem, nisi est ratione suae essentiae absolute, sed solum ex aliquo respectu ad aliud, ab illa». Ex quo concludit assumptum in argumento, quod «dispositio» etc. ut ad intellectum, sicut dictum est, et hoc non ex respectu ad aliquem Ubi dicit I COMMENfATOR: «Id est quod, quanto magis fuerint peifecta in intellectum extra Deum creatum, cui irnprimit notitiam suam, quia talis esse, tanto magis sunt peifecta in essendo verum. Et», ut dicit, «intendebat respectus ei accidit, quemadmodum I et omnes alii quos habet ad creaturas, per hoc notificare nobilitatem veritatis, in qua considerat ista universalis ars, ut infra dicendum est, sed ex respectu ad ipsum intellectum divinum. Non quae considerat de principiis ultimis». ut I ad suam causam, quemadmodum veritas per se non est in aliqua re I Ad secundum, quod «verum est id quod est», dicendum quod aliqui naturali creata nisi ex respectu ad intellectum increatum, ut patebit loquendo volentes subtiliare, dicunt quod littera AUGUSTINI I quae sic iacet: «Verum de veritate creaturae, sed solum ex respectu ad intellectum divinum ut mihi videtur esse id quod est», sic debet ordinari : «Id quod est, esse mihi absolute comprehendentem id quod est in natura et essentia sua secundum videtur verum», ut sit de dicto, non de re, et vocat propositionem esse veram, rationem veritatis, ut amplius patebit in sequenti quaestione, quae enuntiat quod est esse» ; sed sic non intenderet Augustinus ibi definire verum. Quod falsum est, unde praemittit: «Dico, et sic definio». Nec similiter valet instantia quam statim infert contra suam definitionem, < AD ARGUMENTA> cum subdit: «Nihil ergo est falsum, quia verum est quidqUid est». Sed dicendum quod AUGUSTINUS intendit definire verum, et est propositio sua de I Ad primum in oppositum, quod «dispositio in esse convenit Deo ratione essentiae suae absolute ; ergo et in veritate», I dicendum quod illud re, sed est materialis, per id circa quod habet I esse verum, non formalis, per illud quod formaliter est de ratione veri. dictum PHILOSOPHIintelligitur, non quoad modum et rationem quibus res AE'K'P'S' AE'K'P'S' 194 ARTICULUSxxxrv QUAESTIO4 195 I Ad tertium, quod «veritas quae respicit intellectum, est diminuta rei QUAESTIO 4 entitas, quae non convenit Deo», dicendum quod veritas quae est diminuta rei entitas, est illa quae habet esse in intellectu de re per aliud ab ipsa re UTRUMVERITAS DEI SITIN EIUSESSENTIA intellecta, abstractum ab ipsa, ut lapis per verbum formatum in intellectu VELIN EIUSINTELLIGENITA creato de lapide, quod est quodam modo lapis et non vere lapis, sed diminute. Et est talis veritas solummodo in intellectu creato de re I per Circa quartum arguitur, quod veritas Dei non sit in eius essentia, quia verbum quod est aliud ab ipsa re quam concipit. Non autem in intellectu «veritas est adaequatio quaedam rei et intellectus», secundum ISAAC De increato, qui suam essentiam per se ipsam apprehendit, et ideo tam perfecta definitionibus. Sed adaequatio talis non est in ipsa quidditate et essentia, entitas est ut capitur a divino intellectu, quam in se est. Nec etiam intelligitur sed in ipsa cognitione, qua capitur intellectum in ipso intellectu. Ergo etc. de veritate, qua res vera est in se ex sola ratione respectus ad intellectum, Quod autem non sit in eius intelligentia, arguitur, quia PHILOSOPHUSicit d absque eo quod actu intelligatur. I1la enim veritas est perfecta rei entitas, de in VIo Metaphysicae «de cogitatione in qua dicit esse verum vel falsum, qua dicit AUGUSTINUS Soliloquiis in : «Si dixeris nihil esse verum per se, quod non est I de simplicibus et de eo quod quid est». Sed intelligentia sive nihil erit per se. Unde enim lignum est hoc, inde etiam verUm lignum est». cogitatio divina non est nisi de simplici et de eo quod quid est, quia non nisi Unde sumptum fuit quartum argumentum. I Ad quod dicendum, quod suam essentiam simplicem intelligit, ut habitum est supra. Ergo etc. Quod sit in utroque, argUitur, quoniam quidquid est verum, veritate quae AUGUSTINUS loquitur ibi contra illam definitio nem veri apparentem quam est in ipso, est verum: de intelligentia divina bene dicitur quod ipsa est vera posuerat, «Verum est quod ita est ut videtur, et falsum est quod quae dicit: aliter est quam videtur». Contra quam statim arguit quod, si ita esset, ablato intelligentia, et similiter de eius essentia quod est vera essentia ; ergo veritas ergo cui videtur, nec falsum quidquam nec verum est, nec lapides veri lapides habet esse et in divina intelligentia et in eius essentia. essent, qui sunt in abditissimo terrae gremio, ubi non sunt qui sentiant. Et I sic li 'per se' non ex cludit in dicto suo rationem respectus ad intellectum, < SOLUTIO> quem habet ex sua natura, .non per aliquid additum ei, sed excludendo IDicendum I cum secundum praedicta tunc verum dicitur esse unum- adminiculum exterioris cognoscentis, explicat quod veritas potest esse in re, quodque, cum habet quod sua natura requirit, nec deficit in hoc, ut verus etsi nullus I actualiter eius notitiam habeat. Unde subdit immediate : «Nec lapis dicitur, qui habet quod ad naturam et essentiam lapidis requiritur, et fieri potest ut per se ipsum (id est sine cognitione) lignum sit, et verum lignum hoc sub ratione qua declarativus est apud intellectum sese esse huiusmodi, non sit». Ex quo ulterius statim concludit defmitionem praedictam: « Verum Deus autem et in essentia sua, et in sua intelligentia I habet quidquid habere est id quod est». Ubi clarum est quod ibi appellat 'quod est' rem absolutam potest, et quidquid natura eius requirit quoad omnem rationem perfectionis ab actu cognoscentis, quamquam includit in se respectum ad ipsam, ut eius, idcirco dicendum est quod veritas est in Deo tam in eius essentia, quam dictum est. in eius intelligentia, quam in omni eo quod in ip-I so est, sed aliter et aliter. AE'K'P'S' Ad cuius intelligentiam notandum, utendo manuductione ex creaturis, AE'K'P'S' 196 ARTICULUS XXXIV QUAESTIO 4 197 quod, cum secundum praedeterminata veritas est propria ratio rei, sive bonitas est, et Pater verus Pater est, ut veritas dicatur esse in omnibus illis quidditatis aut essentiae quae est obiectum qua I respicit intellectum, potest eo modo quo deitas. autem respicere quidditas ut obiectum ipsum intellectum dupliciter, uno Et per hunc etiam modum habet esse in divina intelligentia ut in quodam modo sub ratione potentiae, ut intelligibi1e est potentia intellectum et attributo. Ipsa enim vera intel1igentia est, et omnia haec vera sunt, quia re intellectus est potentia intelligens, alio modo sub ratione actus, ut intelligi- non sunt nisi deitas, et propriae rationes quas norninant supra deitatem, in bile est intellectum actu et intellectus actu intelligens, ubi fit quasi unum deitate ut deitas est, fundatae sunt, ut patet ex supra determinatis. Sed super compositum constitutum ex intellecto et intelligente, veritas ergo est ratio modum essendi veritatem in omnibus quae sunt in Deo, est I specialis quidditatis respicientis intellectum, et ut est in potentia utrumque eorum et modus quo veritas habet esse in eius intelligentia, non scilicet secundum iam seorsum existentia diversa, et ut in actu est utrumque eorum et unum ex dictum modum, ut ipsa intelligentia est natura cognitiva in se, sed et ut est ambobus, quorum unum sicut forma, ut intelligibile, alterum sicut materia, continens in se notitiam rei cognitae. Primo enim modo non est