HENRICUS DE GANDA VO ANCIENT AND MEDIEV AL PHILOSOPHY HENRICI DE GANDA VO De Wulf-Mansion Centre Series 2 SUMMA (Quaestiones ordinariae) arto XXXV-XL HENRICI DE GANDA VO OPERA OMNIA Edidit XXVIII G. A. WILSON Or. Phil. SUMMA, arto XXXV-XL The De Wulf-Mansion Centre deals with research in Ancient and Medieval Philosophy LEUVEN at the Philosophy Institute of the Catholic University of Louvain (K.U.Leuven) 2, Kardinaal Mercierplein, B-3000 Leuven (Belgium) UNIVERSITY PRESS The Henry of Ghent editions are coordinated by R. Macken. 1994 I ARTICULUS XXXV DE POTENTIA DIVINA IN GENERALI Viso quomodo debet poni in Deo ratio inteIligibilis tamquam obiecti cognitionis intellectivae, sequitur quomodo debet poni in eo ratio intellectus tamquam potentiae qua agit suam operationem intellectivam. Et occasione eius quod intellectus est in Deo quasi potentia I quaedam, circa hoc quaerenda sunt duo: unum de potentia divina in generali; aliud vero in speciali de potentia quae est intellectus. Et circa primum istorum quaerenda sunt octo. Primum, utrum in Deo sit potentia aliqua. Secundum, utrum in eo sit aliqua potentia passiva. Tertium, utrum sit una tantum vel plures. Quartum, utrum in eo sit potentia acti va. Quintum, utrum sit una vel plures. Sextum, utrum poten- tia Dei activa sit infinita. Septimum, utrum sit differens a substantia et etiam ab actu. Octavum, utrum dicat quid vel ad aliquid. I QUAESTIO I UTRUMIN DEO SITPOTENTIA ALIQUA Circa primum arguitur, quod in Deo non sit aliqua potentia. Primo sic. «Potentia et actus», secundum PHILOSOPHUM, Me t a - IXo P h Ys i c ae, «sunt contraria». Nunc autem in contrariis ita est, quod «in quo inest unum contrariorum naturaliter, ut igni calidum, non inest AE'K'P'STW' 4 ARTlCULUS XXXV QUAESTIOI 5 reliquum, neque potest inesse, ut igni non potest inesse ji-igidum», sicut I Quinto SIC. PHILOSOPHUS dicit, VIIIO M e t a p h y s i c a e: «Nullum dicit PHlLOSOPJlUS in P r a e d i c a m e n t i s. Sed in Deo naturaliter inest, aeternorum est in potentia»; ubi dicit COMMENTATOR, «Potentia enim quod sit actus purus, omnino non admixtus potentiae. Aliter enim non non est nisi in generabilibus et corruptibilibus». Deus autem est summe esset omnino simplex, ut habitum est supra. Ergo etc. aeternus, et omnino ingenerabilis et incorruptibilis, ut habitum est supra. Secundo sic. Sicut se habet primum et summe ens in potentia Ergo etc. ad actum, sic se habet primum et summe ens in actu ad potentiam. Sed Contra, Iob, XXXVo, «Deus potentes non abicit, cum et ipse potens ens primum et summe in I potentia, cuiusmo-Idi est prima materia, ex sit». Et Ecclesiastici IlIO, «Magna est potentia Dei solius». sua natura in se considerata nullum omnino in se habet actum, ut debet Sed non est potentia I alicuius, neque aliquis est potens, nisi in eo sit ostendi loquendo de prima materia. Ergo primum et summe ens in actu, potentia, ergo etc. cuiusmodi est Deus, ut habitum est supra, ex sua natura in se nullam omnino habet potentiam. Tertio sic. PHILOSOPHUSvult, VIIIo M e t a p h Y s i c a e , quod «potentia I 110bili melior est actus»; multo fortius ergo, et potentia ignobili. Sed solum id quod est nobilius in rebus, Deo attribuendum est, ut habitum Secundum quod supra determinatum est circa modum cognoscendi est supra. Ergo etc. Deum et ea quae cognoscenda sunt circa ipsum, in cognoscendo Deum Quarto sic. PHTLOSOPHUSetiam ibidem: I «In eodem numero semper et alia circa ipsum quae ei sunt attribuenda, maxime oportet procedere potentia praecedit actum». Deus est unus et idem numero, ut habitum est via remotionis, quia etiam via causalitatis et eminentiae fundantur I supra. Si ergo est potentia in ipso, praecedit actum. Sed actus eius, in quo supra viam remotionis. Removendo enim a Deo omne quod causatum omnes divini actus fundantur, est esse. Aliquid ergo in Deo, ut potentia, est ab eo in creaturis sub ratione illa qua est in creaturis, propter eius praecederet esse. Hoc autem est impossibile, quia esse in quolibet est imperfectionem, e contrario tamquam causae et supereminenti attribui- intenti o prima et primus conceptus, ut habitum est supra. Ergo etc. tur quidquid perfectionis invenitur in eis, sed modo supereminentiori, ut determinatum est supra. Via igitur remotionis a Deo eius quod est oppo- situm potentiae, oportet videre quo modo necesse habemus ponere, quod AE'K'P'S'T'W' in Deo sit potentia. AE'K'P'S'T'W' 6 ARTICULUS XXXV QUAESTIO I 7 I Est igitur sciendum quod potentiae privati ve opponitur impotentia actus», secundum PHILOSOPHUM, lIO De Anima, et, ut dicit COMMEN- sive carenti a potentiae, contradictorie vero non potentia, sive negatio TATOR super Ixum Metaphysicae, «possibile non intelligitur nisi res- potentiae. Impotentiam autem, sive privationem aut carenti am alicuius pectu actus, quoniam actus et potentia sunt relativa». Si enim Deus est potentiae, impossibile est ponere in Deo, quia «privatio et carentia non sapiens, bonus, et si sapit et si intelligit, generat et generatur, et cetera est nisi eius quod natum est habere, et non habitum pro tempore pro quo huiusmodi quae in ipso sunt vel quae in se ipso vel extra se agit, et natum est habere», secundum PHILOSOPHUM, in P r a e d i c a m e n t i s et nullam omnino habet in se potentiam, tunc est bonus et sapiens non VOet IXo M e t a p h Ys i c a e. Quod est magnae imperfectionis. Et ideo habendo potentiam ut sit talis, et similiter intelligit non habendo poten- nihil privative ponendum est Deo inesse, unde nec infinitus poterit dici tiam ut intelligat, et sic de ceteris huiusmodi. Quod omnino est impossi- privative, ut infra videbitur. Aut ergo oportebit nos ponere potentiam bile, quoniam, ut dicit PHlLOSOPHUS, IXO M e t a p h Ys i c a e, «qui dicit aliquam Deo inesse, aut quod potentia omnino non est nata esse in Deo, quod illud quod non habet potentiam ut sit, est aut erit, mentitur, sicut neque impotentia, veluti lapidi neque visio nata est inesse neque I quoniam non habere potentiam significat hoc», vel secundum COMMEN- caecitas, et quod sic negatio potentiae simpliciter vere Deo attri-Ibuatur, TATOREM, «cum dicimus aliquid non habere potentiam, inten-Idimus ut, sicut I lapis dicitur non videns, Deus dicatur non potens. Etenim, hoc, scilicet non habere potentiam ad esse». Et iterum ibidem dicit PH!- licet non de quolibet privatio vel habitus sed solum de proprio subiecto LOSOPHUS «Nihil erit ad quod non potest movere, et si moveatur aut pro tempore in quo alterum eorum natum est inesse, de quolibet ta- movebit, aut erigatur aut erigat I aliud, aut est aut erit, aut non est aut men sive enti sive non enti, affirmatio vel negatio cuiuscumque, et non erit»; ubi dicit COMMENTATOR: id est, «illud quod non habet poten- non simul de eodem. I Deus ergo, si non dicendus est esse potens tiam ad aliquid, non disponetur per id ad quod non potest, verbi gratia, haben do in se potentiam, vere dicendus est esse non I potens, negando in praedicamento actionis, quoniam quod non potest ambulare, impossi- ab eo omnem rationem potentiae, quod omnino absurdum est et incon- bi/e est quod in aliqua hora ambulet, et omne quod est aliquid, potest veniens dicere, ac contra rationem. ad illud». I Quod dec1arari habet ex divinis actibus, tam ex illis qui sunt ut forma et habitus quam ex illis qui sunt ut agere et operari. His enim modis dici- tur actus, ut habitum est supra, quoniam «potentiae cognoscuntur per AE'K'P'S'T'W' AE'K'P'S'T'W' 8 ARTICULUS XXXV QUAESTIOI 9 I Quia igitur Deo simpliciter attribuuntur actus huiusmodi, scilicet propter pri vationem potentiae adnexam, et ita quodammodo contrarie, esse, sapere, intelligere, et ceteri qui sunt tamquam dispositiones divinae extendendo nomen contrarietatis ad privativa. Et ideo, si talis potentia substantiae, secundum quod habitum est supra et infra amplius dicetur, debeat deduci ad actum, oportet quod sit per aliquam transmutationem, necesse est ponere respectu omnium eorum potentiam in Deo. Et ideo qua id quod imperfectum est in ea, ad perfectionem actus perducatur, absolute dicendum quod in Deo est potentia, quod claret nobis ex hoc sive perfectione formae quae dicitur actus respectu potentiae passivae, quod multa agit. Non enim agit, nisi quod potens est agere. Nam quod sive perfectione actionis sive operationis quae dicitur actus respectu non potest agere, impossibile est agere, et quod impossibile est agere, potentiae acti vae. Unde de potentia passiva et suo actu dicit PHlLOSO- necesse est non agere. Et similiter de intelligere et intelligi, generare et PHUS, IXO Metaphysicae: «Non est homo illud in potentia 'ex quo est', generari, I et de ceteris huiusmodi. sed res quando perficitur sua generatio et non fuerit tale; et definitio eius quod in actu secundum peifectionem, ex illo est quod est in poten- I tia». Idem in eodem: «Quia materia est in potentia, non est impossibile ut veniat adformam, et cum fuerit in actu, tunc erit informa». Ubi dicit Ad primum in oppositum, quod «potentia et actus sunt contraria, et I COMMENTATOR, «Materia, dum est in potentia, non est pe/fecta per for- esse actum naturaliter Deo convenit»,1 dicendum quod duplex est poten- mam, et cum pervenerit ad actum, tunc pe/ficitur per formam». In isto autem actu quo perficitur potentia passiva, fundatur potentia activa, quae tia: quaedam distincta re vel intentione ab ipso actu, quaedam vero perficitur per actum qui est agere sive operari. Est enim primus actus ratione solum. sicut habitus et scientia, secundus non sicut considerare ex habitu. De Potentia primo modo est in creaturis solum. In qua est duo conside- quo, et perfectione potentiae suae per ipsum, statim subdit PHlLOSOPHUS, rare, habilitatem scilicet ad actum, et imperfectionem secundum quam dicens «Quemadmodum, quando docentes faciunt addiscentem agentem, deficit ab actu, et in qua nata est perfici per actum, iuxta illud quod dicit PHILOSOPHUS in IXo M e t a p h y s i c a e: «Est autem actus, existere rem vident quod iam venit ad pe/fectionem, similiter est de natura.» Etiam, non ita, sicut dicimus potestate», ubi dicit antiqua translatio: «Quod est ut dicit COMMENTATOR, «anima non proprie disponitur per scientiam, in actu, est ut sit res I non in dispositione, qua dicitur esse in potentia». Et hoc commune est tam potentiae activae quam passivae. Quoad AE'K'P'STW' primum, potentia relative dicitur ad actum; quoad secundum, privative AE'K'P'STW' 10 ARTlCULUS XXXV QUAESTIOI Il nisi quando fuerit sciens in actu, et maxime I quando fuerit in sui ultima quod semper movetur. Quod alio modo est principium verum.! Aeterna pe/fectione, scilicet quando utitur scientia». Quia igitur in Deo nulla enim secundum substantiam sunt ante illa quae corrumpuntur secundum potest ca-Idere transmutatio aut imperfectio, ut habitum est supra, poten- substantiam, et nihil est aeternum in potelllia». Ubi dicit COMMENTA- tia isto modo, quae scilicet re vel intentione potest distare ab actu, nullo TOR, «Alludit hoc ad primum motum et ad primum motorem in quo non modo potest esse in Deo, ut infra videbitur amplius. est potentia. Et intendebat illud quod dec/aratum est in Physicis, quod Potentia secundo modo est illa quae est in Deo, a qua, ut est in Deo, omnia mota reducuntur ad primum motorem, in quo non est potentia amovetur omnis ratia imperfectionis per quam contrariari habet ad omnino. Potentia enim non est nisi in generabi/ibus et corruptibilibus». actum, I manente solo respectu ad actum, differente etiam sola ratione ab Sed quomodo hoc ultimum habet veritatem, ex-Iponendum erit ipso, et in idem re coincidit cum actu, ut infra dicetur. Et sic cum hoc loquendo de creaturis. Et sic, loquendo de tali potentia qualem habent quod est primus actus, sine omni repugnantia contrarietatis I potest ei materialia, Deus nullam habet in se potentiam, sicut materia ex se nul- simul inesse potentia, ut infra dicetur clarius. lum habet actum. Loquendo autem de potentia quae coincidit in idem re I Ad secundum, quod «ens summe· in potentia de se nullum habet et intentione cum actu, non est verum, quia, nisi esset talis potentia, non actum, ergo ens summe in actu nullam habet in se potentiam», dicen- esset talis actus, ut dictum est. dum quod verum est de potentia quae perficitur per formam et re vel I Ad tertium, quod «solum nobilius Deo est attribuendum, cuiusmodi intentione differt ab actu, qualis est omnis potentia in creaturis. Deus est actus», dicendum quod verum est. Sed huiusmodi nobilitas actus non enim, quia non est nisi esse, et ita perfectio summa in forma et agere, excludit potentiam quae non dicit aliquid aliud re vel intentione, I ab nullam omni-Ino potest in se habere potentiam perfectibilem per actum. actu tamquam perfectibile secundum rem per ipsum, sed solum aliquid Propter quod necessario praecedit omne illud quod habet aliquam poten- secundum perfectum sub actu, differens ab ipso sola ratione. Huiusmodi tiam perfectibilem per actum, ut generabilia quae sunt in potentia ad for- enim potentia suo nomine dicit solum respectum, quem actus nomine mam, et corpora caelestia, quae secundum PHILOSOPHUM, non sunt in suo non dicit. Respectus autem solus, quicumque sit, nihil perfectioni potentia nisi ad situm ei ad qualitatem illuminationis, secundum quod derogat, quia neque simplicitati, ut infra videbitur. dicit, JXo M e t a p h Y s i c a e, «Substantia, et actus, sunt ante potentiam et semper praecedit tempore; ergo praecedit actus qui est, ante illud AE'K'P'S'T'W' AE'K'P'S'T'W' 12 ARTICULUS XXXV QUAESTIO2 13 I Ad quartum, quod «in eodem numero semper potentia praecedit impossibilis est eI inesse, tum quia quod impossibile est esse, non actum», dicendum quod verum est, sed diversi mode secundum diversi- possibile est esse et necesse est non esse, tum quia frustra esset tatem potentiae. Ubi enim potentia est perfectibilis per actum, natura vel illa potentia, sicut secundum COMMENTATOREM, super principium IP tempore praecedit actum in eodem, sed necesse est praecedere actum in M e t a p h Y s i c a e, «frustra esset aliquid factum intelligibile quod a alio, per quem illud quod est in potentia, in illo deducatur ad actum: nullo intellectu posset intelligi». Sed dispositio passionis ad quam ordi- verbi gratia, ut in homine qui est in actu, materia est ante secundum tem- natur potentia passiva, impossibilis est Deo inesse, dicente AUGUSTINO, pus, sed necesse est alium hominem in actu esse, qui genere t hominem Vo, De «Intelligamus Deum si possumus, quantum possu- Tr ini ta te, de potentia in actum. Similiter, si aliqua creatura fuisset facta a Deo ab mus, sine qualitate bonum». Et sequitur: «sine ulla sui mutatione muta- aetemo, prius natura fuit eam possibile I fieri, quam facta, sicut natura bilia facientem, nihilque patientem». Ergo etc. non esse praecedit esse eius, I licet non tempore, ut exponendum est Secundo sic. PHILOSOPHUSdicit, Vo et IXO Me ta ph y si c ae: «Poten- loquendo de creaturis. Ubi vero est potentia non perfecti bi lis I per tia passiva est in ipso passo principium transmutationis ab alio secun- actum, sed omnino idem re et intention~ cum ipso, differens ab ipso sola dum quod est aliud», quia, ut ibi super Ixum dicit COMMENTATOR, «Hoc ratione, tunc non praecedit potentia actum nisi sola ratione, et quoad enim reci-Ipit I transmutationem in se, et nihil patitur ex se». Sed Deus actum nostrum intelligendi, ut I contingit in potentia et actu circa Deum. omnino ab alio transmutari non potest, quia ipse omnino est immutabi- Et quomodo hoc est, videbitur inferius. lis. Ergo in ipso nullo modo potest esse principium transmutationis ab Ad quintum, patet iam ex praedictis. alio, cuius est potentia passiva. Tertio sic. Secundum PHILOSOPHUM, IXo Metaphysicae, «Omnes potentiae habent definitionem primae potentiae et substantiae»; ubi I QUAESTIO 2 dicit COMMENTATOR, «Omnes enim potentiae passivae recipiunt in defi- nitione sua potentiam primae materiae, et simili-Iter in definitione omnis potentiae activae accipitur definitio primae formae, quae est abstracta a UTRUM IN DEO SIT ALIQUAPOTENTIAPASSIVA materia». Sicut ergo nihil habet in se potentiam activam nisi a virtute Circa secundum arguitur quod in Deo non sit potentia passiva. potentiae activae primi agentis, neque potentiam passivam nisi a virtute Primo sic. Nihil habet in se potentiam ad aliquam dispositionem quae AE'K'P'S'T'W' AE'K'P'S'T'W' 14 ARTICULUS XXV X QUAESTIO 2 15 potentiae passi vae, scilicet primae materiae, illam autem nihil habet nisi Habet enim unum eorum rationem passionis, sicut alterum actionis. habeat in se materiam. Deus autem omnino materia caret, ut habitum est Et si sic, ergo etc. supra. Ergo etc. Secundo sic. In Deo non solum est actio ad exterius ex tempore qua Quarto sic. Cum potentia passi va est qua res habet pati, sicut potentia transmutat aliquid circa creaturam, sed etiam I ad interius ab aetemo, qua activa 'est qua habet agere, et non est passiva nisi respectu activae, nec aliquid agit, licet sine transmutatione circa suam essentiam, ut inferius potentia acti va nisi respectu actionis, Deus ergo, si habet potentiam I patebit. Sed cuilibet actioni, in quantum I actio est, respondet passio ai i- passivam qua habet aliquid pati, aut ergo ab alio a se, aut a se. Non ab qua, quia sunt relativa. Passio enim non est nisi iIIatio actionis, et unum alio, quia «semper agens nobilius est patienti, sicut forma materia», ut relativorum non potest esse sine altero. Si ergo in Deo ab I interius est dis- vult PHILOSOPHUS, no D e a n i m a, et Deo nihil potest esse nobilius. positio actionis, similiter erit et passionis. Sed non est passio sine potentia Non etiam a se, quia dicit PHILOSOPHUS,IXO Metaphysicae: «Nihil passiva, sicut neque actio sine potentia activa. Ergo etc. patitur per se quod est unum et non aliud»; ubi dicit COMMENTATOR, «Nihil patitur per se secundum quod est unum, si non est illic aliud ex quo transmutatur, I quia si sic, esset in potentia secundum quod est in I actu. Et intendebat declarare quod in simplici non est talis potentia omnino, et quod illud in quo est talis potentia, est compositum». Deus Dicendum ad hoc, quod de ratione potentiae in quantum potentia, est autem est unum - et non est in eo aliud, - omnino simplex et nullo quod dicatur ad actum, ita quod nihil absolutum sit, sed solus respectus modo compositum, ut habitum est superius. Ergo etc. fundatus in re super aliquo absoluto, ut infra patebit. Quod autem Contra. Primo sic. Ut dictum est in quaestione praecedenti, nihil convenit alicui ex ratione naturae et essentiae suae, convenit et omni disponitur per aliquid, nisi habeat potentiam ad illud. In Deo cadit contento sub eo, in quantum habet in se huiusmodi naturam. Potentiae dispositio passionis, sicut et actionis. Ipse I enim, sicut intelligit, sic ergo passivae in quantum potentia est, convenit quod de ratione sua intelligitur, et quantum eum intelligimus, tantum est intelligibilis. dicatur ad actum, et hoc secundum modum et rationem qua convenit ei Sed unum eorum non convenit ei nisi per potentiam I activam, ut infra quod sit potentia; ita quod, sicut sub ratione potentiae simpliciter differt patebit; ergo reliquum non convenit ei nisi per potentiam passivam. ratio potentiae passivae a potentia activa, sic diversimode convenit dici ad actum et ei, et potentiae activae; et cum potentiae activae in quantum AE'K'P'S'T'W' activa est, convenit dici ad actum, ipsum agendo, et potentiae passi vae AE'K'P'S'T'W' 16 ARTICULUS XXXV QUAESTIO 2 17 convenit dici ad actum, ipsum recipiendo, ut potentia passiva dicatur spirari, necesse est quod in Deo sit potentia passiva ad pos-Ise generari esse in aliquo ex eo quod est susceptivum alicuius actus, et hoc ut et spirari. quo perficiatur; ad quem se habet ut perfectibile in quantum dicitur esse I Quia tamen non est usitatum I sic loqui, ad huius intellectum in potentia. sciendum quod, cum secundum supra determinata, passio secundum Sed hoc modo se habere per potentiam ad actum contingit intelligi propriam rationem qua praedicamentum est, non dicit nisi quemdam dupliciter. Uno modo, ut potentia et actus circa idem differunt, respectum ad actum, ut in quo recipitur transmutatio illata ab agente, et vel secundum rem vel secundum intentionem, et non sola ratione, fundatur super motum sine transmutatione quam agit agens in passum, quemadmodum contingit in creaturis ubi materia est in potentia passiva et ab illo habet rationem accidentalitatis suae, - quae quidem transmu- ad formam, et vadit ad ipsam per transmutationem et motum; et simili- tatio non pertinet ad naturam passionis nisi secundum dicentes quod ter genus est in potentia ad differentiam, et vadit ad ipsam per composi- motus est in praedicamento passionis, sicut neque ad praedicamen- tionem secundum actum et motum rationis. Alio modo, ut potentia et tum passionis pertinet dispositio per transmutationem acquisita in actus differant sola ratione, et nulla transmutatione omnino intelligitur passo, ut albedo vel nigredo; ut, ponendo quod passio non sit nisi res- transitus in re a potentia in actum, immo nec omnino transitus, sed pectus fundatus in motu, motus non est plus de essentia et natura pas- fixa permanentia perfectionis potentiae per actum. sionis quam albedo de essentia similitudinis fundatae super ipsam -, Loquendo de potentia pas-Isiva primo modo, illam omnino remove- nullo tamen modo passio ut est praedicamentum potest esse in aliquo mus a Deo, quia non est nisi in mobili et transmutabili, nec simplici nisi in quo sit motus sicut neque similitudo nisi in eo in quo est albedo, sed composito, ut convincunt argumenta primo inducta, ut patebit vel aliquid huiusmodi super quod fundatur. Passio enim praedicamen- perscrutando ipsa. tum necessario duo dicit: et respectum, et ipsum in motu fundatum. I Secundo modo non removemus potentiam passivam a Deo, I immo Secundum ista ergo duo de passione possumus loqui dupliciter, et sic de talem potentiam passivam necesse habemus in ipso ponere, et respectu potentia passiva: uno modo quantum ad rationem respectus praecise, actus ut habitus qui est forma, et respectu actus ut agere qui est operari. alio modo quantum in motu aut transmutatione aliqua fundatur. Cum enim secundum actum ut habitus, dicitur Deus bonus, sapiens, et Hoc secundo modo loquendo de passione, determinatum est supra huiusmodi, necesse est ut dicatur in se habere potentiam passivam ad quod passionis praedicam entum nullo modo in Deo cadit. Et ideo esse bonum, sapientem et huiusmodi, ut patet ex dictis in praecedenti similiter dicimus hic, quod neque potentia passiva respondet passioni quaestione et amplius patebit ex dicendis in sequenti. Similiter, cum secundum actum ut agere, immo potius ut fieri, dicitur generari et AE'K'P'S'T'W' AE'K'P'S'T'W' ]8 ARTlCULUS XXxv QUAESTIO 2 ]9 ut fundatur in motu sine transmutatione, qua acquiritur dispositio perfi- nullo modo est principium transmutatio-Inis, neque a se ipso neque ciens huiusmodi potentiam I passivam.1 Unde etiam secundum PHlLOSO- ab alio a se. PHUMtalis potentia passiva non est nisi in natura passivi, quod transmu- Et secundum hunc modum potentiae passivae dicitur potentia passiva tatur a contrario in contrarium I secundum substantiam, qualitatem aut I esse in mathematicis, in VO et IXo M e t a p h y s i c a e, a PHlLOSOPHO. quantitatem aut ubi. Quam definit PHlLOSOPHUS in VO et IXo M e t a- Verbi gratia, ut dicit COMMENTATORsuper Ixum, «in geometria dicitur p h y s i c a e, quod est «principium transmutationis ab alio secundum quod diameter potest duo quadrata I duorum laterum, sed exitus eius de quod est aliud», quoniam secundum COMMENTATOREM,«nihil patitur potentia ad actum non per transmutationem». Et super vum dicit «Quae ex se», passione respondenti tali potentiae passivae, nisi transmutatione dicuntur potentia in geometria, non vere dicuntur, sed transumptive; illa versionis in nihilum; quam secundum veritatem et fidem catholicam autem quae dicuntur potentia in rei veritate, sunt res mobiles». Unde, omnis creatura ex se deficiendo pateretur, nisi manu divina in esse habendo respectum ad hunc modum potentiae usitatum in mobilibus et conservaretur; de qua nihil ad praesens. transmutabilibus, non vere sed transumptive potest dici esse potentia Si autem consideremus passionem praecise quantum ad rationem res- passiva in Deo, quoniam ad rationem respectus solum nihil prohibet pectus, hoc modo dictum est supra quod ratio praedicamenti passionis uniformiter poni in Deo potentiam passivam, sicut activam, licet non sit cadit in Deo sub ratione communi relationis abstractae a respectibus 7 ita usitatum. praedicamentorum respectivorum, sicut dictum est supra. I Quod autem illum modum passionis necesse est ponere in Deo, Et secundum hoc bene conveniens est ponere potentiam passivam in manifeste ex hoc apparet, quod in Deo necesse est ponere actionem non Deo respondentem tali passioni quae est respectus ad id ad quod habet solum I in respectu ad extra, in quod agit ipsum transmutando, sed etiam terminari talis passio, et per illud I habet perfici. Et sic genera ri dicitur in respectu ad intra sine omni transmutatione. Nunc autem non est passio, quemadmodum generare actio, et posse generari potentia ponere actionem sine passione sibi respondente, quia correlativa sunt. passi va, sicut posse generare potentia acti va, et hoc sine omni transmu- Sicut igitur omni actioni, qualiscumque sit, respondet potentia activa, sic tatione et imperfectione. Et est talis potentia id ipsum re quod suus omni passioni, qualiscumque sit, respondet I potentia passiva. Sicut actus, non vadens ad ipsum per aliquam transmutationem, sed aeter- enim, ut dictum est supra, nulla actio provenit I ex eo quod non habet naliter existens id quod ipse. Unde huiusmodi potentia passiva potentiam ad illam, - verbi gratia, quod habet potentiam ad sedendum, illud possibile est ut sedeat, et quando sedet non agit actionem ad quam AE'K'P'S'T'W' AE'K'P'S'T'W' 21 20 ARTICULUS XXXV QUAESTIO2 non habet potentiam -, sic nulla passio fit in illo quod non habet poten- semper in defectum et debilitatem naturae contrariam sonare videtur. tiam ad illam. I Nec debet absurdum videri, quod nomen passionis et Secundum quod de passione dicit PHILOSOPHUS in T o p i c i s, «Omnis potentiae passivae, sane intelligendo, ponantur in Deo, quia non omnis passio magis facta abicit a substantia». Idem in VO M e t a p h y s i c a e : passio et potentia passiva dicuntur modo motus, secundum quod usitata «Magis dicuntur passiones transmutationes nocentes et magis CO/1- sunt ista vocabula. Immo passio, ut ex ratione sui praedicam en ti dicit tristantes.1 Actiones autem magis delectabilia, et contristabilia purum respectum ad agens in quantum huiusmodi, rationem motus non dicuntur passiones». Ubi dicit COMMENTATOR: «Hoc nomen passio importat etiam in creaturis, licet in eis fundatur super motum; quare et magis dicitur in istis quae sunt nociva, contristativa aut detestativa». multo fortius in Deo, in quo fundatur super divinam essentiam, Unde, ut dictum est supra, in passionibus naturalibus corruptivis poten- quae habet rationem activi et passivi sine omni ratione motus et trans- tia passiva quasi impotentia quaedam est, quia ex infirmitate et debilita- mutationis, ut infra patebit. Et consimili ter est de potentia passi va. Unde te quadam procedit. Et, ut dicitur, I° Caeli et mundi: «omnis mol/i- dicit PHILOSOPHUS, IXO M e t a p h Y s i c a e: «potentia et actus dicuntur ficatio rei est propter debilitatem. Debilitas autem est accidens extra multipliciter, magis quam illa quae dicuntur secundum modum motus I naturam rei».1 E contrario autem actio et potentia activa dispositio tantum». est quaedam secundum naturam et fortitudo, ut habitum est supra. Et potentia dicitur id quo res nata est non pati, secundum quod dicitur VO M e t a p h Y s ic a e: «Dicitur potentia in omnibus I rebus quibus res I non patiuntur omnino neque transmutantur, aut quibus motus rerum non erunt ad peiora». Et secundum I hoc in Praedicamentis dicitur Per haec patet ad primum in oppositum, quod «secundum AUGUSTI- «potentia naturalis, quae est ad facile agendum aliquid et difficile NUM, «passio non potest esse in Deo», quare nec potentia passiva». patiendum, et naturalis impotentia, quae est ad facile patiendum et non Dicendum quod verum est de potentia modo transmutationis. De tali ad agendum». Secundum quod dicit ARISTOTELES in suis Praedica- enim passione loquitur AUGUSTINUS, ut innuit littera sua. Loquendo autem de passione ut dicit solum collationem ad agens, bene convenit AE'K'P'S'T'W' ponere passionem in Deo secundum rei veritatem, - immo necesse est, ut visum est iam et amplius videbitur infra, - et similiter potentiam passi- vam ei respondentem, licet forte usus vocabulorum hoc abhorret, quia AE'K'P'STW' 22 ARTICULUS XXXV QUAESTIO 2 23 mentis, «Malle et durum cum dicitur, durum, quidem ostendit natura- nisi in eo in quo est materia, quoniam «oportet imaginari materiam in lem potentiam, I quod firmitate suae naturae corruptionem sui /10/1 facile re mota», ut dicitur, no Metaphysicae. mittat, malle, in quo est natura infirmior ad contraria repellenda». Unde In quo etiam bene est I alia, quae est principium transmutationis a secundum ipsum ibidem, «impotentia est quaedam diminuta potentia». contradictorio in contradictorium per se ipsum. Unde de I potentia quae I Ad secundum, quod «potentia passiva est principium transmutationis, est in separatis a materia, sive a contrario in contrarium, sive a contra- recipiens in se transmutationem, et Deus est intransmutabilis», dicen- dictorio in contradictorium, et maxime de illa quae est in Deo, nullo dum secundum praedicta, quod illud verum est, non de quacumque modo intelligi potest. potentia passiva, sed solum de illa quam viderunt philosophi in rebus I Ad quartum, quod «Deus est unum in quo non est aliud, et ideo non naturalibus et corruptibilibus, quae est principium transmutationis a patitur a se nec ab alio, quia nihil est eo nobilius; nulla ergo potentia contrario in contrarium; non autem de illa quae est a contradictorio in passi va est in eo», dicendum quod absolute verum est, quia nullo modo contradictorium in qualibet creatura, neque etiam de I illa quae est patitur ab alio a se, et ideo nullo modo habet in se potentiam passivam in substantiis spiritualibus a contrario ·in contrarium, quarum neutram respectu potentiae acti vae ad patiendum aliquid ab alio, quia I talis pas- viderunt, ut alibi habet declarari. Multo minus ergo habet intelligi sio non esset nisi per transmutationem suam; cuius non est susceptibilis, definitio illa de potentia passiva quam in Deo posui, quae nec a se nec quia est primus motor, I ut habitum est supra. Quod ergo patitur, hoc est ab alio est principium transmutationis, sed magis alicuius respectus et a se ipso, et habet in se potentiam passivam respectu potentiae activae relationis, ut infra videbitur. sui in se ipsum. I Per idem patet ad tertium, quod «omnes potentiae passi vae recipiunt Et quod arguitur quod «nihil unum patitur a se secundum quod unum, in definitione potentiam primae materiae.» Dicendum quod illud solum sed si patitur, hoc est secundum quod aliud, et ita est compositum,» veritatem habet de illa potentia passiva quam viderunt philosophi, quae dicendum quod in eodem uno possunt intelligi aliud et aliud differentia est principium transmutationis naturalis per naturalem contrarietatem ab re absoluta, vel differentia ratione solum, vel re respectiva. Primo modo alio, secundum quod est aliud, et de nulla alia. Illa enim non habet esse oportet differre ea quae patiuntur a se per transmutationem naturalem a contrario in contrarium, in quibus agens ut agens debet esse in actu, AE'K'P'S'T'W' AE'K'P'S'T'W' 24 ARTICULUS XXV X QUAESTIO3 25 et patiens ut patiens in potentia, non in actu. «Potentia enim», ut non re. Ergo in Deo una potentia ab alia nec ratione differt, sed tales dicit COMMENTATOR, «est non esse, et actus est esse». Et talia omnino sunt una et eadem potentia, et nullo modo diversae. Ergo etc. tamquam contraria non possunt esse simul in eodem omnino simplici In contrarium est, quoniam in Deo est potentia intelligendi, generandi re absoluta. Agens enim in I principio est contrarium, in fine vero simi- et spirandi. Sed potentia intelligendi est potentia quaedam passi va, le, et tunc cessat actio. Differunt autem secundo modo agens et patiens quia secundum PHlLOSOPHUM «intelligere pati quoddam est». Potentia in Deo, quorum diversitas nullam compositionem facit omnino, ut similiter generandi ut generetur, et spirandi ut spiretur, non sunt nisi iam videbitur. potentiae' quaedam passivae, quia generari et spirari, ut passiones quaedam, sunt in Deo principiatae ab actionibus generandi et spirandi acti ve, ut amplius infra exponetur. Ergo etc. I QUAESTIO 3 UTRUM IN DEO SIT UNA POTENTIAPA~SIVATANTUM,VEL PLURES I Circa tertium arguitur, quod in Deo sit tantum una potentia passiva. Primo I sic. Cum potentia et actus sibi invicem respondeant, ubi Dicendum ad hoc quod, licet omnia quae sunt et considerantur in Deo, non potest esse nisi unus actus, neque I ibi una potentia. In Deo id ipsum sunt in re naturae et essentiae, differunt tamen ratione quadam autem non est nec potest esse nisi unus actus, quia ipse non est et respectu, sicut videbitur infra loquendo de differentia attributoruin et nisi purus actus et singularitas quaedam in natura essentiae suae, ut de definitione personarum; et per hoc quod sic differunt, diversis et pro- habitum est supra. Ergo etc. priis vocabulis exprimuntur penes proprias rationes et respectus a quibus Secundo sic. Magis differt potentia passiva ab actu quam una poten- fit nominum impositio, licet eadem sit res cui fit impositi o in omnibus tia ab alia, quia alia semper est ratio actus ut actus, et potentiae ut est divinis nominibus. Quandocumque ergo fit quaestio de aliquo vel ali- potentia. Diversarum autem potentiarum ut potentiae sunt semper una et quibus quae reperiuntur in Deo propriis vocabulis expressa, intelligenda eadem ratio est. Sed in Deo potentia et actus sola ratione differunt, et est habendo respectu m ad propriam rationem eius a quo fit nominum impositio, non autem ad identitatem rei. Nunc autem de ratione potentiae et actus ita est, secundum quod dicit AE'K'P'S'T'W' PHILOSOPHUS,lXO Metaphysicae, quod «oportet I considerare I ea secun- AE'K'P'S'T'W' 26 ARTICULUS XXXV QUAESTIO 3 27 dum convenientiam et proportionem quandam, sicut est proportio aedifi- respectus et collationis, verae actiones et passiones essentiales et perso- catoris ad aediflcatum, et non quaerere in eis definitionem simpliciter sic nales sunt.! Sunt enim verae actiones essentiales in Deo: intelligibilis in in absolutis». Unde dicit ibi COMMENTATOR «Non oportet quaerere defi- intellectum, voluntatis ad volitum. Sunt etiam verae actiones personales: nitionem in omnibus rebus eodem modo. Definitiones enim rerum non generare et spirare, de quibus erit sermo in-Iferius. E contra sunt verae relativarum debent esse alio modo a definitionibus rerum relativarum, passiones I in Deo, secundum modum praeexpositum, - licet non bene cum significatio definitionis debet esse aequalis significationi nominis». sonat nomen passionis in Deo -: essentiales, ut intelligere, personales, Secundum hoc ergo, cum quaeritur hic de diversitate vel pluralitate ut I generari et spirari; quae magis proprie quam aliae passiones in Deo potentiarum passivarum, quae sunt relativae ad suos actus, et utrumque esse dicuntur. Unde et potentia intelligendi, et generandi, et spirandi, eorum accipitur in definitione alterius, nihil ad quaestionem de natura minime translative dicitur potentia passiva in Deo. rei; in qua omnia quae in Deo sunt, idem sunt, et sic omnis potentia in I Sunt praeterea ut verae formae in Deo: virtus, bonitas, sapientia et Deo u-lna potentia est. Sed referenda est quaestio ad potentiam passivam huiusmodi, quibus singulis respondet in Deo potentia saltem ratione sub ratione qua potentia passiva est, scilicet ratione sui respectus, a quo differens ab ipsa. Non enim inest alicui aliqua dispositio, cui non inest fit huius nominis impositio, et non alterius in divinis. Unde, cum ratio potentia ad ipsam. Non enim est iustus, sapiens, bonus et cetera huius- respectus importatus nomine potentiae sit ad actum, I idcirco potentia modi, nisi qui potens est esse ista. Quibus quia tamquam actu qui est passiva debet distingui et diversificari ex diversitate actuum ad quos forma, perficitur potentia huiusmodi. Ideo quaelibet illarum potentia sunt, et cognoscenda est diversitas et definitio passivarum potentiarum. passiva dici debet, I etsi nomen potentiae passi vae non nisi metaphorice Nunc autem ita est, quod in rebus naturalibus potentia passiva I respicit suscipiant in Deo. Et ista potentia summe dicitur metaphorice passiva, et duplicem actum quo perficitur, ut iam dictum est supra, unum qui est largissime extenso nomine. Quo modo et Deus, quia est esse, potest esse ipse motus et transmutatio, cuius est per se et primo principium suscep- essentia, et potest talis potentia replicari supra se ipsam in infinitum, tivum, alium qui est ipsa dispositio acquisita per motum, ut forma dicendo quod Deus potest esse essentia et habet potentiam ut possit esse substantialis vel accidentalis qualitatis aut quanti tatis aut situs in ubi. essentia, et hoc in infinitum, quia huiusmodi potentia est secundum Et consimili modo, licet in Deo non sit motus aut transmutatio in qua rationem nostram intelligendi tantum, ad modum quo actus rationis et fundetur actio et passio, quae tamen sunt in ipso secundum rationem intelligendi possunt super se replicari in infinitum, ut qui intelligit se, potest intelligere se in infinitum et similiter se posse intelligere. I Praeterea in divinis personis ipsa essentia quodam modo est in AE'K'P'S'T'W' potentia passi va ad personales proprietates. Secundum rationem enim AE'K'P'S'T'W' 28 ARTICULUS XXXV QUAESTIO 3 29 intelligendi nostram, ut infra patebit, persona est proprietate personali spirari, paternitas, filiatio et spiratio, consimiliter et potentiae passivae in ipsa divina essentia subsistens; quod non esset, nisi ipsa essentia quibus Deus potest habere essentiam et esse: bonitas, sapientia, et quodam modo esset in potentia passiva ad ipsas personales proprietates. huiusmodi, et intelligere, generari, et spirari; et quibus divina essentia Quorum duae per actiones personales quasi habentur in ipsa divina potest esse receptiva per identitatem essentiae secundum diversitatem essentia, habita in personis per easdem actiones quibus et personae ipsae rationis: paternitatem, filiationem, et passivam spirationem; et similiter producuntur I de ipsa divina essentia quodam modo, ut est filiatio in de ipsis nominibus et omnibus divinis relationibus. Et sicut est ordo Filio et spiratio passiva in Spiritu Sancto, licet paternitas habet esse in originis vel rationis intelligendi inter actus, secundum quod inferius patris essentia sine productione propter suam paternitatem. Et sic etiam determinabitur, similiter et inter ipsas potentias passivas per-Ifectas ipsae personae productionis, Filius et Spiritus Sanctus, dicuntur habere secundum actus. potentiam passivam: Filius scilicet ut generetur, Spiritus autem Sanctus ut spiretur; et hoc per ipsam divinam essentiam, quam habet in se, tam- quam ens quodam modo in potentia ad proprietates personales ipsarum, I et similiter ad Filii generationem et Spiritus Sancti spirationem de ipsa, secundum quod inferius suo loco amplius pertractabitur. Ad primum in oppositum, quod «in Deo solum unus est actus, ut divi- I Dicendum igitur, quod secundum praedeterminatum modum ponendi na forma et essentia», dicendum quod verum est secundum rem, in quo potentiam passivam in Deo, ponendae sunt plures potentiae passivae in omnes actus divini coincidunt. Omnia enim haec, sapientia, bonitas, Deo, et I solummodo differentes ratione a suis actibus, ut infra patebit. intelligere, velle, generari, spirari, et cetera huiusmodi, nihil sunt re Et ideo, sicut diversi sunt ad invicem actus in Deo, I quibus huiusmodi nisi ipsa divina essentia. Differunt tamen ab ipsa ratione, et secundum potentiae perficiuntur, similiter et ipsae potentiae ab invicem; et quot eundem modum omnes huiusmodi in unum secundum rationem sunt actus numero, sive sunt actus ut forma sive actus ut agere, tot sunt coincidunt. Sicut enim esse sapientiam, bonitatem, et huiusmodi, est passiones. Unde, sicut differunt ab invicem in Deo essentia, sapientia, esse divinam essentiam re, differens sola ratione, sic potentia qua Deus bonitas, et cetera huiusmodi attributa, et similiter intelligere, generari et potest esse sapientia, bonitas et huiusmodi, est ipsa potentia qua potest esse Deus. differens sola ratione. I Per idem