veritas aliter ut in-Itellectus. Et sic primo modo veritas est ratio rei ut res est existens in intelligentia Dei, quam in voluntate vel in essentia vel in bonitate, et secundum se extra intellectum, secundo mOGOut est forma intellectus ceteris quae Deo attribuuntur. Singula enim horum vera sunt in natura et existens in intellectu. essentia sua, qua sunt id quod sunt. Secundo autem modo est specialis Necesse est ergo ponere secundum hoc, quod veritas in creaturis respectu modus essendi veritatem in Dei intelligentia, quo non est in aliquo aliorum, intellectus creati, in quibus secundum rem differunt id quod est intelligibile in quantum scilicet veritas, quae est in natura et quidditate cogniti, relucet extra, et ipse intellectus, habeat esse dupliciter: et in essentia rei secundum in cognoscentis intelligentia, ut sic divina intelligentia non solum dicatur se, et in intellectu in actu sive in intelligentia quae est de ipsa. In Deo igitur, esse vera veritate qua est in re ipsa divina natura et essentia, sed veritate qua quia, licet non re differant intellectus et intellectum, differunt tamen ratione, dicitur esse vera, veram notitiam sive comprehensionem habendo de ea. ideo etiam secundum illos duos modos veritas ponenda est esse in ipso, Quae quidem notitia in intelligentia creata est forma eius inhaerens ei, dans scilicet et in eius essentia, et etiam in eius intelligentia, et per eius essentiam ei esse tale quodam modo, quale habet res extra, ut per hoc sint idem in omni quod divinam essentiam in se includit, ut sunt attributa et personae quodam modo in-Itelligens et intellectum, et eadem veritate vera. In Deo divinae. Essentia enim divina, ut deitas, vera deitas est, et bonitas vera I autem est forma intellecta re eadem cum intelligente, differens sola ratione. AE'K'P'S' AE'K'P'S' 198 ARTICULUS XXXN QUAESTIO 4 199 I Per hunc ergo modum praedictum generaliter verum est, quod veritas requirit in quantum huiusmodi. I Hoc autem habet fieri ab intellectu simplici cuiuslibet rei duplex esse habet: unum in se et in sua natura, qua est id quod in simplici inteIIigentia, sicut ab intellectu complexo in intelligentia compo- est; alterum in intelligentia, qua est in actuali notitia. Et sic absolute nente et dividente. dicendum quod veritas Dei, quae est ipse Deus, et habet esse in eius essentia ut essentia I est et natura, et in eius intelligentia, non tamen ut forma AE'K'P'S' inhaerens, quod amplius patebit ex quaestione sequenti. < AD ARGUMENTA> I Ad primum, quod < nisi componendo et dividendo concipimis, quamvis complexione affirmatio fit. Videtur autem omnis affirmatio vera velfalsa», ut dicitur in Praedicamentis. Ubi COMMENTATOR: «De tali veritate et in ipso non sit compositio I aut divisio ulla, ut inferius dec1arabitur. Aliter autem dictum verbum PHILOSOPHI exponi potest, «cogitatio non est falsitate dicit, nec in rebus est veritas aut falsitas, sed 'in intellectibus atque de simplicibus et eo quod quid est» : id est, nullum entium quae sunt in opinio-lnibus, et post hoc in vocibus atque sermonibus. Non enim rerum complexione fit affirmatio vel negatio, sed sermonum». Et ut dicit PHILO· cogitatione, dicitur ens simpliciter secundum quod est extra animam: ubi I scilicet habet esse simpliciter; in anima autem habet diminutum esse. Et sic SOPHUS I in IlIo De anima, «complexio intellectuum est verum». argumentum procedit ex falso intellectu. Credo tamen quod illa expositio Primae ergo veritati incomplexae, scilicet in intellectu, respondet veritas melior sit, et respondeo secundum eum. incomplexa in re, sed secundae, scilicet complexae, nequaquam. Ortum tamen trahit a re, secundum quod dicit ANSELMUS, De veritate: «Veritas quae est in rerum existentia, est effectus summae veritatis. Ipsa quoque causa I QUAESTIO 5 UTRUM VERITASDEI VERIUSET PERFECTIUSESSE HABET AE'K'P'S' IN EIUS ESSENTIA.AN IN EIUS INTELLIGENTIA I Circa quintum arguitur, quod veritas divina perfectius et principalius habet esse in essentia eius, quam in eius intelligentia. AE'K'P'S' QUAESTIO 5 203 202 ARTICULUS XXXIV Primo sic, per illud quod dictum est supra: «Dispositio uniuscuiusque in quam secundum quod est potentia, quia secundum quod est in potentia, non esse» etc. ; sed esse perfectius habet res in sua essentia quam in intelligentia, est. Ergo etc. quia primum est esse naturae hoc, secundum esse rationis, et secundum PHlLOSOPHUM, ut dictum est, «diminutum est esse» ; ergo et perfectius esse < SOLUTIO> habet veritas divina in Dei essentia quam in eius intelligentia. Secundo sic. Ut iam dictum est, secundum ANSELMUM «veritas in exis- I In quaestione ista de veritate divina oportet conicere quid dicendum sit, tentia causa est veritatis quae est in cognitione». Verius autem esse habet ex eis quae experimur circa veritatem creaturae, de qua debet esse sermo unumquodque in causa quam in causato. Ergo etc. loquendo de creaturis, quamquam multo aliter et aliter habent esse veritas Tertio sic. Veritas omnis in divinis non est nisi essentialis, ut supra in Deo et in creaturis, ut iam patebit in parte. I Dictum enim est supra, quod habitum est. Quae non habet per se esse nisi in essentia, et in nullo alio, nisi veritas nominat in quidditate ipsa, quae est obiectum per se intellectus, per hoc quod essentia habet esse in illo. Verius autem unumquodque habet respectum quemdam eius ad intellectum, et hoc ut est dec1arativum eius esse in illo in quo habet esse per se, quam in 'quo habet esse per aliud. Ergo quod est, quemadmodum e contra falsum est sirnulativum eius quod non est. etc. Dictum I est etiam quod istum respectum potest dicere circa intelligibile Contra. Veritas est per se obiectum et motivum intellectus, movens obiectum intellectus divini, quod est ipsa divina essentia, vel sub ratione qua solummodo eum in habitu et in potentia ut est in re ipsa, actu autem ut est divina essentia est apta intelligi, et quasi in potentia se habeat ut intelligatur, in ipso intellectu. Unumquodque autem perfectius habet esse in disposi- similiter et intelligentia divina ut in potentia ad hoc quod actu eam intelligat, tione I qua est in actu, quam qua est in potentia. Ergo etc. dico secundum rationem intelligendi, quia in se non est nisi actu intelligens, Secundo sic. Cum aliquid denominatur ab eo quod est in alio, illud quo ut infra patebit; vel potest dicere illum respectum sub ratione illa, qua iam denominatur, verius est in illo alio quam in denominato. Verbi gratia, cibus actu est intellecta ab intelligentia actu intelligente: secundum hoc enim denominatur sanus a sanitate quae est in animali, et verius habet esse sanitas dictum est in praecedenti quaestione, quod veritas et habet esse in divina in animali quam in cibo. Res vera essentia dicitur, vera a veritate quae est essentia, et etiam in eius intelligentia. in intellectu. Probatio: quia veritas I est quaedam adaequatio, propter quam Sed ad intelligendum in quo illorum verius consistit, quod quaerit quaestio dicitur vera res, et similiter intellectus; adaequatio autem est in intellectu, praesens, ne lateat in ipsa aequivocatio, oportet primo scire quod in intel- non in re: intellectus enim adaequatur rei, et est adaequatio in eo quod ligentia habet esse quadrupliciter veritas, sive I quattuor modis, et duobus adaequatur, non autem in eo cui adaequatur : ergo etc. primis sicut in subiecto, duobus aliis sicut in cognoscente. De qua secundum Tertio sic. Veritas non dicit I in re I