ad secundum dicendum, quod «re vera in Deo potentia et AE'K'P'S'T'W' actus sola ratione differunt», et «minus differt potentia sub ratione qua AE'K'P'S'T'W' 30 ARTICULOS XXXV QUAESTIO 4 31 potentia est, ab alia potentia, quam a suo actu». Dico, «ratione qua agere. Illud autem quo res potest agere, est potentia activa in eo. Ergo potentia est», non ratione qua est actu perfectibilis. Non tamen idem est etc. re et ratione potentia cum potentia, sed minor differentia secundum rationem bene potest esse inter eas. Differentia enim secundum rationem in Deo potest esse secundum magis et minus. Minus enim secundum I rationem differunt I in Deo veritas I et sapientia, quia ambo respiciunt intellectum, quam sapientia et bonitas, quia alterum respicit intellectum, Dicendum ad hoc, quod, sicut potentia simpliciter cognoscitur inesse et alterum voluntatem. Deo ex respectu I ad actum simpliciter qui reperitur in Deo, et potentia passiva ex respectu ad actum ad quem est, sic I potentia activa cognos- cenda est inesse Deo ex respectu ad actum ad quem est. I QUAESTIO 4 Ad cuius intellectum sciendum quod, cum secundum superius deter- UTRUM IN EO SIT POTENTIA ACTIV A. minata duplex sit actus in re, primus, qui appellatur forma, comprehen- dendo motum et transmutationem sive passionem in re sub forma, ut Circa quartum arguitur, quod in Deo non sit aliqua potentia activa, habitum est supra, et secundus, qui appellatur operatio egrediens a quoniam potentia activa est principium productivum actionis medium forma, secundum hoc duplex in re distinguitur potentia. inter substantiam et operationem. Est enim in naturalibus potentia acti va Una passiva, cui respondet actus primus, scilicet forma, ut perfectio, principium transmutandi aliud secundum quod aliud est. Sed in Deo nihil quae secundum quod est alia re ab ipsa forma et praecedens eam potest esse principium actionis suae, quia eius actio est ipsa eius tempore, in eodem deficiens est et imperfectum quid. Et ideo omne substantia, ut I infra patebit, et quia substantia ipsa nullum habet in Deo quod in se habet huiusmodi potentiam, patitur et transmutatur ab alio, principium, quia omnino principiata non est. Et propter I idem I non per quod ad actum deducitur tamquam deficiens et imperfectum. Et hoc potest aliquid esse medium inter substantiam et eius operationem, quia modo, ut dictum est iam, non in Deo, sed in solis creaturis invenitur Deus ipse agit per suam essentiam immediate; aliter ipsa de se non I potentia passiva; sed alia ratione invenitur in Deo, scilicet absque omni sufficeret sibi. Ergo etc. ratione defectus et imperfectionis, ut dictum est. Secundo sic. Ut iam dictum est, potentia activa est principium Altera vero dicitur potentia acti va, cui respondet actus secundus, qui transmutationis in aliud, secundum quod aliud est. Sed Deus, quia nihil est operatio egrediens a forma, qua res est aliquid existens in actu primo. praesupponit in quod agit, producit ex nihilo. Ergo etc. In contrarium est, quod nihil agit aliquid, quod non potest agere, ut habitum est supra. Deus multa agit. Ergo illa potest AE'K'P'S'T'W' AE'K'P'S'T'W' 32 ARTICULUS XXV X QUAESTIO 4 33 Unde, quanto aliquid magis perfectum est secundum formam et facili passionem illatam ab altero in se recipit et minime resistit, etsi essentiam in actu primo, tanto magis convenit ei operari et agere in secundum nomen dicitur potentia, secundum rem verius dicitur impo- actu secundo et esse principium acti-Ivum. Id autem quo aliquid est tentia, secundum quod dicit PHILOSOPHUSin Pr aed i c ame n ti s, «quod principium activum, potentia appellatur. Deus I autem, ut habitum est molle aliquid dicitur, eo quod habet naturalem impotentiam», qua de supra, purus actus est simplicissmus et, ut ostendetur inferius, universa- facili pulsui alterius cedit. Et tamen hoc non facit nisi quia potest liter perfectus ab omni defectu et imperfectione. Ideo in Deo simpliciter cedere: si enim I non posset cedere, non cederet, iuxta superius determi- ponendum est esse potentiam activam. nata. Hinc etiam dicit PHILOSOPHUS, Vo M e t a p h Y s i c a e, «quod I Ad cuius ampliorem intellectum sciendum quod, licet sint duo modi potentia dicitur in omnibus quibus res non patiuntur omnino, neque potentiarum distincti in naturalibus, active scilicet et passi ve, tamen transmutantur». Et in eis quae in sua actione transmutantur, dicitur secundum veritatem rei et famositatem vocabuli, illa quae est activa, semper potens magis illud quod transmutatur in melius quam quod in verius est et dicitur potentia, quam illa quae est passiva, ita quod, quan- peius, «sicut dicuntur potentes homines qui possunt in bonitate sermo- to aliquid magis elongatur a natura passioni s per receptionem alicuius Inis. et illi qui sermocinantur non secundum quod oportet. non dicuntur transmutationis in se, et a natura potentiae passi vae, quae secundum potentes». PHILOSOPHUM, «est principium transmutationis passivi», et secundum I Illud ergo quod ex sua perfectione et actualitate omnino natum est COMMENTATOREM, recipit transmutationem in se», tanto magis accedit « agere et nullo modo ab alio passionem transmutationis recipere vel ad naturam actionis egredientis a se et ita ad naturam potentiae acti vae. impedimentum in sua actione quoquo modo, et quod semper natum est Unde, etsi aliquid secundum se non sit natum agere in aliud, si agere id quod melius est, secundum quod pos sibi lius est, et numquam id tamen natum est fortiter resistere passioni receptae ab alio, dicitur quod est deterius, illi verissime potentia activa convenit. «In quantum potens, secundum quod durum dicitur potens quia habet in se naturalem enim non patitur», sicut dicit AVICENNAI in IV" Metaphysicae, potentiam, qua impulsui alterius resistit. Unde dicit A VlCENNA, VIIIo «signum est intentionis quam vocamus potentiam»; et e contra illi quod M e t a p h Y s i c a e: «In quantum non patitur aliquid nisi parum, vocatur remotissimum est ab eo in gradu naturae et essentiae, verissime conve- potentia, quamvis nihil agat». Potentia etiam passiva, qua aliquid de nit potentia passiva. Ille autem solummodo Deus est, quia est purus I actus et purum esse I omnium in se continens perfectiones, I ut infra dicetur; ista autem est prima materia, quae est pura potentia, et nihil in AE'K'P'S'T'W' AE'K'P'S'T'W' 34 ARTICULUS XXXV QUAESTIO 4 35 actu eorum quae sunt, quantum est de se omnium imperfectiones in se I continens, in quantum secundum PHILOSOPHUM, M e t a p h Ys i c a e, XIIo «formae omnes quae sunt in primo motore in actu, I sunt in prima mate- Ad primum 10 oppositum, quod «in Deo non potest esse actionis ria in potentia». Propter quod dicit PHlLOSOPHUS, IXo Metaphysi- principium, neque medium inter substantiam et actionem, quia sua c a e, quod «omnes potentiae habent in se definitiones primae materiae substantia est sua actio», dicunt aliqui quod secundum PHlLOSOPHU et substantiae primae», quia omnes potentiae activae causandi aliquid in IXo Metaphysicae, «actio omnis est operatio quaedam, et operatio alio sunt attributae eidem potentiae, quae est I principium activum est complementum et finis sive perfectio operantis». Et hoc dupliciter, omnium et prima forma absoluta ab omni materia; ita quod quidquid quia dicitur operatio et ipsa operantis actio et aliquid proveniens ex ipsa potest agere, potest per virtutem et influentiam I illius, et omnes actione, ut habetur I° E t h i c o r um. Unde ibidem super Ixum M e t a- potentiae passi vae recipiendi in se transmutationem naturalem ab alio, p h Ys i c a e, dicit COMMENTATOR: «Omnia entia conveniunt in hoc, sunt attributae eidem formae quae est principium receptivum omnium, quod complementum et pe/jectio eorum est in operatione propria qua et est prima materia, absoluta ab omni forma. utitur unaquaeque, et in qua non convenit cum alia re». Sed quaedam I Verissime igitur in Deo est potentia activa, quia nulli omnino sunt quorum finis est operatio, quae est agere tantum, ut in visu potentiae ut potentiae passi vae quae est transmutationis principium, est inspectio sive consideratio, in quo non est aliquid aliud operatum ab ipsa admixta, sicut est potentia activa cuiuslibet creaturae. Quae frequenter inspectione omnino. «Omnia enim», ut dicit PHlLOSOPHUSbi, «quae i impeditae sunt in suis actionibus, et non nisi per motum aut transmuta- non habent aliam I operationem praeter I actum, actus est in eis ut tionem disponuntur ut sint in tali statu, in quo natae sunt agere; ut in consideratio in considerante et vita in anima». Et quaedam sunt solo Deo potentia acti va sit pura, et ideo proprie dicatur potestas, cum in quorum finis est aliquid actum, ut in aedificativa arte domus, quae est creatura qualibet dicatur solum possibilitas quaedam: potestas enim aliquid aliud ab actione aedificandi. Dicunt ergo, quod in rebus creatis puram respicit actionem, possibilitas vero aliqualem passionem. Unde potentia activa non solum I respicit tamquam principium ipsam opera- hoc nomen 'potentia' primo fuit impositum ad significandum potestatem tionem, sed etiam effectum ex actione derelictum; in Deo vero solum hominum, secundum quod in hominibus dicebantur potentes, qui respicit effectum et non actionem, ut in Deo salvetur ratio potentiae potestatem super alios habebant faciendi quod voluerunt; et hinc trans- activae solummodo quantum ad hoc, quod est principium effectus, non latum fuit ad principium activum in rebus naturalibus, et postmodum ad .... pnnClplUm paSSlvum. AE'K'P'STW' AE'K'P'STW' 36 ARTlCULUS XXXV QUAESTIO4 37 autem quantum ad hoc, quod est principium actionis, quae est divina fit ratio substantiae. Et ideo, licet sint idem re in Deo actio et eius essentia, ut procedit obiectum. substantia, tamen actionis, ut actio est, potest aliquid esse principium, I Quod non potest stare, quoniam nihil est effectus nisi fiat ab agente; licet non substantiae ut substantia est. Et iterum, si illud principium nihil autem fit nisi actione agentis. Procul dubio ergo, tam in Deo quam secundum rem sit ipsa substantia, quia Deus agit per suam essentiam, in creaturis, semper potentia activa actionis principium est. Dico, ratio- tamen non est substantia sub ratione I qua est substantia, sed solum sub ne qua actio est. Actio enim sub ratione qua actio est, semper requirit ratione qua est potentia, et hoc propter eandem rationem: quia substan- aliquod principium elicitivum eius. tia de ratione substan-Itiae quid absolutum dicit, et nullo modo ut ad Est igitur dicendum ad obiectum, quod in actione divina est consi- aliud se habens. Et ita non importat de se sola rationem principii eliciti derare duo: et ipsam rem subiectam cui nomen imponitur, et ipsam actus determinati, quia principium ut principium non dicitur secundum propriam rationem actionis, a qua nomen imponitur. substantiam, sed solum secundum relationem, et relationem importat ad Primo modo quidquid in Deo est, substantia sive essentia divina est; aliud, ut ad principiatum. «Principium enim», ut dicit PHILOSOPHUS quae est omnium eorum, quae in Deo considerantur, fundamentum, sive in principio P h y s i c a e, «cuiusdam aut quorundam est»; ubi dicit sint attributa, sive notiones, sive relationes, sive actiones. Et sic actio COMMENTATOR: «si enim est principium, est illud cuius est principium». Dei est omnino ipsa divina essentia, indifferens ab ea. Et sic actio Dei Potentia autem, I ut potentia, rationem huiusmodi principii importat. principium non habet, nec medium inter ipsam et substantiam, quia est Nihil enim elicit aliquam actionem nisi potens est elicere eam. Unde ipsa substantia non principiata. Sed secundum hanc considerationem dicit A VlCENNA, IVo M e t a p h y s i c a e: «Intellectus in essentia, ad actio I non habet rationem actionis, sed substantiae, et secundum amplius, quod est principium actionis ab ipsa, hoc est, quod vocatur substantiam dicitur. potentia». Et quia omnis potentia, in quantum potentia, fun-Idatur in Secundo modo alia est ratio substantiae in Deo et alia actionis. Actio aliquo ut respectus ad aliud, sicut infra videbitur, ideo potentia activa enim, ut actio est, I semper dicitur secundum relationem, non secundum in Deo, quia secundum propriam rationem consideratur ut fundata in substantiam, et rationem relationis importat ad principium elicitivum. substantia et ut principium elicitivum actus a substantia, necessario Omnis enim actio, ut actio est, est aliquid elicitivum ab aliquo ut a secundum rationem intelligendi rationem medii habet inter actionem et principio. Ista autem relatio, etsi sit rationis tantum, - actio enim in Deo non nisi ratione et relatione secundum rationem, non autem secundum rem, sive fuerit essentialis sive personalis, differt a divina substantia, ut AE'K'P'STW' infra I videbitur -, tamen ita est de ratione actionis, quod nullo modo AE'K'P'S'T'W' 38 ARTICULUS XXXV QUAESTIO5 39 substantiam, quamquam ipsa actio idem re sit cum substantia et ipsa I QUAESTIO 5 sub-Istantia secundum rem est elicitivum actionis. UTRUM IN DEO SIT POTENTIAACTIV UNA VEL PLURES. A I Ad secundum, quod «Deus non est principium transmutationis», dicendum quod il1a definitio potentiae activae non est generalis ad Circa quintum arguitur, quod in Deo non sunt plures potentiae acti vae. quamlibet potentiam activam, sed solum ad illam quae est agentis in Primo sic. Quoniam secundum AUGUSTINUM, D e T r i n i t a t e, «in subiectam materiam, quae est in potentia passi va ad alicuius trans muta- Deo sunt idem posse et esse». Sed esse in Deo non est nisi unum et tionis susceptionem.1 Non enim est proprie transmutatio nisi circa idem, quia in ipso omnia divina attributa tamquam in simplicissimo aliquod subiectum praeexsistens a termino in terminum variatio, per uniuntur. Ergo etc. abiectionem scilicet unius et acquisitionem alterius. Unde dicit PHlLOSO- I Secundo sic. In XV' propositione De causis dicitur quod, «quanto PHUS, IXo M e t a p h Y s i c a e: «Illud autem quod possibile est ut sit, virtus est magis unita, tanto magis est infinita». Sed Dei virtus sive additio, et diminutio, et transmutatio»; COMMENTATOR: «id est, in quo potentia activa est summe infinita, ut iam patebit. «Virtus enim», secun- possunt esse haec tria. Necessarium est enim ut aliquid dividatur a sua dum PHILOSOPHUM,«est ultimum de potentia». Ergo maxime debet esse natura, et necesse est ut aliquid addatur ei, et additio et diminutio non unita et minime multiplicata, quod non potest esse nisi sit tantum uni ta. erunt sine transmutatione». Et non posuerunt philosophi aliquam Ergo etc. potentiam ad actionem omnino, nisi per transmutationem talem. Quam Contra. Potentiae distinguuntur secundum actus. Sed Deo convenit ponebant primo in corporibus caelestibus ad situm factam a suo motore, diversitas actuum. Agit enim actus essentiales et in se, ut intelligere, velle, et per il1um in inferioribus ad formam, ita ut motor primus aut etiam et respectu creaturae, ut creare, gubernare; similiter et agit actus perso- ipse Deus, non posset aliquid transmutare in his inferioribus nisi nales, ut generare, spirare, qui in Deo dicuntur esse diversi. Ergo etc. mediante motu caelestium corporum. Sed hoc non oportet, immo dicen- dum quod vera potentia activa est in Deo sine omni transmutatione et I sine modo transmutationis, tam in suis actibus interioribus essentialibus quam personalibus, et etiam sine transmutatione reali in actu creationis, Dicendum ad hoc secundum supra dicta de definitione et diversitate et cum transmutatione reali in rebus creatis ab ipso immediate transmu- potentiarum passivarum ex respectu ad actus ad quos sunt, quod tatis vel possibilibus transmutari. Quamquam enim agit median-Itibus aliis causis, omnia tamen immediate agit, et etiam potest agere sine AE'K'P'STW' aliis causis quidquid I agit medi antibus illis, ut patebit loquendo de creaturis. AE'K'P'S'T'W' 40 ART1CULUS XXV X QUAEST105 41 distinctio et diversitas potentiarum activarum consimiliter debet sumi ex I respectu ad actus ad quos sunt, qui non sunt actus ut habitus, sed I actus ut agere egrediens ab habitu. Id enim quod actus est respectu po-Itentiae Ad primum in oppositum, quod «in Deo idem sunt esse et posse, et passivae, potentia est respectu agere: agere enim fOlmae proprium est in non est in eo nisi idem esse», dicendum, secundum quod inferius quantum huiusmodi. Quamquam ergo potentia in Deo, considerata amplius declarabitur, quod esse est prima actio divina, I quae dicitur secundum id quod est in radice sua prima, cuiusmodi est ipsa divina operatio manens in ipso agente, ut visio in vidente et vivere in vivente. essentia, sit I una tantum, sicut est ipsa essentia, debent tamen dici In qua consistit eius summa perfectio, continens omnium rerum potentiae activae diversae esse in Deo propter diversitatem actionum ad perfectiones. Quae includit in se omnem aliam actionem divinam, et a I quas sunt; quae sunt velle et intelligere, et illae quae sequuntur ad istas. qua procedit, I sive sit operatio manens intra, ut sunt intelligere, velle, Quorum diversitas patebit inferius, loquendo de divinis actionibus. sive actio in aliud transiens, vel infra suam substantiam, ut sunt genera- Patet ergo quod multum peccant dicentes quod potentia activa in Deo re, spirare, vel extra suam substantiam, ut sunt creare, gubernare, et in simpliciter est una, et absolute, I quia I ipsa divina essentia, in qua omnis qua omnis huiusmodi operatio posterior secundum rationem nostram divina potentia radicatur, est unum et idem principium omnium divino- intelligendi reducitur, ut omnis actio divina sit ipsum esse divinum. rum actuum, quoquo modo plures, in quantum scilicet respicit plures Quare, cum in Deo idem sit omnino re, potentia et actio, et ideo posse actus ad quos refertur, et magis et verius convenit rei, quod ei convenit esse in eo idem est re quod suum esse, - iuxta id etiam quod dicit ex se et in se absolute, quam quod ex ordine et comparatione ad aliud. PHILOSOPHUSde omnibus perpetuis in IlIO P h Ys i c o r um: «Contingere Quod non est verum omnino, nisi in illis quae de ratione sui nominis ab esse nihil differt in pelpetuis» -, in quantum igitur omne posse dicunt quid absolutum. Illis enim quae de ratione sui nominis non dicunt reducitur ad posse esse in Deo, sicut omnis divina actio ad esse eius, nisi quid respectivum, quia ratio respectus est eis essentialior quam ratio omne posse in Deo unum et idem est sicut sua essentia, et hoc vel secun- absoluti, verius et magis contingit quod convenit eis ex comparatione et dum rem, qua est ipsum esse quod est ipsa divina essentia, vel in ratione respectu suo ad aliud quam ex ratione sua absoluta. Et de numero respectus I unius, in quantum omnium posse divinorum respectuum talium est omnis potentia, ut dictum est supra. reducuntur ad posse esse Dei, quod habet ad eius esse. Nihilominus tamen diversa posse bene possunt esse in Deo secundum diver-Isos AE'K'P'S'T'W' AE'K'P'S'T'W' 42 ARTlCULUS XXV X QUAESTIO 6 43 respectus suos quos habet ad diversos actus sibi correspondentes, reduc- est, aut potest in effectum sibi proportionalem et correspondentem, tos ad actum essendi Dei, de quibus infra videbitur. qui non est nisi effectus infinitus. In talem autem non potest, quia I Ad secundum, quod «divina virtus sive potentia maxime est infinita, I nullus potest esse talis. Frustra ergo esset huiusmodi potentia in Deo. ergo debet esse maxime unita», dicendum quod verum est in natura Sed «nihili est ponere frustra», secundum PHILOSOPHUM,I° Caeli et et essentia, et sic est ipsa. Omnis enim divina potentia et actio in m u n d i. Ergo etc. simplicitatem esse et essentiae eius reducitur, et ab ipsa manat, ut infra Secundo sic. Actio agentis virtutis infinitae improportionabiliter videbitur. Sed ex hoc non repugnat multitudini respectu um, immo movet actionem agentis virtutis finitae. Agens virtutis finitae movet in sequitur ex hoc, quod propter omnes rationes perfectionum omnium plu- tempore corpus. Ergo Deus, si esset virtutis infinitae, posset movere I rimos I habeat respectus, ut infra videbitur. Et ideo, cum potentia suo corpus in non tempore, quia motus in tempore cuilibet motui facto in nomine non dicit nisi rationem respectus super divinam essentiam, tempore est comparabilis. Consequens est impossibile, quia non potest quam ipsa non importat de se, ut dictum est iam, non obstante virtutis et esse motus nisi in tempore. Ergo etc. potentiae infinitate, possunt et debent in Deo esse plures potentiae acti- Tertio sic. Potentia agentis per instrumentum debet esse proportiona- vae. lis potentiae instrumenti: aliter enim in unica actione non concurrerent. Natura est instrumentum Dei in I actionibus suis circa haec inferiora. Ergo potentia Dei debet esse proportionalis potentiae naturae. I QUAESTIO 6 Sed potentia acti va naturae est finita, et finitum non est proportionabile nisi finito, quia, secundum PHlLOSOPHUM, «finiti ad infinitum nulla est UTRUM POTENTIADEI ACTIVASIT INFINITA proportio». Ergo etc. Circa sextum arguitur, quod potentia Dei activa non sit infinita. Quarto sic. Agens potentiae infinitae potest agere immediate I quid- Primo sic. «Frustra est potentia quae non potest in illud ad quod ordi- quid potest agere alio mediante, quia potentia sua per aliud non natm, ut intelligibile esse aliquid, si non posset esse a quo inteIligatur», secundum COMMENTATOREM,super principium IIi M e t a p h Y s i c a e. AE'K'P'STW' Potentia activa ordinatur ad actum et effectum. Aut ergo frustra AE'K'P'S'T'W' QUAESTIO6 45 44 ARTICULUS XXXV augmentatur. «Deus non I potest agere immediate quae agit circa infe- essentia, quaedam ut actus primus et ut perfectio in actu pnmo, ut riora mediante caelesti corpore», dicente COMMENTATORE. Quod si sunt divina attributa, sapientia, bonitas, et huiusmodi, et relationes non essent corpora caelestia media, impossibile esset quod a principiis divinae omnes, sicut paternitas, filiatio et huiusmodi, quaedam vero ut aeternis proveniret aliqua actio temporalis. Ergo etc. actus secundus egrediens a perfecto secundum actum primum, ut sunt Contra est quod dicit HILARIUS, VIIIa D e T r i n i t a t e: «Deus est intelligere, velle, generare, spirare, creari, gubernari, et huiusmodi. immensae virtutis». Immensitas autem non est nisi in infinitate. Ergo etc. Et respectu utrorumque actuum necesse habemus ponere potentiam in Deo, fundatam in ipsa divina essentia, ut potentiam qua potest esse bona, sapiens, et huiusmodi, et qua potest generare, spirare, et huiusmodi; ita I quod potentia respectu I actus primi in Deo dicatur potentia passiva, respectu vero actus secundi dicatur potentia activa, secundum modum Dicendum quod, quantumcumque I antiqui philosophantes errabant in praedeterminatum. I Et in utroque genere potentiae oportet modum natura et substantia primi principii, quod nos Deum appellamus, in hoc infinitatis considerare. tamen omnes concordabant, quod esset infinitum potentia et virtute. Sciendum ergo, cum potentia sit quasi I medium in Deo inter Dicentes enim ipsum esse primam materiam, attribuebant ipsi potentiam essentiam et actum ad quem est, secundum quod supra dictum est, infinitam passivam, receptibilitate scilicet omnium formarum infinitam, potentia ergo in Deo tam activa quam passiva potest considerari quas casu ponebant transmutari circa materiam: illi enim efficientem respectu divinae essentiae, ut scilicet in ipsa fundatur, vel respectu actus, causam et finalem non videbant. Dicentes vero Deum esse substantiam ut ad quem tenninatur. corpoream I infinitam, dicebant ipsum habere potentiam infinitam De potentia ergo passiva in Deo dicendum quod, cum non sit aliud in activam, cum in corpore infinito non potest esse nisi virtus infinita. eo cuius est, quam receptibilitas eius ad quod est, receptibilitas autem Nos vero, qui primum principium quod Deus est, non ponimus nisi semper est in eo in quo est, respondens secundum gradum perfectioni formam simplicem et puram, secundum supra detenninata, infinitatem quae recipienda est, ut, quanta sit perfectio recipienda, tanta sit et potentiae non debemus ei attribuere nisi quae convenit formae purae. receptibilitas in recipiente. Perfectio autem omnis quae recipitur in ipsa I Est igitur sciendum I quod, secundum praedeterminata, in Deo divina essentia ad quam est potentia passiva, in Deo infinita est, sive considerantur circa ipsam formam divinam quae est ipsa divina fuerit absoluta, ut bonitas, sapientia, et huiusmodi, sive respectiva, ut paternitas, filiatio, et huiusmodi. Omnis igitur potentia passiva in Deo AE'K 'P' S'T'W' AE'K'P'STW' 47 46 ARTICULUS XXXV QUAESTIO 6 simpliciter infinita est, et hoc vigore recipiendi id quod infinitum ponere quod potentia Dei ordinata ad huiusmodi actus eliciendos sit est, largo modo loquendo de receptione secundum modum intellectus infinita perfectione I et vigore, sicut ipsa essentia et alia eius attributa. I nostri, quo I inteIligit divinas perfectiones divinae essentiae in esse, et Actum enim infinitum perfectione eIicere non potest nisi potentia secundum hoc ab aeterno quasi receptas esse in ipsa. infinita vigore. I Ista enim quattuor, potentia, virtus, intensio, vigor, in I De potentia vero activa dicendum quod, cum fundatur super actum eodem differunt in hoc quod activa potentia nominat simpliciter illud primum et perfectionem formalem eius cuius est, ita quod gradum quo res potest agere sive actum eIicere. Virtus autem nominat potentiam perfectionis illius in natura et essentia sua sequitur gradus perfectionis in secundum gradum suum ultimatum perfectionis suae quam habet in vigore - perfectiorem enim caliditatem sequitur perfectior potentia cale- subiecto, sive fuerit remissa sive non. Intensio vero nominat potentiam I ' faciendi -, omnis igitur formalis perfectio in Deo super quam fundatur secundum gradum aliquem perfectionis quam habet in sua essentia: potentia activa, est infinita perfectione, quia re penitus est id ipsum quod potentia enim, si in gradu uItimato perfectionis quam habet in suo divina essentia, ut habitum est supra, eUlIa omnino est infinita perfec- subiecto, non sit in aliquo gradu perfectionis in sua essentia, secundum tione, ut infra videbitur. Omnis igitur potentia activa in Deo, ut compa- quod in formis recipientibus magis et minus ponimus gradus in latitu- ratur I ad subiectum cuius est et in quo fundatur, infinita est perfectione, dinem ipsius essentiae, non dicitur intensa, et sic intensio nominat sicut est et ipsa divina essentia, et cetera huiusmodi attributa. dispositionem circa potentiam quasi absolutam. Vigor autem nominat Sed praeter istum modum infinitatis communem cum essentia et aliis efficaciam quandam in modo eliciendi actum, ut vigor addat super inten- attributis eius habet alium modum infinitatis respectu actus secundi ad sionem respectu m quemdam ad actum, quo scilicet ad modum eliciendi quem est ut principium eius, et non solum ex respectu ad ipsum actum, ipsum. sed ex respectu ad ipsum productum per actum, quando ipsum procedit Si vero potentia Dei activa consideretur in respectu ad actum tran- ex actu, quod respicit mediante actu. I Si igitur consideratur potentia Dei seuntem extra, aut ergo est actus quo creatura producitur in esse, aut est activa in respectu ad actum, et mediante actu in respectu ad productum actus circa creaturam iam secundum actum in esse productam. per actum, possumus secundum hoc distinguere duplicem respectum Actus ille primus est actus creationis. Nunc autem ita est in actibus potentiae, unum ad actum, alium ad productum per actum. eIiciendis per potentiam activam agentis, quod, quanto actus magis Si primo modo, aut I ergo ad actum manentem intra divinam essen- distat a potentia passiva I ordinata ad ipsum, tanto maior requiritur vigor tiam, aut transeun-I tem extra ad creaturas. in potentia agentis ad absolvendum illam potentiam, et ad educendum Si primo modo, cum actiones omnes illas cuiusmodi sunt intelligere, rem illam de potentia in actum.1 Verbi gratia, potentia qua glacies gubernare, spirare, necesse sit ponere infinitas, cum re sint id ipsum dissolubiIis est ut liquefiat, minus distat ab actu liquefactionis, quam illa quod divina essentia quae est infini-Ita, ut infra patebit, necesse est AE'K'P'S'T'W' AE'K'P'S'T'W' QUAESTIO6 49 48 ARTlCULUS XXXV qua dissolubile est plumbum, et illa minus quam illa qua dissolubile universa producta et producenda secundum ordinem, unum post alterum est argentum, et illa adhuc minus quam illa qua dissolubile est aurum. in infinitum. I Si primo modo, cum quodlibet productum in creatura sit Virtus igitur maior requiritur in vigore ad dissolvendum aurum quam limitatum in sua essentia, et nullum tale potest attestari super infinitate argentum, et argentum quam plumbum, et plumbum quam glaciem. vigoris in sua causa efficiente, respectu talis igitur producti nullo modo Cum igitur in infinitum plus distet potentia qua aliquid producibile est possumus conicere infinitatem vigoris in divina potentia activa. I Licet ex nihilo, a quacumque potentia qua aliquid producibile est ex aliquo, enim divina potentia unita sit, simplex, et infinita, et super tanta infini- oportet quod potentia qua elicitur· actus producendi aliquid ex nihilo, in tate vigoris eius attestatur productio minimi vermiculi, quam supremi infinitum sit maior in vigore quacumque potentia finita eliciente actum angeli, quoad actum producendi ex nihilo, tamen, quanto creatura producendi aliquid ex aliquo. Talis non est nisi potentia infinita vigore. producta est in superiori gradu naturae et essentiae, tanto attestatur super Idcirco dicendum est quod potentia Dei activa I ad producendum aliquid maiore vigore in potentia agentis, ita quod secundum maiorem gradum ex nihilo per creationem, necessario est infinita vigore. vigoris intelligimus productam superiorem creaturam, ponendo gradus Si vero potentia Dei activa consideretur respectu actus circa vigoris in divina potentia, sicut et gradus perfectionum ad essentias creationem iam produ-Ictam in esse, ille potest esse actus temporalis productas et producendas in creaturis. Propter quod PROPHETA potentiam transiens, ut est motus lapidis de loco ad locum, aut est actus aeternali- divinam activam exprimit pluraliter, cum dicit «Quis loquetur potentias ter perseverans. Ex primo actu nullo modo I potest argui infinitas Domini», ubi dicit G Io s s a, «Iste impletur consideratione divinorum I vigoris in divina potentia, eo quod talis actus finitus scilicet est et operum, et admirans ait, «Quis loquetur?»», id est «quis sufficiat determinatus et limitatus in perfectione sua. Et nullum tale in quantum loqui». «Potentias Domini», id est opera «quae potenter operatur». huiusmodi potest attestari super aliqua infinitate in sua causa. Potest Unde dicit alibi: «Quam terribilia sunt opera tua, Domine, in multitudi- tamen ex secundo actu, ut iam dicetur. ne virtutis tuae», ubi dicit potentiam Dei esse «multam», quam tamen Si vero potentia divina consideretur in respectu ad productum per propter eius unitatem et infinitatem, Sapiens in E c c Ie s i a s t i c o dicit actum, tunc distinguendum est sicut iam distinctum est de actu: aut magnam, «Quam magna est», inquiens, «potentia Dei I solius». enim consideratur respectu producti intra se, vel extra. Et secundum hoc penes I huiusmodi gradus potentiae Deus creaturas Si primo modo, tunc dicendum quod respectu illius ponendum est potentiam Dei esse infinitam vigore, quia productum est infinitum AK'P'S'T'W' perfectione, ut est quaelibet persona divina, sicut dictum est de ipsa potentia comparata ad actus quos intra Deum elicit. Si vero consideretur in respectu ad produc tum extra, scilicet m creaturis, aut ergo ad singulum produc torum secundum se, aut ad AK'P'S'T'W' 50 ARTICULUSXXV X QUAESTIO 6 51 producit in esse. Unde dicit DIONYSIUS, XIW cap.o, De divinis a se secundum esse in infinitum conservare, et actiones suas et rerum n o m i n i b us, «Extentum I in omnia simul et super omnia est, non productioncs in infinitum continuare, ad quod nulla virtus finita vigore de-Ificientibus augmentis et infinitis operationibus.» «Non deficientibus sufficit ex se, immo ad hoc quod conservetur in esse, oportet quod I augmentis»: ecce gradus perfectionum et intensionum in esse in hoc sit virtute potentiae alterius, iuxta hoc quod dicit COMMENTATOR,de potentia. Sed per hoc quod addit, «infinitis operationibus», utrum corpore caelesti in libello suo D e s u b s t a n t i a o r b i s, ut statim intendit gradus creaturarum in infinitum secundum species producibiles videbitur. Et ideo oportet quod illa virtus influens aliis perseverantiam in secundum gradus perfectionum essentiae et intcnsionum potentiae, esse, excedat quamcumque virtutem finitam vigore quam possibile est an praecise multitudinem operum secundum numerum sub finitis dari; qualis non est nisi infinita vigore. speciebus, non est certum. Et non producit secundum naturalem Et hoc duplici via habet declarari, una a priori ex comparatione ad impetum suae potentiae, quemadmodum generat Filium. Sic enim ipsam divinam essentiam, et hoc quoad infinitatem eius intensione, nihil potest produc i extra ipsum in diversitate substantiae, sed solum alia a· posteriori ex comparatione ad eius actionem circa mundanam intra in unitate substantiae; sed producit eas secundum dispositionem creaturam, et hoc quoad infinitatem eius in duratione. sapientiae et voluntatis dcterminantis potentiam in sua actione respectu Primo modo apparet manifeste infinitas vigoris divinae potentiae producti. immensae ex hoc, quod infinita et immensa est eius substantia, I Si vero divina potentia activa consideretur in respectu ad diversa terminum bonitatis substantialis et virtutis non habens, ut infra declara- successive producta et producenda in infinitum, tunc ex respectu I ad bitur. Potentia enim activa sequitur magnitudinem I substantiae rei, et huiusmodi producta et producenda similiter, et ex respectu ad actus circa maxime spiritualis, quanto illa magis est formalis. Unde et in substantia creaturas aeternaliter perseverantes, ut est actus conservationis et potentia tanto est maior, quanto ipsa magis formalis est et existens gubernationis creaturarum, aut iteratos et iterandos in infinitum circa in actu. I Nunc autem ita est, quod magnitudo substantiae infinitae creaturas, dico quod ex huiusmodi respectibus iudicare debemus poten- secundum quantitatem molis, quae materiali s est, ut in I corpore infinito, tiam agentis vigore essentiae infinitam, ex infinitate in perseverantia non potest esse nisi potentiae infinitae in qualitate vigoris, quia in infi- eius in sua actione, qua ex se et ex propria virtute sufficit sese et alia nitum excedit vigorem potentiae cuiuscumque substantiae corporeae quanti tatis finitae, ut probat PHILOSOPHUS,in fine vmi P h Y s i c o r um et in lIo C a e Ii e t m u n d i . Quare multo fortius magnitudo substantiae AK'P'S'T'W' infinita secundum quantitatem bonitatis et virtutis, quae est omnino AK'P'S'T'W' QUAESTIO6 53 52 ARTlCULUS XXXV formalis et in puro actu, ut est in Deo, secundum quod infra determi- et tempus, in litteris. Sit enim a, b magnitudo sive spiritualis sive for- nabitur, non potest esse nisi potentiae infinitae vigore, quae in infinitum malis, infinita. Sit autem I b, c magnitudo aliqua finita, sive spiritualis excedat vigorem cuius libet potentiae finitae. Sicut enim in magnitudine sive corporalis, habens potentiam vigore finitam, quae moveat aut aliquo corporali mole infinita non potest esse potentia corporalis vigore, sive modo transmutet ipsum d in tempore finito quod est e, z. Si ergo accipio intensione, finita, ut probat PHlLOSOPHUS, in fine vm p h Y s i c o r um, i duplum eius quod est b, c in magnitudine et potentia, in medietate sic nec in magnitudine spirituali immensitate infinita, potest temporis quod est e, z movebit ipsum d. Sic I autem in infinitum potentia spiritualis intensione vel vigore finita. procedendo, et b, c semper duplicando, nequaquam transibit excrescens Quod potest ostendi virtute illarum duarum demonstrationum, quibus usque ad quantitatem infinitam a, b, et e, z dimidiando nequaquam transibit omne tempus finitum, quia per I medietate s divisibile est in ostendit illud de magnitudine corporali. Ex prima sic. I Potentia illa quae in minori tempore quam quaecumque infinitum. Sed semper b, c duplicatum in tempore finito dato et accepto potentia finita vigore quae potest dari, agit aequale, est infinita vigore, movet d. Sed quolibet tempore sic dato et accepto, semper est aliquod quia «semper potentia illa quae agit ·aequale in minori tempore, est minus accipere in infinitum, in quo potest agere idem magnitudo infini- maior». Et non potest esse aliqua potentia maior quacumque potentia fini- ta a, b. Excellit ergo in vigore potentia a, b omnem finitam potentiam ta data, nisi potentia quae est infinita, quia qualibet potentia finita data I datam, quia actionis magnitudinis finitae cuiuscumque datae, per dupli- et possibili dari, potest aliqua potentia finita maior dari per alicuius cationem b, c necesse est I tempus esse finitum, et semper in minori additionem. Potentia magnitu-Idinis infinitae sive corporalis sive potest agere illa magnitudo infinita.! Necesse est ergo ut eius potentia spiritualis est huiusmodi, quia potentia magnitudinis infinitae, sive cor- non sit finita vigore, sed infinita. Hanc demonstrationem expresse ponit poralis sive spiritualis, semper est maior vigore quam quaecumque PHILOSOPHUS, ubi dicit «Sed tamen neque infinitum, .finitam», etc. potentia I finita quae potest dari, et «potentia maior semper agit I Ex secunda autem demonstratione, quam innuit cum dicit «Est autem aequale in minori tempore», secundum regulam quandam PHILOSOPHI, hoc demonstrare», etc., arguitur idem sic. «Si in magnitudine infinita in fine VIli P h Y s i c o r um. Sed PHILOSOPHUS aliter hanc minorem probat in VIIIO P h y s i c o r um, scilicet describendo agentiam, actum, AK'P'STW' AK'P'S'T'W' 54 ARTlCULUS XXXV QUAESTIO 6 55 esset potentia vigore finita, potentia aliqua in magnitudine finita posset aliquod corpus finitum, neque virtus in co/pore», sed «simplex, impar- mensurare potentiam existentem in magnitudine infinita, et aequalis esse tibilis, et absque I omni magnitudine». Ergo Deus est infinitae potentiae ei»; immo maior, quia magnitudo finita, sive spiritualis sive corporalis, vigore.1 Maior propositio patet, quoniam quod aliquid agit et durat in alicuius potentiae finitae in vigore, si fuerit duplata, habebit duplo maio- actione, immo etiam in esse, hoc procedit ex potentiae suae vigore. rem potentiam in vigore. Quodlibet autem finitum aliquotiens acceptum Semper enim quod secundum potentiam maioris est efficaciae et vigoris, adaequari potest cuilibet finito dato, et ipsum mensurare, immo potest diutius perseverare potest in sua actione et durare in esse, et ita quod ex ipsum excedere. Illud autem est impossibile, scilicet quod potentia in se potest durare in continuando actionem secundum tempus infinitum, magnitudine finita posset mensurare potentiam magnitudinis infinitae, ut oportet quod sit infinitae potentiae in vigore, et ita excedens vigore m aequalis esset ei aut maior. Impossibile est ergo quod in magnitudine omnis potentiae finitae in actione et duratione secundum tempus, qualis quacumque infinita sit potentia vigore finita. Cum ergo divina substan- est, quantum est ex se, omnis potentia substantiae limitatae, sive fuerit tia sit magnitudinis spiritu alis infinitae, in qua, secundum AUGUSTINUM, spiritualis sive corporalis, quamquam aliqua I ex eis infinitatem huius- «id maius est quod est melius», et hoc propter immensitatem bonitatis modi capere posset per continuum influxum virtutis durandi et agendi et perfectionis suae substantiae naturalis, ut infra patebit, patet eviden- ab alio, ut contingit in corpore caelesti. Et generaliter in omni quod est tissime quod propter infinitatem suae immensitatis in eius substantia, magnitudinis finitae, cum sit spiritualis, ex limitatione solius essentiae, oportet eum ponere infinitae potentiae vigore. cum corporalis, ex limitatione essentiae et corporalis extensionis, Idem secundo probari potest ex eius actione, quam potest agere quidquid est finitum et limitatum in magnitudine essentiae spiritu alis vel tempore infinito circa creaturas, sic. Quod ex se potest agere durando in corporalis, ex se non potest habere potentiam durandi et agendi actione, et eam continuando secundum tempus infinitum, est infinitae secundum tempus infinitum, sed solum ab alio, I secundum quod dicit potentiae vigore. Deus est huiusmodi in actione sua circa creaturas, ut AVERROES de corpore caelesti, 3° cap.o De substantia orbis. infra videbitur. Quod etiam supponit PHILOSOPHUS, in fine VIII' P h Ys i - «Quoniam», inquit, «etsi sit simplex et non habet