nisi respectum ad intellectum. Res autem secundum suam essentiam non dicit nisi potentialem respectum, quia AE'K'P'S' est intelligibile sive natum intelligi. Ut vero est in intelligentia, est intellectum in actu. Verius autem habet esse unumquodque secundum quod est actu, AE'K'P'S' 204 ARTICULUS XXXIV QUAESTIO 5 205 quemlibet modum potest quaestio ista intelligi, ut patebit. Intelligentia enim intelligentia, patet quod secundum rationem intelligendi principalius I et de ratione sua propria, qua est attributum in essentia divina diversum ab aliis, dignius habet esse in essentia quam in intelligentia, quia intelligentia non est dicit respectum quemdam ad intelligibile divinum, in quantum scilicet ipsa vera intelligentia nisi quia essentia quam in se continet, est vera essentia. Et divina essentia sub ratione respectus qui est importatus nomine intelligen- similiter intelligendum est de veritate in omnibus aliis quae sunt in Deo. Et tiae, nata est se ipsam per cognitionem sive per actum intelligendi com- similiter intelligendum de veritate in essentia et intelligentia creata, quia prehendere, quemadmodum e converso intelligibile divinum dicit respectum intelligentia suo nomine non nominat nisi potentiam, et ita purum respectum quemdam ad divinam intelligentiam, in quantum scilicet ipsa divina essentia super essentiam cuius est, ut infra patebit. Et respectus in quantum respectus sub ratione respectus qui est importatus nomine intel1igibilis, nata est per est, nihil realitatis aut veritatis habet nisi a suo fundamento, ut habitum est cognitionem ab eius intelligentia comprehendi. Et similiter, quemadmodum supra. veritas nomine suo dicit eundem respectum, in quantum scilicet divina Secundo modo habet intelligentia propriam rationem veritatis ab obiecto, essentia sub ratione eius, scilicet veritatis, est sui ipsius apud intelligentiam quam alia attributa non habent, eo scilicet quod veritas in Deo ut obiectum per intellectualem cognitionem manifestativa, ut rationem manifestationis proprium secundum rationem sui respectus, respicit intelligentiam, et non addit veritas nomine suo super rationem quae importatur nomine intelligi- aliud attributum in Deo. bilis, quam I in se includit, et secundum hoc intelligentia ratione sui Rationem autem veritatis in intelligibili habet intelligentia dupliciter, respectus dicit respectum quemdam divinae essentiae ut subiecti vel funda- secundum quod in intelligentia comparata ad intelligibile duo considerantur, menti ad intelligibile divinum sub ratione intelligibilis, potest ergo intelligen- scilicet intelligendi ratio et intelligendi actio consistens circa intelligibile ut tia divina sub ratione qua intelligentia est, considerari sub comparatione sua est intelligenti praesens. Ratio intel1igendi in intelligentia est esse formale ad essentiam ut ad suum subiectum sive fundamentum, aut ad intelligibile quo intelligibile facit intelligentiam talem in actu, quale ipsum est, cum de ut ad terminum et obiectum. se, in quantum intelligentia est, non est nisi in potentia tale. Quae in Deo Primo modo divina intelligentia ab essentia, I quam sub suo respectu in sola ratione differunt. In creatura autem intelligibilia differunt aliquando re. significato suo includit, habet quod sit vera intelligentia, quemadmodum Res enim existens extra animam notitia sua existente in intelligentia informat bonitas I quod sit vera bonitas, et aeternitas quod sit vera aeternitas, et cetera intelligentiam, et facit eam quodam modo esse talem qualis ipsa est. I omnia quae in Deo considerantur. Et sic in divina intelligentia habet esse veritas essentialis, quae eadem est cum veritate omnium aliorum quae in Deo considerantur, ut patet ex supra determinatis, et est primus modus quo AE'K'P'S' veritas habet esse in divina intelligentia. Et si de huiusmodi veritate quaestio proposita intelligatur, utrum scilicet veritas principalius, dignius sive verius sit in divina essentia an in eius AE'K'P'S' 206 ARTICULUS XXXIV QUAESTIO 5 207 Secundum hunc enim modum «anima per intellectum quodam modo est re aut in eius quidditate, sub ratione incomplexi, qua comprehendit id quod omnia intelligibilia, sicut secundum sensum omnia sensibilia», ut determinat verum est in re, sub ratione complexi. PHILOSOPHUS IlIo De anima. Similitudo autem ilIa in inte1ligentia re differt I Nisi «secundum opinionem dicentium quod res in veritate sua sequitur ab eo quod est extra, quia est accidens in I intelligentia creata. I Unde, sicut aestimationem», quam reprobat PHILOSOPHUS in IV' Metaphysicae, I ut inter se sunt res diversae, sic habent diversas veritates, et illa veritas rei in tactum est supra in prima quaestione disputationis nostrae. anima diminuta est respectu veritatis quae est in re extra, quemadmodum et Unde, quia huiusmodi comprehensi o in sua veritate sequitur veritatem rei, ipsa est res diminuta I respectu illius quae est extra, et est veritas signi ita quod «in intelligentia complexa sine omni sua mutatione ad mutatio nem respectu veritatis rei. AE'K'P'S' Unde et hac veritate dicitur intelligentia vera, in quantum ipsa est quodam I modo conformis rei extra tamquam suo exemplari primo, sicut tabula per imaginem in ea depictam conformis et similis dicitur rei extra, ad quam depicta est in ea tamquam exemplatUm quoddam. Et est secundus modus quo veritas habet esse in intelligentia. Si autem de huiusmodi veritate quaestio proposita intelligatur, sciendum quod veritas huiusmodi, quia in se continet actum qui est in cognoscente ut in subiecto, et obiectum quod est informans actum, et in intelligente sicut in cognoscente, non autem sicut in subiecto, potest igitur comparari ad intelli-Igentiam ut habet esse in illa sicut accidens in subiecto ratione actus in ea eliciti, vel sicut obiectum in cognoscente. Si primo modo, sic est secundus modus principalis quo veritas habet esse in intelligentia. Et patet quod, loquendo de isto modo existendi veritatem, dignius et principalius habet esse veritas in essentia quam in intelligentia, et hoc sive fuerit veritas simplicis intel1igentiae, qua intelligentia comprehendit id quod verum est in AE'K'P'S' 208 ARTICULUS XXXIV QUAESTIO 5 209 rei contingit eam mutari a veritate in falsitatem, et e converso quando est quantum in ipso secundum rationem differunt actus intelligendi et obiectum, falsum et verum possibile sive contingens», secundum quod dicit PHILOSO- et secundum rationem nostri intellectus actus intelligendi formatur a ratione PHUS de opinione sicut et de oratione in Praedicamentis, non autem, e obiecti. converso, ad mutationem comprehensionis aliquo modo mutatur veritas in I Si vero quaestio intelligatur de veritate extra rem in intelligentia secundo re, secundum quod dicit PHILOSOPHUS in libro Perihermeneias : «Propter modo, scilicet ut obiectum in cognoscente, in quo obiecto cognoscens nostrnm affirmare vel negare nihil mutatur in re», Ita quod secundum hoc percipit ipsam rem quae secundum se, ut extra est, solum in potentia est veritas rei nullo modo dependet a veritate huiusmodi cuiuscumque intelli- intellecta, in quantum vero ut obiectum est in intel-Ilectu, actu est intellecta, gentiae creatae, sed, e converso, et verius et dignius est unumquodque in esse cum manifestum est quod huiusmodi veritas fundatur in ratione intelligibilis absoluto quam dependenti. I Et sicut est in creaturis, ita est in Deo in per duplex esse suum, unum in re extra, aliud obiective