potentiam ad C o r um, ex aeternitate motus et temporis, ut dicit A VERROES, I in corruptionem, tamen est finitae actionis necessario, quia est finitarum VO cap.o D e s u b s t a n t i a o r b i s, ubi PHILOSOPHUS per hoc probat dimensionum, et terminatarum a supe/ficie continente ipsum. Et omne quod «primus motor», quem nos solum Deum ponimus, «non est tale cum posuerit intellectus esse existens per se, absque eo quod aliud largiatur ei permanentiam et aeternitatem, necesse est ut ita sit de fini- tate suae permane/uiae, sicut est de finitate suae actionis. Et ideo AK'P'S'T'W' necesse est esse potentiam largientem ipsi permanentiam aeternam, quemadmodum ipsi largitur motum aeternum». Et sicut hoc est verum de limitata in essentia sub quantitate, sic etiam verum est in essentia AK'P'S'T'W' 56 ARTICULUS XXXV QUAESTIO6 57 limitata sine quantitate, licet talem non I posuerit PHILOSOPHUS, substantia finita et limitata.l Semper enim oportet quod potentia, et nisi illam quae est corpori proportionata et coniuncta ut motor, ut secundum tempus et secundum vigorem, sit finita vel infinita, secundum infra videbitur. Unde beatus DIONYSIUS, 6° cap.o D e d i v i n i s n o m i- quod I ipsa magnitudo substantiae vel spiritualis vel corporalis finita est n ib us: «Laudanda est vita aeterna per se ipsam, vita a qua in omnia vel infinita, ut, si magnitudo substantiae sit finita, et potentia, et, si vitam participantia vivere exseminatur. Igitur et immortalium angelo- infinita sit ista, et infinita sit illa, ita quod in magnitudine substantiae rum vita et immortalitas ex ipsa et per ipsam est et subsistit, idcirco et finita non possit esse potentia infinita, neque e converso in magnitudine viventes semper I et immortales dicuntur, et nOl' immortales iterum, quia infinita, potentia finita, non a se ipsis habent immortaliter esse et aeternaliter vivere, sed ex Quod bene insinuat eius probatio ex parte magnitudinis finitae vivifica et totius vitae factrice et continuatrice causa». Quod idem est corporalis, quando probat quod non potest movere I secundum tempus omnino cum illo dicto publico PLATaNIs, «Dii deorum,» etc, infinitum per partes moventis et mobilis, et temporis, in cuius partibus Et sic patet plane quod substantiam ex se infinitam actione et partes moventis habent movere partes mobilis, hoc modo. «Si a sit duratione secundum tempus, quia oportet eam esse in-Ifinitam vigore, corpus finitum, movens mobile finitum b per tempus infinitum c, ergo d, oportet esse illimitatam et infinitam secundum magni-Itudinem substan- quae est aliqua pars ipsius a, movebit e, partem aliquam ipsius b, et hoc tiae vel spiritualis vel corporalis. Unde et super hoc fundat PHILOSOPHUS in aliqua parte finita temporis infiniti quod est c; et sit illa pars z, quia suam demonstrationem, qua probat in fine vmi P h Y s i c o r um, non potest d movere e in toto c, in quo movet a ipsum b». Semper enim quod «primus motor, quia movet ex se secundum tempus infinitum, maius corpus movet sibi proportionale, in pluri et longiori tempore non potest esse corpus aliquod finitum, neque virtus in corpore finito», continuando suum motum; quod nullo modo haberet veritatem, nisi quia quia «nullum corpus finitum I ex se potest movere secundum tempus in toto est maior vigor virtutis ad permanendum diutius et continuandum infinitum». Supponit enim quod non potest aliquid esse ex se infinitum motum totius, quam in parte ad continuandum motum partis, eo quod secundum tempus et durationem in actione, nisi sit in se infinitae «virtus unita fortior est se ipsa separata». Unde per idem spatium et virtutis vigore, qualis non potest esse in corpore finito, neque in aliqua aequaliter, quo potest movere pars partem, potest et totum totum, et forte in minori propter maiorem vigorem. Quo supposito, concludit AK'P'S'T'W' intentum. «D igitur non potest movere e nisi per partem c, quae est z, AK'P'S'T'W' 58 ARTICULUS XXXV QUAESTIO 6 59 Sed quantitas ipsius d, aliquotiens ablata ab ipso a et addita ipsi d, Et sic aperte patet quod PHlLOSOPHUS per hoc quod probat quod consumet aliquando totum a. Et similiter quantitas ipsius e, aliquotiens motor primus non potest esse I corpus finitum aut virtus in eo, eo quod ablata ab ipso b et addita ipsi e, consumet aliquando totum b. Quantitas potest movere per tempus infinitum, quod potest motor primus, quod autem ipsius z, totiens ablata ab ipso c et addita ipsi z in quo movet alibi probavit in VIlIa p h y s i c Or um, implicat quod motor primus est totum ablatum ab a totum ablatum ab I ipso b, tempus finitum est, et non virtutis infinitae vigore, qualis esset corpus infinitum, si esset in rerum consumit ipsum c. Non ergo corpus finitum a movebit corpus finitum b natura. Ita quod, sicut infinitas vigoris corporis infiniti dividi posset per tempus infinitum c, sed per tempus finitum, per aliquam scilicet per infinitas partes vigoris finiti secundum divisionem corporis illius partem ipsius c. Et ideo corpus finitum non habet virtutem infinitam materialem, sic infinitas vigoris primi motoris dividi potest secundum movendi, scilicet per tempus infinitum duratione». rationem intelligendi, per infinitas partes vigoris finiti. Et patet plane quod virtus demonstrationis suae trahitur ex eo quod Sic ergo plane patet quod demonstratio PH]LOSOPHI, quam ponit ponit quod maius corpus semper movet in pluri tempore, I et hoc versus finem VIIIi Physicorum, cum dicit «Horum autem unum non nisi propter maiorem vigorem, cuius vigoris partes continent partes quidem impossibile,» etc., ad probandum quod corpus finitum non habet corporis, quae, finities sumptae, consumunt vigorem cuiuslibet corporis potentiam movendi tempore infinito, fundatur super duo. Quorum unum finiti. Unde supponit plane quod corpus finitum propter finitatem sui est, quod corpus finitum non potest in se habere potentiam infinitam vigoris non potest movere per tempus infinitum. Unde et secundum vigore. Secundum vero est quod corpus infinitum quod potest movere ipsum PH]LOSOPHUMcorpus quod ex se et propria virtute potest movere tempore infinito, et dividi secundum eius divisionem in infinitum, secundum tempus infinitum, tale debet esse, ut secundum divisionem sit infinitum vigore. Propter quod, proposita demonstratione iam I dicta, partium temporis accipiendi in infinitum, in quibus partes moventis sta-Itim inducit tres alias demonstrationes.1 Unam ad probandum possent movere partes mobilis, possit I pro-lcedere divisio partium eius primum, cum dicit: «Quod autem omnino in finita magnitudine non in infinitum, quale non potest esse nisi corpus actu infinitum. De quo contingit infinitam esse potentiam, ex his man(festum est,» etc.; sed clarum est quod, cum hoc quod est infinitum extensione et duratione, quia non pertinet ad propositum, ipsam omitto. Ad secundum vero indu- oportet quod sit infinitum vigore. I Quod probat PHILOSOPIIUSin duabus cit duas alias supratactas, cum dicit «Sed tamen neque infinitum, fini- demonstrationibus praetactis, tamquam id quod suppositum est in hac tam,» etc. Et sic patet plane quod virtus demonstrationis PH]LOSOPHIin eius demonstratione. AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' QUAESTIO 6 61 60 ARTICULUS XXV X fine VIIIi P h y s i c o r um, ad probandum quod «primus I motor simplex declaratum est quod primum movens, quia movet tempore infinito, est omnino et impartibilis», nec corpus nec virtus in corpore, fundatur propterea necesse est quod sit infinitum, et tali infinitate, quali esset cor- super hoc quod nihil finitum vigore, sive in spirituali magnitudine sive pus movens in non tempore, qualem planum est non esse nisi infinita- in corporali, potest movere aliud a se tempore infinito. tem vigore. Alia enim infinitas quaecumque, postquam sit finita vigore, Ex quo patet plane quod intentionis PHILOSOPHI est quod primus non potest movere nisi in tempore finito, ut bene ponit demonstratio motor, quem Deum appellamus, sit infinitus, non solum duratione et PHILOSOPHI,ostendens quod «in magnitudine finita non potest esse vir- actione infinita secundum tempus, sed etiam quod sit infinitus vigore, ut tus vigore infinita». possit, quantum est de se, super actum intensione infinitum, - quale I Sic ergo absolute dicendum, quantum ad praesens pertinet, quod infinitum esset magnitudo corporalis si esset -, et quod, si moveret potentia activa Dei ex se et simpliciter est infinita, et quod non solum naturaliter secundum totum vigorem suum aliquid, sicut calor infinitus sentire debet hoc catholicus, sed etiam quilibet philosophus. Ita quod non movet approximatum, frigido in cali-Ido, moveret illud in non tempore. est ponere finem potentiae activae sive operati vae in Deo, neque in Unde super quadam demonstratione IiC a e Ii e t Mu n d i, qua probat numero operandorum secundum tempus infinitae durationis, neque in PHILOSOPHUS quod «co/pus infinitum non potest movere aliquid in intensione. Et hoc propter illimitationem et immensitatem, sive I infinita- aliquo tempore finito», cui concordat demonstratio PHILOSOPHIin fine tem eius in substantia, de qua infra erit sermo. Unde e contra, quia omnis VIIIi P h Y s i c o r um, quod in corpore infinito non potest esse virtus substantia et natura creaturae in sua substantia finita est et limitata, finita, dicit COMMENTATOR, respiciendo demonstrationes praedictas necessario finita et limitata I est, quantum est de se, in operari et in dura- PHILOSOPHI in fine VIII; Physicorum: «Iam dec/aratum est quod tione secundum tempus, et in intensione secundum qualitatem operis et primum movens movet tempore infinito, quapropter necesse est ut sit modi agendi. Quod evidenter ex hoc apparet, quod operari in unoquoque infinitum, quoniam, I si esset corpus, moveret in nullo tempore, ut procedit ab esse, et a fonna eius in quantum dat ei esse in actu, sicut dec/aratum est I in ultimo VllJi Physicorum». Ecce quam manifeste effectus a sua causa, quoniam nihil agit, nisi secundum quod est in actu. COMMENT ATOR testatur quod a PHILOSOPHOin fine VIni P h y s i c o r u m Nunc autem effectus proportionalis debet esse suae causae. Cum ergo finitum non potest esse proportionale infinito, quia omnis creaturae esse AK'P'STW' finitum est et limitatum, non potest esse virtutis infinitae, nec esse Dei, quia est infinitum et illimitatum, potest esse virtutis finitae ullo modo. AK'P'S'T'W' 62 ARTICULUS XXV X QUAESTIO 6 63 Quod de virtute activa Dei ex hoc maxime apparet per id quod potest et facere infinita alia, etsi non faciat ea simul cum illo. Sed omnino non est, et infinite distat ab actu et ab esse, cuiusmodi est materia, quae de se est infinita et indeterminata ad omnes formas, cum omnino non ens, quod nec etiam est in potentia materiae, producit ad aliqua recipitur, dcterminatur per illam, nec simul potest contrariam esse. In hoc enim maior virtus potentiae apparet, quam movere I aliquid recipere, sicut e converso forma materialis, quae, in quantum secundum existens in tempore infinito, quia po-Itentia non entis ad esse, quae nulla se consideratur, communis est et indeterminata secundum suppositum, est in re, magis distat quam potentia entis mobilis cuiuscumque ad cum in hac materia recipitur, ad determinatum suppositum contrahitur; moveri, et unumquodque agens tanto maioris virtutis est in agendo, etenim, licet fonna per materiam non perficitur, sed e converso, - est quanto potentiam magis distantem ab actu in actum reducit, sicut maio- enim materiae infinitas quasi imperfecta, formae vero infinitas quasi ris virtutis est in igne liquefacere aurum, quam plumbum aut glaciem. I perfecta -, tamen amplitudo et communitas formae contrahitur et Quare, cum philosophi arguebant infinitatem primi motoris ex hoc quod limitatur per materiam, sicut e converso, et ideo dicit COMMENTATOR animadvertebant ipsum posse movere primum mobile tempore infinito, super Illum Physicorum, quod «materia invenitur esse per formam multo fortius nos catholici arguere debemus eius infinitatem ex hoc, secundum quod forma est peifectio eius; forma vero invenitur esse per quod res producit in esse per infinitam distantiam, scilicet ex non materiam, scilicet in hoc quod materia est subiectum eius». esse. Haec est illa infinitas Dei, de qua dicit P s a I m us, «Magnus Domimls et magna virtus eius». Unde super illud P s a I m i, «Confiteantur tibi, Domine, omnia opera tua», G los s a: «Dum inqui- I ris, invenis magnam vim in eis, quae ab Eo est». Unde sequitur: «Et potentiam tuam loquentur»; G I o s s a: «id est, dicent, quam mirabiliter Ad primum in oppositum, quod «potentia Dei non est infinita, quia esset et po-Itenter quodcumque facit». frustra, cum non posset habere effectum infinitum sibi correspondentem», Et est ista infinitas potentiae Dei effectiva respectu omnium creando- dicendum quod potentia agens duplex est, quaedam scilicet naturalis, et rum quodam modo proportionalis infinitati potentiae materiae passi vae per impetum naturae, quaedam rationalis, et per imperium voluntatis. respectu generandorum ex materia. Quae enim sunt in potentia in Et prima duplex I est, quaedam uni voce, quaedam vero aequivoce. materia prima, in actu sunt in motore primo, et multo plura. Unde, sicut Potentia prima tota in suo effectu se diffundit usque ad ultimum vir- materia est infinita in sua potentialitate, in quantum est in potentia ad tutis, unde tota in suo effectu sese manifestat, et producit simile agenti, formas omnes recipiendas, sic motor primus dicetur infinitus in sua ut est potentia generati va in homine, qua homo generat hominem sibi actualitate ad formas omnes agen-Idas, et I multo magis. Per ea enim similem in natura, et non potest aliquid amplius quam generare homi- quae facit Deus, non finitatur eius potentia; immo, cum facit aliqua, nem ut modo, ut dicit PIIILOSOPHUS in fine IVi M e t a p h Ys i c a e, AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 64 ARTICULUSXXXV QUAESTIO6 65 «Omnia naturalia determinata sunt opere». Et iuxta hunc modum ultimum universi, quia «omnia ordinantur ad unum finem», ut dicitur agendi per potentiam in divinis, Pater per potentiam infinitam generat XIIa M e t a p h Y s i c a e. Si igitur in creaturis esset aliquid, quod impos- actione infinita Filium infinitum sibi aequalem in deitate. sibile esset in natura rerum universi attingere suum finem proprium, Potentia naturalis secunda in nullo effectu suo tota se diffundit illud I procul dubio esset frustra, sicut esset sextus sensus in animali, aut manifestat, sicut potentia solis in nullo cuius est principium produc- cum non sint sensibilia neque possunt esse, praeter quinque, et ita tivum, tota se diffundit, quia numquam sibi I omnino simile producit, impossibile esset illum sextum sensum perfici operatione sua sentiendi, nec diffundere hoc modo se potest, quia agit in aliena substantia, et ideo quae est suus proprius finis, quia impossibile est esse sextum sensibile non nisi secundum eius receptibilitatem. Et tale agens aequivocum est quod posset illum movere: ille sensus omnino frustra in animali, ut Deus respectu creaturarum, non autem naturali impetu, ut sol, sed impe- determinat PHlLOSOPHUS in lIa D e a n i m a. Et secundum quod dicit in rio voluntatis, secundum quod inferius debet declarari. no C a e I i e t M u n di, «extra rationem est ut natura posuit stellas Et tamen potentia dicenda non est ex hoc esse frustra, quod in mobiles, et IlOn praeparavit eis instrumenta motus; et natura non effectum infinitum in creaturis se diffundere non potest, quia non dicitur absque causa aliquid I vacuum ponit». Unde dicit COMMENTATOR in aliquid esse frustra, nisi ex defectu adeptionis finis I ad quem est. Unde principio Ili M e t a p h Y s i c a e, «Nihil est frustra in fundamento naturae ea quae fiunt a casu et fortuna, quia, in quantum scilicet huiusmodi, et creaturae». carent ordine ad finem ad quem alias, vel a natura vel a voluntate, nata Quia igitur Deus non habet aliquem finem ad quem, sed est finis, ad sunt ordinari,1 frustra sive otiose I dicuntur fieri. Solum ergo in eis quae quem est totus ordo universi et bonum omnium entium, sicut se habet ordinabilia sunt ad aliquem finem, frustra dicitur esse aliquid, quando dux ad exercitum, ut dicitur XIIo M e t a p h Y s i c a e, ideo non oportet non potest omnino finem illum attingere. Et ideo, cum universaliter quod potentia infinita quae est in ipso, sit frustra, etsi non fiat aliquod omnis creatura et quidquid in creatura est, ordinabile est ad aliquem infinitum secundum ipsam in creaturis, maxime cum secundum finem sibi proprium, qui est sua propria operatio,- universa enim ipsam fiat aliquid infinitum in se ipso, ut dictum est. Et etiam, cum sunt determinata opere, ut dictum est, et ut dicitur in no C a e Ii e t eo quod aliquid fit secundum ipsam in creaturis, quod requirit vigorem Mundi-, «omnis res cuius est opus, fit propter operationem», et infinitum, etsi in Deo non sit potentia infinita vigore ad producendum per illum finem proprium ordinatur unaquaeque res ulterius ad finem AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' ARTICULUS XXXV QUAESTIO6 67 66 aliquem effectum infinitum in creatura, quia ad hoc nulla est potentia, ra voluntaria. Et de virtute movente primo modo solum loquitur ARISTO- est tamen ad effectus pro ducendum in infinitum tempore et duratione, TELES in VIlIa p h Y s i c Or um, unde illa propositio accipitur. Intendit sive successione infinita. Et sic infinita Dei potentia non est frustra, quia enim ibi probare quod virtus infinita non potest esse in corpore finito, reducitur ad actum perfectum ut est in operante, licet ad imperfectum in ducendo ad incon-Iveniens, scilicet quod moveret in non tempore, quod operato extra, respectu cuius divina potentia habet aliquid semper est impossibile, quia ut probat VIa p h y s i c Or um, «non est motus admixtum potentiae, quia non reducitur ad actum perfectum infinitum nisi in tempore», quia non I est sine priori et posteriori. Et est vera et et absolutum, et hoc ideo, quia nihil causatum effectum aequalem necessaria consequentia, quia omnis virtus naturalis naturaliter motiva, proportionalem potentiae infinitae et actioni eius, ut in agente est, potest in corpore iam existens, movet de necessitate mobile suum secundum in se recipere. Unde non sequitur, si unus effectus infinitus non potest totum suum vigorem, et ideo secundum proportionem virtutum motiva- procedere a Deo, quod I non sit virtutis infinitae, quia potest ex se in rum corporalium proportionaliter moventur eorum mobilia secundum effectus infinitos I per successionem, quod non potest esse sine infinito velocitatem et tarditatem, et in tempore maiori et minori, ut maior virtus vigore, ut ostensum est prius, ad modum quo reducitur in actum causet maiorem velocitatem et facit motum suum per aequale in minori potentia in[initatis materiae, et divisionis continui et temporis et motus. tempore. Et hoc est quod dicit AVERROES in De s u b s tan ti a orb is, Quod enim est sic in potentia, non est in potentia ut aliquando sit in actu dec1arans illud dictum PHILOSOPHI: «Et Aristoteles laboravit in VIlla puro, cui nihil admixtum sit de potentia, ut dicitur IXa M e t a p h y s i - Physicorum ad declarandum ex suis fundamentis, quod, si virtus infinita c ae, ubi dicit COMMENTATOR, «Quod infinitum est in potentia, non esset in corpore finito, contingeret illud corpus per I illam moveri non in intendimus potentiam quae exit in actum, ita quod non remaneat in ea tempore, sed in non tempore. Corpora enim I non excedunt se in veloci- potentia omnino, I quoniam, si ista potentia exiret in actum, tunc infini- tate et tarditate, nisi excessu eorum in virtutibus motivis materialilms, et tum esset in actu, quod est impossibile». Quomodo autem ad talem excessus virtutum sequitur excessus corporum, scilicet quod corpus actum in infinitum secundum effectus in successione non posset divina quod est maius, est maiOlis virtutis et velocioris motus», - semper enim potentia reduci, nisi cum hoc quod est infinita actione secundum in talibus actio proportionatur naturae agentis, - «ex quo sequitur, si ali- tempus, et duratione esset etiam infinita secundum vigorem, ut visum quod corpus habet virtutem infinitam, ut moveat in non tempore». Unde et est supra. dicit in eodem: «Si virtutes quae sunt in corporibus caelestibus, I Ad secundum, quod, «si Deus esset virtutis infinitae, moveret in non essent in calefacere et movere universaliter infinitae, moverent corpora tempore», dicendum quod virtus motiva duplex est. Una naturalis, alte- AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 68 ARTICULUS XXV X QUAESTIO 7 69 I quae sunt apud nos, in instanti, et hoc facit aestimare quod in corpori- portio inter virtutem sic moventem, et mobile, unde dicit COMMENTATOR bus caelestihus sunt virtutes finitae activae moventes». super 1I'"" C a e I i e t M u n d i, quod «non quodcumque e0/'l1111 ovet m De virtute vero, secundo I modo movente, non habet veritatem illa quodcumque co/pus, neque in quacumque velodtate, sed unumquodque consequentia, quod si esset virtus infinita, quod moveret in non tempore, eO/'l1mhabet motum proprium, et in propria velocitate». Nunc autem, quia non movet corpus per impetum totius vigoris sui, quia movet per quia Deus non agit nisi secundum quod ratio exigit et voluntas disponit, intellectum et voluntatem. Et ideo actio eius non proportionatur naturae ut dictum est, bene potest agere per instrumentum finitum actionem agentis, sed actio sub intentione procedit ab ipso, quantum ratio exigit et finitam vigore, sicut et immediate, licet in se sit infinitae potentiae voluntas disponit, quod non est nisi modo finito. Et hoc idcirco maxime, vigore, ut dictum est. quia virtus motoris talis infiniti vigore, in corpore finito non nisi I Ad quartum, quod «Deus non potest agere quaecumque immediate, modo finito recipi potest. Unde dicit A VERROESin D e S u b s t a n t i a non ergo est infiniti vigoris», dicendum quod immo: immediate potest o r b i s, «CO/pora caelestia, et generabilia et corruptihilia communi- facere supernaturaliter, quae agit medi antibus causis naturalibus. cant in hoc, quod actio et pas-Isio existens in eis finitae sunt in se, et Et contrarium erroneum est, quod sentiebant philosophi, qui ponebant per hoc semper move1llur in tempore, quia virtutes eorum semper sunt in quod primus motor nihil moveret impellendo in eo, sed solummodo receptione finita». Si ergo Deus esset corpus, vel virtus naturaliter motorem coniunctum, sicut amatum et desideratum, et secundum movens in corpore, bene procederet argumentum. Nunc autem, cum modum I quo cognoscitur et consideratur ab ipso, et ideo, cum deficit a non est ita, ut I supra habitum est, non obstante virtute infinita vigore in completa eius cognitione et amore, et modo I finito comprehendit ipsum, Deo movente, bene potest movere mobile in tempore, ct quod amplius finita velocitate movet ad se assimilandum ipsi. Quod omnino erroneum est, nisi esset sic infinitus, scilicet vigore, non posset omnino movere est, ut determinabitur loquendo de creaturis. ex se corpus finitum in tempore durationis infinitae; ad quod nituntur demonstrationes PHILOSOPHIin VIlIo P h Ys i c o r um, ut supra expositum est. I QUAESTIO 7 I Ad tertium, quod «potentia Dei acti va agit inferiora mediante natura ut instrumento, ergo debet esse finita vigore sicut est potentia naturae», UTRUM IN DEO POTENTIASIT D1FFERENS SUBSTANTIA ETIAMAB ACTU A ET dicendum est quod verum est, si ageret naturali impetu naturae, sicut agens naturale movet suum mobile: propter hoc enim debet esse pro- Circa septimum arguitur, quod potentia differt a substantia in Deo, et etiam ab actu ad quem est. AK'P'S'T'W' Primo sic. Eidem in quantum idem, natum est accidere idem, non autem potentiae in quantum potentia est, neque actui in quantum actus AK'P'S'T'W' 70 ARTICULUS XXXV QUAESTIO 7 71 est, quia potentia in quantum potentia dicitur, ad aliquid, ut patebit potentia in ipso nihil habet imperfectionis aut perfectibilis, quia tale in sequenti quaestione; substantia in quantum substantia, et actus in non potest cadere in Deo. In Deo ergo nulla est omnino differentia vel quantum actus, non dicuntur ad aliquid. Ergo etc. distantia potentiae a substantia et ab actu. Secundo sic. Substantia Dei et actus eius omnino congruunt rationi et voluntati eius, quia omnino substantia et actus eius complacent suae voluntati, et nihil irrationabile habent in se. Potentia autem eius non I congruit omnino rationi et voluntati eius, dicente AUGUSTINO, < De> Vetere ac nova lege: «Omnia quidem potest Dominus, sed non Dicendum ad hoc quod, sicut est in aliis attributis divinis, omnia Deo facit nisi quod congruit eius veritati et iustitiae», id est voluntati quae attribuuntur per essentiam, et nullum per participationem. Est enim Deus est vera et iusta. Et in eodem: «Potuit Deus cuncta simul facere, per essentiam, et non per aliquam participationem, bonus, iustus, sapiens, sed ratio prohibuit, id est voluntas», ut exponitur XLI" distinctione Ii et huiusmodi. Sic oportet quod sit de eius potentia, ut videlicet dicatur S e n t e n t i a r um. Hoc autem non contingit, nisi quia illa potentia non potens per essentiam, non per aliquam participationem potentiae. Unde congruit eius voluntati. Ergo etc. dicit RICARDUS in I° De Trini tate, «Constat Deum esse potentem poten- Tertio sic. Si in Deo non differrent potentia, substantia et actus, tunc, tiae plenitudine, non per participatio nem ».1 Et similiter I est de quolibet sicut substantia in ipso I est aeterna, et potentia, et actus potentiae actu qui Deo convenit. Vult enim et intelligit quae-Icumque vult et inte!- coniunctus; et sic quidquid aliquando facit vel faciet, I ab aeterno facit, ligit, per essentiam suam, non per participationem aliquam, quia est non ergo de novo aliquid. Consequens falsum est, ergo et antecedens. essentialiter volens et intelligens, non per aliquam participationem. Nunc In contrarium est, quoniam, ubi potentia differt a substantia, substan- autem sic est in omni eo quod potest per essentiam suam, quod non est in tia I non potest se ipsa et per se, sed per id quod est ipsa potentia, sicut ipso, quo potest aliquid aliud, quam ipsa sui ipsius essent ia, ut idem re ignis non potest cale-Ifacere nisi calore; et ubi potentia differt ab actu, sint omnino potentia et ipsa essentia. Et similiter in omni eo quod est potentia de se est imperfecta, et perficitur per actum, sicut potentia suus actus per essentiam, actus omnino indistans est et inseparabilis a videndi per actum videndi. Deus autem se ipso potest quidquid potest, potentia, sicut et ab essentia, ut idem omnino sint actus et potentia, et non quia est primum potens, ad quod reducitur omne potens per aliud; eI possit esse potentia nisi coniuncta actui. Quod enim potentia in re aliqua differt ab ipsa substantia vel actu eius ad quem est, sive fuerit actus ut habitus, sive actus ut agere, hoc est quia non se ipsa, id est sua essentia, AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 72 ARTlCULUS XXV X QUAESTIO 7 73 potest, sed aliquo alio superaddito suae existentiae, sicut ignis calefacit I calore, qui est qualitas accidentalis in ipso: propter hoc enim, quantum est de se, potest actus distare et separari a potentia, et esse potentia in re Ad primum in I oppositum, quod «potentia ut potentia dicitur relative;p' sine suo actu, ut ignis potest esse calidus, quamvis non calefacit. non sic substantia ut substantia, neque actus ut actus», dicendum quod I In Deo igitur dicendum est simpliciter et absolute, quod omnino non hoc bene arguit diversitatem eorum secundum rationem, non autem differunt in eo potentia et essentia, immo quod Deus sua essentia sic secundum rem, quoniam id ipsum quod in Deo habet rationem absoluti potest quidquid potest, ut sua essentia in se ipsa simpliciter sit sua ut essentia est, habet rationem respectus ut potentia est, et id ipsum quod potentia. Non autem est potentia aliquid additum essentiae, immo ipsa absolutum est et essentia in se, intrat in rationem I potentiae, assumendo essentia cedit totaliter in naturam potentiae quocumque et qualiter- in se ipsa rationem respectus ad actum, sive sit respectus relationis, cumque potest, sive in actum intra manentem sive extra transeuntem, sive rei, sive secundum esse. Omnis enim respectus in divinis super sive sit essentialis et absolutus, sive personalis et relativus. essentiam fundatur, propter quod non est in ipso respectus nisi substan- Similiter est in ipso de potentia et actu, quod omnino indifferentia tialis, ut habitum est supra, et infra dicetur amplius. sunt: quod enim in ipso est, non nisi purus actus esse potest. Omnis I Ad secundum I quod «non omnis potentia Dei congruit rationi et enim potentia quae non est in re actus purus et perfectus, imperfecta voluntati eius, sicut congruunt substantia et actus in ipso», dicendum ad est, et per aliud agens existens in actu, vadit ad perfectionem. Unde, si hoc, quod potentia Dei habet respectu m ad duo, scilicet et ad ipsum aliqua differentia assignanda est potentiae Dei ad essentiam eius, aut ad actum ad quem est immediate, et ad ipsum produc tum per actum, cum actum, illa est solum secundum rationem, sicut inter se et ab ipsa divina est alicuius productivus, et hoc vel ad productum manens infra suam essentia differunt alia attributa divina, ut infra determinabitur. Nec essentiam in divinis personis, vel productum fluens extra divinam oportet hic distinguere de modis potentiae et actus: quod enim dictum essentiam in creaturis. est, universaliter verum est de omni modo potentiae in Deo respectu Respectus ad actum vel productum infra se naturalis et essentialis est divinae essentiae, et respectu actus sibi in Deo respondentis. De poten- ei, et semper terminatus, et non potest Deus secundum hunc respectum tia autem eius respectu actus exterius circa creaturas, etsi verum est facere quidquam, nisi faciat illud aetemaliter et immutabiliter. Nec de quod sit ipsa divina essentia, non tamen usquequaque verum est quod sit potentia Dei secundum istum modum loquitur AUGUSTINUS cum dicit indifferens ab ipso actu ad quem est, ut patebit inferius loquendo de actione Dei circa creaturas. AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 74 ARTICULUS XXXV QUAESTIO 8 7S «Deum posse omnia, sed non facere, nisi quod congruit suae rationi et difficulta-Item, de qua debet esse sermo loquendo de creaturis. voluntati», quasi aliquid possit absoluta potentia, quod I rationi et Unde, quod potentia Dei non congruit I rationi voluntatis Dei, hoc non voluntati eius non congruat. Immo omnis potentia in ipso, secundum est ex natura sui, sed ex natura eius ad quod est, et ita secundum talem respectum intellecta, congruit rationi eius et voluntati sicut et respeclUm quasi accidentalem sibi, concomitantem essentiam eius, qui actus et productum per ipsum; immo haec omnia potius congruunt pertinet idcirco ad differentiam potentiae ab essentia et actu eius quasi immutabili necessitati eius. Quidquid enim potest agere vel producere accidentalem et secundum rationem, et ideo I non impedit quin infra se, immutabili necessitate agit et producit I aeternaliter: aliter enim secundum rem, id quod est potentia in Deo, sit omnino idem cum esset mutabilis, et sive voluntate et ratione concomitante in actione essentia et actu in Deo. naturam, sive e converso. I Ad tertium patet per iam dicta, dicendo quod quidquid est in Deo Respectus vero potentiae divinae ad productum extra se est ei quasi potentia, substant-lia, et actus, et etiam productum intra, totum est accidentalis, quia sine terminatione eius ad illud posset fuisse aeter- aeternum, et semper potentia coniuncta actui, ita quod quantum est ex naliter in prius, sicut fuit in ante, ante mundi creationem, et hoc sine natura, quidquid facit, ab aeterno fecit, nec novum aliquem actum agit. omni diminutione perfectionis divinae vel perfectionis potentiae eius, Quantum tamen est ex parte produc ti per actum eius extra suam licet de hoc aliter sentiant philosophi, ut videbitur loquendo de creaturis. essentiam in creaturis ad determinationem suae voluntatis, bene facit Unde secundum hunc respectu m potentiae suae potest Deus facere quod quae numquam fecit. Facit enim nova, non novo actu neque nova aliquando non fecit, sine omni sua mutatione, ut infra videbitur. Et de voluntate, sed actu aeterno, et voluntate aeterna ab aeterno determinante potentia secundum hunc respectu m loquitur AUGUSTINUS. ali enim T novi effectus productionem. Qualiter autem hoc contingit, habitum est respectu Deus multa potest facere, sed non facit, quia non congruunt supra, et videbitur amplius infra loquendo de productione creaturae. Et rationi voluntatis suae, qua semper in creaturis facit quod melius est et sic in Deo potest esse omnino idem potentia cum essentia et actu indis- dignius, secundum quod est possibilius, prout dicit AVICENNA,IXo I tanti, et tamen extra facit aliquid de novo. M e t a p h y s i c a e suae: «lpse», inquit, «est intelligens omnia ut unum simul, et I intelligit qualiter est possibile, et qualiter est elegantius pervenire esse totius secundum iudicium sui intellectus. Et ex hoc quod I QUAESTIO 8 intelligit, sequitur ordo bonitatis in esse». Sed hoc habet magnam UTRUMPOTENTIA DEO DICAT IN QUIDVELADALIQUID. AK'P'S'T'W' Circa octavum arguitur, quod potentia in Deo non significat quid, sed ad aliquid. AK'P'S'T'W' 76 ARTICULUS XXXV QUAESTIO 8 77 Primo sic. Potentia omnis est principium aliquod agendi vel 5 Dicitur enim 'ad aliquid' sicut Pater ad Filium et Filius ad Patrem, recipiendi, ut habitum est supra. Principium autem ad aliquid significat quia non quisque eorum ad se ipsum, sed ad invicem atque ad alterum respectum, quia ad principiatum, et non quid, quia non absolutum. dicuntur». Loquendo autem de 'ad aliquid' secundum istum modum Ergo etc. relationis, potentia non significat ad aliquid, sed simpliciter significat Secundo sic. COMMENTATOR dicit super lum P h y s i c O r um, «quod quid, secundum quod probant duo ultimo obiecta. Sic enim nihili signi- materia et potentia differunt, quia potentia est ad aliquid, materia autem ficat 'ad aliquid' in Deo I nisi quattuor relationes personales, et omnia non est ad aliquid». Sed non est alia ratio significati no-Iminis potentiae alia significant quid, et dicuntur secundum substantiam, quamvis inveni- in Deo et in creaturis. Ergo etc. tur in ipsis. In contrarium est, quoniam illud quod simul dicitur de tribus personis, Secundus modus relationis, qui est relationis secundum dici et ad se ipsum dicitur, non ad aliud, secundum rationem AUGUSTINI, Vo et secundum rationem, et hoc vel ad ea quae sunt infra ipsum, secundum Vlo De Trinitate, «Potentia simul elicitur de tribus personis. Potens quod intellectus dicitur ad intellectum, vel ad ea quae sunt extra ipsum, est enim Pater, potens est Filius, potens est Spiritus Sanctus». Ergo etc. secundum quod dicitur ad creaturas ut dominus vel creator. Omnia enim Item. HUGo, D e T r i n i t a t e, dicit «Deo hoc est esse quod potentem huiusmodi nomina divinam essentiam tribus personis communem esse, aut iustum, aut sapientem». Sed non est in Deo esse, nisi quod dicit significant quantum est de re significata, tamen sub ratione alicuius res- quid, et ad se ipsum, non ad aliquid. Non enim idem est Patri esse pectus I quantum est de modo significandi sive de impositione vocabuli. patrem, quod esse Filium. Ergo etc. Unde dictum est supra, quod divina attributa omnia significant aliquid in Deo positi ve, quod id ipsum est, scilicet divina essentia, et hoc sub ali- qua ratione respectus vel negationis reducendae ad affirmationem. I Quem respectum significant diversa attributa I diversimode, per quem et Dicendum ad hoc, quod in Deo duplex invenitur modus relationis. differunt secundum rationem inter se et a divina essent ia, et quibus Unus qui est relationis secundum esse et secundum rem, de quo I dicit diversas perfectiones in Deo concipimus, ut infra amplius videbitur. AUGUSTINUS, Vo De Trinitate, cap.o 5°, «In Deo nihil secundum Unde dicit AVICENNA, vrrro Metaphysicae, «Prima proprietas de accidens dicitur, 110n tamen omne secundum substantiam dicitur. necesse esse est, quia est et quia est ens. Deinde de aliis proprietatibus quaedam sunt, quibus intentio est esse cum relatione, et quaedam sunt AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 78 ARTlCULUS XXV X QUAESTIO 8 79 esse cum negatione.» Unde solummodo 'esse' significat quod quid est nominis 'potentia', dicit: «Omnis intentio quae est, vel est non existens in Deo absolute absque omni ratione relationis vel negationis, et simili- in subiecto, vel est existens I in subiecto. Quidquid autem est existens ter nomen 'essentia' sumptum ab eo quod est esse. Cetera vero omnia non in subiecto, illud habet esse proprium, per quod non debet esse esse significant I sub ratione alicuius respectus aut negationis, etiam relarum. Possibilitas vero essendi non est, nisi in quantum est secundum hoc nomen 'substantia', secundum quod declarat ibidem, et videbitur relationem ad illud cuius est possibilitas essendi; igitur non est possibi- inferius. litas essendi substantia quae non est in subiecto; est igitur intentio quae I Loquendo ergo de modo relationis secundo, dicendum quod est in subiecto». Idem in eodem dicit: «Substantia non est ad aliquid potentia significat 'ad aliquid', et a ratione respectus imponitur. Unde per se ipsam, sed ei accidit ad aliquid. Huic igitur existenti per se est A VlCENNAinter nomina attributorum Deo, quae significant esse divinum etiam amplius praeter esse suum, esse possibile, quod est ad aliquid». cum ratione relationis, ponit hoc nomen 'potentia', dicens «Cum Potentia igitur re et materialiter significat quid; secundum propriam vero dicitur 'potentia', non intelligitur per hoc nisi: quia necesse est, autem rationem attributi qua differt ab essentia ut essentia est, et ab relatum est». aliis attributis, formaliter significat ad aliquid, non secundum veram rela- Unde, licet ipsa divina essentia se ipsa potest, non per aliquid addi- tionem quae est secundum esse, sed quae est secundum rationem tantum. tum, ut secundum rem non sit aliud potentia quam ipsa essentia, ut ipsa Praedicamentum enim relationis in Deo distinctum contra substantiam, ut divina I essentia pura subintret rationem potentiae et quasi induat eam, generaliter sumitur, non est unius modi, nec ad unum modum relationis tamen alia est ratio potentiae, alia I vero est ratio essentiae. Essentia reducuntur omnes potentiae, ita quod, licet septem praedicamenta enim significat ut subsistens. Potentia vero significat ut proprietas ad ali- creatura ad unum praedicamentum relationis in Deo reducuntur, ut quid respiciens, quod in suo significato includit essentiam sub ratione habitum est supra, non tamen ad eundem modum relationis. illius proprietatis, ut suum significatum sit quasi compositum ex duobus, I Ad quorum I exp1anationem sciendum, quod in Deo duplex est scilicet ex ipso subsistenti, quod significat quasi materialiter, et illa pro- modus relationis. Unus enim est modus relationum essentialium, alter prietate, quam significat quasi formaliter; quod tamen nullam ponit vero personalium. Essentialium autem adhuc duplex est modus. Quae- compositionem in Deo, quia proprietas negativa aut respectiva additur dam enim sunt rationes essentiales essentialium attributorum, quaedam subsistenti sine omni compositione, ut infra videbitur. Unde AVICENNA, vero personarum. IVo Metaphysicae, cap.o 16°, loquens de formali significato huius Relationes essentia1es personarum sunt relationes fundatae super unitatem divinae essentiae ut habet esse in diversis personis, ut sunt identitas, similitudo, et aequalitas, quibus personae referuntur inter se. AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' QUAEST10 8 81 80 ART1CULUS XXXV Relationes vero essentiales essentialium attributorum duo sunt modi spiratio acti va et spiratio passi va, quibus etiam personae ipsae inter se in Deo. Quaedam enim sunt respectus qui tantum sunt ad aliquid, et referuntur; et sunt verissimae et propriissimae relationes, quarum una nihil dicitur secundum eos relative ad aliud fundari super essentiam est notionalis tantum, ut communis spiratio active dicta,1 tres vero aliae absolutam; quibus attributa distinguuntur inter se ut tamen relata ad sunt proprietates personales, ut paternitas, filiatio, et communis spiratio intellectum concipientem eandem essentiam diversimode sub diversis passive dicta. rationibus attribu-Itorum; quae sunt bonitas, sapientia, potentia intelli- Et quia relationes istae ultimae tres verius habent esse relationis, gendi, potentia creandi et huiusmodi. Aliae vero sunt respectus quam sit relatio in aliquo praedictorum modorum, ideo ad videndum fundati