in intellectu sive in intelligentia, et etiam est manifestum quod, ut est in intelligentia, est actu AE'K'P'S' movens ipsam, et deciarativa sui apud ipsam, quod facit solummodo in AE'K'P'S' 210 ARTICULUSXXXIV QUAESTIO5 211 potentia, ut secundum se est extra in sua essentia. Quare, cum in tali actu quam in essentia : hoc est in essentia ut est in intelligentia, quam in essentia movendi intellectum I ad declaratio nem sui consistit secundum praedicta ut est secundum se extra, et in intelligentia ut continens in se obiective ratio veritatis, perfectius est autem secundum dispositionem actus cum essentiam, quam in ipsa ut est extra. Perfectior enim est ratio veritatis ut secundum illum est in actu, quam cum secundum iium est in potentia denominat essentiam in intelligentia, et ipsam intelligentiam quae I una est tantum, res igitur ipsa, in quantum est in intelligentia obiective actu movens et eadem, quam sit ratio eiusdem veritatis ut denominat rem extra. Et hoc ipsam, perfectius habet rationem veritatis, quam secundum quod est secun- quia, ut iam dictum est, essentia rei ut est secundum se, solum est in potentia dum se in sua essentia extra. Quare, cum secundum istum modum intelli- intellecta, et ita ut est in potentia movens, ut vero est in intelligentia, est gendi dicitur vera veritate ipsius rei ut est obiective in ipsa, hoc igitur modo secundum actum intellecta, et ita ut ipsa est actu movens. dicendum est quod veritas perfectius habet esse in intelligentia quam in ipsa Quare, cum veritas fundatur in essentia in quantum habet vim manifesta- essentia. tivi et declarativi sui apud intelligentiam, dicente AVICENNAquod «Veritas est Sed et continet iste modus essendi et veritatem perfectius in intelligentia proprietas uniuscuiusque rei, in quantum nata est de se veram aestimationem quam in essentia: continet enim in se tres, quoniam veritatem existere in facere», dicente etiam beato HILARIO I quod «Veritas est manifestativum intelligentia isto modo, nihil aliud est quam ipsam veritatem esse in intelli- esse», et manifestum est quod tunc unumquodque habet perfectius esse gentia ut obiectum actualiter intellectum. Quae veritas non est existens in secundum quamcumque I rationem, in quantum secundum ipsam habet esse subiecto nisi in ipsa re, sed denominat ipsam rem secundum quod est in actu, quam in quantum secundum ipsam habet solum esse in potentia, et secundum se existens extra intelligentiam, et etiam ut est existens in ipsa similiter fundatum super aliquid et super aliquam eius rationem, perfectius intelligentia. et similiter ipsam intelligentiam, in quantum per cognitionem habet esse in quantum fundatur super illud secundum quod habet secundum res consistit in ipsa sicut obiectum in cognoscente. illam dispositionem esse in actu, quam in quantum fundatur super illud In quo potest esse ipsa veritas ut obiectum cognitum dupliciter, et sic secundum quod secundum illam dispositionem habet esse in potentia dupliciter intelligentiam debet denominare. Uno modo cognoscendo sive tantum. intelligendo id quod verum est. Alio modo intelligendo ipsam veritatem qua Quare, cum, ut dictum est, veritas fundatur super essentiam rei in quantum et res extra, et existens in I intelligentia, et similiter ipsa intelligentia, habent habet naturam sive vim intelligibilis et manifestativi, et secundum se est esse vera. Haec veritas, quae uno modo in essentia rei extra ut in subiecto, ipsam denominando similiter (?) habet esse in intelligentia : uno modo in AE'K'P'S' quantum habet esse ut in subiecto in re ipsa, secundum quod obiective habet esse in intelligentia, ipsam denominando ut subiectum suum, alio modo in quantum habet esse in ipsa intelligentia, non ut in subiecto, sed ut in intelligente tantum et determinante intelligentiam, non I sicut subiectum, sed sicut cognoscens. Et utroque modo verius habet esse in intelligentia AE'K'P'S' xxxrv QUAESTIO 5 213 212 ARTICULUS intellectum in potentia tantum, et similiter manifestativum sive movens in AE'K'P'S' potentia tantum, ut vero est in intelligentia, est actu intellectum et actu movens, absolute ergo dicendum est secundum huiusmodi intellectum quaestionis, quod veritas quaecumque, divina et alia, perfectius et principa- lius et dignius habet esse in intelligentia, hoc est in ipsa re secundum esse quod habet in intelligentia cognoscente, denominando veram et ipsam rem, et ipsam intelligentiam, quam in ipsa essentia secundum se, denominando solum ipsam rei essentiam, quia perfectius habet esse in ipsa essentia ut I iam est actu intellecta et actu movens, quam habet esse in eadem ut potentia est intellecta et potentia movens, sicut dictum est. Et sic in creaturis AE'K'P'S' 214 ARTICULUS XXXIV QUAESTIO 5 215 contrario modo contingit de esse rei et sua veritate secundum istum modum, in intelligentia, si vero veritas moveat intelligentiam ad intelligendum ipsam quoniam veritas rei in anima est perfecta veritas, sed esse in eadem est veritatem significatam nomine absoluto, et est quartus modus principali s quo dirninutum esse, esse vero in re extra est perfectum esse et diminuta veritas. veritas habet esse in intel1igentia. Quae quidem veritas, licet non existit nisi ISed iste modus quo veritas habet esse in intelligentia, non ut in subiecto, in re subiecta ut in subiecto, tamen per se est in intelligentia ut obiectum sed ut obiectum in cognoscente, duplex est, secundum quod dictum est, apprehensum ab ipsa, et hoc non nisi in intelligentia collativa. Non enim est quoniam veritas obiectum est intellectus, uno modo movens ipsum ad sic constituta veritas aliud quam verorum quaedam conforrnitas, et ratio cognoscendum per se id quod verum est, et est tertius modus principa1is quo declarativa sui ipsius et illorum apud intelligentiam, in qua I conforrnitate veritas habet esse in intelligentia, alio vero modo ad cognoscendum per se consistit perfecta ratio veritatis, ita quod sine eius perceptione ex collatione ipsam veritatem. utriusque conforrnium ad invicem, a nullo intellectu divino potest esse Primo modo, ut iam dictum est, verius esse habet in in-Itelligentia ut in perceptio perfectae et sincerae veritatis, licet ipsum verum, quod est res ipsa cognoscente, quam in re extra ut in subiecto. Sed aequaliter habet esse in aut quidditas, sine ulla collatione percipi possit, ut dictum est. intelligentia, et in essentia ut est in intelligentia, quia secundum eandem I Ad cuius intellectum sciendum quod, sicut simile in quantum simile, rationem manifestativi. Si tamen in aliquo illorum habet esse verius, hoc est dicit respectum quo res una alteri similis est, similitudine quae fundatur in in intelligentia, quia actualitatem manifestativi habet ab eo quod est in re super aliquid absolutum, puta albedinem, et consistit in conformatione intelligentia, non autem ab eo quod est in essentia, nisi quia I essentia est secundum albedinem unius ad albedinem alterius, ut. similitudo sit ipsa AE'K'P'S' conforrnitas qua sunt similes et conformes ad invicem, non sunt autem illi vel eorum albedines ipsa similitudo aut conforrnitas, sed participantia ea, sic verum in quantum verum, dicit respectum quo res una alteri conformis est veritate quae fundatur in rei essentia et natura, et habet esse in essentia rei et in intelligentia, ambo denominando, ut dictum est, ut conforrnitas illa sit ipsa veritas, qua ambo dicuntur esse vera. Non autem sunt ipsa veritas; I hoc enim non est verum nisi