super essentiam absolutam qui sunt ad aliud, et secundum gradus respectuum et relationum tam in Deo quam in creaturis, quos attributa quorum sunt, dicuntur inter se, non solum respiciunt sciendum quod omnis respectus est relatio, et e converso, generaliter intellectum I comprehendentem ipsam essentiam diversimode sub ipsis utendo nomine relationis, ita quod vera relatio est verus respectus et absque dici ad aliud, ut sunt in Deo scientia et scibile, et si qua alia sunt realis relatio realis respectus, et secundum rationem relatio secundum attributa huiusmodi. rationem respectus et e converso, cuius generaliter natura est talis, quod Relationum vero personalium duplex est modus.1 Quaedam enim ipsa ut est relatio et respectus quidam, est ad aliud, I et numquam dicitur sunt respectus qui fundantur praecise super essentiam ut essentia est, ad aliud ut comparatur ad obiectum, licet aliquo modo ut comparatur ad existens tamen in persona; I aliae vero sunt respectus qui fundantur subiectum. I Pater enim dicitur ad aliud ut ad obiectum, scilicet ad filium. super essentiam ut est existens in persona, et habet rationem potentiae. Paternitas vero, licet posset dici patris paternitas, ut ad subiectum, ad Et illae de primo modo I sunt in duplici genere. Quaedam enim mo-Idum quo omne acci dens et habens modum accidentis potest dici ad pertinet ad personae constitutionem, ut est ingenitum in Patre. Quaedam subiectum, ut iam dicetur, non tamen potest dici ad aliud ut ad obiectum. vero est personae iam constitutae, ut sunt potentia generandi acti ve Non enim dicitur paternitas filiationis paternitas, licet vere possit dici et passive dicta, quibus adhuc personae non dicuntur inter se, licet quod sit ad aliud. Paternitas enim respectus quidam est ad aliud, ut ad respiciant sese. filiationem, sed non dicitur ad illam, sed solummodo subiectum eius per I Relationum vero quae sunt respectus fundati super essentiam ut ipsam dicitur relative ad subiectum filiationis. Et ideo concretum ex est existens in persona, et habet rationem potentiae, similiter duplex subiecto et respectu proprie dicitur ad aliquid esse: non I enim dicitur est genus. Quaedam enim immediate fundantur super illam rationem paternitas filiationis paternitas, sicut dicitur quod pater est filii pater. potentiae, ut sunt generare generari, spirare spirari, quibus adhuc Non tamen talis naturae est omnis respectus, scilicet quod subiectum personae non dicuntur ad invicem, licet sese respiciant. Quaedam vero sive fundamentum eius per ipsum dicatur ad aliud. Sistit I enim ratio immediate fundantur super rationem actus fundati super potentiam et respectus in aliquo quod non dicitur ad aliud per ipsum, et ideo non est mediante actu super illam potentiam, ut sunt respectus personarum inter se producentium et productarum, sicut paternitas, filiatio, communis AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 82 ARTICULUS XXXV QUAESTIO 8 83 respectus ille relatio, proprie loquendo de nomine relationis. Non est nominatur esse natura et essentia aliqua, sive in caelo sive in terra, sive enim proprie respectus aliquis relatio, nisi per quam subiectum suum ad in Creatore sive in creatura, nisi solummodo ipsum divinum esse, essen- aliud dicitur. E converso autem omnis relatio est respectus, quia includit tia Dei, quae sunt primus conceptus et absolutus de Deo, et differunt respectum in se, cum superadditione alicuius alterius relationis, licet non solum modo significandi, ut supra expositum est. I Quantumcumque alia ipsa secundum se dicatur ad illud ad quod est, sed subiectum eius, ut quaecumque sint absoluta, etiam si in Deo dicuntur secundum substan- dictum est. tiam, respectus tamen quosdam I dicunt ad aliud, ut determinatum I Sciendum est igitur ad cognoscendum differentias respectuum et est supra, et amplius determinabitur infra. Et non plus habent de natura relationum tam in creatura quam in Creatore, quod ad relationem veram relationis omnes huiusmodi respectus nisi quod esse habent ad aliud, et proprie dictam, quae est relatio secundum esse et dicit respectum et subiectum eorum per ipsos. Dici autem ad aliud non habent, neque pertinentem per se, non per reductionem ad praedicamentum relationis, substantia eorum per ipsos. Essentia enim creata in quantum est ens, non quinque conditiones debent concurrere per quas distinguitur ab omni dicitur relative ad Deum. Non enim ens vel essentia in creaturis dicitur alio, sive sit respectus sive absolutum quid. Dei ens vel essentia, neque in Deo dicitur attributum relative ad illud ad Oportet enim ad I hoc quod relatio sit vera relatio, quod secundum quod habet respectum, ut ad intellectum divinum, respectu cuius ipsam subiectum eius habeat ad aliud esse, et dici mutuo consequentia- accipienda est differentia attributorum secundum respectus suos, ut infra Iiter et non causative. Prima conditio communis est et generalis omni I videbitur. Aut si etiam sumatur I in respectu ad aliquid aliud, ut ad respectui. Omnis enim respectus habet esse ad aliud ut ad obiectum, et intellectum creatum, vel ad aliquid quod est in creaturis, adhuc minus facit subiectum suum super quod fundatur, esse ad aliud, licet secundum dicitur secundum relationem ad ipsum. ipsum non dicatur ad aliud. Hoc enim modo potentia in quantum poten- Unde post talia quae dicuntur respectus ad aliud sive dici ad illud, sunt tia est, cuiuscumque sit, ad aliud est, et facit quod potens, in quantum alia quae dicunt respectus ad aliud et dicuntur ad illud, quae ali- potens est, sit ad aliud. Et hoc modo dictum est supra, quod esse creatu- quantulum plus de natura relationis par-Iticipant quam praecedentia. rae relatio vera realis est, secundum scilicet generalem usum relationis. Talia autem sunt omnia illa quae aliquo modo habent esse in aliquo, sive Est enim verus respectus ad Creatorem, et per ipsum omnis essentia ut accidens in subiecto, sive ut pars in toto, sive ut instrumentum in creaturae relationem et respectum habet secundum dependentiam organico. Talia enim realem dependentiam et respectum habent secun- quandam ad Deum. Et a tali respectu ad aliud nihil est absolutum quod dum id quod sunt, ad illa in quibus sunt, sed non e converso. Unde id AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 84 ARTICULUS XXXV QUAESTIO 8 85 quod est pars, semper habet esse et dici ad totum, ut paries ad domum, est sine differentia reali. Unde quaecumque dicuntur ad aliquid in Deo, et non e converso; similiter accidens ad subiectum, ut color, corporis mutuo dicuntur secundum rem, licet ex parte alterius non sit nomen color, et non e converso; et similiter organum, ut remus dicitur navis impositum, sed unum mutuat nomen alterius, secundum quod dicit remus, et non e converso, nisi per accidens, assumendo denominationem AUGUSTINUS,VID, D e T r i n i t a t e, «/n multis relativis hoc contingit, ut ab eo quod ad ipsum dicitur, secundum quod de parte et toto ponit non inveniatur vocabulum quo sibi vicissim respondeant quae ad se PHILOSOPHUSexemplum, «ut caput dicitur capitati caput», et e converso referuntur. Cum dicimus donum Patris et Filii, non possumus dicere capitatum capite capitatum. Et similiter ponit exemplum de instrumento 'patrem doni' et 'filium doni', sed ut haec vicissim repondeant, dicimus et organico, ut remus dicitur «rei remi/ae remus, et remitum remo remi- 'donum donatoris', et 'donatorem doni'». tum». De accidente et subiecto ponit exemplum AUGUSTINUS, in VIIo I Post talia ergo quae non mutuo sive convertibiliter ad se dicuntur, D e Tr in i t a t e: «Nec omnino ad se dicitur color, sed semper alicuius sunt alia plus verae relationis participantia, quia vicissim et mutuo ad se colO/'ati est. Illud autem cuius color est, etiam si eo quod coloratu11l I dicuntur, sed non habent consequentialitatem, quod requirunt vera dicitur, ad colorem refertur; tamen id quod corpus dicitur, ad se dici- relativa. Ista sunt, quae mutuos habent respectus ad se, quibus et dicun- tur». I Talem modum relationis PHlLOSOPHUS in VO M e t a p h Y s i c a e tur ad se mutuo, sed unum eorum I ad alterum in esse habet essentialem innuit, secundum quod dicit COMMENTATORquod «re/atio est duobus dependentiam, quemadmodum scientia ad scibile, alterum vero acciden- modis, aut in substantia utriusque relativi, aut in substantia alterius tan- talem, quemadmodum scibile ad scientiam. Accidit enim scibili quod tum, et in alterum propter istud». Omnia enim quae dicuntur modo sciatur, essentiale autem est scientiae quod sit de I aliquo scibili, et ideo numeri, ut duplum, subduplum, et huiusmodi, et quae dicuntur modo consequentialitatem non habent. Unde nec potest iste modus relationis potentiae, ut calefaciens et calefactum, sunt relativa, quia essentia eorum esse in Deo, quia quaecumque ipsi insunt, consequen-Itialitatem habent. dicitur ad aliquid, et non quia illud aliud dicitur ad illa. Mensuratum Post talia relativa, quae dicuntur ad se mutuo sine consequentialitate, autem et intellectum I et scitum dicitur relativum, quia ad aliud dicitur sequuntur illa quae vicissim ad se dicuntur, et habent consequentia- aliquid aliud. Talia relativa in Deo esse non possunt, quia non potest litatem, sed est unum eorum causativum alterius, quemadmodum se esse in eo dependentia naturalis in uno extremo solum. Hoc enim non habent ad invicem activa et passi va universaliter in quantum huiusmodi sunt. Et ad hunc modum relativorum pertinent generare et generari in AK'P'S'T'W' Deo, et significant substantiam sub ratione actionis vel passionis, quibus adnexa est ratio mutui respectus consequentialis, praeter hoc quod in Deo generare est principium ad generari, et generari principiatum, ad AK'P'S'T'W' QUAESTIO 8 87 86 ARTICULUS XXV X modum quo in creaturis I «passio est effectus illatioque actionis», et huiusmodi. Et non est in istis causalitas unius relativi super aliud, ut dicitur in Sex Principiis. I Et ad istum modum in creaturis redu- quod clarum est in illis quae sequuntur unum et multum. I Et in aliis cuntur I omnia relativa quae causantur a potentia et actu, et sequuntur similiter clarum est, quia sunt relationes ex actione et passione, derelic- potentias activas et passivas immediate. Et sic ad hunc modum reducitur tae in terminis. Paternitas enim et filiatio simul naturaliter con sequuntur relatio importata per duo praedicamenta quae sunt actio et passio. transmutationem quae procedit a patre in filium, quae actio dicitur ut a Relatio vero importata per alia quattuor praedicamenta, quae sunt quan- patre, passio autem ut in filium, et hoc in creaturis. In Deo autem do, ubi, situs, habitus, quia sunt respectus puri sive dici ad aliud, redu- sequuntur generationem activam et passivam absque omni transmutatio- cuntur ad primum istorum quinque modorum, et ita ad relationem attri- ne. Unde proprie loquendo in divinis pater potius dicitur pater quia butorum. generat, quam dicatur generare quia est pater, ut paternitas et filiatio Post talia sunt relativa verissime, quae vicissim ad se dicuntur et dicant rationes respectu um suppositorum, ut immediate ad invicem sese consequenti aliter, et non causative, eo quod neutrum eorum I est causa respiciunt, non mediante actu generationis; ut pater potius dicatur I pater alterius ut sit, ut sunt omnia relativa quae in creaturis causantur ab uno habendo filium genitum, quam generando I ipsum, ut sic magis proprie et multo, et ab actu et potentia, sive a potentiis activis et passi vis dicatur pater quia generat, quam generare quia pater; et adhuc magis mediante actione et passione. Cuiusmodi sunt idem, diversum, quae cau- proprie quia habet filium, quam quia generat filium. Et hunc modum santur ab uno et multo in substantia; simile et dissimile, quae causantur loquendi tenet AUGUSTINUS,cum dicit, VO D e T r i n i t a t e: «Pater non ab uno et multo in qualitate; aequale et inaequale, quae causantur ab dicitur pater, nisi ex eo quod est ei filius, et filius nOI1dicitur, nisi ex eo uno et multo in quantitate, ut determinat PHlLOSOPHUS,I XO M e t a p h y- quod habet patrem».1 Unde et proprietas quae est constitutiva suppositi s i c a e, ubi sub inaequali comprehenduntur duplum, subduplum, patris ut est principium generationis filii, et filii ut est terminus genera- triplum, subtriplum et ceterae proportiones numerales circa numerum tionis, sunt proprietates quibus mutuo sese respiciunt personae mediante secundum rem acceptum. Similiter bicubitum, tricubitum, et ceterae actu generationis, et circumloquuntur nominibus generatoris et geniti, pro portiones continuae quantitatis, et eorum correlativa circa numerum, vel potius nomine paren-Itis et prolis. Parens enim est, qui generando in quantum discretum descendit in continuum, et «magnitudines numeri parit, et proles, qui generando profertur. Est tantum una simplex relatio, sunt», secundum quod dicit PHILOSOPHUSin libro P o s t e r i o r um. I qua persona una dicitur parens et pater, et alia proles et filius, sed haec In activis autem et passivis sunt talia, sicut dominus servus, pater filius, suas proprias difficultates habebunt inferius. AK'P'STW' AK'P'S'T'W' 88 ARTICULUS XXXV QUAESTIO 8 89 I Et ad hunc autem modum relationis reducuntur relationes personales aliquid additum, sicut divina essentia ad agendum. Unde non intendit ibi personarum, quae sunt personarum constitutivae in Deo; quae sunt COMMENTATOR ostendere potentiam re esse diversam a materia, sed relationes reales, quia respiciunt actiones distinctivas, et sunt rationes positione solum, quam rationem amittit cum est actu sub ipsa. Ex quo distinguendi personas in natura divina ex natura rei, non per opus intel- format secundam rationem ad probandum quod materia non est sua I lectus apprehendentis. potentia, quia adveniente forma, potentia corrumpitur, materia autem Reducuntur etiam ad ipsum omnes relationes personarum essentiales manet. quae non sunt constituti vae personarum, sed relativae earum, non ex natura rei secundum aliquas actiones personales, sed per intellectum apprehendentem et personam conferentem per illud quod videt in eis super quod fundantur, ut sunt identitas, similitudo, et aequalitas, unde et dicuntur relationes non reales, sed rationis tantum. Sed de omnibus his etiam inferius est perscrutandum, et etiam perscrutatum est multum in quadam quaestione de Q u o I i b e t . I Per hoc patet ad primum, quod bene verum est quod «potentia significat ad aliquid, sicut et hoc nomen principium», sed secundum relationem rationis et secundum dici, non secundum rem et secundum esse, nisi per aliquod adiunctum ad relationem secundum esse contra- hitur, sicut cum dicitur potentia generandi. I Ad secundum, quod «potentia est ad aliquid, non autem materia», dicendum quod verum est, non relatione secundum I rem, sed secundum rationem, ut dictum est. Materia enim in quantum est nomen substantiae, suo nomine non importal rationem respectus, sicut potentia facit, ut dictum est. Et tamen potentia nihil re aliud est ab essentia materiae, quia ipsa ex se et id quod est, est in potentia ad patiendum, non per AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' QUAESTIOI 91 I ARTICULUS XXXVI Deo esset ponere intellectum, prior esset in ipso I actus intelIigendi quam eius intellectus, vel in alio. Utrumque est impossibile, quia in eodem necessario intellectus praecedit actum intelIigendi, et non potest DE POTENTIA INTELLECTIVA DEI, actus intelligendi praecedere divinum intellectum in alio. Ergo etc. QUAE EST INTELLECTUS Secundo sic. Non est intellectus in aliquo nisi ut actu perfectiori perfi- ciatur quam sit ille quem habet, non ex ratione intellectus, sicut patet in Viso de potentia Dei in generali, sequitur in speciali de potentia eius homine, cui datus est intellectus ut perficiatur actu intelligendi, qui est intellectiva, quae intellectus dicitur. Et circa hoc inquirenda sunt septem. perfectior quam actus sentiendi vel essendi simpliciter quem habet, non ex Primum, utrum intellectus sit in Deo. Secundum, utrum potentia sit in ratione intellectus. Sed Deus actu perfectiori perfici non potest, qui est ipso. Tertium, utrum sit potentia activa vel passi va in ipso. Quartum, actus primus, qui est actus essendi purus subsistens, quia in quantum talis, utrum speculativa vel practica. Quintum, utrum naturalis vel rationalis. habet in se omnis perfectionis rationem, ut habitum est supra. Ergo etc. Sextum, utrum sit compositivus vel divisivus. Septimum, utrum sit In contrarium est, quoniam quod melius est esse ipsum quam non discursivus. ipsum, Deo attribuendum est. Habere autem intellectum melius est quam non habere, ut I patet in omnibus aliis a Deo. I Ergo etc. I QUAESTIO 1 I UTRUM INTELLECTUSSIT IN DEO Circa primum arguitur, quod in Deo non debet dici esse intellectus. Dicendum ad hoc, quod de natura et ratione materiae est, quod est Primo I sic. Quanto ratio alicuius est perfectior, tanto prior, et si impeditivum cognitionis. non in eodem, saltem in alio, quia omne minus perfectum habet reduci Unde et dicit PHlLOSOPHUSin no D e a n i m a, quod «plantae cogni- ad perfectius tamquam ad suum principium. Propter quod reprehendit tionem 110n habent propter suam materialitatem», quia scilicet, et si PHILOSOPHUS, XIIo M e t a p h y s i c a e, illos qui dixerunt quod principia habent aliquam virtutem animae, tamen habent eam omnino impressam sunt im-Iperfectissima. Perfectior autem est ratio actus intelligendi materiae, ita quod non percipiunt obiectum nisi sub esse omnino quam intellectus, quia non est intellectus perfectus nisi per suum actum materiali, non abstracta aliquo modo a materia, quod requiritur ad ratio- intelligendi; ergo simpliciter prior est actus intelligendi quam qui- nem infimam cognoscendi. cumque intellectus, et hoc, si non in eodem, tamen in alio. Si ergo in AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 92 ARTICULUS XXVI X QUAESTIOI 93 Unde, secundum quod aliqua minus sunt materialia, et habent > obiectum minus materiale, tanto sunt magis cognoscitiva. Pro-Ipter quod sensus est cognitivus in infimo gradu cognoscendi, quia scilicet recepti- Ad primum in oppositum, quod «perfectius semper est I prius vel in vus est specierum materialium sine materia. In organo tamen materiali, eodem vel in alio», dicendum quod verum est quando illud quod habet unus tamen minus materialiter et magis cognitivus est quam alter, quod rationem perfectioris, et quod habet rationem imperfectioris, in eodem non oportet hic exponere. distare possunt ab invicem et differunt re vel intentione, secundum quod Et quod post sensum magis est separatum a materia, etiam sub esse contingit quando est primo in potentia, et deinde vadit de potentia in adhuc minus materiali speciem recipit, ut intellectus, quem tanto magis actum. Non autem est verum, ubi omnino re et intentione unum est necesse est ponere in re, quanto magis ipsa est immaterialis. Esse enim id ipsum quod alterum, et differunt sola ratione, sicut contingit in separatum a materia est causa, quare est aliquid intellectivum aut aliquid attributis Deo. Semper enim ratio incompleti praecedit rationem intelligibile secundum actum, quemadmodum e contra materia impedit completi quando sunt circa idem. Et sic secundum rationem intelligendi quod aliquid sit intellectivum seu actu' intellectivum, iuxta illud quod necessario intellectus divinus praecedit actum intelligendi, quia I non dicit PHILOSOPHUS, Illa De anima, «In his quae sunt sine materia, habet esse nisi ex intellectu. idem intellectus et quod intelligitur», quia scilicet illa separatio a mate- Ad secundum, quod «intellectus non est ponendus in aliquo, mSl ria est ratio quare intellectivum est intellectivum, et quare intelligibile propter actum perfectiorem quam sit actus praecedens ante intellectum», secundum actum est intellectum. Quare, cum Deus sit talis forma pura dicendum quod verum est ubi actus ab invicem dif-ferunt re vel inten- expers omnino materiae, ut habitum est supra, ct per se esl species tione. In talibus enim semper est perfectior posteri or, quia aliquid addit et forma omnium rerum, eo quod in sua essentia omnium continet super priorem. Non autem est verum quando differunt sola ratione: perfectiones, ut habebitur infra, idcirco simpliciter est dicendum quod in tunc I enim id quod unicum est, ratio distinguit, et de eodem simplici Deo est intellectus, et quod ipse sit substantia intellectualis cognitiva quod omnium in se I perfectionum rationes habet, plures et varios intellectualiter. sibi conceptus format. Unde esse in Deo, a quo essentia dicitur, est primus conceptus de eo, et perfectissimus et infinitissimus et sibi AK'P'S'T'W' propriissimus, quia continet infinitum pelagus oml1Ium eorum quae AK'P'S'T'W' QUAESTIO2 95 94 ARTICULUS XXXVI Deo conveniunt. Propter quod esse est actus divinus perfectissimus, autem, ut supra habitum est, significat substantiam sub ratione cuiusdam continens in se omnes alios, ut intelligere et velle, et omnes alios qui respectus. Ergo etc. sub eis continentur, sicut quod dicitur essentia, est ratio subsistendi I Tertio sic. Intelligere in Deo comparatur ad intellectum, sicut esse ad perfectissima, continens in se omnes alias, ut quod I sit intellectus essentiam. Sed essentia in Deo nullo modo I dicitur esse I potentia aut voluntas, sive intellectivus et volitivus, et omnes alias quae sub istis ad esse, quia omnino absolutum quid est, I et sequitur rationem esse, continentur. Sicut igitur intelligere est quidam actus specialis in ut dictum est supra. Potentia autem debet praecedere rationem eius Deo, contentus sub esse, quia sub esse determinatum modum essendi, ad quod est; ergo nullo modo intellectus in Deo se habet ut potentia pertinentem ad determinatam nobilitatem in agendo, dicit, sic intellec- respectu intelligere. Sed non est ut potentia respectu alterius in eo, nec I tus, I vel intellectivum, in Deo est quaedam ratio subsistendi specialis est potentia nisi ex respectu, ut dictum est. Ergo etc. in Deo, contenta sub essentia, dicens determinatum modum sub- Contra. Quod dicit ordinem substantiae ad actum aliquem, ut eius sistendi, pertinentem ad determinatam nobilitatem in subsistendo. principium, potentia est, ut patet ex natura potentiae, secundum supra Propter quod in divina essentia oportet ponere rationem intellectus, determinata. Intellectus in Deo dicit ordinem divinae substantiae ad ut dictum est. actum intelligendi; non enim est intellectus in aliquo nisi ut intelligat, sicut neque sensus nisi ut sentiat. Ergo etc. I QUAESTIO 2 I UTRUM INTELLECTUSPOTENTIASIT IN DEO Dicendum quod, licet in Deo non cadant universale et particulare, ut Circa secundum arguitur, quod intellectus non sit potentia in Deo. infra videbitur, tamen bene cadunt in eius attributis ratio universalis et Primo sic. Quod est potentia, non manet in re cum actu qui ei respon- particularis, secundum rationem magis communis et indeterminati, et det, dicente AVERROE, super rum Physicorum, «Materia non est minus communis et magis determinati. Unde, sicut potentia simpliciter potentia», quia materia manet, adveniente forma, potentia autem ad dicitur esse in Deo ex relatione divinae essentiae ad actum simpliciter formam non manet. Intellectus autem semper manet in Deo cum omni qui ei competit, sic ad determinatum actum dicenda est potentia deter- actu qui est in ipso, ut patet. Ergo etc. minata esse in Deo, quasi contenta sub potentia divina simpliciter dicta. Secundo sic. Quod transfertur a creatura in Deum, et dicit omnino Quare, cum intelligere in Deo sit qui-Idam detenninatus actus qui ei absolutum in creatura, dicit omnino absolutum in Deo, ut patet indu- competit, ut infra videbitur, erit ergo aliqua determinata potentia in Deo cendo in singulis. Intellectus a creatura intellectuali transfertur in Deum, et in illa significat aliquid absolutum, quia differentiam eius substantia- lem; ergo et in Deo significat substantiam omnino absolutam. Potentia AK'P'S'T'W' AK'P'STW' 96 ARTICULUS XXXVI QUAESTIO2 97 quae respondet ei, quae non significatur nisi nomine intellectus. Propter in Deo et in omnibus aeternis, secundum PHILOSOPHUM, prout dicit, quod simpliciter concedendum est quod intellectus in Deo sit potentia IlIO P h Y s ic o r um: «Contingere ab esse nihil differt in perpetuis». quaedam. Ubi dicit COMMENTATOR, «Plene in rebus aeternis, quas non continet tempus, est necessarium». Potentia secundo modo est illa, quae a PHILOSOPHOproprie appellatur I potentia, et est actui contraria; quam negat esse in I aeternis, secundum quod dicit, IXo Metaphysicae, «Nihil aeternum est I in potentia», Ad primum in oppositum, quod «potentia non manet simul cum actu, sed solum ponit eam I «in generabilibus et corruptibilibus», quia est sicut facit intellectus Dei», dicendum quod e contrario aliquorum eadem contrariorum, ut dicit in eodem, IXO. Et ista potentia, ratione opinio fuit, quod potentia non esset nisi simul cum actu; quam reprobat contrarietatis quam habet ad actum, propter privationem quam includit, PHlLOSOPHUS, IXo M e t a p h y s i c a e, probando quod in eodem non manet cum actu, quamquam ratione eius, quod dicit, aptitudinis, quandoque potentia praecedit actum, quia aliter non aedificantem in manet. Unde de tali I potentia, propter rationem contrarietatis ad actum actu, impossibile esset aedificare, quia secundum illos non habet poten- quam importat, solummodo loquitur A VERROEScum dicit quod «materia tiam aedificandi. Et per eandem rationem suam potest probari quod non est potentia», quia manet cum forma, potentia vero non. Et sic non potentia necessario est simul cum actu; aliter enim aedificatorem, cum valet ad propositum de potentia in Deo, quia illa est alia ratio potentiae, actu aedificaret, impossibile esset aedificare, quia non haberet potentiam ut dictum est. aedificandi. Unde vult alibi, quod ad necessarium sequitur possibile. I Ad secundum, quod «intellectus in creaturis a quibus transfertur, Oportet ergo distinguere de potentia, dicendo quod est quaedam significat absolutum, quia differentiam rei substantialem», dicendum potentia, quae de se nata est, esse sine actu et tempore praecedere quod illud idem, quod in rebus est prin-Icipium essendi, est et princi- actum, et est alia potentia, quae non est nata esse nisi simul cum actu et pium operandi actionem rei essentialem, I quae propria est ei ratione idem cum ipso. I Quod considerandum est hoc modo. Quoniam potentia suae speciei. Et ideo, licet absolutum quid omnino dicat intellectus aut dicit aptitudinem solam in subi ec to ad actum, aut aptitudinem cum in creaturis in quantum est principium essendi, tamen re]atum quid privatione actus, qua potentia contrarietatem habet ad actum, potentia ad actum dicit, et habet rationem potentiae, in quantum est principium primo modo est illa quae sequitur ad necessarium et non est nisi cum actu, immo ipse actus. Et talis potentia solummodo est illa quae est AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 98 ARTICULUS XXVI X QUAESTIO 2 99 operandi. Et tunc dicendum quod intellectus non transfertur in Deum a ipso, sed ipse est purum esse, et eo I quod est esse, dicitur esse. creaturis, in quantum est principium essendi. Hoc enim est impossibile, E converso autem contingit in creaturis, quod ratio essentiae prius intel- quia prima ratio considerata in Deo est ratio esse, praecedens etiam ligitur in eis quam ratio esse actualis. Propter quod Deus dicitur esse rationem essentiae. Sed transfertur in ipsum, in quantum est principium essentia, sed non habere essentiam; creatura dicitur proprie habere I intellectualis operationis, sive sit idem re, ut differentia substantialis essentiam; secundum quod haec omnia patent ex supra determinatis. est principium actionis, sive aliud, secundum quod potentias animae Et similiter est de vivere et vita: vivere enim ad rationem essendi perti- quidam esse substantias, quidam vero accidentia dicunt. Et sic intellec- net et vita ad rationem essentiae, ut patet ex supra determinatis. Unde in tus solummodo transfertur in Deum ut habet rationem potentiae. Et sic Deo essentia et vita actum nominant qui est agere, licet in habitu, ut cur- intellectus in Deo non dicit nisi rationem potentiae cuiusdam. sus actum currendi. Non autem nominant aliquam naturam substitutam I Ad tertium, quod «intelligere comparatur ad intellectum sicut esse ad ipsi actui qui est agere, sicut I nec cursus aliquid substractum ei quod est essentiam», dicendum quod verum est quoad naturam rei: sicut enim currere. Sed in creaturis essentia nominat aliquid substratum actui essen- esse in Deo est ipsa essentia eius, sic intelligere est ipse intellectus. di, vita autem nominat ipsum actum vivendi, ut habitum est supra. Quoad rationem vero I intelligendi multum differt, quoniam ratio primi Propter quod in Deo vita pertinet ad essentiam, et secundum rationem conceptus in Deo debet esse ratio actus perfecti ut agere, non potentiae intelligendi sequuntur esse et vivere; et bene dicitur quod vita est essen- vel habitus, quoniam actus simpliciter praecedit habitum et potentiam, et ti a, sicut quod vivere est esse. In creatura autem vita non pertinet ad si in aliquo potentia vel habitus praecedit actum, oportet illud reduci ad essentiam, et praecedit ratio essentiae rationem esse et vivere, quia habet aliquid prius quod est in actu, secundum artem PHILOSOPHI,IXo M e t a- hoc parti ei pando ab alio. Ratio autem vitae sequitur I rationem esse, et p h Ys i c a e, «Actus enim simpliciter prius est potentia», et eo quod est actus ipse qui est vivere. Unde non bene dicitur in creatura quod est in habitu. Et ideo in eo quod est simpliciter primum omnium, debet essentia est vita, ut habitum est supra. ratio actus perfecti esse prima ratio conceptus in eo. Propter quod saepe Et sic patet quod in Deo prima ratio est esse, secunda autem est dictum est supra, quod in Deo prima conceptio est esse, et quod non essentia, tertia vero est vivere, quarta autem est vita, et dicunt in Deo dicitur essentia nisi ab esse, et non e converso. Prior enim secundum actum primum scilicet 'esse et vivere' per modum agere, 'essentia et rationem intelligendi debet intelligi in ipso ratio esse, quam essentiae. vita' per modum habitus. Et se habent vivere et vita per modum infor- Non enim esse est in ipso tamquam actus essentiae alicuius habitae in mantis esse et essentiam. Propter quod esse et essentia quodam modo AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 100 ARTICULUS XXXVI QUAESTIO 3 101 dicunt aliquid tamquam in potentia ad vivere et vitam, sicut confusum I QUAESTIO 3 ad determinatum, non autem tamquam subiectum ad receptum, vel vis elicitiva ad actum. Ceterorum autem omnium rationes quae consideran- UTRUMINTELLECTUS DEO SIT POTENTIA IN PASSI VA tur in Deo, sequuntur rationes istorum quattuor, et pertinent quasi ad actus secundos, ad quos ipsa divina essentia vel vita se habet ut poten- Circa tertium arguitur, quod intellectus in Deo non sit potentia tia; et hoc si sint actus ut habitus, sicut scientia, bonitas, et huiusmodi, passiva. ut potentia receptiva; si vero sint actus ut agere, sicut intelligere, Primo sic. Potentia passiva non vadit ad actum mSI per alicuius velle, ut potentia elicitiva; quae ratio significatur nomine intellectus et informationem, qua fit res in actu aliquo, ut habitu, respectu cuius per se voluntatis, in quibus habent esse scientia et bonitas I sicut habitus. est potentia passi va, ut dictum est supra. Quod non competit potentiae Essentia enim divina, ut vita quaedam est, est principium se ipsum inteIlectivae, quia non perficitur nisi per actum qui est intelligere, movendi et ponendi in actum intelligendi et volendi. qui est actus egrediens a potentia, cuiusmodi non est nisi acti va Et sic essentia, immo vita et essentia ut habet rationem vitae, in Deo. Ergo etc. habet rationem intellectus et voluntatis, quae sunt principia omnium Secundo sic. Intellectus in Deo non est nisi ad intelligere. Intelligere divinorum actu um, mediantibus scientia et bonitate, quae sunt tamquam autem in ipso est esse, ut infra I videbitur. Ad esse autem in Deo non est habitus in eis. aliqua potentia passiva, quia «actus simpliciter prius est potentia», I Dicendum ergo ad obiectum, quod multum differenter comparatur in secundum PHILOSOPHUM, Metaphysicae. IXo Et 'simpliciter prius' in Deo intelligere ad intellectum, quam esse ad essentiam. Esse enim Deo est prius. Ergo etc. comparatur ad essentiam tamquam intentio perfectionis primae, quae in Tertio sic. Principium I elicitivum actus est potentia acti va, non passi- Deo non habet rationem alicuius principii elicitivi vel re-lceptivi, et ita va. Intellectus in Deo est huiusmodi, ut dictum est iam sup\·a. Ergo etc. non respicit in Deo aliquid praecedens ut in potentia ad ipsum, neque Contra. Potentia quae vadit in actum quasi per obiectum, passiva est. etiam ipsam essentiam, quia ratio eius, ut dictum est, praecedit rationem Et intellectus est potentia quae vadit in actum per intelligibile quasi per essentiae. Intelligere vero comparatur ad intellectum tamquam ratio obiectum. Ergo etc. ./ perfectionis secundariae, quae habet divinam essentiam ut principium elicitivum, in quantum significatur nomine intellectus. Et non significat in Deo intellectus actum intelligendi, sed principium I elicitivum eius, I praecedens secundum rationem I intelligendi, sicut essentia actum essendi, sequens eum secundum rationem intelligendi, non aliquo Dicendum est quod potentia intellectiva sive intellectus, in quantum modo principium eius. Et ideo intellectus in Deo est potentia respectu potentia est in creaturis secundum rem, et in Deo secundum rationem intelligere, non autem essentia respectu esse. AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' ARTICULUS XXXVI QUAESTIO 3 103 102 intel1igendi, est in potentia ut materia, secundum COMMENTATOREM de quaestionum doctrinalium. I In quantum ergo intellectus post dictam intellectu nostro, super Illum D e a n i m a. Et non est principium suffi- operationem intelligendi simplicis intelligentiae, secundum quam, ut ciens operationis intellectualis, quia nihil agit nisi secundum quod est dictum est, omnino est passivus, extendit se ulterius, negotiando in actu. circa obiectum comprehensum simplici intel1igentia ad terminandum Reducitur autem potentia intellectus ad actum per obiectum intel1igi- operatione intelligendi quaestiones doctrinales, non est passivus, sed bile, quod, in quantum habet esse in vi memorati va, agit in intellectivam simpliciter activus, et est intellectus potentia acti va, non passiva. potentiam, eliciendo ex ea actum intelligendi, quo concipit in se ipsum Nec est differentia in hoc de intellectu creato et increato nisi prima intelligibile ut actum et perfectionem suam, ex quo et ipso intellectu differentia, quod alio modo ponuntur potentia passiva et activa in Deo fit unum compositum, sicut ex cognoscente et cognito, secundum quam in creatura, ut patet ex supra determinatis, et quod intellectus COMMENTATOREM, super Illum De anima, non sicut ex materia et creatus alio actu intelligendi secundum rem intelligit simplici intelligen- forma, ut iamdudum exposuimus in quadam quaestione de Q u o I i b e t . tia et intelligentia collativa, intellectus vero increatus eodem intellectu Et ideo, in quantum intellectus stat· in ista actione simplicis intelli- simplicis intelligentiae secundum rem intelligit et simplicia et composi- genti ae, intellectus potentia passiva est sicut sensus, et intelligere pati ta, ut infra dicetur. quoddam sicut sentire, secundum rem in creatura, secundum rationem in Deo. I Sed hic non stat operatio intellectus, sicut sensus, I quoniam I intellectus, postquam informatus est intelligentia simplici et obiecto, I ut dictum est, et per hoc factus est in actu, statim convertit se super Ad primum in oppositum, quod «potentia intellectiva non vadit in suum obiectum, discurrendo per ea quae pertinent ad naturam eius et actum per informationem», dicendum quod verum est, per informatio- essentiam, quocumque modo hoc fuerit, comparando ea inter se et ad id nem secundum rem, ab aliquo diverso re. Secundum tamen rationem cuius sunt, et utrumque ad illa quae sunt extranea ab ipsis, quod fit intelligendi non est inconveniens intelligere idem in Deo secundum in nobis intellectu discursivo et collectivo, compositivo et divisi vo, diversas rationes ut informans et informatum, et sic elicere actum investigando de obiecto quid sit vel quid non sit, terminando aliquam intelligendi. Hoc enim nullo modo facit distantiam potentiae ab actu, immo causat identitatem. Ex hoc enim I quod ratio intelligendi, intellec- AK'P'S'T'W' tus, et intelligibile in Deo omnino sunt idem re, sequitur I potius quod intelligere sit idem re cum intelligente, ut infra videbitur. AK'P'S'T'W' 104 ARTICULUS XXXVI QUAESTIO 4 105 I Ad secundum, quod «intelligere in Deo est esse, ipsi autem esse non enim sensus fuerit sentiens in potentia, et sensibi]e erit sensatum in respondet potentia passiva», dicendum quod in Deo intelligere est potentia, et si fuerit in actl/, sensatum erit in actu. Et similiter est de ipsum esse, non sicut ratio quaedam essendi, sicut est vivere, iuxta hoc intellectu cum intellecta, et hoc quoad differentiam quam recipiunt in quod supra determinatum est, sed sicut quidam actus vitae pro-Icedens creaturis», ut dicit COMMENTATOR super illud Illi D e a n i m a. Secantur ab essentia vivente. Unde maior est ratio differentiae in Deo ipsius scientiae quemadmodum et res. In Deo autem semper est in actu intelligere ab esse, quam ipsius vivere quemadmodum est in creaturis. utrumque, scilicet intellectus et intelligibile; I est tamen intelligere In creaturis enim vivere et esse non possunt amplius differre quam quasi tertium post rationem intelligibilis, et intellectus. Et est ratio secundum intentionem, sicut indeterminatum et determinatum, quod intelligibilis prima post dictas rationes essendi, quasi ratio veri, movens addit intentionem determinantem, non dico ex se, sed ex natura in qua intellectum ut fiat actu intelligens. Deinde ratio intellectus. Tertio, ratio recipitur: I aliter enim ens esset genus. Esse enim indeterminatum quid actus intelligendi. Quarto, ratio notitiae sive scientiae quae consistit in est; vivere autem determinatum modum essendi dicit; determinatum, actu intelligendi, secundum quod iuxta hoc procedit ordo disputationis dico, propter illud in quo esse recipitur. nostrae de istis. Quamquam ergo idem sint in Deo secundum rem Esse autem, et intelligere, et quaelibet operatio alia substantiae intelligere et esse, propter tamen diversas rationes eorum, secundum vi-Iventis, inter se differunt re. Unde, ut dictum est, in Deo ad rationem quod dictum est, potest se habere aliquid in Deo ut potentia elicitiva esse solummodo pertinent tamquam primae intentiones in ipso, esse, respectu intelligere, cuiusmodi est intellectus, non autem respectu esse. essentia, vivere, et vita, et sequuntur circa essentiam ipsam, ut vita est, I Ad tertium, dicendum quod verum est de eo quod est «principium aliae rationes omnes attributorum et eorum quae in Deo considerantur, elicitivum» ex I se, quale non est intellectus, quia non elicit actum nisi vel tamquam actus et operationes essentiae viventis, vel tamquam motus ab intelligibili. principia eorum aut fines sive emanationes procedentes ab ipsis. Et I cum I intelligere secundum rationem intelligendi sit primus actus divi nus et naturalis, ut infra patebit, post alias quattuor rationes essendi I QUAESTIO 4 sequuntur immediate rationes ordinantes, et quasi disponentes ad actum intelligendi, ut sunt intelligibile et intellectus, quorum utrumque dicit UTRUMINTELLECTUS DEO SIT POTENTIA IN SPECULATIVA VELPRACTICA rationem potentiae et respectus ad alterum, sicut sensibile ad sensum, et Circa quartum arguitur, quod intellectus in Deo sit practicus. e converso. Unde habent ad invicem correspondentiam, in quantum Primo sic. Intellectus ille est practicus, qui est principium operationis sensus est quodam modo sensibilia, et intellectus I intelligibilia. «Si et rerum causativus, sicut patet de intellectu artificis ut artifex est. Intellectus Dei est huiusmodi, ut infra videbitur. Ergo etc. AK'P'STW' AK'P'S'T'W' 106 ARTICULUS XXXVI QUAESTIO 4 107 Secundo sic. Intellectus ille practicus est, qui considerat operanda, obiectorum, quoniam, ut dicit, «speculativo intellectu speculamur talia secundum PHlLOSOPHUM, VIa Ethicorum et IIo Metaphysicae. e/aia, quorum principia non contingit aliter se habere. Practico autem Intellectus Dei est huiusmodi, quia intellectu suo novit quaecumque ipse speculamur contingentia possibilia aliter se habere. Ad ea autem quae facturus est. Ergo etc. sunt altera genere, est animae particularum alterum genere». Ex parte Tertio sic. Intellectus qui intendit regimini et providentiae