in ipso Deo solo, in quo non est alicuius participatio, sed habens est id quod habetur. Quemadmodum ergo similitudo dupliciter habet considerari, sicut etiam quodlibet esse quidditativum cuiuslibet rei creatae, uno modo sub ratione AE'K'P'S' 216 ARTICULUS xxxrv QUAESTIO 5 217 esse imparticipati, ut scilicet secundum se considerata non est nisi similitudo verius attribuitur similitudini ut secundum se consideratur in esse quiddita- tantum, sicut humanitas secundum se non est nisi humanitas tantum, alio tivo, quam alicui consimilium. modo sub ratione esse participati, I ut scilicet in hoc albo et in illo est haec Quare, cum veritas, considerata ut est conformitas absoluta super utrum- similitudo in isto simili et ilIa in ilIo, quia participata est ab hoc albo et ab que conforrnium, non habet esse nisi in consideratione actuali intelligentiae, ilIo, ut supra dictum est de humanitate, similiter ergo et dupliciter habet quae ex collatione utriusque conformis percipit ipsorum conformitatem inter considerari veritas, scilicet et secundum rationem participa-Itionis in crea- se, intelligendo conformitatem quasi in esse quodam quidditativo, cum in turis penes diversitatem rerum et veritatum in utroque conformium, et utroque conformi I intelligitur quasi in esse naturae, perfectior ergo et secundum rationem abstracti et imparticipati, in Deo autem secundum dignior est ratio veritatis ut cadit in actuali perceptione intelligentiae, rationem identitatis penes diversitatem ipsorum conformium secundum percipiendo scilicet eam, ut dictum est, secundum se absolute, quam ut habet rationem, ut statim patebit. esse in re conformata alteri. Et hoc sive huiusmodi res consideretur ut I Nunc autem ita est, quod veritas non dicitur in eo quod habet veritatem intelligentia quoddam nondum actu intellectum, sive ut ipsa I iam actualiter in esse naturali quocumque, nisi a veritate quidditatis suae. Non enim dicitur sit intellecta. aliquid verus homo, nisi quia habet veram humanitatem, neque verum simile, Si ergo secundum hoc proprie velimus loqui, et dicamus veritatem, ut nisi quia habet veram similitudinem. Similiter ergo non dicitur aliquid consideratur secundum se absolute quasi in esse quidditativo, esse in intelli- verum, ut res vel natura vel essentia aliqua, nisi quia habet veritatem, hoc est gentia, secundum vero quod consideratur ut in hoc et in illo existens, scilicet conformitatem sui ad aliquid, sive per identitatem ut in Deo, sive per in utroque conformium, dicamus eam esse I in essentia, et hoc aut ut participationem ut in creaturis. Cumque duo ab aliqua denominata sunt secundum se consideratur, aut ut est actualiter intellecta in ipsa intelligentia, dispositione, quorum unum denominatur tale ab illo, in quantum habet esse in alio, illud aliud dignius habet illam denominationem. Verbi gratia cum AE'K'P'S' cibus I dicitur sanus a sanitate corporis animalis per quandam attributionem, scilicet quia est effectivus illius, dignius denominari habet a sanitate corpus animalis quam cibus. Quare, cum quaecumque res, ut est natura et essentia, dicitur vera, veritate ut ab ipsa participata, tamquam I qua est alicui conformis, I verius ergo et dignius attribuenda est ratio veritatis ipsi conformitati utrique communi, ut est in esse quidditativo secundum se considerata, quam ipsis conformibus ut ab eis est participata, non quidem ut est huius conformis et illius, sed ut ipsa est secundum se conformitas utriusque, quemadmodum ratio similitudinis AE'K'P'S' 218 ARTICULUSXXXIV QUAESTIO5 219 secundum hoc debemus principali ter intelligere quaestionem, qua quaeritur rectitudo sola mente perceptibilis», et per hoc secundum praedictum modum utrum veritas principalius vel dignius habet esse in divina essentia, an in eius in sola mente existens, ita quod, nisi sit in perceptione actuali, non habet intelligentia. esse in sua I perfecta ratione absoluta. I Et est dicendum simpliciter et absolute, quod in eius intelligentia, Et ad horum evidentiam, et similiter illorum quae dicuntur in prima et quoniam in essentia secundum se non habet esse veritas, nisi quia est eius tertia ratione ad hanc partem, sciendum quod res quaecumque, considerata quod verum est, similiter neque in essentia ut in actuali consideratione in se secundum esse naturale aut quidditativum, nullum omnino respectum intelligentiae est existens. Ut, sicut in essentia non existit nisi quod est dicit ad intellectum in quantum huiusmodi, sed solum ex hoc quod habet in verum, et ita veritas ut est huius conformis, non ipsa veritas absoluta, se rationem intelIigibilis, hoc est quod sit mani-Ifestabile intellectui, et hoc sumendo veritatem pro ratione respectus puri, quemadmodum modo loqui- passive, sed ex hoc primo habet rationem veri, quod est sui manifestativum mur de ipsa, similiter, ut ab intelligentia apprehenditur existens in essentia, apud intellectum, et hoc active. Et haec est ratio veri in re imperfectissima, non percipitur nisi quod est veritate verum, et ita veritas ut huiusmodi, non priusquam manifestans est se intellectui secundum actum et actualiter ut absoluta, in intelligentia autem habet esse 'veritas ut est conformitas ipsa intelligitur. Sed cum est secundum actum se manifestans intellectui, tunc conformium, sicut similitudo est conformitas quaedam similium, et sic habet rationem veri perfectam, sed ut in I concretione et sub ratione percipitur non solum quod est verum, quod fit in intelligentia simplici qua participati sed perfectissima, quando se manifestat sub ratione veritatis ut in percipitur utrumque verorum secundum se et absolute, sed ipsa secundum abstractione consideratur, quae non habet esse nisi in actuali perceptione ut se veritas, quae est forma utriusque verorum, et hoc fit intelligentia collativa, obiectum in cognoscente, ut conformitas et coaequatio utriusque verorum, unum eorum alteri conferendo, I per hunc ergo modum perfectum esse sine cuius perceptione non percipitur veritas, sed solum id quod verum est, veritatis non habet veritas nisi in actuali perceptione intelligentiae, et sic in sive veritatem habens aut participans. intelligentia habet esse in se, non ut in subiecto sed ut in percipiente, Nec potest illa veritas percipi sine perceptione et collatione ad invicem percipiendo scilicet eam non ut habet esse in aliquo sicut in subiecto, sed utriusque verorum secundum correspondentiam, sicut nec potest percipi secundum esse eius quidditativum abstractum a quolibet subiecto, non veritas imaginis Caesaris sine inspectione utriusque, scilicet et Caesaris et abstractione universalis a particulari, logice, sed formae et quidditatis ab eo imaginis, et collationis eorum inter se secundum correspondentiam, secun- cuius est, metaphysice. dum quod supra expositum est in quaestionibus an contingit aliquid scire. I Et secundum hoc bene definit ANSELMUSveritatem, cum dicit quod «est Haec autem vera, inter quae scilicet debet fieri huiusmodi collatio, et quae debent sic sibi correspondere, sunt res ipsa, quae est vera res extra in sua essen~ia et natura, et ipse intellectus, qui est verus ex vero conceptu illius rei. AE'K'P'S' AE'K'P'S' QUAESTIO5 221 220 ARTICULUSXXXIV Quae quidem collatio fit per actum intellectus considerantis, si conceptus in I Ad cuius evidentiam sciendum quod duplex est veritas, sicut duplex intellectu nec plus nec minus continet quam continet natura rei extra. Ita res est in qua fundatur veritas, scilicet creata et increata. Et creata duplex est, quod istius collationis res extra sit unum extremorum, et ipse conceptus de scilicet naturalis et artificialis. Intellectus autem in universo non est nisi illa re sit aliud, ut si intellectus inveniat quod conceptus eius nec plus nec duplex: creatus, humanus vel angelicus ; et increatus. Et non se habet aliqua minus contineat quam continet natura rei extra, iudicat quod verus est illarum veritatum aequaliter ad hos duos intellectus. Quod primo inspicien- intellectus conceptus, et e converso, si invenit quod conceptus eius plus aut dum est circa veritatem rei naturalis creatae; secundo circa veritatem rei minus contineat quam natura rei extra, iudicat quod conceptus est falsus et I artificialis; tertio circa veritatem rei increatae. dirninutus, et simile iudicium facit circa rem. I Circa primum igitur sciendum, quod veritas rei naturalis creatae ad Et sic ex collatione utriusque, scilicet rei et conceptus, secundum huius- intellectum increatum refertur essentialiter tamquam ad illum a quo habet modi conformitatem concipitur veritas in abstractione quae est forma causari, et a quo essentialiter dependet in suo esse naturali, ad intellectum utriusque verorum in quantum vera sunt. Et hoc non nisi intellectu com- vero creatum quemcumque refertur accidentaliter, tamquam ad illum a quo plexo, quo unum comparatur alteri secundum correspondentiam et confor- per eius similitudinem intellectus habet informari, et per hoc rei extra in mitatem, dicente intelligentia quoniam hoc est conforme illi, et e converso, veritate conformari, et ita a qua habet quodam modo I causari, ut patebit, quod tamen venatum est ex illo intellectu complexo collativo, concipit et a qua dependet in suo esse cognitivo. Unde, cum secundum praedeterrni- intellectus incomplexus, scilicet conformitatis, quae est inter illa extrema nata veritas in re dicit respectum eius ad intellectum, veritas igitur rei collationis. Quemadmodum enim com-Iparans hoc album illi albo, et e naturalis essentialem respectum sive essentialiter respectum dicit ad intellec- converso, et concipiens quoniam hoc est conforme et consimile illi, et e tum increatum, accidentalem autem sive accidenta1iter I ad intellectum converso, abstrahit ab utrisque rationem similitudinis et conformitatis, creatum. Cum igitur, ut iam conc1usum est, veritas principalius et perfectius tamquam formam et quidditatem communem utrisque, in quantum similia esse habet in intelligentia quam in rei essentia, essentialiter igitur veritas I sunt, sic comparans verum I quod est in intellectu, ad verum quod est in rei naturalis perfectius habet esse in intel1igentia intellectus increati quam in rebus, et concipiens quoniam hoc est conforme et consimile illi in veritate, sua essentia, accidentaliter autem perfectius habet esse in intel1igentia intel- et e converso abstrahit ab utrisque rationem communis conformitatis et lectus creati quam in sua essentia, et hoc secundum modos praedetermina- b veritatis tamquam formam et quidditatem commu-Inem utrisque, in quantum tos, in quibus supra concessum est veritatem dignius esse in intelligentia vera sunt et conformia. Non dico abstractione logica, qua abstrahitur quam in rei essentia. universale a particularibus, ut homo ab hoc homine et ab illo, sed meta- AE'K'P'S' physica, qua abstrahitur forma sive quidditas ab eis quorum est quidditas, ut humanitas ab hoc homine et ab illo, a quibus participatur. Per hunc ergo modum veritas dignius habet esse in intelligentia quam in essentia. Hoc tamen non convenit aequaliter cuicumque veritati, neque respectu cuiuscumque intel1igentiae indifferenter. AE'K'P'S' 222 ARTICULUS XXXIV QUAESTIO 5 223 AE'K'P'S' AE'K'P'S' 224 ARTICULUS XXXIV QUAESTIO 5 225 AE'K'P'S' I Sequitur considerare de veritate rei artificialis, quomodo se habeat ad Bad. 211 (A 160" intellectum increatum et creatum. 10 Circa quam sciendum quod ipsa ad utrumque intellectum refertur essen- tialiter, tamquam a quo habet causari et a quo essentialiter dependet in suo fieri et in suo esse. EssentiaIem ergo respectum habet ad utrumque, sed essentialiorem ad intellectum increatum, quoniam artificiale secundum materiam et formam simul habet esse in intellectu increato ratione divinae 15 essentiae, quemadmo-Idum dictum est de re naturali. Et ideo veritas artificia- Scarp. 5: lis rei, sicut et naturalis, verius et perfectius habet esse in divina intelligentia quam in propria essentia. In intellectu vero creato artificiale non habet esse nisi secundum formam tantum, et hoc ratione similitudinis illius, secundum quam eam habet producere in materia extra, ut secundum PHILOSOPHUM in 20 VIIo Metaphysicae, «fiat simile a simili, domus in materia a domo in AE'K'P'S' 226 ARTICULUS xxxrv QUAESTIO 5 227 mente». Quam etiam formam non habet ex se naturaliter, sed sibi formatam vero essentia non est nisi ut habita ab altero eorum. Et quia in intelligentia in generali vel in speciali ab alio artificiali, vel ab aliqua similitudine accepta est ut iam actualiter I intellecta, in divina vero essentia ut passibilis intelligi, ex re naturali, in quantum ars imitatur naturam. Et secundum hoc veritas rei et semper in perfectiori ratione veritatis est unumquodque in quantum est artificialis, in quantum ipsa habet fieri ab intellectu artificis, verius habet esse sub ratione actualiter intellecti recedens, quam sit in quantum est solum in eo quam in re ipsa est. In quantum vero similitudo artis in artifice accepta intellectum potentialiter, aliis eisdem retentis, licet sic et absolute quidquid est ab aliquo artificiali, verissime habet esse in illo primo, et secundario in est in Deo, in quantum in ipso est, dignius habet esse quam in creatura, artifice, et tertio in artificiato ab ipso. quocumque modo ponatur esse in ipsa. Similiter, etiam si consideretur I Sequitur de veritate rei increatae, quomodo se habeat ad intelligentiam huiusmodi veritas respectu intelligentiae divinae, I semper dignior ratio eius creatam et increatam. est ut habet esse in intelligentia quam in essentia, quia in intelligentia habet Ad intellectum quidem creatum sic se habet, quod ex puris naturalibus esse ut intellectum in actu, in essentia autem ut intellectum in potentia. nullus potest huiusmodi veritatem comprehendere, sive quae consistit in AE'K'P'S' conformitate divinae essentiae ad intellectum humanum, sive ad divinum, sive ad creaturas. Cum his enim tribus habet conformitatem, ut iam patebit. Et hoc ideo quia, ut dictum est, huiusmodi conformitas non potest com- prehendi sine collatione conformium cognitorum, et divina essentia ex puris naturalibus a nulla creatura potest intelligi. Si vero intelligatur ab intellectu beato, licet non potest comprehendere perfecte conformitatem infi-lnitam divinae essentiae cum divina intelligentia, et similiter quae est divinae essentiae ad creaturam, quantum tamen ad id conformitatis quod compre- hendit, quoad hoc dignior est ratio veritatis illius ut est in intelligentia sicut obiectum cognitum in cognoscente, quam in divina essentia, quia ab intel- ligentia comprehenditur ut est utriusque conformitas conformium, in divina AE'K'P'S' 228 ARTICULUS XXXIV QUAESTIO 5 229 I Propter quod omnes perfectae definitiones et rectae veri I aut veritatis AE'K'P'S' dantur ex ordine aliquo sive comparatione ad I intellectum, ita quod accipiant intellectum, licet obliquum, in se, et hoc cum ratione manifestatio- nis illi