aliorum, modi cognoscendi, quia, ut dicit, «speculativus cognoscit modo scienti- practicus est in quantum huiusmodi, sicut patet de intellectu rectoris fico; practicus vero modo consiliativo». Ex parte finis, quoniam ut in civitate. Intellectus Dei est huiusmodi: est enim in universo sicut prin- expressius dicit IlIO De anima, «Practicus intellectus I differt a lceps in civitate. Ergo etc. speculativo, fine». «Finis enim speculativi», ut dicit, IIo Metaphysi- In contrarium est, quoniam nihil est Deo attribuendum nisi quod c ae, «est ve-Iritatis cognitio, practici vero actus vel operatio». simpliciter et in omnibus nobilius et dignius est, ut patet ex supra deter- I Nunc autem clarum est, quod in Deo ex parte cognitorum non minatis. Sed simpliciter et absolute in. omnibus nobilior et dignior est potest distingui intellectus duplex, respectu aliquorum scilicet speculati- intellectus speculativus quam practicus, sicut scientia speculativa quam vus, et respectu aliorum practicus, quia non intelligit nisi se ipsum, et si practica, ut habitum est supra. Ergo etc. intelligit aliud a se, hoc non est nisi intelligendo se, ut infra videbitur. Se ipsum autem non intelligit nisi intellectu pure speculativo, quia non est nisi verum cognoscibile et bonum amabile, quod in quantum I huiusmodi, pertinet ad cognitionem intellectus speculativi, nullo autem modo bonum operabile, quod proprie pertinet ad cognitionem Hic oportet considerare, quid faciat quod intellectus aliquis in nobis intellectus I practici. dicatur esse practicus, et quid, quod speculativus, ut ab eis quae in nos- Similiter neque ex parte modi cognoscendi et intelligendi, quia tro intellectu experimur, ad cognitionem divini intellectus ascendamus. cognitio eius non est accepta a rebus, I neque secundum conditiones Est igitur intelligendum quod secundum PHlLOSOPHUM,VID I E t h i c 0- rerum, quia non cognoscit eas nisi cognoscendo se, et ideo eo modo quo ru m, intellectus speculativus et practicus diversae particulae animae intelligit et cognoscit se cognitione necessaria, non contingibili et alia sunt in nobis. Quarum diversitatem declarat ex tribus: et ex parte obiectorum, et ex parte modi cognoscendi, et ex parte finis. Ex parte AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 108 ARTICULUS XXXVI QUAESTIO 4 109 a se. Unde COMMENTATOR, Illo Ethicorum, excludendo modum cuius est exsequi opus. Nunc autem ita est, quod circa naturas et cognitionis intellectus practici qui est in nobis, secundum co-Inditionem essentias Dei intellectus est potentia pure naturalis, nullo modo sic libe- rei cognitae a Deo, qui non cognoscit res nisi secundum conditionem ra ut possit non intelligere quae intelligit vel intelligere quae non intelli- suam, dicit I «Quoniam altera specie pars animae circa necessariorum git; immo necesse est eam et intelligere quaecumque intelligit, et omnia cognitionem negotians, et altera circa ea quae contingentium, non opor- intelligibilia incomplexa intelligere. Igitur quaecumque Dei intellectus tet. Cognitio enim cognitis assimilatur. Qualiter utique erit necessaria intelligit, ut sunt naturae et quidditates omnium rerum quae sunt aliquid contingentium cognitio vel contingens necessariorum, - secundum per essentiam, et ea quae in eis sunt, et hoc non solum quoad species, veridicam enim rationem, ut habet secundum modum suum res -, sed etiam quoad infinita individua sub ipsis speciebus, nihil omnino oportet cognoscere ipsam». Et hoc verum est de nobis, quia notitiam determinat de agendis, ita quod, si aliquid agendum determinaret, illud capimus a rebus. Unde de cognitione Dei, quia non capit eam a rebus, naturali necessitate determinaret, ita quod nullo modo posset illud non continuo subdit: «Apud Deum dicimus nihil esse futurum neque contin- determinare, quia intellectus eius non est consiliativus aut inquisitivus, gens, ut cognitione ipsius secundum· nunc existente et necessaria». unde, si Deus intellectu suo tamquam practico determinasset ab aeterno Ecce quod non est alia cognitio Deo de contingentibus, quam nobis de mundum aliquando faciendum, de necessitate fuisset factus iuxta eius necessariis, quae procul dubio non nisi speculativa est. determinationem, maxime si sola intelligentia in ipso fuisset causa I Similiter idem patet ex parte finis, maxime in quantum intellectus rerum, ut posuerunt quidam philosophi, secundum quod declarandum eius ordinatur ad intelligendum se ipsum, quia, ut dictum est, non est est loquendo de creaturis. Si enim non fuisset de necessitate facturus ipse bonum operabile, sed speculabile tantum. ipsum iuxta intellectus deter-Iminationem, hoc non potuit esse nisi prop- Idem etiam patet in quantum ordinatur ad cognosci bi lia alia a se, ter voluntatem liberam vo-Ilentem exsequi quod intellectus faciendum etiam operabilia, eo quod intellectus aliquis, ad hoc quod sit vere determinavit, ut sic intelligentia Dei per se non esset necessaria causa practicus, ipse non solum considerat operanda, sed etiam determinat factionis, sed cum voluntate. Et tunc aut voluntas ipsa de necessitate opus tamquam finem cognitionis suae, ut quia aliquid sit agendum, vel consecuta est determinationem eius, et sic absoluta necessitate fierent non, ita quod illa determinatio qua sic determinat, conveniat ei ex se omnia a Dei intellectu et voluntate, ut dicebant philosophi, aut voluntas absolute et immediate ante I omnem actionem voluntatis circa illud, quia non de necessitate consecuta est determinationem intellectus. Quod si voluntas sequitur huiusmodi intellectus determinationem tamquam id sic, tunc voluntas Dei etsi numquam fuit, potuit tamen quantum est de se, fuisse contraria determinationi intellectus, et non fuisse exsecuta in AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 110 ARTICULUS XXXVI QUAESTIO 4 111 opus quod intellectus determinasset agendum, quod omnino impossibile «ratiocinativa intelligentia et id quod speculativum est in anima, nihil est ponere in Deo. intelligit de agibili et actuali». Ubi dicit COMMENTATOR, «id est, pars I Scientia igitur vel intellectus Dei non determinat opus, neque senten- speculativa nihil considerat de rebus operativis». Et propter hoc, ut tiat aliquid de faciendo vel non faciendo; immo quantum est de se, dicit PHILOSOPHUS, «nihil dicit de fugiendo vel non fugiendo, et ideo non aequaliter se habet ab aeterno ad ea quae Deus numquam erat facturus, est causa motus per locum, sed intellectus practicus qui speculativus est et ad ea quae aliquando erat facturus, non magis unum eorum intelligen- de huiusmodi, de operandi s vel non operandis multotiens intelligit do quam alterum, nec magis determinando debere fieri vel non fieri ali- timendum aut laetum, et I non praecipit fugere aut imitari», et sic ex ista quando in actu unum eorum quam alterum. Hoc enim determinat prima operatione sua non causat motum. Et quod amplius est, cum in ipso sola et mera voluntas, nec aliter intelligit operanda quam non huiusmodi intellectus a sua speculatione practica iam dicta extendat se operanda. Immo nihil considerat sub ratione qua operandum, sed ratione per intelligentiam ad id quod operandum est, et dicat atque determinet qua quid est in essentia et natura sua, considerat quidquid considerat, I et quia aliquid fugiendum est aut imitandum, quod est eius opus secundum se habet I ad modum intellectus nostri,1 qui est simplicium intelligentia et completivum, non adhuc fit motus, I quia voluntas bene agit secun- absque compositione et divisione, ut infra dicetur. Intellectus ergo Dei dum desiderium contra intellectus determinationem, ut patet in conti- non est operandorum ut operando rum , et omnino nullum opus facien- nente, tamquam alterius potentiae, ut voluntatis scilicet et appetitus sit dum determinat, sed quod in ipso opus determinat, est sola et agere secundum scientiam, et non ipsius scientiae practicae. libera eius voluntas. Nullus autem intellectus qui vere practicus est, I Quantum ergo est ex parte finis, intellectus Dei in sola speculatione et indifferenter se habet ad omnia quae novit, non considerando operanda cognitione veritatis consistit, et opus, in quantum non considerat, neque ut operanda, neque determinando opus circa facienda et non facienda. determinat, licet omnia intelligat sub ratione eius quod quid est, et Immo, I si practicus, considerat operanda ut operanda, et determinat quid fienda et non fienda, et quae malum est fieri, et quae bonum et quae faciendum et non faciendum, et quia faciendum vel non faciendum, melius, et universaliter omnia quae fiunt actione cuiuscumque agentis, secundum quod penes hoc innuit PHlLOSOPHUS differentiam inter intel- vel naturalis vel voluntarii. Aliter ergo intellectus in Deo se habet ad lectum speculativum et practicum, dicens in mo, D e a n i m a, I quod opus quod extra fit immediate ab ipso, et ille intellectus in nobis, qui AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' QUAESTIO 4 113 112 ARTlCULUS XXXVI vere practicus. In nobis enim, ut iam dictum est, et dicit CO~M~NTATO~, ex sequatur, non solum quod considerat operanda ut operanda, et VIDE t h i c o r um, opus determinat intellectus practicus, et mdlcat qUid hoc tamquam finem I intellectus, hoc autem nullo modo facit divinus agendum et quid non, ponens mensuram fugis et electionibus; voluntas intellectus, ut visum est, nec respicit ipsas res tamquam finem suum autem sive appetitus est sicut minister libere I exsequens. In Deo autem nullo modo, ut infra videbitur. intellectus nihil per se operandum vel non operandum, vel fugiendum Absolute igitur dicendum quod divinus intellectus pure speculativus vel eligendum, determinat, sed solum speculative, puta quidquid I est, et nullo modo practicus, ita quod non amplius habet practicam possibile est fieri vel non fieri, intelligit, sine omni determinatione de scientiam de eis quae fecit vel facturus est, quam de eis quae nec fecit fiendo vel non fiendo, fugiendo vel eligendo; sed Deus mera voluntate nec facturus est, et sic aeque speculativam scientiam habet de operandis sua operandum vel non operandum determinat, ut amplius exponi sicut de non operandis. Unde intellectus divinus, licet bene intelligit debet loquendo de creaturis. Practicus igitur intellectus ~st cau~a circa operanda, quid sit melius et quid dignius, et quid minus bonum et prima et principium operum, tamquam propter quam ipsa f1~nt,. ~Ula minus dignum fieri, quia tamen non determinat per se, etiam in eis quae determinat agenda et ut agenda spec.ulatur, et voluntas est pnnclpmm ipse Deus operaturus est, quia operandum sit, nec hoc ipse praestituit secundarium exsequens determinatum. In Deo autem intellectus nullo neque considerat sub I ratione operandi, I sed solum sub ratione eius quod modo est primum principium operandorum ut causa propter quam fiunt, quid est, sed solum voluntas. Licet enim voluntas Dei non praestituit nec quia non prae stituit vel praedeterminat operanda, sed solum est causa determinat nisi quod intellectu cognitum est, nullo modo tamen ex hoc sine qua non, quia voluntas non potest determinare nisi quoquo modo intellectus eius debet dici practicus nisi forte per accidens, ad modum cognita, et sic ipsa voluntas est per se et prima et immediata causa et quo scientia I pure speculativa per accidens potest dici practica, in quan- ratio omnium operum quae extra fiunt a Deo circa creaturas. Quare, cum tum scilicet utilis est regimini operis, secundum quod COMMENTATOR, hoc secundum sit principale in practico intellectu, ut practicus est, super VIumE t h i c o r um, assignans differentiam inter intellectum prac- quod praestituat et praedeterminet opus, priusquam voluntas ipsum ticum et speculativum ex parte finis, dicit «Finis motionis scientifici, veritas, et non opus, nisi per accidens, ut cum sit scientia in operibus utilis, ut geometria ad mechanica; motionis autem ratiocinativi non AP'S'T'W' sufficiens invenire verum, sed opus est eligere bonum». AK'P'S'T'W' QUAESTIO 4 115 ARTlCULUS XXXVI 114 I I Per hoc patet ad illud, quod arguitur secundo, quod «intellectus Dei considerat operanda». Dicendum quod bene verum est, sed hoc non tam- Ad primum in oppositum, quod «intellectus Dei est intellectus quam operanda et in opus exsequenda, sed solum tamquam specu lan da, artificis et rerum I causadvus», I dicendum secundum iam dicta, quod quemadmodum artifex quandoque speculatur operanda, ut dictum est. non est verum. Licet enim Deus operatur per intellectum, ut operanda Multo tamen amplius consideratio intellectus Dei circa creaturas et ope- praecognoscentem, non tamen ut de aliquo tamquam de operando randa est speculativa quam consideratio artificis circa domum. speculantem, vel quia operandum est, determinantem, sicut dictum est. I Ad cuius intellectum sciendum, quod circa scientias est considerare Unde ideae in Deo non sunt rationes cognitionis practicae, sed pure duplicem finem. Unum qui est finis scientiae, alterum vero qui est finis speculativae. Habet enim aequaliter ideas tam illorum quae numquam scientis. Finis scientiae est ille propter quem ipsa est; finis scientis est est facturus, sicut eorum quae aliquando fecit vel faciet, ut infra declara- ille quem ipse ex scientia intendit. Finis scientiae duplex est, principalis bitur. Unde non plus habet Deus scientiam practicam de rebus [iendis, et non princi palis. Principali s est ille ad quem ordinatur per se et ex se. immo multo minus, ut statim dicetur, quam aedificator in quantum Non principalis, ad quem non ordinatur ex se, sed potest I ordinari ex considerat domum, definiendo quid sit, et ad quem et ad qualem usum intentione scientis. Unde finis scientiae non principalis est finis scien- valere possit, et dividendo ex quibus et qualibus partibus, et qu~li tiae, quia est finis scientis. Cuius similiter duplex est finis. Unus per se modo ordinatis, et ex quali materia fieri possit melior domus. Ista emm in quantum est sciens, et iste est idem cum fine principali scientiae. Alter consideratio secundum operanda pure speculativa est, quia non conside- vero per accidens, in quantum scilicet ad aliud intendens, quam debet rat ea in quantum operabilia, sed in quantum speculabilia sunt, ordinans inten-Idere sciens ut sciens. Et iste est duplex: quidam per accidens ea, non ad fi-Inem qui est operatio, sed qui I est cognitio seu speculatio. absolute; quidam accidentaliter per accidens, qui omnino est contra Non enim respicit opus nisi per accidens, sicut facit geometrica conside- intentionem scientiae, quemadmodum medici finis quandoque est ratio, ut dictum est, in quam scilicet iuxta speculata in ea, regulari lucrum ex arte medicinae. Similiter finis per accidens absolute duplex possunt opera mechanica. Sed illa consideratio est pure practica, quae, ut est. Unus infra scientiam, quemad-Imodum quando vult homo scire dictum est, considerat operanda ut operanda, et ea detelminat esse ope- ethicam, non ut operationem secundum scita, sed ut solum sciat randa, quasi applicando per cognitionem formam speculativam operanda; alius extra scientiam, quemadmodum mechanicus vult scire ad particularem materiam, non autem resolvendo ipsam in sua prima geometriam per regi men suae artis. principia formalia et universalia. Est igitur sciendum quod a solo fine scientiae ad quem ipsa est principaliter ut est scientia, dicitur scientia speculativa vel practica, non AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' ARTICULUS XXXVI QUAESTIO4 117 116 autem a fine ad quem est non principaliter, neque a quocumque fine stet in speculatione. Et per hunc modum dicta speculatio artificis circa quem circa scientiam intendit sciens, praeter illum quem intendit ~cr ~e domum est speculativa, et ita per accidens et secundum quid. ut est sciens illius scientiae. Unde scientia illa quae per se, ut SCIentIa Speculatio vero Dei circa operanda simpliciter est speculativa, et non est, non est nisi ad specuIationem et veri cognitionem habendam ex ips~, practica nisi per accidens, ut scilicet per voluntatem suam iuxta rationem illa pure speculativa est, I sicut geometria, etsi manu oper~ns pot~nt speculationis operatur speculativa, ad modum quo geometria per ea uti, et speculatis in ea, ad regimen sui operis, ut mechamcus utlt~r acci dens est practica, ut dictum est. Et per hunc modum theologia, quam quandoque speculatis in geometria. Et sic geometria,. qu~e. est .speculatI- supra determinavimus esse scientiam I simpliciter speculativam, per va simpliciter et per se ratione qua scientia est, qUIa fJms eIUs per se accidens est practica, in quantum bonus fidelis addiscit eam, ordinando est speculatio veri, ut in eo I sit status et non applicetl~r ul.terius .ad o~u~, eam in finem caritatis, ut caritas regulet iuxta eius regulas I et documen- per accidens vero est practica, ratione scilicet SCJentls, CUiUS fmls ta. Quae tamen principaliter ex intentione ipsius scientiae non intentus in addiscendo eam est regimen.operis alterius scientiae, ut forte ordinatUf ad aliquam operationem aut affectionem, sed ad veri circa stereometriae secundum regulas geometriae, super quod fundatur unus supernaturaliter credenda speculationem, ut speculatio hic inchoata per modus subalternandi, ut habitum est supra. Scientia vero illa quae per se, fidem, in futuro, evacuata fide, terminetur, et perficiatur per apertam ut scientia est, non est nisi ad operationem, et non speculatur verum visionem. Unde theologia, in quantum scientia est pertinens ad intellec- circa operanda nisi ut sciens secundum ipsum speculatum operetur, illa tum creditorum, supponit perfectionem fidei operantis per dilectionem, est pure practica, sicut ethica, quia ipsa, ut dicit PHILOSOPHUS, ~on es~ ut fides operans per dilectionem potius ordinetur ad theologicam ut sciamus, sed ut boni fiamus, operando scilicet secundum SCita, etsI speculationem, cor purgando ut idoneum fiat ad ipsam percipiendam, aliquis, non I intendens operari, poterit studere ethic~e p~opte: .solam quam e converso, ut scilicet per speculationem opera dirigantur: ad hoc veritatis speculationem, et sic ethica, quae est practJca SimpliCiter et enim sufficit nuda instructi o fidei. Unde I iste est ordo. Primo enim debet per se ratione qua scientia est, I quia finis eius est operatio boni, et ~on homo esse illustratus in credendis per fidem. Secundo perfectus in ope- speculatio veri ut in ea sit status, per accidens vero est speculatJva, randis per caritatem. Et deinde deditus theologi cis speculationibus. ratione scilicet scientis, cuius finis est principalis in addiscendo eam, ut Et sicut diversitas dicta secundum speculativum et practicum, secundum iam dictum modum assignanda est circa scientias quae sunt habitus intellectus, similiter et circa intellectus. Ex quo patet quod multo AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' QUAESTIO 4 119 ARTICULUS XXXVI 118 amplius consideratione divinus intellectus circa o-Iperanda est speculati- Patet enim ex iam dictis, quod non distinguuntur intellectus practicus vus, quam cuiuscumque artificis vel considerantis artificiatum, in specu- et speculativus ex parte obiectorum sive intellectorum, quia iste est lando solummodo veritates circa illud. Quod enim artifex speculetur speculandorum tantum, ille vero operandorum, sed quia hic est eorum, operanda propter solam veri notitiam, hoc omnino accidit ei in quantum quorum principia non contingit aliter se habere, ille vero eorum, quorum artifex est, et est finis considerationis illius scientiae secundum quam principia contingit aliter se habere. Unde quaecumque non contingit ali- verum illud speculatur, non principalis, ut dictum est. Sed quod intellec- ter se habere ut cadunt in consideratione intellectus, consideratio illorum tus divinus speculetur verum circa operanda, in sola notitia veri stando, speculativa est scientia speculativa et I intellectu speculativo; talia I sunt nihil operandi s determinando vel praestituendo, et ita nullum finem ulte- operanda omnia, I in quantum cadunt in eius intellectu, ut dictum est et riorem ex speculatione illa intendendo, hoc essentiale est ei in quantum amplius patebit infra. Ex par-Ite ergo scitorum in quantum operanda est intellectus divinus, et est ille finis principalis suae considerationis, ut vel non operanda, non dicitur scientia practica vel speculativa, neque intellectus speculativus vel practicus, nisi quia illa non contingit aliter se iam dictum est. Unde vanum est, quod quidam distinguunt in proposita quaestione habere, ut cadunt in consideratione intellectus, ista autem contingit. directa ad scientiam Dei, an sit speculativa an practica, quod scientia Similiter patet, quod non distinguuntur intellectus speculativus et dicitur «et speculativa et practica, vel ex parte rei scitae, vel ex parte practicus, et per consequens neque scientia speculativa et practica, ex modi considerandi, vel ex parte finis, et quod scientia dicitur simpliciter parte modi considerandi, quia ille considerat stando in speculatione, iste speculativa vel practica ex parte finis, secundum quid autem ex parte vero ulterius procedit applicando ad opus, sed quia ille, quod speculatur, rei scitae vel modi considerandi; et quod idcirco scientia Dei de se modo scientifico speculatur, ille vero modo consiliativo. Unde conside- ipso est speculativa tantum, quia ipse solum speculabilis, et nullo modo ratio illa quae fit modo scientifica, est speculativa, et intellectus sic operabilis est; de omnibus vero aliis non habet scientiam speculativam, considerans, I speculativus; illa vero quae fit modo consiliativo, practica vel quoad modum considerandi, sicut artifex de domo, ut dictu~ est, est, et intellectus sic considerans, practicus est. Modo autem scientifico I sed habet practicam», vel quoad rem consideratam tantum, et-I SI non Deus intelligit, quaecumque etiam circa operabilia intelligit, et sic adhuc considerationis simul, et hoc quoad illa quae ipse disposuit se esse intellectus eius circa operabilia non nisi speculativus est, non quia facturum, vel quoad rem consideratam tantum, et hoc quoad illa quae non disposuit umquam se esse facturum. AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 120 ARTICULUS XXVI X QUAESTIO 4 121 cognoscit operabilia definiendo et dividendo, sed quia illa quae nos circa bonitatis est dilectus I ab eo accidentaliter, sed non movetur ad eum operabilia cognoscimus consiliando, ipse cognoscit modo scientifico. dilectione, non concupiscit aliquid, neque inquirit». Immo, ut dicit in Eundem enim modum intelligendi habent contingentia et necessaria. eodem, cap.o 350, «Ipse est bonitas pura, quam desiderat omnino Sed patet clare ex praedictis, quod solummodo distinguuntur intellec- quidquid est». Et ibidem, cap. ° 510, «V olitum primi non est secundum tus speculativus et practicus ex parte finis, quia scilicet speculatio nostrum volitum, ita ut in eo quod est, ex eo sit intentio», quoniam, ut determinat opus, praestituendo aliquid esse operandum vel non dicit in libro IXo, cap.o 250, «Omnis intentio est propter illud quod operandum, et quia ipsa speculatio finaliter est propter opus; quod non intenditur, et est intendens minoris I esse quam id quod intenditur; omne convenit intellectu i vel scientiae Dei, ut dictum est. Et quia propter opus autem propter quod est aliud, est pelfectioris esse». Et ibidem, est illa quae est consiliationis, et non illa quae est scientifica, ideo cap.o 260, «Omnis intentio aliquid intendit, sed quae est intelligibilis, est contingit quod, etsi in scientia practica considerentur aliqua modo scien- illa, cum id quod intenditur ab intendente, dignius est intendenti esse, tifico, sicut in ethicis consideratur de virtutibus, definiendo et dividendo quam non esse ab eo». Et talis est intentio quae facit intellectum practi- ipsas, ille I modus est ei accidentalis, sed solum essentialis est ei ille qui cum, qui in nobis est principium operum. Unde dicit A VlCENNA,ibidem, considerat operanda modo consiliativo. cap.o 360, «Non potest esse, ut esse omnium ab illo sit secundum viam Ad tertium, quod «intellectus Dei intendit providentiae et regimini intentionis ab illo, quemadmodum I est nobis intentio in his omnibus aliorum», dicendum quod intentio dupliciter potest sumi, proprie scilicet quae sunt a nobis. Tunc enim ipse esset intendens propter aliquid aliud et communiter. praeter se». Intentio proprie accepta est directio alicuius in finem, per hoc quod Intentio vero communiter accepta est ex parte voluntatis determinatio praestituit aliquid tamquam operabile aut per operationem nostram operandorum, non propter aliquod bonum intendentis, sed operati. Et ex consequibile. Et hoc maxime, quando talis praestitutio est a voluntate, parte intellectus est simplex apprehensio operandorum secundum secundum quod intentio definitur quod est voluntas directa in finem. modum quo operanda sunt. Hoc modo intentio est in Deo providentiae Hoc modo Deus nihil agit circa creaturas per intentionem, quia nihil sibi et regiminis aliorum. Unde dicit AVlCENNA, IXo Metaphysicae, ex actione circa creatmas intendit acquirere, nec aliquid operabile ab «Oportet ut scias quod cura horum est quod primum scit se ipsum et ipso praestituit sibi tamquam finem, et hoc neque per intellectum, neque intelligit ordinem bonitatis, secundum quod possibile est esse melius. per voluntatem. Unde dicit AVlCENNA, VIlIa Metaphysicae, «Ordo AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 122 ARTICULUS XXVI X QUAESTIO 5 123 Et secundum quod intelligit eam, fluit ipsa tali fluxu, quo pelfectius I Secundo sic, ex conditione potentiae naturalis. Potentia natu-Iralis pervenitur ad ordinem secundum possibilitatem, et haec est intentio de non impedita, nec in aliquo defectum patiens, quidquid agit, de I neces- cura». Sed de hoc amplior debet esse senno inferius. Talis autem inten- sitate agit, quemadmodum ignis comburit combustibile. Actio divini tio et cura providentiae et regiminis pure speculativo intellectu est in intellectus est intelligere. Si ergo esset potentia naturalis, de necessitate Deo, non practico: etsi enim intelligit res secundum quod fluunt ab eo, intelligeret quidquid intel-lligit, non autem intelligit nisi verum. Verum non tamen fluxum determinat et praestituit, sed solum voluntas, ut ergo esset de necessitate, quidquid intelligit; sed praesens verum de habitum est supra. Licet hoc I etiam negarent philosophi, I dicentes Deum necessitate non potest non esse; futurum verum de necessitate non producere res per essentiam suam et naturali necessitate, iuxta meliorem potest non fore; praeteritum verum de necessitate non potest non ordinem comprehen-Isum ab intellectu, et non per aliquam libertatem fuisse. Sed quidquid intelligit, aut est praesens, aut praeteritum, aut voluntatis, secundum quod inferius habet perscrutari de hoc, Vo Q u o d- futurum, et intelligit omne praesens, omne praeteritum, et omne futu- I i b e t, quaestione 4a• rum, Quidquid igitur est praesens, de necessitate est, et quidquid est futurum, de necessitate erit, et quidquid fuit, de I necessitate fuit. Consequens falsum est. Ergo etc. I QUAESTIO 5 In contrarium est, quoniam illa potentia est naturalis, non rationalis, quae est pnnClplUm naturalis productionis, qUIa non est productio UTRUM INTELLECTUS DEI SIT POTENTIANATURALISVEL RATIONALIS naturalis niSI ex principio quod est natura. Intellectus divinus est Circa quintum arguitur, quod intellectus Dei sit potentia rationalis. huiusmodi: est emm principium productionis Verbi a Patre. Quae Primo sic, ex conditione potentiae rationalis. Potentia illa est rationa- naturalis est, ut infra videbitur. Ergo etc. lis, quae valet ad opposita, secundum PHlLOSOPHUM,libro P e r i h e r m e - n e i a s et IXo M e t a p h Y s i c a e. Potentia intellectiva in Deo valet ad opposita. Potest enim scire quae non scit, et e converso, quoniam potest I facere quae non facit et omittere quae facit, ut infra videbitur. Et sic potest scire se facturum quae non scit se facturum, et non scire se facturum Dicendum est ad hoc, quod, secundum quod tactum est supra, poten- quae scit se facturum. Ergo etc. tia habet comparari ad duo, scilicet ad subiectum, cuius et in quo I est, et AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' QUAESTIO5 125 124 ARTICULUS XXXVI sunt. Quae semper prius est intellectu i tamquam per se et proprium ad obiectum, sive actum circa obiectum, ad quod est. Primo modo omnis intelligibile, multo efficacius movens ipsum divinum intellectum ad potentia in re, existens ex natura et essentia rei, naturalis est. Et sic, actum intel1igendi quam principia prima speculabilia intellectum nos- cum intellectus sit potentia, in divina existens natura ratione naturae et trum, quanto purior est veritas nudae essentiae divinae quam primorum essentiae, ut habitum est supra, procul dubio intellectus in Deo est principiorum speculabilium, quae sunt quasi vestigium aut effigies potentia naturalis, sive voluntas, et quaecumque alia Deo insunt, praeter veritatis illius, naturaliter impressa menti rationali, ut patet ex longe respectum ad creaturam. Secundo autem distinguitur potentia naturalis a supra determinatis. Multo etiam efficacius quam sensibile proprium rationali, quod potentia rationalis dicitur illa quae de se valet ad apposi- movet sensum particularem, ut lux visum, quia claritas maior est ta, potentia vero naturalis ad unum tantum, ut vult PHILOSOPHUSin locis spiritualiter lucis increatae spiritualis, quam corporaliter lucis creatae praedictis. De intellectu ergo divino, an sit potentia naturalis, an rationa- lis, videndum est ex respectu eius ad actum suum circa obiectum, quo- corporalis. Unde, I sicut sensus particularis est potentia naturalis ad sentiendum niam, si circa idem valet ad oppositas actus intel1igendi sed et non intel- proprium sensibile praesens, ita quod non impeditur nec deficiens est in ligendi, debet dici potentia rationalis pure, quemadmodum voluntas in aliquo, non potest ipsum non sentire, et sicut intellectus noster circa homine dicitur potentia rationalis, quia valet ad apposita. Si autem non prima principia potentia pure naturalis est ad intelligendum prima prin- valet ad opposita, sed est determinata ad actum, ut ad intel1igendum ali- cipia cum sibi per terminos fuerint praesentata, ita quod non possit illa quid, ita quod non possit dici quia possit illud non intelIigere, tunc debet non I intellige-Ire, sic divinus intellectus respectu suae essentiae et dici potentia pure naturalis. eorum quae pertinent ad ipsam, est ita pure naturalis, quod non I potest I Ad cuius intellectum sciendum quod duo sunt genera intelligibilium illa non intelligere, ita quod de sic intelIigibilibus tamquam ea quae sunt a divino intellectu. Quaedam quae naturaliter ei insunt, ut sunt ipsa eius de intraneis divinae essentiae, nihil est nec potest esse, intel1igibile, essentia, et eius attributa, et proprietates, et cetera huiusmodi. Quaedam quod non intelligit actu, nec est aliquod eorum quae sic intelIigit actu, vero, quae determinationi liberae voluntatis suae subsunt, ut sunt omnia quod potest non intelligere, quia ad huiusmodi intelligenda, eo quod sibi quae nata sunt fieri circa creaturas. sunt naturaliter praesentia, a nullo alio dependet. Unde nec potest Circa intelligibilia primo modo, dicendum quod intellectus Dei est respectu talium intelligibilium intellectus vel notitia Dei quoad intellec- potentia pure naturalis, cuius obiectum est I primo et per se ipsa divina torum numerum aut augmentari, aut minui. essentia in quantum est essentia sive esse quoddam, et quae in eadem I Circa intelligibilia secundo modo, intelligendum quod dupliciter possunt considerari. AK'P'S'T'W' Uno modo absolute; ratione quidditatis suae et essentiae, quae 111 certi tudine sua sunt res aliquae, vel ratione suae existentiae, qua 111 effectu sunt effectus divinae voluntatis. AK'P'STW' QUAESTIO 5 127 126 ARTICULUS XXXVI Primo modo per se et ex se immediate, sine dependentia ab aliquo perfecte perscruta-Itur totam potentiam voluntatis suae, et omnes alio, ipsa divina essentia est ratio intelligendi ea. Et ideo hoc modo intel- rationes determinationis eius circa fienda vel non fienda. Ut secundum ligendi ad huiusmodi intelligibilia divinus intellectus est potentia pure hoc exponamus illud Iae C o r i n t h i o s, no, «Spiritus omnia naturalis, ita quod in creaturis nihil est, fuit, aut erit, aut poterit I esse scrutatur, etiam profunda Dei», ut «spiritum» appellemus notitiam licet numquam erit, quod non actu intelligat, nec aliquod eorum potest intellectus, «profunda Dei» secreta voluntatis. Et ideo, sicut voluntas non intelligere, nec potest quoad huiusmodi intelligenda augmentari aut Dei ea quae determinavit fienda, potuit non determinasse, et e converso, diminui, plura vel pauci ora intelligendo, quia, quorumcumque per se et consimiliter et intellectus Dei quae scit et scivit fienda, potuit non scire immediate est ratio intelligendi ipsa divina essentia, non I potest Deus vel non scivisse fienda. scire sive intelligere aliquid eorum quae nescit aut non intelligit, neque I Unde quoad huiusmodi intellectum talium intelligibilium, intellectus nescire aut non intelligere aliquid eorum quae scit aut intelligit. vel notitia sive I scientia Dei quoad numerum scitorum vel intellectorum Secundo autem modo non est I per se et immediate ipsa divina essen- bene potuit ab aetemo minui vel augeri, quia potuit scire plura vel pau- tia ratio intelligendi talia, sed mediante Idivina voluntate, quae circa iam ciora fienda, secundum quod voluntas plura vel pauciora fienda potuit dicto modo cognita et intellecta determinat opus et productionem eorum determinare, et similiter de praesentibus et praeteritis quoad facta, et hoc in esse. Cum enim res creaturae ex certitudine essentiae suae, quae est sine omni transmutatio ne in divina voluntate aut intellectu, secundum absolute id quod est per essentiam, non determinat sibi esse neque non quod inferius habet declarari. Et per hunc modum potentia intellectus esse, ut in aliis quaestionibus discussum est, ex immediato intellectu divini in intelligendo vel sciendo possibilis est ad contraria, sicut et eius divinae essentiae, quae est ratio idealis ex se solummodo naturae et voluntas in determinando et operando, quia, quod scit sive intelligit esse, essentiae creaturae ut res est, non sub ratione qua existens aut non exis- fuisse vel fore, potuit non SCIVIsse, quemadmodum voluntas, quod tens nisi mediante determinatione voluntatis, qua res habet determinari faciendum vel non faciendum determinavit, seu fecit aut non fecit, seu ut producatur in esse vel non, non potest intelligere determinate aliquid mediate sive immediate circa creatura s, potuit non fecisse, et e contra, eorum intelligibilium, mediante autem voluntate divina determinante quod intellectus non scit sive non intelligit esse, fuisse, vel fore, potuit fienda et non fienda, intellectus divinus de singulis rebus creaturarum scivisse, quemadmodum voluntas quae nec determinavit illud esse fuis- non solum ratione certitudinis suae in essentia, sed etiam ratione qua se vel fore, nec fecit, potuit determinasse et fecisse. Et hoc modo, in sunt fiendae vel non fiendae, intellectum certum habet et determinatum, quantum divinus intellectus pos sibi lis est, ut dictum est, ad contraria, sicut circa eadem habet certam et determinatam voluntatem, eo quod quemdam modum habet potentiae rationalis valentis ad opposita. Sed, quia hoc non contingit ex se et sua possibilitate potente se ipsam AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 128 ARTICULUS XXXVI QUAESTIO 5 129 immediate ad opposita determinare, quemadmodum potest se ipsam I determinare voluntas, I sed solum per detenninationem alterius, non pro- prie dicitur ex hoc rationalis quemadmodum sensus particularis, ut visus, Per iam dicta patet responsio ad obiecta utriusque partis. est ad opposita, scilicet ad videndum colorem sibi obiectum si sibi obi- Bene enim verum est quod «potentia intellectus divini se habet ad ciatur, et ad non videndum si sibi non obiciatur. Nec tamen ob hoc dici- opposita», ut I procedit prima obiectio, sed hoc non ex se, sed ex altero. tur simpliciter sensus visus in videndo potestas rationalis, quia huiusmo- Quod non facit potentiam esse rationalem, ut dictum est. di indifferentia dependet ab alio, cuius I actione determinante sibi I Ad secundum, quod «Deus de necessitate intelligeret I quaecumque obiciatur visibile, vel non obiciatur; immo simpliciter est potestas natu- intelligit, si intellectus eius esset potentia naturalis», dicendum quod re ralis, quia, non impeditus nec patiens defectum, non potest non videre vera, quantum est ex parte sua, de necessitate intelligit quaecumque visi bi le sibi obiectum, quamvis potest ipsum non videre, non sibi obiec- intelligit, sicut oculus corporis, non impeditus, de necessitate videt quae- tum. I Similiter ergo nec intellectus divi nus, quamquam ad possibilitatem cumque videt. Ista tamen necessitas ab altero dependet in quibusdam determinationis voluntatis contrariae potest idem intelligere et non intel- intelligendis, per quem potest impediri et habere contingentiam, ut a ligere, ob I hoc dici debet potentia rationalis valens ad opposita, quia ad voluntatis liberae I determinatione, quae, quod determinat, potest hoc non potest se ipsum detenninare, ut scilicet, praesente obiecto sibi non detenninare, ut dictum est. Propter quod huiusmodi determinabilia determinate, intelligat ipsum et non intelligat, sed solum in hoc depen- divinum intellectum intelligere potius est contingens quam necessarium, det, ut dictum est, a determinatione voluntatis; immo debet dici potentia et verum contingens quam verum necessarium, sicut quantum est naturalis simpliciter, quia, non impeditus nec patiens defectum, non ex parte obiecti, visibile quod potest absentari a visu vel abscondi, potest non intelligere sibi obiectum per detenninationem voluntatis, nec contingens est eum videri ab oculo corporis. Necessitas autem in intelli- intelligere in operandis ct fiendis vel non fiendis sibi non obiectum, sed gibilibus circa divinam essentiam est absoluta necessitas intelligendi quae secundum se et absolute intelligit, simpliciter intelligit absque omni ipsa in divino intellectu. determinatione fiendi vel non fiendi. Et ob hoc divinus intellectus sim- Ad tertium patet per praedicta. Bene enim verum est, ut concludit pliciter speculativus debet dici, et nullo modo practicus nisi per acci- argumentum, quod divinus intellectus potentia naturalis est, omnino dens, quemadmodum dictum est in praecedenti quaestione, et in quan- habendo respectum ad subiectum, et etiam, quantum est ex parte sua, in tum I cognoscit operanda sub ratione operando rum per quantum habet comparationem ad obiectum. Non tamen sic naturalis, voluntatis detenninationem, ut iam dictum est hic. Sed hoc non facit I quin potest ab actione circa obiectum impediri. Nec est contra naturam I intellectum practicum, quia ille per se et secundum se habet determinare potentiae naturalis, quod per accidens valet ad opposita contradictorie, ut operanda, et in hoc regere voluntatem, cuius est exsequi operanda ad ignis comburere et non comburere, sed contra naturam eius est, quod intellectus determinationem. AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 130 ARTICULUS XXXVI QUAESTIO 6 131 valet ad opposita contrarie, ut calidum ad calefacere et frigefacere. Et sic omnibus, ut habitum est supra. Ergo ratio veritatis debet attribui intel- intellectus divinus est potentia naturalis, et tamen potest per accidens in Ilectui divino ut componenti et I dividenti. Ergo etc. apposita; sed I quod aliquid per se possit in opposita respectu abiecti, In contrarium est, quoniam intellectus divinus cognoscit omnia hoc omnino impedit ne potentia respectu obiecti dicatur naturalis; et per suam essentiam et I in sua essentia, ut dictum est et amplius infra ideo voluntas divina respectu voliti extra se, potius dicenda est potentia dicetur. Circa essentiam autem suam nihil intelligit componendo et divi- rationalis quam naturalis, ut infra videbitur. dendo, sed simplici intuitu totam infinitatem eius intuetur. Aliter enim esset discursivus intellectus eius, intelligendo unum post alterum, quia non est compositio nisi posterioris concepti cum prius concepto; cuius I QUAESTIO 6 contrarium statim determinabitur in sequenti quaestione. Ergo etc. UTRUM INTELLECTUSDEI SIT COMPOSITIVUSET DIVISIVUS Circa sextum arguitur, quod intellectus Dei sit compositivus et divisivus. I Primo sic. «Cognitio veritatis enuntiabilium est per intellectum COn1- ponentem et dividentem, quia consistit in complexione affirmationis aut Dicendum ad hoc, quod non est intellectus componens aut dividens negationis», secundum PHILOSOPHUM, in principio P e r i h e r m e n i a s . nisi praecedente simplicium intelligentia, et seorsum ipsorum compo- Et secundum BOETHlUM, ibidem in commento, non rerum com- nendorum vel dividendorum, quae, licet sint indivisa et indistincta in re, plexione fit affirmatio vel negatio, sed sermonum, nec in rebus est diversa tamen sunt et distincta atque seorsum concepta in mentis intelli- veritas aut falsitas, sed in intellectibus atque operationibus. Sed in Deo gentia. Et hoc, quia illa quae si-Imul et indivisa sunt in re, non sufficit est cognitio veritatis enuntiabilium, ut infra videbitur. Ergo etc. simul et subesse, indiviso corpore. Com positione enim et divisione opus Secundo sic. Perfectius est ratio veritatis in intellectu componente et omnino non est ubi, comprehenso de aliquo simplici intelligentia eo dividente, quam in eo qui est simplicium intelligentia, ut patet in parte quod quid est, statim indistincte simul cointelligitur, quid ei conveniens ex praedeterminatis, et amplius infra patebit, loquendo de veritate in vel discrepans ab I eo esse potest, immo in intellectu qui talis compre- creaturis. Sed quod I perfectius est, semper Deo attribuendum est in hensionis est, compositionem vel divisionem conceptuum fieri omnino impossibile est, quia nihil ab eo ut seorsum extra aliud, et secundum prius et posterius capitur, quae necessario compositionem et divisionem praecedunt. Nisi enim seorsum penes intellectum praecedentia, et per AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 132 ARTlCULUS XXXVI QUAESTIO 6 133 ordinem concepta in forma compositionis vel divisionis apud intellec- tionem et divisionem in intellectu creato», respectu cuius loquitur tum, ordinari non possunt, quia ipsa forma compositionis vel divisionis, PIIlLOSOPHUS,bene tamen capitur sine omni com positione et divisione ab sive affirmationis vel negationis, in re non existit, ut dicit BOETIIIUS, sed intellectu increato. I Sed de hoc amplius dicetur inferius. solummodo est dispositio intellectus absque eo quod existit in rebus. Ad secundum, quod «perfectior ratio veritatis est illa quae consistit in Nunc autem ita est, quod intellectus Dei, simplici intellectu compre- compositione et divisione intellectus», dicendum quod hoc solum habet hendendo suam essentiam I sub ratione infinitae simplicitatis, statim veritatem respectu intellectus I creati. In ipso enim necessario perfecta simul indistincte et immutabiliter cointelligit, quidquid conveniens est et ratio veritatis consistit, quia in ipso non est veritas nisi accepta a rebus attribuendum per compositionem ab intellectu creato, vel discrepans ab creatis et a creaturis. In quibus veritas non est tamquam in rebus nisi eo et removendum ab eo per divisionem. Ita quod impossibile est, quod ex conformitate quadam quam habent in suo esse ad suum exemplar seorsum et secundum ordinem comprehendat unum et aliud, aut quod primum verissime in divina essentia, a quo per quandam imitationem et aliquam compositionem aut divisionem I.in se formet quae non est in re assimilationem procedunt in esse, ut dictum est supra, et amplius dicen- intellecta, sicut contingit in intellectu creato, et hoc propter infinitam dum est loquendo de creaturis. Ita quod ratio veri in eis non consistit nisi limpiditatem naturalem intellectus divini, et obtusitatem naturalem, in quadam adaequatione rei ad rem, quae non existi t in ipsis rebus nisi respectu ipsius, omnis intellectus creati. quasi materialiter, sed in illo solummodo quod utrumque concipit, et I Et sic absolute dicendum est, quod Dei intellectus non est composi- ex collatione earum in se confonnitatem unius ad alteram format, quem- tivus aut divisivus, sed solummodo est simplicium intelligentia, et eius admodum numquam sciet homo de pictura Herculis quod sit vera eius quod quid est de sua essentia, simul in ea comprehendendo quod quid imago nisi videndo ex adverso Herculem et ipsam imaginem, ipsos est in I omni alia re, et quidquid natum est convenire vel discrepare a re invicem conferendo, et sic conformitatem et correspondentiam imaginis quae ipse est, vel quodcumque aliud. Et sic per suam essentiam simplici ad imaginatum concipiendo. Talem autem correspondentiam concipere intelligentia intelligit simul, quidquid seorsum, aut per compositionem non potest intellectus creatus sine imcomplexorum collatione et compo- aut divisionem, natum est intelligi circa suam essentiam vel crea-Iturae, sitione. Propter quod veritas rerum ab ipso intellectu creato in sola a quocumque intellectu creato. compositione consistit, sicut amplius debet declarari loquendo de verita- te in creaturis. I AK'P'S'T'W' Et per hoc patet responsio ad primum. Bene enim «Deus intelligit veritatem enuntiabilium, quae, licet non consistat nisi circa composi- AK'P'S'T'W' 134 ARTICULUS XXVI X QUAESTIO 7 135 Hoc autem non requiritur in cognitione veritatis rerum ab ipso intel- I QUAESTIO 7 lectu increato, quia eius essentia, quae est suum proprium intelligibile, est ratio veritatis omnium aliarum veritatum, in qua perfectissime UTRUM INTELLECTUSDEI SIT DISCURSIVUS resplendet quidquid veritatis est in aliis, et ab ipsa in omnibus aliis describitur. Et ideo, sicut I simplici intelligentia, visa divina essentia, Circa septimum arguitur, quod intellectus Dei sit discursivus. perfecte videtur essentia cuiuslibet creaturae, sic, visa ipsa ut est ratio Primo sic. Intellectus comprehendens consequenti s illationem ex cuiuscumque creaturae, perfecte videtur quidquid veritatis est in antecedente, discursivus est: ex hoc enim dicitur intellectus discursivus, quacumque creatura. Et ideo, ut dictum est, circa divinum intellectum quia ab antecedente discurrit ad illationem consequentis. Intellectus non potest cadere error aut I falsitas, sicut neque sensus potest errare Dei est huiusmodi: non enim ignorat I vias et modos argumentationum, circa proprium obiectum, neque intellectus circa id quod quid est in quia hoc est de numero scibilium, et ipse novit omne scibile, ut simplici intelligentia. infra dicetur. Ergo etc. In quo patet, quantum distat modus intelligentiae intellectus divini et Secundo sic. Ille intellectus est discursivus, qui non nisi ratione I intellectus creati, propter quod bene dicitur per ISAIAM: «Non enim media cuncta disponit et ordinat; hic I enim est discursus intellectus: per cogitationes meae ut cogitationes vestrae». Et quia aliter fiunt nostrae medium rationabiliter disponere et ordinare ultima. Dei intellectus est quam suae, et propter hoc sunt fallibiles, quod et ipse bene novit, ideo huiusmodi, quia omnia rationabiliter agit, et nihil a casu. Ergo etc. dicitur in P s a I m o: «Dominus scit cogitationes hominum, quoniam In contrarium est, quoniam in omni discursu intellectus est ordo vanae sunt». Unde ad dictum modum divini intellectus aspiciens, cognitorum secundum prius et posterius, et, primo cognito, non simul DIONYSIUSdicit, 7° cap.o D e d i v i n i s n o m i n i b us, «Divina sapien- notum est secundum, sed ex notitia primi per medium acquiritur notitia tia, se ipsam scilicet cognoscens, cognoscit omnia materialia immate- secundi. In Deo autem non est ordo cognitorum, sed simul in unico rialiter, divisa indivisibiliter, et multa unite». Et similiter possumus cognito, quod est simplicissima eius essentia, omnia cognoscuntur, ut dicere quod cognoscere practica speculatione, et quidquid indignitatis et iam dictum est. Ergo etc. imperfectionis est in modo cognoscendi creaturae, removeri debet a modo cognoscendi et intelligendi Dei. I Dicendum ad hoc, quod eadem ratione ponendum est quod Dei intellectus non sit discursivus, qua iam positum est quod non sit I com- AK'P'S'T'W' positivus et divisivus, quia scilicet simul, ut procedit ultima ratio, in eodem simplici omnium notitiam capit, absque omni collatione prioris cogniti ad posterius cognitum, et seorsum, cognitione prioris absque AK'P'S'T'W' ARTICULUS XXXVI QUAESTIO 7 137 136 posteriori. Hoc enim facit discursum in intellectu creato, qui posterius rum scilicet et accidentium, et ideo suam essentiam intelligendo, simul non cognoscit in priori nisi in potentia, quae actu non explicatur nisi per omnem aliam intelligit; propter quod compositionem vel divisionem I I discursum. simplicium in se facere non poterit, sed in sua essentia perfectissime Et hoc per duplicem discursum, secundum quod iuxta duo genera scit, quidquid est in potentia sua et totius I creaturae. Et sic necesse est intelligibilium duplex est modus discurrendi a priori in posterius. eum scire etiam formationem omnium enuntiabilium non per I modum Sunt enim quaedam intelligibilia incomplexa, quorum est simplex intel- compositionis et divisionis enuntiabilium, sed per modum intelligentiae ligentia, et sunt quaedam composita, quorum est compositio et divisio simplicium, quemadmodum materialia scit immaterialiter, et operabilia intellectus. speculabiliter, et multa uniformiter, sicut dictum est supra. In primis enim fit discursus intelligendo diver-Isa unum post aliud, In illis autem, quorum intelligentia est compositio et divisio, fit dis- non omnia simul in uno, quia non nisi de uno simul format conceptum cursus intelligendo diversas complexiones unam post aliam, quia non creatus intellectus, nec convertere potest se ad plura ut plura, in quo- intelligit posterius nisi per medium connectens posterius priori; per cumque statu fuerit, sive intellectus humanus sive angelicus, sicut in quod quidem medium intellectus facit collationem prioris ad posterius, propriis locis dec1arandum est. Et hoc, sive sunt re diversa, ut sunt et sic per notitiam prioris acquirit notitiam posterioris: non solum poste- substantia et accidens, sive eadem, ut genus et differentia in specie. rius cognoscit post prius. Et iste appellatur discursus ratiocinativus, et Intelligendo enim quid est homo, non ex hoc ipso intelligimus quae- est proprius hominibus in vita ista, I et non convenit Deo, nec etiam cumque ei insunt, sive accidentaliter, ut accidentia propria et communia, beatis, quia beati ex hoc quod intelligunt et considerant principia, etsi _ immo necesse est succedere de eo quod quid est in acci dentibus, post non intelligunt simul conc1usiones et media, immo post conceptum conceptum de eo quod quid est in substantiis -, sive substantialiter, ut principiorum necesse habent formare conceptum conc1usionum et sunt genera et differentiae. Dico secundum proprio s conceptus, quos mediorum iuxta modum iam dicti discursus, quia, si intellectus creatus seorsum nata sunt causare de se in actu; immo post conceptum eius non potest simul formare diversos conceptus incomplexos, multo minus quod quid est de specie, necesse est succedere conceptum eius quod quid nec diversos complexos; intelligunt tamen media in principiis suis intel- est de animali et rationali, quia conceptus eorum non sunt nisi quasi in lectis, et in utrisque prius intellectis, conc1usiones; per quae quidem potentia in conceptu eius quod quid est de homine. Et praecedit media conclusiones natae sunt a nobis cognosci per discursum ex prin- discursus iste necessario intellectum componentem et dividentem, quia cipiis. Sed quando illo modo cognoscuntur conc1usiones in principiis et intellectus componere vel dividere non potest nisi seorsum intellecta, ut in mediis, non oportet, intellectis principiis, aliquo discursu ratiocinativo simplicia. ad conclusiones procedere. I Iste autem discursus in intellectu divino omnino esse non potest, quia I Deus autem, ut dictum est, etsi intelligat complexa et enuntiationes, sua essentia est ratio et veritas omnium aliarum essentiarum, substantia- non tamen modo complexionali et enuntiabili. Iste autem discursus non procedit per enuntiationes, modo enuntiabili conceptas, sed, cum AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 138 ARTICULUS XXVI X QUAESTIO 7 139 intelligit complexiones enuntiationum modo non complexionali et non discursu, PHILOSOPHUS in principio P o s t e r i o r um, ubi dicit: «Omne enuntiabili, tunc intel1igit media et conclusiones in principiis, non quidem affirmare vel negare verum est. Non similiter autem unum- conclusiones per media ex principiis. Neque intelligit unum eorum post quodque horum nobis manifestum est. Est enim quaedam cognoscere, aliud, ad modum quo intelligit incomplexa in eis, quod quid est circa alia prius cognoscentem, quorumdam autem simul accipere notitiam». creaturas, intelligendo simplicem suam essentiam, quae se habet ad alia Et est primus modus in conclusionibus, quae cognoscuntur per media ex in cognoscendo, non sicut principium ad conclusiones, sed potius I sicut principiis prius cognitis. Secundus autem est complexorum sibi invicem species ad cognita. Unde, sicut in cognoscendo rem per suam speciem immediatorum, I quorum notitiam dicit simul accipere, non quin concep- non fit discursus a specie ad rem cognitam per ipsam, sic cognoscendo tus unus formatur post alterum, sed quia nullum medium intercidit per divinam essentiam non fit discursus ab ipsa ad I cognoscendum alia per quod unum cognoscitur ex altero, sed unum immediate congnoscitur in ipsam, sed in ipsa sine omni discursu cognoscuntur, et tamen tamquam altero cognito. Et non restat, nisi ut id quod in altero implicatum est, in vere causata ab ipsa, quia ipsa est species causans res, non causata a quo intelligitur in potentia explicetur et secundum se intelligatur in rebus. Et per hunc modum «omnia nuda sunt et aperta oculis eius», ut actu. Ut enim dicit ibidem, «quorundam communi modo disciplina est, dicitur H e b r a e o s, IYO. I Nec o-Iportet ei aliqua ratiocinando et non per medium ultimum cognoscitur, sed simul inducens cognovit», denudare, et clave rationis portam cognitionis ei aperire. Omnia enim ut est cognitio propositionum singularium in universalibus propositioni- sunt ei nota verius quam nobis prima principia, quae nobis sunt tam- bus: «quod enim omnis triangulus habet duobus rectis aequales, prae- quam «ianua in domo», ut dicitur no M e t a p h Y s i c a e; «quae nota est scit homo; quod vero hic qui est in semicirculo, sit huiusmodi, simul omnibus», ut dicit ibi COMMENTATOR.Quibus imprimitur clavis rationis, inducens cognovit», et antequam inducit explicando per syllogismum ut per eorum apertionem I nobis pateant conclusiones, tamquam secreta logicum, I sic quidem scit, scilicet in potentia; simpliciter autem domus. Unde tali discursu solum utuntur homines in hac vita, in qua non scit, scilicet in actu. Per hunc enim modum omnis ratiocinativa propterea non sunt proprie intelligibiles, sed rationales, in principiis cognitio, sive sit syllogismo demonstrativo faciente scire per causam, scilicet non concipientes principiata nisi in potentia, ita quod seorsum sive syllogismo logico explicante solum quod in medio est implicitum, oportet hominem formare complexiones principiorum mediorum et aliquid habet de potentia et aliquid de actu. Et est causata in cognoscen- conclusionum unam post alteram, et per media conclusiones ex princi- te illa cognitio quae est in actu; Dei autem cognitio omnino est actu, et piis intelligere. incausata, et nullo modo in potentia aut causata, ut infra videbitur. I Et tangit istos duos modos cognitionis campI ex orum quoad I discur- sum et non discursum ratiocinativum, utrobique tamen existente priori AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 140 ARTlCULUS XXXVI QUAESTIO 7 141 I Propter quod clarum est quod talis intellectus, discursivus scilicet, TINUS,D e T r i n i t a t e: «Deus non particulatim vel sigillatim omnia omnino intelle-Ictui divino repugnat; immo statim et simul intelligit videt, vel altemallfe conspectu hinc inde et inde huc, sed omnia simul omnia sine omni discursu, multo amplius quam nos intelligamus aliquod videt»; et AVICENNA, IXo M e t a p h Ys i c a e: «lntelligit, non intellectu primorum principiorum intelligibilium; et est ei intellectus suus semper procedente de potentia ad effectum, nec intellectu qui movetur de uno naturalis et in actu, et nullo modo accidentalis, procedens de potentia intellectu in aliud, sed ipse est I intelligens omnia ut unum simul». in actu, ut infra videbitur. Unde in intellectum divinum simplicem reducitur omnis intellectus creaturae discursivus aut ratiocinativus, quem- admodum omnis alius motus reducitur in ipsum tamquam in motorem I primum, ut, sicut in ipsum tamquam in omnino immobilem stat omnis motus et reducitur, sic in intellectum simplicem ipsius fixum et semper Ad primum in oppositum, quod «intellectus Dei comprehendit conse- in actu existentem reducitur omnis intellectus discursivus, ut compositi- quentis illationem ex antecedente, quod non est nisi per discursum», vus mobilis et de potentia transiens in actum. Illud enim perfectionis dicendum quod, sicut scire et comprehendere aliqua in practicis contin- naturae I est, istud vero imperfectionis, et quod perfectionis est, semper git vel per prudentiam vel per experientiam, secundum quod «Iesus pro- Deo attribuendum est, secundum praedeterminata. ficiebat sapientia, et aetate, er gratia apud Deum et homines», quod I Et per hunc modum gradus est et ordo in intelligentibus sicut in aliis. non fecit prudentia sed solum experientia, quae crevit procedente aetate, Nam homo infimum est intelligentium, Deus vero supremum, et angelus propter quod interposuit evangelista n° (?): «et aetate», ut dicit medium. Hominis autem infimum, in quantum est intelligens, ratio est, AMBROSIUS. Consimiliter contingit aliquid comprehendere intellectu in qua ratiocinando discurrit et notitiam sibi acquirit. Qua proprie differt ab pure speculativis, vel quod I agitur operatione speculativa I intellectus, et angelo, et est infra ipsum, quia ipse ratiocinando discursivus non est, modum agendi, pura speculatione, sine omni huiusmodi actionis exerci- ut dictum est, sed solum intellectualis: sine discursu ratiocinativo tio, contemplando, vel operatione intellectus speculativa id quod agitur, intelligendo quaecumque intelIigit. In quo convenit cum eo homo, in exercendo. Hoc secundo modo intellectus comprehendens consequenti s quantum supremum in eo intellectualitas est, qua etiam hic cognoscit illationem ex antecedente, non est nisi discursivus, quia ipse sua actione sine discursu ratiocinativo, intelligendo prima principia, sed ambo intellectuali speculativa huiusmodi illationem operatur, ab uno scilicet intelIigunt intellectualiter diversa secundum discursum primo modo considerato in aliud, ut a principio ad conclusionem, vel ab antecedente dictum. Deus autem pure intellectualis est omnino, sine omni ratione discursus simul, et perfecte, intelligendo, iuxta illud quod dicit AUGus- AK 'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 142 ARTICULUS XXXVI QUAESTIO 7 143 in consequens, via ratiocinativa transeundo, et per eam ipsum conse- aliqua secundum rationem primo modo, necessario utitur discursu et quens cognoscendo. Et sic nullo modo intellectus Dei comprehendit illa- ratiocinatur practico syllogismo, sed sic Deus nihil disponit et ordinat tionem consequenti s alicuius ex antecedente, nec consequens cognoscit per rationem, sed solum secundo modo, ut patet ex dictis. Et ita, sicut sic ex antecedente, ut dictum est. Comprehendit eam tamen primo Deus intelligendo suam essentiam simplicem inteIIigit essentias omnium modo, inspiciendo scilicet qualiter concIusio sequitur ex praemissis I et aliorum, sic et intelligit omnes rationes et modos operandi et ipsa consequens ex antecedente, non hoc operando et explicando per intel- operata a quibuscumque, et sic intelligit per I essentiam suam omnes lectum, sed totum simul considerando. Quae quidem consideratio fit, enuntiationes et omnes syllogismos, artem enuntiandi et artem syIIogi- non arguendo vel ratiocinando, sed de ratione et modo arguendi atque zandi, et sic arte sua syIIogizandi omnia rationabiliter agit. Et debet eum ratiocinandi iudicando, I sicut et scit enuntiationum compositionem et imitari vir prudens in quantum potest, ut secundum artem illius syllogi- divisionem, non dividendo et componendo, sed modum com ponendi et zandi pure speculativam I regulet artem suam syllogizandi et practicam dividendi iudicando, et speculando quis conveniens sit, et quis inconve- et speculativam, regulas hauriendo et speculandorum et operandorum. niens. Et per hunc modum Deus novit omnes enun-Itiationes et com- Secundum enim quod supra determinatum est, intellectus eius pure plexiones, et omnes syllogismos et collationes, et habet perfectissime speculativus est, et nullo modo practicus nisi per accidens. artem enuntiationes constituendi et syllogizandi, qua iudicat de arte nostra enuntiandi et syllogizandi, non componendo enuntiationem, non syllogizando discurrens, quemadmodum nos facimus, I ita quod artem nostram enuntiandi vel syllogizandi in actu habere non possumus, neque de ea iudicare nisi enuntiando et syllogizando, nec similiter ipsam nobis acquirere, neque eam alteri docere. Sed de hoc debet esse amplior sermo, loquendo quomodo Deus habeat scientiam complexorum. I Ad secundum, quod «Deus ratione media hoc rationabiliter et per rationem cuncta disponit et ordinat», dicendum, per iam dicta, quod per rationem disponere aliqua contingit dupliciter: vel in operis exercitio, ipsam rationem pertractando intellectualiter ad aliud, vel ipsam ratio- nem et illud aliud simplici intuitu speculationis concernendo. Disponens AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' QUAESTIOI 145 I ARTICULUS XXXVI! divinis rationibus etiam respectu essentiae, ut supra determinatum est. Ratio autem habitus secundum rationem intelligendi semper prima est respectu rationis actus ad quem est. Ergo scientia, sapientia, et huius- DE RATIONE HABITUS IN GENERALI IN DEO modi in Deo non habent I rationem habitus. Quare nec alia, quia ista maxime habent rationem habitus in Deo. Viso de eo quod se habet in divina intelligentia per modum abiecti, Quarto sic. Sicut se habet I esse in Deo ad essentiam, sic scire ad cuiusmodi est ipsa divina veritas, et similiter de eo quod se habet in ipsa scientiam, sapere ad sapientiam, et sic de ceteris. Ergo permutatim, sicut per modum potentiae, ut est divinus intellectus, sequitur de I eo quod in scire, sapere, et ceterae actiones divinae se habent ad esse, sic scientia, ea se habet per modum habitus, ut scilicet est ipsa divina scientia. Et sapientia, et cetera huiusmodi quae videntur in Deo habere rationem circa hoc duo. Primum de ratione habitus in Deo generaliter; secundum habituum, se habent ad essentiam. Sed omnes actiones illae se habent ad specialiter de ratione habitus scientiae. Circa primum duo. Pri~o utrum esse Dei, quod sunt quaedam rationes ipsius esse, quia reducuntur ad in Deo sit ponere rationem habitus. ?ecundo utrum in eo Sit ponere esse. Intelligere enim Deo est ipsi esse, et sic de aliis actibus. Ergo scien- rationes omnium habituum intellectualium. tia, sapientia et huiusmodi sunt quaedam rationes ipsius essentiae, et reducuntur ad ipsam. Sed ratio essentiae non est ratio habitus. Ergo etc. In contrarium est, quoniam habitus est perfectio potentiae, qua facili- I QUAESTIO 1 ter et expedite potest quis in opus. Qui ergo expeditissime potest in opus, et facillime, maxime debet dici habere habitus. Deus est huiusmo- UTRUM IN DEO SIT PONERERATIONEMHABITUS di. Ergo etc. Circa primum arguitur, quod in Deo non sit ponere rationem habitus. Primo sic. Habitus medium est inter potentiam, et actum qui per I ipsum elicitur de potentia, et ita est quasi imperfectum quid respectu actus. Nulla autem ratio im-Iperfectionis in Deo poni debet, secundum Dicendum ad hoc secundum praedeterminata, quod illud quod est praedeterrninata. Ergo etc. perfectionis et dignitatis simpliciter, semper in Deo ponendum est. Secundo sic. Habitus est perfectio potentiae eius in quo est. In Deo Nunc autem, cum I habitus est perfe-Ictio potentiae respectu actus autem potentia non perficitur per habitum, quia in eo nihil est perfecti- egredientis a potentia, et perfectionis simpliciter est in actione, quod bile, sed totum perfectum est, quidquid in eo est. Ergo etc ... egrediatur de potentia per habitum, quia agere ex habitu semper in uno- Tertio sic. Sicut se habet in Deo essentia ad esse, sic se habet SCientia ad scire, et sapientia ad sapere, et cetera quae in Deo videntur se habere per modum habitus, respectu suorum actuum. Sed essentia D.ei resp~ctu AK'P'S'T'W' esse non se habet in ratione habitus, quia ratio esse prima est 111 ommbus AK'P'S'T'W' QUAESTIO 1 147 146 ARTICULUS XXXVI! ab actu sola ratione, habet rationem perfecti sicut et actus. De ratione quoque melius est et perfectius quam non agere ex habitu, quia habitus enim talis habitus est, ut sit semper in actu, sicut est et de ratione actus, ratione qua habitus est, semper promptitudinem et expeditionem ponit in eliciendo actum, ut procedit ultimum argumentum, I et hoc in unoquoque ut sit semper ex habitu. I Per idem patet ad secundum, dicendo quod «in Deo potentia perfici- agente semper melius est ipsum quam non ipsum, idcirco simpliciter tur per habitum» secundum rationem intelligendi tantum, ut differens ponendi sunt habitus I in Deo ex hoc circa actus qui in Deo sunt, quorum sola ratione ab illa. Tale perfectibile secundum rem est semper perfec- perfectio est in creaturis, a quibus fit attributi o eorum quae sunt dignita- tum, et nihil imperfectionis ponit, quia eius perfectibi-Ilitas est non ut tis, ad Deum. Quidquid enim in creaturis invenitur, quod est simpliciter melius et dignius ipsum quam non ipsum, Deo est attribuendum, modo distet a perfectione, neque potens distare, scilicet posse distare, quod tamen supereminenti, et alia ratione quam invenitur in creaturis, ut sit re omnino imperfectionis est, sicut contingit in creaturis, ubi re sunt diversa, sed est eius perfectibilitas, ut semper sit indistans a sua id quod ipsa divina essentia, differens ab ea sola ratione. Unde, sicut in perfectione quae est habitus, sicut est habitus, quod semper sit indistans Deo ponimus potentiam ad actum intelligendi intellectum, sic ponimus habitum notitiae in ipso ad expedite eliciendum, re tamen eundem cum a suo actu, quod est omnino perfectionis. I Ad tertium, quod «ratio esse prima est respectu rationis essentiae; ipsa potentia et substantia, ut quemadmodum ipsa substantia dicitur ergo essentia non est ut habitus respectu esse,» etc., dicendum ad potentia, in quantum I respicit actum ut eius elicitivum simpliciter, sic dicitur habitus in potentia, in quantum respicit actum ut expedite eliciti- hoc quod, licet Deus non sit nisi actus purus et esse quoddam, ut supra vum. Et sicut de isto, sic et de aliis quae perfectionem simpliciter notant determinatum est, et ideo, quidquid est in Deo, actus est, et ad esse Dei purum habet reduci, sicut ex illo secundum rationem intelligendi respectu actus. habet educi, alia tamen ratio actus et alia impor-Itatur per quaedam quae intelliguntur in Deo, quam per alia, et aliter habent in esse divinum I quaedam eorum reduci quam alia. Et pertinet primum ad dissolutionem huius tertiae rationis, secundum ad dissolutionem ultimae. Ad primum in oppositum, quod «habitus est medium inter potentiam Circa primum igitur sciendum quod, licet omnia quae sunt in Deo, et actum», etc., dicendum quod verum est, non ut differens in Deo vere actus sint, cum tamen actus significatur dupliciter, vel ut habitus, secundum rem, ab utroque -, sic differt in creaturis -; sed secundum vel ut agere, et utroque modo vel ut primus vel ut secundus, - verbi rationem solum. Ubi autem differt secundum rem, verum est quod habet gratia in creaturis actus primus ut habitus, anima est, actus secundus ut rationem imperfecti, quia talis habitus quantum est de se, potest distare habitus, scientia est in anima; actus primus ut agere, est esse procedens ab actu, et est res per habitum talem similis dormienti. Propter quod felicitatem, quae debet esse in nobis bonum perfectissimum, non ponit AK'P'S'T'W' PH1LOSOPHUS secundum habitum, sed secundum actum. Ubi vero differt AK'P'S'T'W' QUAESTIO I 149 ARTlCULUS XXXVll 148 ab anima, actus secundus ut agere, est scire seu intelligere procedens ex rationis a qua imponuntur nomen essentiae et esse in Deo, et diversita- scientia -, in Deo igitur, ut in ipso ponatur perfectio secundum omnem tis rerum aut intentionum a quibus imponuntur nomen essentiae et esse rationem actus, quaedam significantur et intelliguntur in ipso sicut actus in creaturis, in Deo I tamen prior est ratio scientiae I quam scire, quia primus ut habitus, quemadmodum essentia et vita, quaedam sicut actus scire, eo quod habet rationem actus secundi ut agere, se habet per secundus ut habitus, sicut sapientia, scientia; quaedam sicut I actus modum e]iciti et ita respicit secundum modum intelligendi, ut praece- primus ut agere, sicut esse et vivere, quaedam sicut actus secundus ut dens id a quo eIicitur, quod habet scilicet rationem potentiae, in quan- tum significatur ut principium eliciendi principale, et rationem habitus, agere, sicut scire et intel1igere, et huiusmodi. I In quibus sciendum, quod non sicut se habent ad invicem in Deo actus in quantum significatur ut dispositio in illo ad expedite eliciendum. primi ut habitus et ut agere, I scilicet essentia et esse, vita et vivere, sic I Per hoc patet in parte ad ultimum, quoniam falsum est quod in maiori se habent ad invicem actus secundi ut habitus et ut agere, scilicet propositione assumitur, «sicut se habet esse ad essentiam, sic scire ad scientia et scire seu intelligere, ut supponit argumentum, sed multo scientiam». Licet enim aliquo modo vera esset comparatio in creaturis, aliter, quoniam in Deo illi actus primi ab eadem ratione imponuntur, quia esse praecedit essentiam, non tamen in Deo, quia modus esse differunt autem secundum modum significandi dictionis, Esse enim et praecedit modum essentiae, et ideo non sequitur commutata proportio, essentia, vivere et vita, non differunt I in Deo nisi sicut currere et cursus, neque processus u1terior, quod sicut se habet scire ad esse, et scientia ad ut expositum est supra, licet in creaturis a diversis rebus aut intentioni- essentiam. bus imponuntur essentia et esse, ut supra habitum est. Actus vero Falsum etiam assumitur in processu ultimo, cum dicitur quod «scire secundi in Deo a diversis rationibus imponuntur, quemadmodum in crea- reducitur ad esse sicut ratio quaedam ipsius esse». Immo alia est ratio turis imponuntur a diversis rebus, Non enim se habet scientia ad scire omnino ipsius esse, et alia omnium actuum secundorum in ipso, ut sicut cursus ad currere, sed sicut ars cur-lrendi in currente ad ipsum cur- agere, sicut et alia est ratio scientiae in Deo, quam essentiae. Unde non rere, et ideo, licet in Deo prior est ratio essendi secundum modum signi- se habent actus ut agere, secundi, sicut scire, velle et huiusmodi, in Deo ficandi importatum per esse, quam secundum modum significatum per ad esse, sicut se habet vivere ad esse, neque actus secundi ut habitus, essentiam, quia ille modus importat maiorem actualitatem, ut dictum est sicut sapientia, scientia et huiusmodi, in Deo ad essentiam, sicut se supra, et non potest I se habere essentia in Deo per modum elicientis habet vita ad essentiam, quoniam in Deo ab eadem ratione secundum actum essendi, nec esse Dei potest se habere per modum eliciti, sed diversum modum eiusdem esse et essentiae imponuntur esse et vivere, omnino primi, sicut se habet in I creaturis, in quibus ratio essentiae prae- essentia et vita. Omnino autem a diversis rationibus imponuntur in Deo cedit rationem esse, ut supra habitum est, et hoc propter identitatem esse et scire, essentia et scientia, ut dictum est. Unde scire non redu- Icitur ad esse sicut ratio quaedam ipsius esse, quemadmodum reducitur AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 150 ARTlCULUS XXXVII QUAESTIO 2 151 vivere ad esse, sed solum sicut ratio posterior ad priorem; similiter nec I QUAESTIO 2 scientia ad essentiam tamquam ratio quaedam ipsius, quemadmodum ad ipsam reducitur vita, sed scire, et omnis actus secundus ut agere, reduci- UTRUM IN DEO SIT PONERERATIONESOMNIUMHABITUUMINTELLECTUALIU tur ad esse. Et similiter scientia, et omnis actus secundus ut habitus, reducitur ad essen-Itiam tamquam ad prima principia seu fundamenta Circa secundum arguitur, quod in Deo non sit ponere plures habitus eorum ad quae habent reduci secundum nostram rationem intelligendi. intellectuales. Et fit ista reductio secundum duas coordinationes, reducendo quae- Primo sic. Plures habitus intellectu ales, et diversi, plures et diversos cumque in Deo significant per modum agere, ad esse, tamquam ad p~nu~t modos cognoscendi et sciendi, I quia diversi habitus sunt princi- primum in genere ipsorum, et quaecumque significant per modum pIa dIversorum actu um, et ad eundem actum et modum intelligendi non habitus, ad essentiam, tamquam ad primum in genere ipsorum; ut est ponere diversos habitus, sed in Deo unus est et simplex modus intel- secundum hoc actiones divinas significatas per modum agere respectu ligendi, et simplex notitia, sicut est et ipsa simplex essentia. Ergo etc. creaturarum, ut creare, gubernare, et huiusmodi, reducamus ad actiones Secundo sic. Habitus intellectu ales diversi non sunt nisi diversorum personales quae sunt generare, spirare, et illas ad actiones essentiales, abiectorum, quia «potentiae distinguuntur per actus, et actus per obiec- quae sunt velle et intelligere, et illas ad I actiones primas, quae sunt vive- ta», secundum PHILOSOPHUM,HO De anima. Sed in Dei intelligentia re et esse, et etiam ipsum vivere ad esse; alia similiter, quaecumque in non est nisi unum I obiectum intellectum, scilicet eius essentia Deo significant per modum ha-Ibitus, consimiliter reducuntur in essen- ut linfra dicetur. Ergo etc. ' tiam et vitam, et etiam ipsa vita ad essentiam. Quare, cum essent ia redu- In contrarium est illud quod dicit DIONYSIUS,D e d i v in is n o m i n i- citur ad esse tamquam ad primum simplicissimum, sub perfectissima b us, libr~ I°, cap.o 50°, loquens de Dei cognitione: «In quo», inquit, ratione Deum repraesentans, mediante etiam essentia reducuntur «omnes fll1es omnium cognitionum superarcane ante substituti sunt. ad esse quaecumque reducuntur ad essentiam, et sic universaliter quae- Et omnium quidem essentialium cognitionum et virtutum summitates cumque in Deo considerantur, ad esse eius habent reduci. Est et alius simul, et omnes I superessentialiter, praeambit se ipso». Non sunt autem modus reducendi omnia illa in divinum esse secundum unam coordina- «fines omnium cognitionum et summitates simul, et praeambitae» nisi tionem, iuxta modum et ordinem quem habent iuxta rationem conceptus per habitus omnes intellectuales. Ergo etc. nostri ab ipso educi, ut primus sit esse, et deinde per ordinem essentia, vivere, vita, veritas, potentia, intellectus, scientia, intelligere sive scire, bonitas, voluntas, amor, velle, generare, spirare, creare, gubernare, AK'P'STW' AK'P'STW' QUAESTIO 2 153 152 ARTICULUS XXVIl X I principiorum proximorum, scientia vero conc1usionum», ut expressius dicit PHILOSOPHUS,libro P o s t e r i o r um. Ad hoc dicendum generaliter secundum regulam superius traditam, Quia igitur omnes habitus intellectu ales a ratione notitiae secundum quod, quaecumque inveniuntur in creaturis, et aliquam rationem perfec- nomen suum imponuntur, et solum sunt diversi secundum diversitatem tionis important circa eas, si ex ratione sui nominis nihil imperfectionis rerum de quibus est notitia, ratio autem notitiae simpliciter, perfectionis important per quam derogent divinae perfectioni, quamquam ex natura I est simpliciter, ita quod, si aliquis eorum habet in se aliquid imperfec- rei secundum quam sunt in creaturis, aliquid imperfectionis habent, tionis in nobis, hoc est de ratione eius de quo est, quia nostra notitia Deo sunt attribuenda, sed sub ratione eminentiori quam inveniantur in formatur secundum naturam cognitorum, Deus autem omnium cognitio- creaturis, amota omni I ratione imperfectionis. Nunc autem in quinque nem habet, quaecumque per illos habitus possunt cognosci: «Nihil habitibus intellectualibus, I qui sunt prudentia, ars, scientia, intellectus, enim», ut dicit DIONYSIUS,De di v i n i s n o m i n i bu s, cap.o 7°, «effu- sapientia, ita est, quod omnes quantum est de ratione sui nominis, a git divinam scientiam»; et non cognoscit ea per res ipsas et secundum notitia simpliciter imponuntur, et differunt secundum materiam circa conditiones ipsarum rerum, sed secundum conditionem naturae suae, quam sunt, «quoniam», ut dicit COMMENTATORsuper principium VI' secundum quod dicit ibidem: «Divinus animus omnia continet, omnibus E t h i c o r um, «cognitio cognitis assimilatur; secundum veridicam enim remota scientia, iuxta omnium causam in se ipso omnium scientiam cognitionem ut se habet res, oportet cognoscere ipsam». I Unde distin- praeambiens»; et infra, «Non secundum speciem singula contemplans, guit ibi PHILOSOPHUSprudentiam et artem, quod sunt circa contingentia sed secundum unam causae circumstantiam omnia sciens»; et infra, et possibilia aliter se habere, ut sunt agibilia in moralibus, circa quae est «Semet ergo divina sapientia cognoscendo, cognoscit omnia, immate- prudentia, et factibilia in artificialibus, circa quae est ars. rialiter materialia, et non partite partita, et multa universaliter»; omnes Scientia vero, intellectus et sapientia sunt circa necessaria, quae impos- igitur habitus intellectu ales in Deo ponimus non re differentes, sicut dif- sibile est aliter se habere. Sed «sapientia est de aeternis et superioribus, ferant in nobis, sed sola ratione, ex respectu quodam ad ipsa diversa ut de primis principiis», ut expressius dicit in IO M e t a p h Y s i c a e ,- et scita. Et uniuntur I in unam simplicem notitiam scientiae qua se novit, similiter AUGUSTINUS,XIVo, De Trinitate-, «scientia vero et intel- lectus de temporalibus et inferioribus». I Sed «intellectus est habitus AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' QUAESTIO 2 155 154 ARTICULUS XXVI1 X secundum quod dicit DIONYSIUS ibidem: «Non igitur Deus propriam quattuor habitus. Secundum hunc enim modum distinguit AUGUSTINUS habet sui scientiam, alteram communem, existentia omnia comprehen- «scientiam contra sapientiam», XVo, De Trinitate, et secundum hoc dentem. Existentia cognoscit, non scientia existentium, sed ipsa sua», loquitur ApOSTOLUS, cum dicit, Colossenses, nO: «In quo sunt quae proprie sapientia nominanda est, ut est sui ipsius, quia se ipsum omnes thesauri sapientiae et scientiae absconditi». per se et in I se obiective solummodo cognoscit, et non alia nisi ut est Scientia proprie dicta vere est in Deo, in quantum habet conclusionum principium eorum et causa, ut infra dicetur. «Deus autem ipse», ut dicit cognitionem, I non tamen secundum illam rationem imperfectionis qua PHILOSOPHUS,l° M e t a p h Y s i c a e, «et causarum et omnium principium cognoscuntur a nobis per deductionem ex principiis propriis et proximis, est quoddam». Et, ut dicit in eodem, «illa scientia quae est principiorum aut qua cognoscuntur ab angelis cognitione naturali in ipsis principiis, et causarum speculativa, sapientia debet dici». etsi absque discursu, sed modo supereminenti et simplici intuitu. Et ideo Unde, quia metaphysica quam tractat PHILOSOPHUS,est principali ter «scientia eius non est similis scientiae nostrae», ut dicit RABBI MOYSES. de primo omnium principio quod est Deus, et ipse se ipsum solus, aut Propter quod dicit DIONYSIUS, quod «divinus animus omnia continet maxime cognoscit, secundum quod dicit DIONYSIUS, ubi supra, «Omnis omnibus remota scientia», et PROPHETA in Psalmo «Mirabilis facta humana deliberatio error est, iudicata ad pondus divinarum et pelfectis- est scientia tua ex me». simm'um intelligentiarum», ideo dicit PHILOSOPHUS in eodem, quod Similiter et intellectus proprie est in Deo in quantum habet cognitio- «talem scientiam aut solus aut maxime Deus habet», ut secundum hoc nem principio rum, non tamen secundum illum modum imperfectionis solus Deus vere sapiens est dicendus, dicente ApOSTOLO, R o m a - quo cognoscuntur a nobis et angelis, scilicet in cognoscendo terminos, n o s, ultimo, «Cogniti soli sapienti Deo». sed modo eminenti, simplici intuitione suae essentiae, et ideo intellectu I Et sic propriissime et verissime secundum omnem rationem sapien- dis simili intellectui nostro, sicut dictum est de scientia. Et ideo dicitur, tiae notitia Dei sapientia debet dici, in quantum se solum cognoscit; et in Iob XXVIIIo, «Quis est locus intelligentiae? Nescit homo pretium quantum, se ipsum cognoscendo, in se et per se cognoscit alia a se eius»; et ibidem xno, «Ipse habet consilium et intelligentiam». secundum diversitatem illorum, sua notitia I proprie dicitur scientia, I Prudentia vero et ars, cum sint propria ratio agibilium et