faciendae, vel adaequationis cum ipso, vel cum ratione utriusque, scilicet manifestationis et adaequationis, Primo modo dicitur quod verum est 'dec1arativum esse', scilicet apud intellectum, quod est secundum HILARlUM, vel et hoc natum facere de se veram aestimationem, secundum AvrcENNAM. Secundo modo dicitur 'adaequatio rei et intellectus', secundum ISAAC. Tertio modo dicitur' rectitudo sola mente perceptibilis' secundum ANSELMUM. Unde quod dicit AUGUSTINUS: « Veritas est id quod res est», non est nisi definitio materialis, per id scilicet super quod veritas fundatur. Unde corri- gens definitionem, dicit: «Cui saltem manifestUm est falsitatem esse, qua res id putatur esse quod non est, et intelligat veritatem esse, qua ostenditur id esse quod est». AE'K'P'S' 230 ARTICULUS XXXIV QUAESTIO 5 231 AE'K'P'S' AE'K'P'S' QUAESTIO 5 233 232 ARTICULUS :xxxrv AE'K'P'S' AE'K'P'S' 234 ARTICULUS :xxxrv QUAESTIO 5 235 < AD ARGUMENTA> Metaphysicae «esse rei in anima» vocat eius 'esse diminutum', esse vero I Per hoc patet responsio ad illud quod arguebatur primo, quod «esse in rei extra vocat 'esse verum' -, est tamen in ea perfecta ratio veritatis, quia intelligentia est esse cognitivum et rationis, non verum quale est esse naturae, in actu cognitivo est motus rei in intel1igentiam secundum rationem veri, qui quod est in rei essentia». Dicendum quod, licet non sit in intelligentia vera 70 perficitur in intel1igentia ut in suo termino, quemadmodum ratio gravis et perfecta ratio entitatis, sed in re extra - quia PHILOSOPHUS VUO in perficitur deorsum, ad quod inclinat motus gravis, et similiter ratio boni in re extra, in quam terrninatur motus in actu affectivo. Non enim uniformiter AE'K'P'S' sese consequuntur ratio entitatis et veritatis, quemadmodum neque ratio bonitatis et veritatis, quod bene no-Itavit PHILOSOPHUS, dixit in eodem, cum quod «verum et falsum non sunt in rebus sicut bonum et malum, sed in cogitatione». Bonum enim non habet perfectam rationem boni nisi in rebus, in intelligentia vero non nisi diminutam, quemadmodum et esse, verum autem e contrario. Et quod assumitur in argumento, quod «dispositio uniuscuiusque in esse» etc" dicendum quod illud dictum PHILOSOPHI, «Dispositio uniuscuiusque in esse est sua dispositio in veritate», debet verificari quia quanto aliquid est perfectius in esse, I et in veritate, et e converso, sed non sequitur ad hoc quod, ubi res habet perfectius I esse, ibi habet perfectius veritatem, immo est I fallacia figurae dictionis commutando 'quid' in 'ubi', sicut patet. I Ad secundum, quod «veritas quae est in intel1igentia, causatur a veritate quae est in rei essentia», dicendum quod hoc non est verum de veritate quae est in divina intelligentia respectu creaturae, Ipsa enim veritas quae est in rei essentia, tam naturalis quam artificialis, causatur ab illa quae est in divina intelligentia. Veritas enim creaturae consistit in conformitate et adaequatione quadam secundum gradum perfectionis et naturae suae ad id perfectionis, quod ei respondet in divina essentia tamquam in suo exemplari primo, AE'K'P'S' 236 ARTICULUS XXXIV QUAESTIO 5 237 quemadmodum veritas imaginis in speculo consistit in conformitate quadam veritas, est in intellectu quia ipse adaequatur rei, non e converso; ergo et ad suum prototypum. Nec similiter habet veritatem de veritate quae est in veritas», etc., sophistica est, quoniam coaequatio uno modo est coaequantis intelligentia creaturae respectu rei artificialis quoad formam artificii. Res- actio et coaequati passio, alio autem modo est correlatio et correspondentia pectu vero rei naturalis aut divinae essentiae, licet veritas in intelligentia inter coaequans et coaequatum. Ideo dicendum ad rationem, quod super causetur a veritate quae est in ipsa essentia, quia tamen perfectiori modo coaequationem primo modo dictam non fundatur veritas, quia tunc non est habet esse in inteIIigentia quam in essentia, quia secundum actualem apprehen sionem in intelligentia, secundum potentialem solum in ipsa AE'K'P'S' essentia, secundum hoc quodam modo perfectius habet esse in intelligentia quam in essentia, ut supra dictum est. Et quod assumitur, quod < est coaequatio in intellectu creato, quando veritas in ipso causatur a re extra, secundo modo est coaequatio in ipso ex se ipso, ex collatione utriusque I Dicendum ad hoc quod, cum secundum praedicta divina veritas summa est et maxima et in fine veritatis, oportet quod sit immunis ab omni falsitate verorum percepta ab intellectu, non quia illa coaequatio sit ipsa veritas, sed et actuali et potentiali, et hoc ut in ipsa nulla omnino sit falsitas, nec ut in fundatur in ipsa. Dicitur enim coaequa-I tio praecise ex hoc quod unum re, nec ut in cognoscente. verorum alteri correspondet. Veritas autem est in ipsa coaequatione qua manifestativa est apud intellectum, quod sit talis. Et ut expressius videamus quomodo I habet hoc esse in Deo creatore iuxta ea quae videmus vera et falsa esse in creaturis, sciendum quod veritas et falsitas in creaturis habent esse in aliquo dupliciter: aut ut in re exis- I QUAESTIO 6 tente, I aut ut in intellectu cognoscente. UTRUMCONTRARIUMERITATI, V SCILICET FALSITAS LIQUA, A Primo modo, ut in unoquoque ente tantum est de ratione veritatis SITIN DEO . quantum et de ratione entitatis, quia unumquodque, sicut se habet ad esse, et ad veritatem, et hoc modo, ut in re, quaedam veritas in ipso intellectu in I Circa sextum arguitur, quod falsitas sit in Deo. Primo sic. Sicut veritas quantum res et natura quaedam est, sicut est in aliis rebus quae non sunt ponit acceptionem rei adaequatam, sic falsitas acceptionem rei non adaequa- intellectus, et ut existunt extra intellectum, ut expositum est supra. tam. Sed in Deo est acceptio de creaturis non adaequata: non enim Et secundum hoc in nulla re est invenire falsitatem, licet veritas maior sit artificiatum in creaturis adaequat artem in Deo. Ergo etc. in una re quam in alia, secundum quod in ipsa est perfectior gradus entitatis. Secundo sic. «Conceptio uniforrnis de eo quod est et quod non est, vera Ex hoc enim non dicitur aliquid falsum, quod non consequitur perfectionem esse non potest, quia contrariorum opiniones necessario sunt contrariae, illam quam non est natum consequi secundum suam naturam, ut non dicitur quae non possunt simul esse verae», secundum I PHILOSOPHUM, I no esse falsitas in plumbo quia non consequitur gradum nobilitatis quae est in Perihermeneias. Ideo neque acceptiones conceptio, quia omnis opinio auro. Neque similiter aliquid dicitur esse falsum, quia nondum consequitur conceptio quae-Idam est, et quoad hoc eadem est ratio in una acceptione, omnem perfectionem quam na-ltum est consequi in sua natura, quemadmo- et in omni. Deus autem habet conceptionem uniformem de eo quod est et dum non dicitur albedo remissa falsa albedo, ex eo scilicet quod non habet quod non est, dicente APOSTOLO: «Vocat ea quae non sunt, tamquam ea perfectam albedinis intentionem. quae sunt». Sua autem vocatio non est nisi sua conceptio, quia «Ipse dixit Unde, etsi in rebus creatis aliquo modo dicatur esse falsitas, illa non oritur et facta sunt». Ergo etc. ex ipsis rebus quantum ex se est, quasi ex se fallentibus ex eo quod res sunt, In contrarium est, quoniam Deus non solum est verus, sed est ipsa veritas. cum ex se nihil aliud ostendunt quaeque res quam suam speciem, quam pro Nunc autem, quamquam verum compatitur quod aliquando fiat falsum, ut suae