factibilium, intellectus, ars, aut prudentia, quae secundum I usum communem scien- ut determinat PHILOSOPHUS, VIO I E t h i c o ru m, In divino autem tia nominatur, ut nomine scientiae communiter acceptae intelligantur illi intellectu est ratio omnium agibilium et factibilium, tam a se ipso quam AK'P'STW' AK'P'S'T'W' QUAESTIO 2 157 156 ARTICULUS XXXVII a quacumque creatura, I secundum quod de factibilibus a se dicitur, tia est amovenda. Una videlicet, quod prudentia est recta ratio agibilium S a p i e n t i a, IXo «Est tecum sapientia tua, quae novit opera tua, quae non nisi per actum consiliandi, investigando quid agendum sit et quid et affuit tunc cum orbem terrarum faceres, et sciebat quod placitum non, qualiter agendum et qualiter non, et sic de aliis circumstantiis esset oculis tuis, et quod directum in praeceptis tuis». Et de factibilibus operationum moralium; et post investigationem practice determinando a nobis dicitur S a p i e n t i a, VIlIa, «Si sensus operatur, quis horum quia aliquid agendum vel non agendum, et qualiter agendum et qualiter non agendum. Nunc autem divina notitia non I est sic inquisitiva, quia quae sunt magis quam illa, est artifex?» I De agibilibus autem a nobis simul et de factibilibus a nobis dicitur, ubi supra, S a p i e n t i a, IXo, intellectus divinus non est discursivus, ut habitum est supra, et sic in eo «Tu elegisti me regem populo tuo, et iudicem filiorum tuorum, et dixisti de agendis non potest esse consilium, sed simplici conceptu iudicat de aedificare templum et altare. Tecum est sapientia; mitte illam ut mecum operandis quae a nobis non nisi per consilium possent iudicari. Et quoad sit et mecum laboret. Scit enim omnia illa et intelligit, et deducet me in hoc, licet improprie, consilium dicitur esse in Deo, secundum quod operibus I meis sobrie, et erunt opera mea accepta, et disponam popu- dicitur in P s a Im i s: «Consilium Domini in aeternum manet». lum tuum recte.» Unde dicit AUGUSTINUS IlIO libro D e T r i n i t a t e : in I Alia vero est imperfectio in prudentia nostra, eo quod practice deter- «Nihil fit visibiliter et sensibiliter, quod non de interiori invisibili minat operandum esse aliquid vel non operandum, et sic detelminat atque intelligibili aula summi imperatoris aut iubetur aut permittitur, voluntatem, et ordinat ad unum aliquid. Quod non potest esse , secundum ineffabilem iustitiam praemiorum atque poenarum, gratiarum licet aliqui hoc ponunt, quoniam omnis operatio divini intellectus et retributionum, in ista totius creaturae amplissima quadam immen- naturalis est, unde, si quid operandum determinaret, naturaliter et neces- saque republica». Oportet igitur quod in Deo ponamus prudentiam et sario determinaret, nec posset aliter I determinare, quare, cum voluntas, determinata a ratione, necessario I sequitur ipsam, Deus necessario artem. Prudentiam, secundum quod novit agibilia saltem a nobis et a se, si vellet quaecumque vellet, sicut, si voluntas nostra determinaretur a qua sunt illa, secundum quod infra patebit in quaestione de habitibus ratione ut non posset ei contrariari, necessario vellet quaecumque vellet. moralibus, an sint in Deo. De prudentia eius secundum quod est recta I Nec esset voluntas Dei libera aliquo modo, cum tamen voluntas nostra, ratio agibilium a nobis, dicitur, S a p i e n t i a, XVIIIo, «Navigare cogi- sequens determinationem rationis, aliquo modo libera esset, quia ratio tans, fragilius lignum invocat: 'Illud artifex sapientia sua fabricavit, tu nostra non de necessitate determinat quae determinat, quia agit per autem, Pater, gubernas prudentia'». Quod G lossa exponit «de navi consilium, quod non facit divina intelligentia, propter quod prudentia in ecclesiae», quae, ut dicit, «Deum habet imperatorem et gubernatore/11». I Sed advertendum quod prudentia quae est in nobis circa agi bi lia, AK'P'S'T'W' duplicem rationem imperfectionis habet, quae omnino a divina pruden- AK'P'S'T'W' QUAESTIO 2 159 158 ARTICULUS XXXVII nobis circa operanda practica est, in Deo autem non nisi speculativa, rio habent rationes suae imperfectionis proprias sibi adnexas, ut in iuxta quod determinavimus supra de intellectu divino, quod solum et nobis. Quando autem differunt so-lIa ratione, ut in Deo, solum dicunt pure speculativus est et non practicus. respectus ad diversas materias cognoscendas, ita quod eodem modo Consimilem etiam rationem duplicis I defectus habet in nobis ars. cognoscendi speculativo et simplici Deus novit quaecumque novit, ut Ipsa enim circa factibilia ex consilio determinat facienda, sicut supra dictum est et amplius infra dicetur. prudentia agenda. Et ideo consimiliter ars divina practica non est, sed I Ad secundum, quod «in omni cognitione Dei non est nisi unum pure speculativa, nec consiliativa nec determinativa agendorum, sicut obiectum, et non I sunt diversi habitus nisi diversorum obiectorum», neque est prudentia. dicendum quod est obiectum unum, quod habet solum rationem unius Et ideo in Deo omnes habitus speculativi ad sapientiam reducuntur et cognosci bi lis in quantum est unum, quemadmodum est omne obiectum sunt unus habitus re, differens sola ratione secundum materias circa quas quod est creatura; et est obiectum unum, quod habet rationes omnium I speculatur; et ex thesauro sapientiae, qua cognoscit se ipsum secundu~ cognoscibilium in quantum unum, cuiusmodi est obiectum increatum. rationem habitus sapientiae, derivantur .rationes aliorum habituum, qUl- Similiter distinguendum de diversitate habituum re vel ra-Itione. bus cognoscit alia a se. Et ideo dicitur in Proverbiis, «Tecum est Loquendo ergo de diversitate habituum re, illi non sunt circa idem sapientia, quae novit opera tua»; G I o s s a: «Intellige: sub ratione obiectum re, et sic distinguuntur habitus intellectu ales secundum diver- scientiae, intellectus, prudentiae, vel artis». Et propter illam identitatem sa obiecta in nobis; loquendo vero de diversitate habituum ratione sola, Sacra Scriptura indifferenter circa Deum utitur scientia pro sapientia, et illi sunt circa idem re, ut est habens rationes diversorum, et sic distin- e converso, et singula universaliter pro singulis. guuntur isti habitus in Deo, ut patet ex dictis. I Ad primum obiectum, quod «diversi habitus ponunt diversos modos cognoscendi», dicendum quod verum est quando sunt diversi re et secundum proprias naturas distincti: tunc enim alii a sapientia necessa- AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' QUAESTIO I 161 tradita per modum doctrinae; et in doctrinis illa scientia est particularis, I ARTICULUS XXXVIII quae unum aliquod ens habet ut subiectum, ut dicitur, IYO Me t a p h y- s i c a e, et habitum est supra in quaestionibus de subiecta et de univer- DE RATIONE HABITUS SCIENTIAE DEI salitate scientiae theologi cae. Scientia Dei solum habet unum aliquod ens, scilicet essentiam suam, obiectum, ut infra determinabitur. Ergo etc. Sequitur de habitu scientiae Dei, circa quam quaeruntur .duo: scilicet Quod neque universalis neque particu-lIaris debeat dici, arguitur, primo, utrum scientia Dei sit universalis an particularis; secundo, utrum quoniam scientia dicitur universalis propter obiectum, quia est sit duplex, scilicet essentialis et personalis. universale, secundum quod «scire Coriscum esse musicum est particula- ris; scire vero hominem esse musicum est universalis scientia», ut dicitur I I° P o s t e r i o r um. Divina essentia, quae est sola obiectum I QUAESTIO I divinae scientiae, neque est universalis neque particularis, ut infra determinabitur, Ergo etc. UTRUM SCIENTIADEI SIT UNIVERSALISAN PARTICULARIS Circa primum arguitur, quod scientia Dei sit universalis. Primo sic. Scientia illa secundum quam maxime contingit scire omnia, I universalis est, dicente PHILOSOPHO: «scire maxime omnia, habentem universa/em scientiam necessarium est». Scientia Dei est huiusmodi, ut Ad membra huius quaestionis possunt adduci quaedam rationes supra patet ex praecedenti quaestione et infra patebit amplius. Ergo etc. propositae in quaestione de universalitate scientiae theologicae. Et est Secundo sic. Illa scientia est I universalis, qua «cognoscuntur partita intelligendum, quod in hac quaestione et in aliis omnibus sequentibus de non partite, et multa unil'ersa/iter», quia in solo universali sunt partita scientia Dei, scientia sumitur non pro uno habitu intellectuali, sed com- universaliter, et non partite. Scientia Dei est huiusmodi secundum muniter pro quolibet: et pro sapientia et intellectu et arte et prudentia I DIONYSIUM, ut supra in praecedent i quaestione. Ergo etc. et scientia proprie dicta, secundum quod Sacra Scriptura utitur singulis Quod sit particularis, arguitur, quoniam illa scientia est particularis, indifferenter pro omnibus, ut dictum est. quae unum aliquod ens habet obiectum, quoniam quod est obiectum scientiae, ut est habitus in sciente, hoc est subiectum scientiae, ut est AK'P'S'T'W' AK'P'STW' 162 ARTICULUS XXXVllI QUAESTIO I 163 Ad solutionem huius quaestionis reducenda sunt I ad memoriam supra est de ente simpliciter ut de subiecta, aut de primo ente, quorum determinata in quaestione de universalitate scientiae theologicae, neutrum est vere universale per praedicationem. Et cum hoc etiam, si quoniam, cum quaeritur de universalitate scientiae, sive quae traditur non esset ut de subiecto nisi de primo ente, quod nullo modo habet per modum doctrinae extra, sive quae latet in mente scienti s per modum rationem universalis praedicabilis, sicut aliquo modo habet ens, nihilo- habitus, non intelligitur quaestio de universalitate per praedicationem, minus esset scientia universalis, ut habitum est supra in quaestione de quae consideratur circa naturam et essentiam rei praedicabilis de pluri- universalitate theologicae scientiae. I Immo, ut ibi declaratum est, bus, quemadmodum scientia simpliciter dicitur universalis universalita- scientia tradita per modum doctrinae, dicitur universalis propter univer- te generis ad logicam, grammaticam, et ad alias scientias. Scientia vero salitatem seu generalitatem considerationis. I Sic I enim metaphysica grammatica dicitur universalis universalitate speciei specialissimae I ad dicitur universalis, quia considerat de ente primo, et eius gratia de ente grammaticam Sortis et grammaticam Platonis. Hoc modo scientia non simpliciter et de omnibus partibus entis, secundum quod entes sunt, licet dicitur universalis nisi propter universalitatem subiecti et obiecti, secun- non secundum proprias rationes quibus sunt haec entia vel illa. dum quod scientia naturalis dicitur universalis I ad scientiam caeli et Sic etiam, ut ibi declaratum est, scientia theologica maxime dicenda est mundi, quia illa est de corpore mobili simpliciter, ista de corpore mobi- universalis, et magis quam metaphysica, quia descendit ad consideran- li ad situm solum, et mobile simpliciter est genus ad mobile ad situm. dum de toto en te et qualibet parte entis, non quia ens, sed quia tale ens, Unde, quia divina essentia, quae est sola obiectum divinae scientiae, et hoc usque ad minima cuiuslibet entis, considerando et inspiciendo in non est universale neque particulare, ut infra videbitur, scientia igitur se ipso omnes rationes essentiae suae et cuiuslibet entis generaliter. quae est habitus in mente divina, nec est universalis nec particularis, Unde cum, ut ibidem determinatum est, in hoc scientia theologica sed, quemadmodum ipsa divina essentia vere singularis est, et singulari- sequitur scientiam quae est in mente divina, qua Deus, secum I cognos- tas quaedam, ut habitum est supra in quaestionibus de unitate Dei, ccndo se ipso, in se ipso omnia alia a se usque ad minima cognoscit, scientia divina debet dici singularis proprie loquendo, et hoc secundum ut infra declarabitur loquendo de tali universalitate, dico quod scientia naturam singularitatis sui obiecti, quemadmodum in scienti is philoso- Dei verissime debet dici universalis, ut patet ex ibi declaratis. phicis traditis per modum doctrinae, quaedam dicuntur universales per praedicationem propter universalitatem subiecti, et quaedam particu- lares propter I particularitatem. I Sed de isto modo universalitatis non intelligitur quaestio de universa- litate in scientiis: sic enim non esset metaphysica universalis, quia aut Per haec patent obiecta. Primum enim et secundum procedunt de universalitate primo modo dicta. Illa enim facit maxime scire, quia est de primis principiis, et in AK'P'S'T'W' illis quodammodo scit omnia alia, secundum quod dicit PHILOSOPHUS, IO M e t a p h y s i c a e: «Scire maxime est habenti universa/em scientiam: AK'P'S'T'W' 164 ARTICUlOSXXXVIll QUAESTIO2 165 hoc enim modo scit quodam modo omnia subiecta». Et hoc maxime in Tertio sic. Secundum AUGUSTINUM, «Pater non est sapiens sapientia divina scientia, qua in uno simplici «cognoscuntur omnia impartite et a se genita, sed non genita». Quod non esset, ut videtur, nisi in Deo dis- immaterialiter», quod appellat DIONYSIUS «cognosci universa/iter». tingueretur duplex sapientia, una genita, I alia non genita, quarum una est Per idem patet ad tertium, quod «non dicitur scientia particularis personalis, alia vero essentialis. Ergo etc. propter subiectum vel obiectum, sed propter illa ad quae se extendit I In contrarium est, quoniam il1ud quod est commune tribus personis, notitia subiecti vel obiecti». et non convenit uni potius quam aliis nisi per appropria-Itionem, non est nisi essentiale, quia appropriatum non est proprium, ut infra patebit. Scientia sive notitia in Deo est de appropriatis Filio, ut infra I QUAESTIO 2 patebit. Ergo etc. UTRUM IN DEO SIT SCIENTIADUPLEX,SCILICETESSENTtALISET PERSONALIS Circa secundum arguitur, quod in Deo duplex sit scientia sive notitia, I essentialis scilicet et personalis. Primo sic. Praeter essentialem scientiam in Deo, ex qua eIicitur actus Dicendum ad hoc, secundum dicta superius in consimili quaestione de intelligendi sive sciendi essentialis, quem supponit actus dividendi veritate Dei, quod non distinguitur aliquid penes essentiale et personale, Patris, ut infra dicetur, est in Deo notitia sive scientia concepta per intel- nisi quia alia et alia ratione convenit personae et essentiae, secundum lectualem actionem cum vi divina, concepta in mente paterna, quae est quod res et unitas sic distinguuntur, ut expositum est de re in illa quaes- Verbum. Talis notitia non est nisi personalis. Ergo etc. tione de veritate Dei, et unitate in quadam quaestione de bonitate Dei. Secundo sic. Sicut se habet amor ad Spiritum Sanctum, sic se habet Ita quod illud quod secundum unam et eandem rationem convenit per- notitia sive scientia ad Filium, quia, sicut ille procedit per modum sonae et essentiae, nullo modo potest dici personale, quia non I convenit voluntariae operationis quae consistit in amore, sic iste procedit per personae ex personali proprietate sua, sed ex ratione essentiae, quia cum modum intellectualis operationis, I quae consistit in scientia sive notitia. personalis proprietas est propria ratio personae, quia convenit ei ratione Sed amor non tantum est essentialis, communis tribus personis, sed ipsius, convenit ei secundum propriam rationem, quemadmodum ibi etiam est personalis proprius Spiritui Sancto. Ipse enim amor est, qui declaratum fuit de I veritate. Nunc autem, quod scientia sive notitia est I nexus Patris et Filii, qui non est amor essentialis. Nexus esl trium personarum inter se. Ergo etc. AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' ARTI CU LUS XXXVIlI QUAESTIO 2 167 166 convenit Deo seu alicui personae divinae, hoc est quia natura divina ei appropriatur, ut infra videbitur, loquendo de appropriatione, ut non omnino immaterialis est et forma pura, secundum quod dicit A VICENNA, solo nomine dicatur sapientia Verbum, quia de sapientia procedit, in VIIIa M e t a p h Ys i c a e, «Cum dicitur intelligentia et intellectus, quemadmodum opus procedens ab habitu iustitiae, iustitia dicitur, ut non intelligitur nisi quia ipse est exspoliatus ex se, et negatur ab eo aliqui solent dicere, sed quia est vere sapientia. Unde, quod etiam commixtio materiae, et eius appendicia». dicitur sapientia genita, hoc non est nisi per appropriationem, contrahen- Et praeterea ratio scientiae in Deo non est nisi respectu ad actum intel- do secundum nostrum modum intelligendi commune ad I proprium, per ligendi qui ex ipsa elicitur, et ad obiectum quod est scibile per ipsum. personale quod importatur nomine geniti, quemadmodum, cum Actus autem intelligendi in Deo non est nisi essentialis, ut infra patebit, dicitur sapientia 'ingenita', consimili modo nomine ingeniti sapientia et hoc, ad quodcumque terminetur. Non ergo notitia sive scientia est in essentialis appropriatur Patri. Sapientia enim non solum appropriatur Deo nisi essentialis, et nulla propria, licet sit personae Filii appropriata, Filio quia procedit a Patre modo intellectualis operationis, licet quidam ut infra dicetur, et hoc secundum modum quo in quaestione praecedente hoc opinantur, sed consimiliter appropriatur Patri, quia ab ipso procedit de veritate determinatum est quod veritas non potest esse propria Filio, Filius per intellec-Itualem operationem, ita quod uterque simul sed solum appropriata, maxime in solutione argumentorum. appropriatur respectu Spiritus Sancti, ut infra I patebit, loquendo de appropriationibus. Et propter huiusmodi appropriationem dicitur 'sapientia de sapientia', 'ars de arte', non propter aliquid proprium, I ita quod, si ex parte Filii esset aliqua scientia sive sapientia ut ars personalis, quae esset producta, et similiter ex parte Patris esset sapien- Ad primum in oppositum quod «in Deo praeter notitiam essentialem, tia personalis quae esset producens, ut sic triplex esset scientia quae est ratio eliciendi actum intelligendi essentialem, est alia scientia vel sapientia in divinis, genita in Filio, ingenita in Patre, quae essent sive notitia, concepta per actum dicendi, quae est Verbum», dicendum personales, et non genita communiter in tribus personis, quae est quod falsum est. Quod enim Verbum notitia quaedam est, sive ars, hoc essentialis. non est, nisi quia in ipso communicata est essentia sub ratione qua ars I Ad secundum, de amore in Spiritu Sancto et notitia in Filio, dicen- est et notitia, scilicet per intellectualem operationem. Unde, quod Filius dum quod amor non plus essentialis est in Spiritu Sancto, quam scientia dicitur ars vel sapientia Patris, hoc non est quia ei convenit alia ratio sive notitia in Filio. Unde, quod hic dictum est de scientia, quod non est sapientiae vel artis, quam illius quae est essentialis, I sed quia divina nisi essentialis, etiam intelligendum est de amore, ne super hoc oporteat essentia sub ratione artis et sapientiae ei communicatur. Propter quod et AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 168 ARTICULUS XXXVIII QUAESTIO2 169 inferius movere propriam quaestionem. Quia tamen nomina sunt magis proprium Spiritui Sancto quam notitia Filio, quod tamen non est 11IS1 imposita emanationi per modum intellectualis operationis, qua produci- propter appropriationem, ut dictum est. tur Filius, quam emanatio ni per modum amoris, qua producitur Spiritus Ad tertium, quod «Pater non est sapiens sapientia genita, sed non Sanctus, ideo etiam magis sunt nobis nomina imposita ad significandum genita», dicendum quod hoc non dicitur quin sapientia sit essentiale, sed ea quae pertinent ad illam emanationem, quam ad istam. In illa enim quia, ut est genita, Filio appropriatur et consideratur ut est in Filio, ut I habemus propria nomina processionum active et passive dicta, quae sunt vero est non genita, communis est et consideratur ut communis est generare, generari, et personas ipsas, quae sunt Pater, Filius, et quod tribus. Ita quod, licet Pater non intelligit sapientia genita, hoc est sapien- amplius est, nomina propria emanationum exprimentium intellectualem tia essentiali ut est in Filio, ut scilicet sit ei ratio intelligendi secundum operationem et ipsam personam productam, ut sunt dicere, dici, verbum. quod est in Filio, - tunc non esset ratio intelligendi ut est in se ipso -, In ista est unum nomen emanationis ex parte utriusque personae, scilicet intelligit tamen sapientia quae est in Filio, quia eadem est in Patre et in spiratio, quae appropriatur per circumlo-Icutionem, cum dicitur spiratio Filio, quae est ratio intelligendi Patri ut est in Patre, et Filii ut est in acti va et passi va, nec sunt omnino nomina exprimentia modum volunta- Filio, non autem e converso. Illud ergo dicit AUGUSTINUS, non propter ri ae emanationis, neque personam emanantem, sed circumloquitur aliquam sapientiam propriam, sed propter sapientiae communis appro- dicendo 'amor procedens', sicut circumloquitur persona Filii, cum priationem, ut dictum est. dicitur I 'sapientia genita'. Et talis persona circumlocuta, quia I ipsa est Vel dicendum verius, quod hoc non dicit AUGUSTINUS, supponendo nexus Patris et Filii, dicitur amor procedens, nexus utriusque, non quod sit aliqua sapientia genita personalis sicut est Verbum, sed quia ratione amoris simpliciter, qui est communis nexus trium personarum, omnino est inconveniens quod sit aliqua sapientia genita personalis, sed ratione persona-Itis adiuncti. Circumloquitur autem Spiritus Sanctus secundum quod hoc multum pertracta t circa principium VIIi, D e T r i- nomine amoris potius quam alio, sicut persona Filii potius circumloqui- n i t a te, ubi dicit, concordando primae solutioni, «lntelligentia dicitur tur no-Imine sapientiae quam alio, quia, sicut in intellectuali operatione sapientia de sapientia. et utrumque una sapientia». qua concipitur Filius, concipitur notitia in mente intelligentis, quae, cum includitur in uno significato cum personali proprietate, dicitur verbum, sic in voluntaria operatione qua concipitur Spiritus Sanctus, concipitur amor in voluntate volentis, qui cum proprietate personali circumloquitur personam Spiritus Sancti. Et si sub unius vocabuli significato cum illa proprietate includeretur, illud simplex vocabulum esset nomen illius personae, quod, quia non est impositum, utimur sub nomine 'amoris' in circumloquendo personam Spiritus Sancti, I et ideo usitatius vocatur Spiritus Sanctus 'amor', quam Filius 'notitia', ut potius videatur amor AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' QUAESTIO 1 171 convenit finem intendere, ut probat A VICENNAin IXo M e t a p h Y s i c a e I ARTICULUS XXXIX suae. Ergo etc. Secundo sic. Agere assimilatur motui; habitus autem quieti. Melior DE ACTIONE DEI IN GENERALI autem est dispositio quietis quam motus, quia «motus est actus imper- fecti in quantum imperfectum», secundum PH1LOSOPHUM. uies autem Q Viso de veritate et intelligibilitate Dei ut de obiecto intellectus, et dispositio est perfecti, quia in ea sis tit et terminatur motus, acquisita eo similiter de eius intellectu et de intellectiva potentia, et de eius scientia, quod per motum acquiritur. PHILOSOPHUS autem dicit in T o p i c i s : ut de habitu in intellectu ad eliciendum actum intelligendi, sequitur «Quod similius est meliori in eo quod melius est, et non in ridiculosio- quarto de ipso actu intelligendi qui est intelligere, quas~ elicit~m ~e ribus, melius est, et magis eligendum». Melior ergo est dispositio potentia et ex habitu per obiectum. Et quia intellige~e est SICquasI ~CtIO habitus, quam agere sive actus. Sed quod melius est secundum prae de- in Deo, ideo circa hoc quaeruntur duo. Quorum pnmum est de actIOne terminata, Deo est attribuendum. Deo ergo est attribuendum esse in Dei in generali. Secundum de actione quae est intelligere, in speciali. habitu, non autem in agere. Ergo etc. Circa primum quaeruntur octo. Primum, si Deo conveniat .agere. In oppositum est, quoniam «formae et eius quod in actu, Secundum, si actio Dei sit sua essentia. Tertium, si aliquam actIOnem proprium est agere, sicut pati proprium est materiae et eius agat divina essentia. Quartum, si divina essentia sit ratio agendi quod est in potentia», sicut scribitur 11° De generatione. Deus omnem divinam actionem. I Quintum, si divina essentia sit per se autem pure forma est et summe in actu, ut habitum est supra. Ergo terminus alicuius divinae actionis. Sextum, si omnes divinas actiones etc. communiter agunt omnes personae. Septimum, an actiones communes agant omnes uniformiter. Octavum, an Deo conveniat aliqua actio in se I manens. Dicendum ad hoc, quod agere ponendum est Deo convenire. Et hoc duplici via habet declarari: una ex parte ipsius principii actionis, I reper- I QUAESTIO I ti in ipso, alia ex parte dispositionis ipsius actionis. UTRUM DEO CONVENIATAGERE AK'P'S'T'W' Circa primum arguitur, quod Deo non conveniat agere aliquid. Primo sic. PHILOSOPHUSdicit, no Metaphysicae, «Nihil incipit agere aliquam actionem, nisi intendendo finem». Deo autem non AK'P'S'T'W' 172 ARTICULUS XXIX X QUAESTIOI 173 Prima via patet scilicet quod Deo conveniat agere, quoniam secundum intellectus: «Si nihil intelligit, quid est illud nohile quod inest ei? supra determinata, in genere causae efficientis omne agens et movens ad Non enim est ei nisi sicut dormienti». Nunc autem secundum supra Deum, ut ad primum principium in genere causae a-Igentis et moventis, determinata, nobilius semper Deo tribuendum est. Simpliciter ergo reducitur. Nunc autem ita est quod in omni genere I causae, quod est dicendum, quod Deo convenit agere. primum in eius coordinatione, verissime participat rationem illius Et hoc etiam large sumendo actionem, quae continet sub se actionem causae, quoniam, ut dicit PHILOSOPIIUS, n° M e t a p h Y s i c a e, «unum- proprie dictam, et factionem, et etiam operationem proprie dictam. Est quodque principiorum proprie est causa, secundum quod sunt aliae res enim actio proprie dicta circa aliquid extra, quae secundum se quaeritur quae conveniunt in nomine et intentione». Ut dicit COMMENTATOR,I «Et I ut finis, non aliqua res alia operata, ut est citharizatio; unde dicitur in cum ita sit, manifestum est quod primum in quolibet genere magis S e x p r i n c i p i i s, «Aerio non quaerit quid agat, sed in quid». dignum est habere nomen, quam ea quorum sunt causae, et omnium Est autem factio operatio artis et universaliter agentis, quae praeter intentionum I quae sunt in illo genere. Verbi gratia, quoniam ignis est actionem agentis requirit aliquid factum seu operatum; de qua erit causa in rebus calidis, ideo est magis dignus habere hoc nomen 'ca/i- sermo inferius, cum loquemur de creaturis, et similiter de actione dum', et eius intentionem, quam alia». Et similiter quod primum est in proprie dicta. Operatio proprie dicta actio perfecta est, manens in agen- genere formarum, verius habet esse forma, et similiter est de fine et te, ut speculationis secundum intellectum et dilectionis secundum volun- materia. Et similiter in genere causae efficientis, quod est primum in tatem, in qua consistit perfecta felicitas intellectualis naturae; de qua illo, verissime debet dici agens et movens. Agere ergo verissime conve- erit sermo in quarta quaestione sequenti. Unde quantum pertinet ad nit Deo. praesentem quaestionem, sufficit scire in generali, quod actio, commu- I Secunda via hoc similiter patet, quoniam secundum PHILOSOPHUM, niter accepta actione secundum modum quo praedicamentum actionis I° E t h i c o r um, «differt non parum, in habitu optimum existere vel in poni debet in Deo, conveniat Deo. operatione». Ut enim vult ibidem, res est in digniori dispositione, cum est per actionem in operatione existens, quam in habitu sine ipsa. I Unde per hoc probat quod beatitudo non est virtus vel habitus, sed actus sive operatio. Hinc etiam dicit, XIIO 1\1 e t a p h Y s i c a e, de operatione Ad primum in oppositum, quod «Deo non convenit agere, quia non intendit finem», dicendum quod illud dictum A VlCENNAEde intentione AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 174 ARTICULUS XXIX X QUAESTIOI 175 non intelligitur nisi de intentione qua agens intendit finem alium a se, finis nisi ubi est actio, secundum quod dicit in UIo M e t a p h Y s i c a e: qui est nobilius I eo. Et illa est intenti o proprie dicta, qua scilicet agens «Impossibile est ut ista causa sit in se, quae non moveretur», Et sumit intendit aliquid ut finem quo in I aliquo esse perficitur, secundum quod ibi motum large, concludens ex hoc quod in mathematicis non sit dicit A VlCENNA in eodem: «Intendens I est minoris esse quam quod demonstratio per illam causam, quia scilicet mathematica sunt separata intenditur, cum id quod intenditur, dignius est intendenti esse quam non a motu. Quare, cum in Deo oportet ponere rationem finis et boni, sive esse ab eo». Deo autem non est dignius non esse cetera ab eo, quam perfectionis, ut infra videbitur, necesse est ergo ponere in ipso actionem esse, quia nihil dignitatis ex hoc acquirit, quod creaturae habent esse ab qua movet seu agit aut operatur, intendens in se ipsum ut in bonum, et eo, ut infra patere poterit. «Hoc enim», ut dicit A VlCENNA ibidem, ultimam omnium perfectionum. Unde dicit PHILOSOPHUS, XO Ethico- «induceret multitudinem in sua essentia». Hoc ergo modo Deus re vera r um: «Vivere omnes suspicati sunt deos, ergo et operari, non autem nihil agit per intentionem. dormire», secundum quod dixit Thales Endymiona, philosophus, qui Loquendo tamen communiter de intentione qua scilicet agens non negavit vitam inesse diis et amovit ab eis omnem operationem, tamquam intendit finem alium a se, Deus agit. per intentionem, quia in omni non esset operatio nisi dispositio imperfecti et per operationem I perfec- actione sua intendit se ipsum ut finem, ut infra declarabitur. I Hanc tionem sibi acquirentis, secundum quod procedit secunda ratio. autem intentionem non intendit A VICENNAremovere a Deo. Unde A VI- I Ad quam dicendum, tam de actione quam agit res in se ipsa tamquam CENNA, loquens de productis a Deo, dicit ibidem, «Non potest esse ut operationem, quam de actione quam I agit tamquam factionem transeun- esse omnium ab illo sit secundum viam intentionis, quemadmodum est tem in rem extra, quod utraque duplex est. Actio enim quae est I opera- nobis intentio in omnibus his quae sunt a nobis: tunc enim ipse esset tio non propter aliud operatum, sed propter se, aut est aliud re I ab ipso intendens propter aliquid aliud praeter se». agente, aut est ipsa substantia agentis. PHlLOSOPHUSautem in dicto suo loquitur de intentione communiter ad Primo modo re vera assimilatur motui. Est enim quasi emanatio vel omnem modum intentionis. Intentio enim communiter dicta est voluntas progressus ab agente, ut calere in calido et splendere in luce, quo agens directa in finem, sine qua nulla actio omnino inchoatur. Et sequuntur I acquirit sibi esse perfectum, I et sine quo esset imperfectum. Propter sese inseparabiliter ista duo, finis et actio, quia «non est actio nisi ubi quod est quasi motus et actus imperfecti secundum quod imperfectum est finis qui intendatur», dicente PHlLOSOPHO in n° M e t a p h Y s i c a e. est. Unde, si in sua essentia esset perfectum simpliciter, impossibile Habens intellectum non agit nisi propter aliquam rem quae est ultimum esset ei convenire talem actionem, quoniam simpliciter perfectum sine actionis: ultimum enim est finis ad quem intenditur. Et idem vult de omni motu et actione perfectionem suam habet, et quod non est huius- agente per naturam in fine ni p h Y s i c o r um. Et e converso non est modi, per motum unum vel plures necessario perfectionem suam sibi AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 176 ARTICULUS XXIX X QUAESTIOI 177 acqmnt, et quod simpliciter et omnino est imperfectum, et non potest I Ordo ergo primus est ordo entium quae comprehendunt nobilitatem nisi modicam perfectionem acquirere, quasi est in quiete, et sine motu et pe/fectam sine operatione, et diversificalltur secundum magis et minus. operatione, vel modicam habet, secundum quod PHlLOSOPHUSdeterminat Haec autem sunt entia abstracta». Quod dicit, «sine operatione», in no C a e li e t m u n d i . intendit de operatione primo modo. Unde aperte ponit in qualibet sub- Et secundum hoc operatio secundo modo, qualis est operatio Dei, ut stantia abstracta non aliud esse operationem, quam eius substantiam, et infra patebit, nullo modo assimilatur motui, sed magis vacationi, ut per- sic quamlibet earum esse deum I quemdam, ut dictum est supra, ita fectio simpliciter sit operatio quae est vera vacatio opposita operationi tamen quod sit gradus et ordo deorum, quorum unus est primus: aliter primo modo. Unde, quanto minor est operatio primo modo, et magis ad enim iste ordo non haberet latitudinem. simplicitatem operationis accedit secundo modo, tanto est operans per- «Secundus ordo est eorum, quae appropinquant pe/fectae nobilitati per fectius et beatitudo eius maior, ita quod omnis operatio primo modo operationem. Et haec sullt duobus modis: aut per modicam operatio- ordinatur finaliter ad operationem secundo modo, et, quanto operatio nem; et haec nOI1invenitur nisi in motibus caelestibus, et est primus primo modo magis habet de distantia. a simplicitate operationis secundo orbis; aut per multam, et haec invenitur in aliis cO/poribus caelestibus, modo, tanto magis distat a perfectione finalis beatitudinis, et a remotiori et in homine. ad ipsam ordinatur. Propter quod perfectio omnis in vita activa et virtu- Tertius ordo est eorum, quae non possullt comprehendere no-Ibilita- tibus moralibus ordinatur finaliter ad perfectionem vitae contemplati vae tem propinquam nobilitati IN/fectae, neque multa operatione neque quae consistit in virtutibus speculativis, dicente PHlLOSOPHO, XO E t h i- modica, sed statim comprehendullt nobilitatem minorem, propinquam c o r um, «Videtur felicitas in vacatione esse. Non vacamus enim, ut pe/fectae nobilitati, et hoc per modicam operationem; et est in aliis vacemus, et bellamus, ut pacem ducamus. Politicae autem operationes animatis. Et quilibet istorum trium latitudinem habet. non vacantes sunt, et finem aliquem appetunt. Intellectus autem opera- Quartus vero est terrae, quae non potest comprehendere nobilitatem tio differre videtur ab aliis honorificentia et nobilitate, et praeter ipsam, per operationem, sed fere per quietem tantum. Et iste ordo valde distat a nullum appeterefinem praeter complementum sui ipsius». primo, quamvis uterque eorum sit sine operatione et in I primo fuit Unde et secundum gradus diclorum modorum operationis distinguun- propter nobilitatem sui et sui finis, quoniam, sicut finis nobilis, quanto tur gradus rerum in or-Idine universi, secundum quod COMMENTATOR est nobilior, tanto comprehenditur minori operatione, ita et finis vilis, ex-Iponit praedictam detenninationem PHILOSOPHI, dicens: «Ordines quanto magis fuerit vilis, tanto magis comprehenditur minori operatione, videntur quattuor, et quilibet ordo habet latitudinem, praeter ultimum. ita quod illud quod est valde vile, comprehenditur sine operatione omnino.» AK'P'S'T'W' Et ideo in omnibus caelestibus illud quod est pauci orum actionum, est nobilius quam quod plurium; et in eis quae sunt sub corporibus AK'P'STW' ARTlCULUS XXXIX QUAESTIO 2 179 178 caelestibus, illud quod est plurium actionum, est nobilius quam illud I QUAESTIO 2 quod est pauciorum, et ideo nobilissimum omnium hic est homo, et vilissimum est terra. I Sic ergo I operatio Dei, quia non est nisi sua UTRUM ACTIO DEI SIT SUA SUBSTANTIA essentia, minime assimilatur motui, sed maxime vacationi oppositae Circa secundum arguitur, quod actio Dei non sit sua substantia. motui, et tamen vera operatio est, et perfectissima, et ideo dispositio Primo sic. Essentia Dei est principium. a quo procedit actio divina perfecti ut perfectum I est; et unumquodque, quantum appropinquat tamquam principiatum eius, ut infra patebit. Si ergo actio Dei esset eius magis tali operationi, tanto est perfectius, et sua operatio magis assimi- essentia, idem respectu sui ipsius esset velut principium et principiatum. latur vacationi, non motui. Consequens falsum est et impossibile. Ergo et antecedens. Similiter actio, quae est factio, duplex est: una qua dignius agenti Secundo sic. Actio ut actio est, non est nisi dispositio agentis ut agens est, aliquid fieri ab ipso I quam non fieri; alia qua non est dignius ei fieri est, iam constituti in esse secundum actum perfectum, I et ad quem actum aliquid aliud ab eo, quam non fieri. se habet ut aliquid egrediens ab ipso. Agens autem ut agens, non est Factio primo modo habet modum' motus in agente, quia est quasi nisi suppositum, ut infra patebit. Ergo actio ut actio est, est dispositio defluxus imperfecti in quantum imperfectum, in aliud, ut perficiatur in suppositi iam constituti et perfecti, secundum actum egredientem ab esse per illud. Et talis factio Deo non convenit, quia, ut dicit A VICENNA, ipso. Substantia autem ut substantia est, non est dispositio suppositi «quod potius est agenti esse quam /lon esse, illud est s~b~ ut.ile>~. D~us iam constituti in actu perfecto, ut egrediens ab ipso, sed magis est in autem, quia perfectus est in sua essentia, ideo non est I SIbI alIqUId utile. supposito existens ut dispositum eius proprietate, et per quam constitui- Factio autem secundo modo quia agenti nihil acquirit, ipsa I est tur in esse, ut infra videbitur. Ergo etc. perfecta in quantum perfectum est, et ideo non habet modum motus. In oppositum est, quoniam in Deo non differunt potentia, et actus Et talis est factio Dei in productione creaturae, ut videbitur loquendo sive actio ad quem est; immo sunt idem re, ut habitum est supra. Sed de productione creaturae, et similiter in productione divinarum persona- potentia, ut habitum est ibidem, est ipsa divina essentia. Ergo et actio rum , extendendo nomen factionis, si usus pateretur, ad simplicem Dei est ipsa divina essentia, quia quaecumque uni et eidem numero sunt productionem. eadem, et inter se eadem sunt. Et ista differentia factionis est ratio, quare quaedam dicuntur facta per intentionem, quaedam non, secundum quod dicit AVICENNA: «Si fuerit I per intentionem, et propter utilitatem, notum est autem quod id, cuius esse et non esse agenti aequale est, nOI1est per intentionem». Dicendum ad hoc, quod omnia quae circa Deum considerantur et sunt aliquid in ipso, fundamentum habent in ipsa divina essent ia, ita quod AK'p'STW' AK'p'S'T'W' 180 ARTICULUS XXXIX QUAESTIO 2 181 singula in ipsa- radicantur, et si in aliquo differant et distinguantur ab Illa enim, in quantum in Deo est ut denominans ipsum secundum ea, ut in quantum ex ipsa quasi educuntur, trahunt ab ea et eius unitate rationem alicuius respectus ad factum ab ipso, non est nisi ipsa divina rationem I suae differentiae, et in quantum in ipsam reducuntur, eandem essentia, supra quam omnis respectus I in Deo fundatur, immo subintrat rationem differentiae suae in eam et in eius unitatem resolvunt. Quia et assumit rationem respectus cuiuscumque. enim divina essentia in fine simplicitatis et actualitatis est, et purum Quod autem diversitas sit aliqua huius actionis I ab ipsa divina esse, in quo consistit omnium actualitas, oportet ex hoc quod rationes essentia, hoc est in quantum est ut eius dispositio, denominans ipsum omnes actualitatis et perfectionis omnium in se habeat, ut infra dicetur. Deum tantummodo ut agens est, in altero tamen existens ut in subiecto, Ut, cum in creaturis res non habeat ex se quod sit sua actualitas in esse, secundum quod actio est dispositio agentis, in passo tamen, ut deter- aut sua operatio, aut aliqua dispositio et proprietas in esse, sed omnia minat PHILOSOPHUS, Physicorum, IlIO Unde, si actio Dei, ut est in huiusmodi ponunt in numerum quodam modo cum re ipsa, et faciunt Deo, differat ab ipsa divina essentia, hoc est non re absoluta, quia non compositionem cum ipsa, ita quod ipsa ex se non est aliquid il-liorum, est alia in Deo ab ipsa divina essentia, sed vel sola ratione, si sit actio sed potius subiectum eius, ut in parte dictum est supra, et amplius decla- essentialis, quemadmodum differunt alia attributa essentialia, quorum rabitur infra loquendo de creaturis, in Deo autem essentia ipsa ex se unum est ipsa actio essentialis, qualis est intelligere vel velle, vel sola re habet quod sit sua actualitas et suum esse, et sua bonitas et sua veritas, relationis et respectus, si sit actio personalis, quemadmodum I differunt ct sic in omnibus aliis, sive sint essentialia sive personalia, ita quod ipsa ab ipsa essent ia cetera personalia, ut infra declarabitur. essentia, I id quod est sine omni addito, subintrat rationem esse bonita- tis, veritatis, et omnium aliorum, ut ipsa sit ipsum esse, ipsa bonitas. non autem illa sicut aliquid additum ei, et e converso: omnia huiusmodi in I ipsa id ipsum sunt quod ipsa, sub ratione summae simplicitatis absque omni compositione. Ad primum in oppositum, quod «essentia Dei est principium divina- Et