pulchritudinis gradu acciperent, quemadmodum visus corporis non album potest esse aliquando nigrum, veritas tamen numquam compatitur dicitur esse falsus, remum pro parte submersum in aqua apprehendens secum falsitatem, ut albedo non compatitur secum in essentia sua nigredi- curvum, sed dicitur falsa assertio mentis sequens oculorum apparentiam. Tali nem. Ergo etc. enim causa existente non debent oculi aliter nuntiare, et sic iniustum est ab AE'K'P'S' AE'K'P'S' 240 ARTICULUS XXXIV QUAESTIO 6 241 oculis exigere plus quam possunt, unde «quidquid viderepossunt oculi, venlfn veritas eadem perfecta quae est Pater, dicente AUGUSTINO, vera reli- De vident», I secundum AUGUSTINUM libro De Academia. in Sed omnis giane : «Veritas quae implere potuit, unum est; summa est similitudo falsitas quae potest dici in rebus, illa non accidit nisi quia ad imitationem principii sine ulla dissimilitudine». Et xv" De Trinitate, cap.o 9°: alicuius rei alterius se habet, quae non est ipsa, sed per imitationem simulat «Tamquam se ipsum dicens, Pater genuit Verbum sibi aequale per omnia. Ibi se esse illam. summe agnoscitur: est est, non non. Et ideo Verbum hoc veritas est, quia Et sicut veritas est in re quacumque eo quod ipsa est declarativa eius esse quidquid est in ea scientia de qua est genitum, in ipso est, et falsum habere quod habet, sic et falsitas est in re eo quod ipsa in se est simulativa eius esse hoc Verbum numquam potest, quia immutabiliter sic se habet, ut se habet de quod in se non habet. Et fun-Idatur ista falsitas in re una in comparatione quo est». ad aliam rem, et hac super id quod in ipsa veritatis est in se et absolute. Unde Loquenda ergo de falsitate quae habet esse in aliqua ut in re existente, secundum AUGUSTINUM Sa Iil a q u ii s, «Falsus equus non esset fa/sus in sciendum quad in Dea nulla mado omnina habet esse, neque secundum equus, nisi esset vera pictura. Et accidit quoddam mirabile, quod tamen ita actum neque secundum patentiam. se habere nemo ambigit: omnia scilicet haec quae fa/sa dicuntur, esse in Non secundum actum, quia, ut dicit AUGUSTINUS Solilaquiis, in expa- quibusdam vera, unde in quibusdam sunt fa/sa, et ad suum verum hoc sa/um nenda quid sit falsum in rebus: «Video, tentatis omnibus I rebus I quantum eisprodesse, quod ad aliud suntfa/sa. Numquam», inquit, «esset vera hominis potuimus, non remansisse quod fa/sum in re dicatur, nisi quod se fingit esse imago, si non esset fa/sus homo». quod non est, aut omnino esse tendit quod non est». De qua subdit exemplum Et secundum hoc omne qua d se habet per rationem imitationis ad aliud, dicens: «An non tibi videtur I imago tua de speculo quasi tu ipse velle esse, et ipsum in identitate essentiae non consequitur secundum hunc modum, sed ideo non essefalsa I quia non est, scilicet id quad tu es », divina autem cum eo quod habet in se rationem veritatis I uno mado, alio modo ratianem res vel essentia nullo mada fmgit esse quad non est, quia quod tale est, falsitatis quodam mado habet in se. Et sic est omnis creatura in quantum se necessario deficit ab eo quod imitatur in eo, secundum quod imitatur, in quo habet per imitatianem ad Deum, cuius naturae et essentiae non est: cum ea quidem veritas imitati consistit, a qua deficit imitans, dicente AUGUSTlNO in quad habet ratianem veritatis in eo quod vera Dei similituda est, habet eodem: «Quidquid falsum dicimus, nan recte dicimus, nisi habeat veri rationem falsitatis in ea quad deficit ab eius natura. alicuius imitatianem». Divina autem essentia a nullo deficit aut deficere I Et secundum hoc species rei in intellectu, in quantum est rei similituda, patest, nec aliquid extra se imitatur aut imitari potest, quia est primum vera est, falsa est tamen in quantum non est eius naturae. Et per hanc entium, ut habitum est supra, et perfectius habet in se naturaliter sub esse similitudinem, ut ipsa habet esse in intellectu nan sicut in cagnascente, sed eminentiori quid-Iquid est vel fieri potest in rebus extra, quam ipsae habeant ut accidens in subiecta, intellectus iste, quemadmodum tabula depicta in vel habere poterunt in se ipsis, quia «quod factum est in ipso, vita erat') ipso, quae est I similituda rei, et est secundum hac quodam mada verus (Ioannis IO). Universaliter enim receptum est in recipiente per modum veritate rei extra, et quodam ma da falsus. Unde in divinis salummado inest AE'K'P'S' similituda quae veritas est absque omni falsitate, ut Filius est similitudo, et AE'K'P'S' 242 ARTICULUSXXXIV QUAESTIO6 243 recipientis, non autem per modum recepti. I Unde quod recipitur in natura ipsius, quae aequatur cognito. Ille enim se et tantum et talem se cognoscit inferiori, nobilius esse habet in se ipso quam in illa, quod autem in natura esse, quis, quantus et qualis est. Propter quod, sicut nec est nec potest esse superiori, e converso, secundum quod de primo dicit AUGUSTINUS, X" De I falsitas omnino in eius essentia, ut dictum est, similiter nec in eius de se ipso Trinitate, cap.o 40°: «Cum Deum novimus, quamquam meliores efficiamur notitia. Et sicut non de se ipso, sic nec de aliis, quia non cognoscit alia nisi quam eramus antequam nosceremus, maximeque cum ea notitia verbum est, per se ipsum et in se ipso, ut infra dec1arabitur. fitque aliqua Dei similitudo, illa tamen notitia inferior est, quia in inferiori In ipso autem omnino intransmutabilia, invariabilia sunt et necessaria, natura est. Creatura quippe animus, Deus autem Creator est». quantumcumque in se ipsis variabilia sunt, transmutabilia et contingentia, et De secundo autem dicit libro eodem, cap.o 4° : «Notitia si minor est quam sic contingentium et transmutabilium habet notitiam necessariam et in- est id , quod noscitur et plene nosci potest, perfecta non est. Si autem maior transmutabilem, ut infra patebit. Nulla igitur falsitas omnino est in Deo, est, iam superior est natura quae novit quam illa quae nota est, sicut maior propter quod vere dictum est quod «Deus lux est, et tenebrae in eo non sunt est notitia corporis, quam ipsum corpus quod ea notitia notum est. Illa enim ullae». vita quaedam est in ratione cognoscentis, corpus autem in se non est vita, et vita quaelibet corpore quolibet maior est, non mole sed vi». Quod intel1iges specialiter de cognoscente increato, de quo super dictum < AD ARGUMENTA> verbum Ioannis I° dicit AUGUSTINUS originali: in «Quod in se non est vita, in ipso est vita, et ideo ipsum omnia alia imitantur et deficiunt ab eius I Ad primum in oppositum, quod < Romanos, IV", quia nec in Deo est AE'K'P'S' intelle-Ictus componens et dividens, sed solum simplicium intelligentia, qua suam essentiam solum per se cognoscit, et per illam et in illa una simplici intelligentia omnium essentias simplices et simplicium etiam complexiones, ut infra videbitur. Secundo autem modo verum est Deum «vocare ea quae non sunt tam- quam ea quae sunt», quia, ut dicit ibi G lossa, «Ea quaefutura sunt in rerum existentia, iam apud Deum sunt praesentia in eius essentia. Apud Deum quippe iam factum est, quod in eius dispositione futurum est. Unde alibi dicitur: «Qui fecit quae futura sunt>>>>. Unde et dicit AUGUSTINUS,IV" De Trinitate : «Ibi non fuerunt nec futura sunt, sed tantummodo sunt, et omnia vita sunt et omnia unum sunt». Et xv" De Trinitate : «Universas I creaturas non quia sunt, ideo novit, sed ideo sunt, quia novit. Non aliter sunt creata quam creanda. Non enim eius sapientiae aliquid accrescit ex eis, sed AE'K'P'S'