ita, sicut est de omnibus aliis generaliter quae in divina essentia rum actionum, ergo non sunt ipsa», dicendum quod principium non est considerant ur, sic dicendum est de ipsa actione divina, in quantum ali- idem principiato, re vel ratione. Ut, si secundum rem absolutam se quid est in ipso, quod non est re nisi ipsa essentia. I Et hoc clarum est de habent aliqua sicut principium et principiatum, ut in creaturis, re abso- actione manente in Deo, sive fuerit essentialis sive personalis. Similiter luta differunt inter se; si vero se habent ad invicem sicut I principium et verum est de actione transeunte in I creaturam, quae dicitur factio. principiatum I secundum rem respectus, ut contingit in Deo, re respectus differunt inter se; si autem se-Icundum solam rationem se habent inter se sicut principium et principiatum, ratione sola inter se differunt. AK'P'S'T'W' AK'P'STW' ARTICULUS XXIX X QUAESTIO 3 183 182 Dicendum ergo quod divina essentia secundum aliam rationem est id praedicamenta quae sunt in ipso, non est nisi res absoluta aut respectiva, quo procedit divina actio ut ratio agendi, et forma qua agit suppositum, ut patet ex supra determinatis. Sed respectivum in quantum respectivum, ut infra dicetur; sed in actione essentiali ut est essentia simpliciter, in non agit, quia respectus non est principium actionis, sicut neque termi- actione vero personali ut est essentia existens in persona determinata nus, secundum PHILOSOPHUM.Ergo in Deo nihil agit nisi absolutum quoad actum generan-Idi, vel in personis determinatis quoad actum in quantum absolutum. Tale autem non est in Deo nisi ipsa divina spirandi, sicut infra amplius videbitur. essentia, ut habitum est supra. Ergo etc. Ad secundum, quod «actio ut actio est dispositio suppositi, non I Tertio sic. In essentialiter ordinatis quod est causa prioris, et omnium autem substantia», dicendum quod hoc verum est propter rationes suas eorum quae sunt post. Quod enim est causa motus primi mobilis, est diversas; nihilominus tamen re actio id ipsum est quod substantia, vel causa motus omnium aliorum. Actus primus qui est esse, et actus secun- absoluta, dico respectu actus essentialis, vel respectiva, respectu actus di qui sunt operari, es-Isentialiter sunt ordinati, quia nihil operatur nisi personalis, ut iam dictum est. existens, et in Deo non est esse in aliqua persona nisi ab ipsa essentia. Ut sit unum esse trium personarum, quia earum est una essentia, ut infra patebit, et habitum est supra in parte. Ergo neque operari. I QUAESTIO 3 Quarto sic. AUGUSTINUSdicit, VIIO De Trinitate: «Pater et Filius sunt sigillatim sapientia de sapientia, sicut essentia de essentia». Sed in UTRUM ALIQUAMACTIONEMAGATDIVINAESSENTIA Deo non est hoc de hoc nisi per actionem processivam ab uno egre- dientem et in alterum terminatam. Ergo etc. Circa tertium arguitur, quod omnem divinam actionem agat divina In contrarium est, quoniam illud quod non habet esse nisi in alio ut essentia. forma eius, nihil agit, sed illud in quo et cuius est: verbi gratia, calor non Primo sic. Secundum PHlLOSOPHUM,1I0 D e g e n e r a t i o n e, «agere agit calefactionem, sed calidum. «Neque anima intelligit, sed homo per proprium est formae, pati autem alterius potentiae, scilicet materiae». animam», secundum PHILOSOPHUM,I° De anima. Essentia divina non Non est autem alia forma in Deo quam divina essentia aut ratio habet esse nisi in aliquo supposito; ergo ipsa nihil agit, sed respectus, qui secundum PHILOSOPHUMper se nec est principium actio- suppositum. nis nec terminus. Ergo etc. Ex quo ad idem arguitur secundo sic. Nihil in divinis potest esse agens nisi sit absolutum et respectivum, quia in Deo secundum duo AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 184 ARTlCULUS XXXIX QUAESTIO 3 185 I absque omni imperfectione et potentialitate admixta, differente ab actu re vel intentione, ut habitum est supra loquendo de potentia Dei, tamen Dicendum ad hoc, quod in eis quae sic se habent ad invicem, quod est in eo considerare aliquid ut quod est alterius, et aliquid ut cuius I est. unum eorum est aliquid alterius, et reliquum est sicut id cuius est Verbi gratia, deitas forma quaedam est, quae, quamvis ex se I sit alterum, et hoc qualitercumque ponantur differre sive ratione sive inten- singularitas quaedam, ut I patet ex quaestionibus praehabitis contra tione sive re, semper id quod sic se habet ut quod est aliquid alterius, se unitatem Dei, ipsa tamen in se, ut deitas est, non subsistit ut habeat habet respectu eius cuius est, ut aliquid imperfectum, et ens in potentia, rationem suppositi absoluti, sed solummodo subsistit in I supposito, quod ordinatur ad illud cuius est, sicut ad ens perfectum in actu. Verbi relativa proprietate constituto, secundum quod infra determinabitur. gratia, in eis in quibus est realis I diversitas partium concurrentium ad In quo quidem supposito deitas ipsa et ipsa relativa proprietas se habent constitutionem totius: sive enim sint partes integrantes rei essentiam, ut ut quae sunt alicuius, et ipsum suppositum se habet ut cuius sunt illa, et sunt materia et forma, sive integrantes rei quantitatem, ut sunt partes hoc sine omni compositione, quia respectus cum eo super quod funda- organi cae, semper pars aliquid imperfectum et in potentia est respectu tur, nullam ponit compositionem. Et ideo, licet totum perfectum et totius. Propter quod dicit PHILOSOPHUS, VIIIo P h y s i c o r um, quod pars actuale est, I in quantum tamen in ipso consideratur aliquid ut quod aut nihil est, aut in potentia; «totum vero semper est ut aliquod pe/fec- est alicuius, et aliquid ut cuius est, illud non consideratur secundum tum actu existens, in quo suam actualitatem et perfectionem habent rationem perfecti et actualis, sed secundum rationem imperfecti et omnes partes eius». Nunc autem sic se habet in activis, quae sunt potentialis, non ponendo imperfectionem et potentialitatem in ipso principia actionum ut agentia, et in passivis, quae sunt termini considerato, sed in modo considerandi; hoc vero consideratur secun- recipientes in se alterius actionem I ut patientia, quod agens omne in dum rationem, actualis et perfecti. quantum agens, est aliquid perfectum in actu existens. Propter quod I Cum ergo in divinis ad veritatem locutionum, sive praedicationum in actio omnis agentis aliquo modo imperfecti ad agens I perfectum agendo et patiendo, et universaliter hoc illi negative vel affirmative reducitur, et est dispositio nobilis in eo in quo est, ut dictum est supra in attribuendo, non tam attendi debet identitas rei significatae omnium prima quaestione huius articuli, et e contra omne patiens, in quantum quae considerantur in divinis, quam modus significandi et considerandi patiens et in se recipiens actionem alterius, imperfectum, et aliquid ens in potentia est. AK'P'STW' lin Deo autem, licet nihil sit nisi id ipsum quod est divina essentia, et quidquid in ipso est, simpliciter in fine perfectionis et actualitatis est, AK'P'S'T'W' QUAESTIO3 187 186 ARTICULUS XXXIX id ipsum diversimode, secundum quod inferius planius apparebit, I ideo I Ad secundum, quod «respectivum non agit, quia respectus non est dicendum simpliciter, quod in divinis nulla actio potest aut debet attribui principium ac-Itionis», etc., dicendum, secundum quod amplius expone- illi quod se habet ut alicuius et sicut existens in alio, sed solum tur in sequenti quaestione, quod actio dupliciter attribuitur alicui: quod se habet ut cuius est aliquid; hoc autem est solum suppositum. uno modo ut agenti; alio modo ut illi quod in agente est agendi ratio; Cetera enim omnia divina se habent ut aliquid suppositi seu aliquid secundum quod calefacere attribuitur calido, et calefacienti calori quo existens in supposito, ut sunt ipsa divina essentia, relativa proprietas, et informatur, ut rationi agendi, et intelligere attribuitur homini ut intelli- universaliter omnia essentialia attributa, veluti sunt potentia, sapientia et genti, animae vero ut rationi qua intelligit, secundum determinationem cetera huiusmodi. Ideo dicendum simpliciter, quod nulli talium proprie PHILOSOPHI, I° De anima. Primo modo, ut dictum est iam, actio loquendo debet attribui actio aliqua ut agenti, et ita quod divina essentia attribuitur soli supposito. Secundo modo attribuitur alicui quod est for- nullam agat actionem, sed suppositum omnes, ut non proprie dicitur male in supposito. Tale autem in persona divina duplex est, secundum quod deitas intelligit aut vult aut generat aut spirat aut creat, sed ut duo quae cadunt in significato personae, scilicet divina essentia et agenti, omnia huiusmodi tantummodo personae debent attribui, et hoc personalis proprietas. Est enim persona divina habens in se essentiam aut per nomen quod imponitur ad significandum personam determina- sub personali proprietate, secundum quod infra declarabitur. Formale tam determinate, sicut significat hoc nomen 'Pater', dicendo: «Patcr quod est proprietas constituti va personae ut huiusmodi, nec est agens, intelligit, generat, aut creat»; aut per nomen quod imponitur ad signifi- quia est alicuius, nec est ratio agendi, eo quod ipsa respe-Ictus est, qui candum personam indeterminatam indetcrminate, sicut significat hoc non est principium actionis. Et ideo, ut assumitur in argumento, respec- nomen 'Deus', ut patebit inferius, dicendo: «Deus intelligit, generat, aut tivum in I quantum respectivum, hoc est per rationem sui respectus, non creat». Per nomen enim impositum ad significandum essentiam non agit; formale vero quod est essentia, est sola ratio qua persona agit in significatur persona sub ratione personae, et ideo neque aliquid sub divinis, ut patebit in sequenti quaestione; agens tamen non est nisi ratione agentis, propter quod significata per tale nomen nullo modo ipsum suppositum respectivum. potest attribui actio sive agere. Et similiter est de nomine imposito ad Nec est hoc solum in divino supposito, quod ratio formalis qua suppositum habet esse suppositum, non est ratio agendi in ipso, sed est significandum relativam proprietatem. etiam in supposito creaturae. Ratio enim suppositi in creaturis super I essentiam communem, ut in isto homine super rationem humanitatis, non est nisi ratio suae individuationis, quae non est nisi ratio negationis, Ad primum in I oppositum, quod «formae proprium est agere», pate- bit responsio ex determinatione quaestionis sequentis. AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' QUAESTIO 3 189 188 ARTlCULUS XXXIX non qua dicitur aliquid indivisum in se, ut iste homo vel haec humani- non convenit esse hoc, mSI quia est huius, ut habitum est supra. Sic, tas,- haec enim negatio est ratio suae unitatis essentialis, et circumlo- inquam, persona in Deo habet esse per hoc, quod huiusmodi natura com- quitur veram affirmationem, ut dictum est supra de significato unius municatur per relativas proprietates in distinctis suppositis. Quod enim in quaestione de unitate Dei, et infra dicetur amplius-, sed qua dicitur est communitas in fom1a creata, hoc est communicabili-Itas in forma aliquid divisum ab alio, qua divisione modo affirmationis importatur increata, et quod est individuatio in illa, hoc est communicatio in ista. pura negatio, ut supra dictum est ibidem, et infra dicetur similiter. Est Quod est divisio personarum in illa, hoc est distinctio earum in ista, et enim illa eius ab alio divisio, qua non communicatur ei unitas singularis quod est negatio in illa, quae est causa divisionis, qua dicitur quod hoc formae suae, secundum quod, inferius loquendo de ratione personae in suppositum non est illud, quae facit suppositorum individuationem, hoc Deo, decIarabitur. Nunc autem, sicut respectus non potest esse ratio est relatio in ista, quae est causa distinctionis, qua dicitur quod hoc sup- principiandi actionem, ita nec negatio, et multo minus, quanto magis positum est ad illud et per hoc non est illud, quae facit suppositorum plurificationem. Et sicut illa negatio per hoc quod facit suppositi recedit I a natura entis. Unde, sicut iste homo nihil agit ratione qua iste, quoad rationem dico illius individuationem, facit ipsum suppositum ut subsistens, et in quo suae individtftatis, sed solum ratione qua iste, quoad rationem suae I subsistit illa forma ut individuata, quae in alio similiter ut individuata humanitatis quae est haec humanitas, sic iste qui est Deus, sicut Pater, alia individuatione subsistit, sic ista relatio, per hoc quod facit huius nihil agit ratione qua iste, quo-Iad rationem suae singularitatis persona- suppositi incommunicabilitatem, facit ipsum suppositum ut subsistens, lis, quae est personalis proprietas, sed solum ratione qua iste, quoad et in quo subsistit illa forma ut communicat a, quae similiter ut commu- rationem suae dei tatis, quae est haec deitas, quae in persona non est nicata subsistit in alio. individuata sed singularis, et in eadem singularitate alteri communicabi- Sed est advertendum quod, cum in forma creata negatio dicitur esse lis sub ratione alterius respectus. I Sicut enim I in creaturis persona sive causa divisionis suppositorum et individuationis eorundem, in ista vero suppositum fit per hoc, quod natura communis et universalis de se indi- relatio causa distinctionis suppositorum et incommunitatis eorundem, viduatur in supposito per divisionem eius ab alia in alio supposito, in hoc intelligendum est formaliter, non effecti ve. Effeclive enim illud quo forma eadem communis alia individuatione individuatur sine solum facit agens generando vel creando circa formam creatam, et mu-Itua communicabilitate suarum fonnarum individualium, sic in Deo generando vel spirando circa formam increatam. I Et non est differentia persona sive suppositum habet esse per I hoc, quod natura eadem singu- quoad hoc in aliquo circa formam illam et istam, nisi quod forma creata laris de se in nullo supposito individuatur, quia nullam communitatem in nullo supposito habet esse nisi per agens aliud a se, in primo autem universalis habet. Nihil enim est individuabile nisi ex se universale, cui AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 190 ARTICULUS XXXIX QUAESTIO 3 191 divino supposito, scilicet in Patre, habet esse ex se, et ab illo habet esse patet ex praedeterminatis, et sic falsum assumptum est. Potius enim in aliis, communicata scilicet in Filio et Spiritu Sancto. Et sic patet in dicendum est, quod essent ia una communicata est tribus personis, quia creaturis, quod ratio et causa individuitatis suppositi et eius individuatio- unum esse est eis communicatum> in quantum essentialis deitas non est nis, et similiter individuationis formae in ipso, formaliter est negatio, nisi esse quoddam et actus purus, quam e contrario, quod esse est eis licet effecti ve sit agens, in Deo autem relatio formaliter, nullum autem communicatum quia essentia eis est communicata. Sed esto quod ita sit, agens effecti ve I quoad personam Patris, sed ipse Pater quoad personam dicendum ad argumentum, quod esse est ab ipsa essentia formaliter in Filii et Spiritus Sanctus. Patet etiam quod in creaturis ratio suppositi et Deo, quemadmodum florere in arbore a flore, non autem principiative muItiplicatio suppositorum sistit in formae communis individuabilitate; aut effecti ve. Unde et in creaturis non est formaliter ab ipsa essentia nisi in Deo autem incipit ratio suppositi et suppositorum multitudo a formae earum in quantum ipsa est effectus, ut saepius expositum est. divinae singularitate. Et hoc scilicet in creaturis propter formae illius Et cum assumitur «a quo est esse, et operari», verum est: a quo est individuae incommunicabilitatem, et huius formae, scilicet divinae sin- effective esse, ab eo est effective operari; sed a quo est esse formaliter, gularis, communicabilitatem, quae convenit ei propter eius ineffabilem ab eo est operari, ut a ratione qua I operans effective operatur, et hoc simplicitatem et fecunditatem, dicente beato DIONYSIO,D e d i v i n i s modo omnia divina opera sunt ab ipsa divina essentia, ut dicetur in n o m i n i b us, cap.o 1°: «Sacram theologorum hymnologiam invenies ad quaestione sequenti. beneficas deitatis processiones manifestantem, et laudantem divinas I Ad quartum quod «Filius est sapientia de sapientia, sicut essentia de nominationes, praeparantem et monadem quidem et unum propter essentia,» I etc., dicendum quod ad veritatem conceptu um complexorum simplicitatem I et unitatem naturalis impartibilitatis. Ut trinitatem vero et locutionum de rebus divinis, non tantum debet attendi identitas propter subsistentem superessentialis fecunditatis expressionem, I omnis rei, quemadmodum significandi et intelligendi simplicia. Unde, quia paternitas in caelo et in terra nominatur». huiusmodi nomina 'sapientia', 'essentia' non significant rationem I Ad tertium quod «in qualibet divina persona est esse ab essentia, ergo suppositi et cuius est aliquid, et perfecti in actu, sed potius rationem et operatio secunda», dicendum quod proprie loquendo, in Deo esse quod est alicuius, ut aliquid eius, et ita non secundum rationem actu alis secundum nostram rectam rationem intelligendi praecedit essentiam, ut et perfecti, quod requiritur secundum iam determinata, ut vere dicatur per actionem aliquam hoc de hoc, ut patet ex iam praedeterminatis, ideo omnes huius-/modi locutiones, quantum est de proprietate sermo- AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 192 ARTICULUS XXXIX QUAESTIO 4 193 nis, falsae sunt, sed a sanctis dictae sunt ad exprimendum unitatem I QUAESTIO 4 essentiae I in personis, et ipsius essentiae ad personas, contra infestatio- nem haereticorum, qui substantiam diversificabant et in personis UTRUM DIVINA ESSENTIA SIT IN DEO RATIO AGENDI compositionem ponebant. Et est in omnibus talibus locutionibus exces- OMNEM DIVINAM ACTIONEM sus ad latus improprietatis, ad excludendum excessum ad latus falsi tatis, sicut qui virgam nimis incurvatam in uno latere, incurvat nimis in latus Circa quartum arguitur, quod divina essentia non sit 111Deo ratio oppositum, ut sic eam ad aequalitatem perducat. Sed est advertendum agendi omnem divinam actionem. quod in eis est improprietas maior et minor, secundum quod ratio a Primo sic. Quod maxime habet rationem materiali s et subiecti recepti- qua attributum in potentia, ma-Igis appropinquat ad naturam activi: vi in aliqua natura en tis, minime est ratio agendi aliquam actionem I secundum hoc enim magis appropinquat ad naturam suppositi, cuius est quae convenit illi enti. Unde in genere entis naturalis materia, quia est proprie agere. Unde, quia essentia est summe absolutum in Deo absque subiectum receptibile I omnium formarum naturalium, nullo modo est significatione omnis respectus, et fundamentum attributorum quae a ratio agendi aliquam actionem naturalem, sed ratio patiendi et recipiendi rationibus respectuum imponuntur, ut patet ex praedeterminatis, quorum tantum. Secundum enim quod dicit PHILOSOPHUS,o D e g e n e r a t i 0- lI quaedam significant rationem respectus I ad actionem, ut natura, quae de n e, «Pati proprium est materiae, agere autem alterius potentiae». In suo nomine significat rationem eius in quo est, ut sapientia declarativi, natura autem entis increati divina essent ia maxime rationem materiae et lux illustrativi, ideo istae sunt magis propriae, 'natura de natura', habet, et quasi subiectum existit receptivum omnium dispositionum for- 'sapientia de sapientia', 'lux de luce', quam illa, 'essentia de essentia', mali um in Deo, ut sunt rationes attributorum et perfectionum et idearum quae impropriissima est. Omnes tamen communiter sunt impropriae. et omnium proprietatum atque relationum. Ergo etc. Propter quod etiam non completa locutione dixerunt: I 'sapientia generat Secundo sic. Actio respondet proportionaliter rationi agendi eam ab sapientiam', 'lux generat lucem', sed dixerunt hoc de hoc quod potest agente, ut si calidum calefacit calore, sicut calor est una simplex quali- intelligi, vel quia hoc generat hoc, vel quia per generationem habetur tas, principium existens et ratio actionis calidi, sic calefactio est unica et hoc de hoc, non quod unum eorum sit generans, alterum vero genera- simplex actio. Et secundum quod calor intensus est in gradu caloris, sic tum. Unde et sic deberet ex poni «sapientia de sapientia», id est: Filius proportionaliter calefactio est intensa in gradu calefactionis, quia gene- qui est sapientia, est de Patre qui est sapientia; «essentia creat», id est: raliter a magis et minus in qualitatibus acti vis, secundum PHILOSOPHUM Deus trinitas qui est essentia, creat; et sic de ceteris. causatur magis et minus in actionibus quarum sunt ratio. Si ergo divin~ essentia esset ratio omnium divinarum actionul11, sicut ipsa simplex est et unica, nullam habens diversitatem, unica ergo et simplex esset omnis AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 194 ARTICULUS XXIX X QUAESTIO 4 195 divina actio, nullam omnino habens diversitatem. Consequens est fal- a n i m a, causa ipsius esse omnibus substantia est; non ergo potest esse sum: differunt enim inter se generare, spirare, creare, intelligere, velle, ratio eius quod est generare aut spirare; immo illud debet aliquid esse quae sunt divinae actiones. Ergo etc. respectivum et ad aliud I dictum. Tertio sic. Agens secundum aliquam rationem in se non producit Quod confirmatur arguendo quinto ad idem sic. Illud est ratio agendi per actionem nisi simile sibi in illa ratione, ut si calidum calefacit propriam actionem in unoquoque, quod est ultimum formale et consti tu- calore, non producit in calefacto nisi calorem, generando calidum sibi tivum illius, ut, si calor est ultimum formale constitutivum calidi in simile in calore. Similiter, si homo humanitate, quae est I forma sua, natura calidi, calor ergo est propria ratio in calido, agendi actionem cale- generat hominem, non generat nisi sibi similem in humanitate. Si igitur faciendi. Consimiliter intellectus, quia est ultimum formale constituti- divina essentia sit ratio agendi omnes divinas actiones, agens non vum hominis, est ratio agendi propriam actionem hominis, ut determinat produceret sua actione nisi sibi simi-Ue. Consequens falsum est, quod PHILOSOPHUS,I° E t h i c o r um. Sed generare est propria actio Patris in patet in creatione, quae est divina actio, qua non producitur sibi simile in quantum Pater est. Proprietas vero relativa est quasi ultimum et formale deitate. Ergo etc. in divina essentia, qua constituitur persona Patris: Pater enim paterni ta- Quarto sic. Cum, ut iam dictum est, actio debet esse proportionalis te dicitur Pater, non autem deitate, quae est divina essentia. Ergo etc. rationi agendi, sicut ergo se habet actio ad actionem, sic se habet ratio I In oppositum arguitur primo sic. In Deo nihil est reale aut positivum ad rationem. Sed in Deo actus sive actio quae est esse, se habet ad actio- nisi essentia et relatio, ut patet ex supra determinatis. Ratio autem nem quae est generare sive spirare, quod est differens ab illa, quia esse agentis, qua procedit actio ab agente, debet esse in ipso aliquid reale est actio ad se dicta, generatio autem vel spiratio est actio ad aliud dicta. positivum: aliter enim actio non esset aliquiq, reale neque positivum, Secundum enim quod dicit AUGUSTINUS,vno De Trinitate, cap.o 4°, quia principiatum et causatum non habent verius esse, quam principium «aliud est Deo esse, aliud Patrem esse; quod enim est, ad se dicitur, et sua causa. Relatio autem nullius actionis ratio po-Itest esse, quia ratio Pater autem ad Filium, et relative gignit», ergo ratio actionis quae I est actionis est per se actionis principium, quod non potest esse relatio, sicut esse in Deo, differens erit ab illa quae est ratio actionis quae est genera- neque terminus, secundum PHILOSOPHUM,VO P h Y s i c o r um, et tactum re aut spirare, ita quod ratio esse sit absoluta et dicta ad se, ratio vero est in praecedenti quaestione. Ergo etc. generare aut spirare sit relativa et ad aliud dicta. Cum ergo divina essen- tia omnino sit absoluta et ad se dicta, et ratio eius quod est esse, quia AK'P'S'T'W' esse est actus entis, a forma qua existit, secundum quod dicitur 11° D e AK'P'S'T'W' ARTICULUS XXXIX QUAESTIO 4 197 196 Secundo sic. Sicut materia prima est primum omnium principium reale, ut ostendit penultima ratio iam supra inducta. Quare cum, ut pas-Isivum, sic Deus est primum omnium principium activum, dicente dictum est, praeter respectus in Deo nihil est reale positivum nisi pura PHILOSOPHO, XIIo M e t a p h Ys i c a e, quod «ea quae sunt in prima substantia, quae est deitas, sive ipsa divina essentia, in Deo igitur materia, in potentia sunt, in primo motore, in actu». Sed prima materia ponendum est, quod ratio agendi elicitive divinas actiones, quaecumque sua I essentia nuda est ratio passiva omnem formam et transmutationem sint illae, non sit nisi ipsa pura divina essentia, ita quod, licet nulla recipiendi. Ergo Deus sua essentia nuda I est ratio activa omnem actio omnino attribuatur essentiae divinae velut principio agenti, sicut divinam actionem ex se eliciendi. determinatum est in praecedenti quaestione, omnis tamen divina actio attribuitur ei ut principio elicitivo, et quo agens principale, scilicet sup- positum unum vel duo vel tria, simul agunt omnes actiones divinas. I I Sed quia huiusmodi actiones divinae differentes sunt inter se, et non est differentia in actionibus nisi ex differentia ex parte principi i elicitivi, Dicendum ad hoc, quod, secundum supra determinata, in Deo super iuxta quod processit secunda ratio supra inducta, divina autem essentia, ipsam puram essentiam dei tatis nihil additur, neque secundum rem, sub ratione qua est essentia, nullam rationem differentiae in se habet, neque secundum veridicam intelligendi rationem, nisi ratio respectus, quod autem nullam differentiam ex se omnino potest in se habere, si in si-Ive in attributi s substantialibus, sive in rationibus perfectionum aut se aliquam habeat, oportet quod hoc sit ab aliquo sibi supervenienti, idearum, sive in ipsis motionibus et proprietatibus personarum. De natu- essentiae autem divinae nihil potest supervenire nisi ratio respectus, ra autem respectus secundum quod est respectus, clarum est secundum essentia ergo, ut sit ratio differentium actionum, I oportet eam in se PHlLOSOPHUM, Vo P h y s i c o r um, quod I nec potest habere per se ratio- differre, saltem secundum rationes diversorum respectuum. Qui circa nem principi i aut termini actionis. Illud autem quod est ratio agendi, ipsam essentiam duo faciunt. quia est id quo agens formaliter agit, necessario est principium per se Unum scilicet, ut per ipsos essentia respiciat actus, et quasi inclina- elicitivum actionis, ut dictum est, quemadmodum «anima principium tionem habet ad ipsos eliciendos, cum secundum se, absque ratione est in animatis», ut determinat PHILOSOPHUS, lIo De anima. Quod omnis respectus penitus absolutum 'quid est', et nullo modo respicit autem est tale principium in re, necesse est quod sit aliquid positivum actum eliciendum; nunc autem nullo modo posset esse ratio agendi ipsum, actum nisi aliquo modo ipsum respiceret, et ad ipsum aliquo modo ordinaretur. AK'P'S'T'W' I Aliud vero, ut penes differentiam ipsorum, ipsi essentiae determina- rentur actus differentes, cum secundum se nullum omnino determinat, et ideo nullum determinate eliceret nisi ab aliquo sibi detenninaretur. AK'P'S'T'W' 198 ARTICULUS XXXIX QUAESTIO 4 199 Actum vero simpliciter respicit per respectum importatum nomine qui in ea fundantur. Cum autem sibi determinati sunt actus, se ipsa ut potentiae, secundum quod supra expositum est in quaestionibus de essentia est, immediate est ratio eliciendi eos, ut, quemadmodum mate- potentia Dei. Actus vero diversi eliciendi sibi determinantur per ria nullum ordinem habet ad formam et ad pati in recipiendo aliquid in respectus diversos diversorum modorum I potentiae. Et sic ad agendum se nisi per rationem potentiae passivae, in nuda tamen substantia I sua actum aliquem a persona divina ut a principali agente, duplex ratio qua formas recipit, sic divina essentia nullum ordinem habet ad actum qui agit eum, requiritur: una ut qua ipsam elicit, alia ut qua I eliciens actum est agere simpliciter nisi per rationem potentiae acti vae, pura tamen respicit, et determinatur sibi actus. Primo modo dico, ut iam dictum est, substantia sua est ratio eliciendi omnium actuum. Ita quod, sicut I poten- quod sola divina essentia secundum rationem essentiae est ratio agendi tia receptiva sive passiva in materia non est aliquid re absoluta aliud ab omnes divinas actiones, scilicet in elicienda ipsas. Secundo vero modo ipsa essentia materiae, quia si sic, materia ex se esset in potentia ad dico, quod respectus fundati in divina essentia sunt ratio agendi a illud, et si potentia illa esset similiter aliud, esset abire in infinitum, Deo divinas actiones, scilicet in determinando ipsas ut eliciantur, quod est inconveniens, et ideo necesse est stare in primo, quod potentia ita videlicet, I quod unica est ratio omnis eliciens, scilicet ipsa divina recepti va materiae non est aliquid re absoluta aliud ab ipsa essentia essentia sub sua ratione absoluta qua essentia est, plures vero sunt materiae, sed solum respectus fundatus in ipsa essentia materiae, quae rationes determinantes secundum pluralitatem actu um, scilicet ipsi ex se et secundum suam substantiam subintrat rationem respectus, prop- respectus diversi. ter quod dicit COMMENTATOR D e s u b s t a n t i a o r b i s, «Natura in I Ad cuius intellectum sciendum, secundum superius determinata, subiecti recipientis formas, scilicet primae materiae. necesse est esse quod ratio propria essentiae Dei, secundum quod essentia est mere et naturam, scilicet quod substantia eius est esse in posse; sed posse quo absolute, est fundamentum omnium aliarum, tamquam illarum quae substantiatur hoc subiectum, differt a natura subiecti quod suhstantiatur important respectus fundatos in ipsa essentia, quae non est nisi unica per hoc posse, in hoc quod posse dicitur respectu formae; hoc autem forma realis absoluta existens in divinis suppositis, cui ex se ipsa primo subiectum est ullum existentium per se, quorum substantia est in poten- et per se non convenit nisi actus qui est esse, qui in ipsa communicatur tia», consimiliter potentia activa, in ipsa divina essentia fundata, I non suppositis, et omnibus divinis respectibus in ipsa fundatis. Illum autem est aliquid re absoluta, I aliud ab ipsa essentia, et hoc consimili ratione, actum, tamquam primum quem respicit et sibi determinat, ex ratione sibi sed est solum repectus fundatus in ipsa divina essentia, quae ex se propria et absoluta secundum rectam rationem nostram intelligendi, secundum suam essentiam I subintrat rationem respectus. sequuntur omnes alii actus tamquam secundi, quos respicit, et qui sibi I Et ideo ulterius, quemadmodum, si materia esset una secundum determinantur, ut dictum est, ex rationibus respectu um potentialium, potentiam, sicut est una secundum substantiam, cum agens sit unum, non esset factum nisi unum, sic, si divina essentia esset una secundum AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 200 ARTICULUS XXXIX QUAESTIO4 201 potentiam et respectus potentiales, sicut est una secundum substantiam, Ex parte vero Dei actus qui est operatio, I est actio essentialis intelli- cum agens primum, scilicet persona Patris, sit una, non esset operatio gendi et volendi, in quo consistit Dei beatitudo, ut infra dicetur; actus eius nisi una. Sed quia sicut ibi, quia materia est multa secundum vero qui est actio, proprie dicitur generatio et spiratio, quae terminantur potentias, ideo ex ipsa multa possunt fieri, et multa in nuda substantia ad divina supposita; actus vero qui est factio, proprie dicitur creatio, a eius recipi, sic in proposito, quia divi-Ina essentia est multa secundum qua creaturae extra procedunt in esse. Horum autem trium generum potentias acti vas sive respectus potentiales activos, ideo ipsa secundum actus in Deo quodam modo divina essentia est ratio eliciendi, et respec- rationem purae essentiae suae potest esse plurium actuum elicitiva. tus in ea est ratio sibi actum determinandi. Qui in universo sunt in triplici genere: quidam qui est actus, qui est Videndum est discurrendo per singula, ut ex hoc perfecte pateat quo operatio; quidam autem, qui est actio; quidam vero, qui est factio. Qui, modo in omnibus sola substantia est ratio eliciendi, et diversi respectus secundum PHILOSOPHUM, IO et XO E t h i c o r um, differunt in hoc, quod in ea sunt rationes diversae sibi diversos actus determinandi. operatio dicitur quando non est aliquid ab ipso actu proveniens tamquam Quod primo patet in actu qui est operatio, ut est intelligere et velle. finis eius, sed ipse est finis, qualis est actus citharizandi, cui non est nisi Actum enim intelligendi elicit in divino intellectu ipsa divina essentia, I delectatio adnexa in citharizante et in audiente. Actio vero dicitur, quan- in quantum habet in se respectu m importatum per rationem veri, per do aliquid ab ipso actu est proveniens quod manet in agente, ut ex mora- quam ipsa essentia habet quod sit proprium obiectum motivum intellec- li aut intellectuali operatione habitus aliquis in agente. Factio vero dici- tus, non quod respectus ille qui importatur nomine veritatis, sit obiectum tur, quando aliquid ab ipso tamquam finis eius procedit ab ipso extra intellectus, sed quod ipsa essentia sit eius obiectum, ut habet in se ratio- agentem, I ut domus ex actu carpentationis. Unde PHILOSOPHUS, VID nem huiusmodi respectus, secundum quod diffusius est expositum supra E t h i c o r um, dando differentiam artis et prudentiae circa morales in quaestionibus de intelligibilitate Dei. Actum vero volendi elicit I in virtutes existentis, dicit quod «ars est factibilium, prudentia vero agibi- divina voluntate ipsa divina essentia, in quantum habet in se respectu m lium». Et ambo haec sunt circa ea quae sunt ad finem, felicitas autem est importatum per rationem boni cogniti, per quam ipsa essentia habet operatio quae consistit in fine, ut determinat XO E t h i c o r um. quod sit proprium obiectum voluntatis, et movet intelligentem bono apprehensa ad actum volendi ipsum; non quod respectus ille importatus nomine boni sit obiectum voluntatis, I sed ipsa essentia pura ut in se AK'P'STW' habet rationem huiusmodi respectus. Idem similiter patet in actu qui est agere sive actio proprie dicta. Actum enim generandi Filium elicit divina essentia, ut habet esse in Patre sub ratione respectus importati nomine potentiae generandi activae; non quod ille respectus eliciat actum generandi, sed ipsum in Patre elicit ipsa essentia pura, ut per respectum illum in Patre sibi talis actus est determinatus. Et similiter actum spirandi communiter elicit in AK'P'S'T'W' 202 ARTICULUS XXXIX QUAESTIO4 203 Patre ct Filio, ut habet I esse in ipsis sub ratione respectus importati alterius, re absoluta differentis a recipiente, sicut differt forma a nomine potentiae spirandi acti vae. materia; non autem de illo quod est receptivum alterius, sola ratione Idem similiter patet in actu qui est factio. Actum enim creationis eli- respectiva ab ipso differentis, qualiter differunt a divina essentia quae- cit communiter in tribus personis divina essentia, ut habet esse in ipsis cumque in ipsa fundantur, non dico «proprie recipiuntur». sub ratione respectus importati nomine voluntatis I liberae, valentis ad I Ad secundum, quod, «si di-Ivina essentia est ratio agendi in Deo, opposita, ut sic semper ipsa essentia sub ratione essentiae sit eliciens sicut ipsa est una et simplex, non erit ratio nisi unius actionis simpli- simpliciter, sed ratione alicuius attributi determinantis, non elicientis, sit cis», dicendum quod actionum quaedam sunt diversae re absoluta inter eliciens determinate actum determinatum. se et ab eo quod est ratio agendi, quaedam vero re relationis aut respec- I Ut secundum hoc in summa dicamus, omni distinctione praetermissa, tus secundum rationem tantum. quod divina essentia, ut essentia est, sit ratio agendi elicitive omnem Actionum diversarum primo modo nullo modo potest esse ratio una divinam actionem quam agunt tres personae divinae, vel duae, vel unica, simplex essentia, absque determinatione per diversa quae re absoluta effective sive principiative; determinative vero secundum rationem ali- differunt; immo, si sunt actiones re diversae, et rationes seu principia cuius attributi; ratio autem agendi omnem divinam actionem, sed aliam agendi sunt re diversa; et secundum hoc dicit IOANNES DAMASCENUS, et aliam, secundum aliam et aliam rationem, ut magis habet declarari, libro lIO Sententiarum suarum, cap.o 25°, quod «Operatio est natu- disputando de divinis actionibus in speciali. Et sic in omni divina ralis uniuscuiusque substantiae virtus et motus. Unde manifestum est actione uno modo est ratio agendi ipsa essentia secundum rationem quoniam, quorum substantia naturalis est eadem, horum et operatio essentiae, et non secundum rationem attributi; alio autem modo non nisi est eadem, quorum autem naturae sunt differentes, horum autem et ratione alicuius attributi. Communiter autem sumendo essentiam, et operationes I differentes. Impossibile est enim substantiam expertem secundum rationem essentiae et secundum rationem attributi, simpliciter esse naturali operatione». Veli ad minus determinantur per diversa re, et absolute dicendum, quod divina essentia est in Deo ratio agendi quemadmodum diversa opera sunt videre et audire ab eadem anima, I sed omnem divinam actionem. per determinationem di-Iversorum organorum, ut alibi determinavimus in quaestione quadam de potentiis animae. Actiones diversae secundo modo sunt omnes divinae actiones, et inter se, et ab ipsa essentia. Et ideo in talibus sufficit ipsi essentiae determi- nari actus per diversos respectus proportionales diversi tati actuum, ut, si Per iam dicta patent obiecta. actus sola ratione differant inter se et ab ipsa essentia, et intelligere et I Ad illud ergo quod primo arguitur in oppositum, quod I «divina velle diversis respectibus secundum rationem inter se et ab ipsa essentia essentia maxime habet rationem materiali s et receptivi, ergo minime est ratio agendi», dicendum quod verum est de illo quod est receptivum AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 204 ARTICULUS XXXIX QUAESTIO 4 205 differentibus, sibi huiusmodi diversi actus determinantur; ut sunt veritas illud habet magis ex se et natura sua, et ab alio, quod est magis actuale, et bonitas, ut patet ex praedictis. Si vero actus inter se differant re esse autem sub maiori actualitate significat quam essentia, in Deo tamen relationis, ut generare, spirare, diversis respectibus secundum realem e converso, tanto ei aliquid magis proprium est et primo convenit, relationem inter se sibi huiusmodi actus determinantur, ut sunt potentia quanto habet rationem magis actualis. Et ideo dictum est supra, quod acti va generandi et potentia acti va spirandi. esse secundum rationem I intellectus nostri potius et prius convenit Deo I Ad tertium, quod, «si essentia esset ratio omnis divinae actionis, tunc quam ratio essentiae, ut in Deo essentia potius dicatur ab esse, quam e non produceretur a divina actione nisi simile Deo in deitate, quod fal· converso, secundum quod dicit AUGUSTINUS, VIIo, De Trinitate, I sum est in actu creationis», dicendum qu~d semper producitur divina cap.o 4° et lib.o Vo, cap.o 2°: «Ab eo quod est esse, dicta est essentia». actione simile in divina essentia, vel quoad veritatem substantiae, ut in I Ad quintum, quod «suppositum unumquodque agit per ultimum produc tione divinarum personarum, vel quoad rationem imitationis ad I formale in eo, et illud non est essentia, sed relativa proprietas, quia rationes perfectionum et idearum in divina essentia, ut in productione secundum AUGUSTINUM, «Deus paternitate Pater est, non deitate» », creaturarum. Quod secundum eundem modum similis producatur simile dicendum quod in quolibet supposito singulari est duo considerare, et in omni genere actionis, non oportet, eo quod ipsae actiones diversorum duplex formale secundum illa. Primum illorum est natura, sive res sive modorum sunt, ut debet exponi tractando de ipsis in speciali. essentia, in qua subsistit, ut est humanitas Sortis in Sorte, et deitas Patris I Ad quartum, quod «essentia, quia est ratio absoluta actus primi in Patre. Secundum vero est modus secundum quem subsistit, scilicet absoluti qui est esse, sic non potest esse ratio actus secundi respectivi, individualiter in creaturis, et incommunicabiliter in divinis, et pertinet qui est generare vel spirare», dicendum quod verum est, nisi sub ratio- ad rationem individuationis formae in creaturis, et incommunicationis ne alicuius respectus, actui illi secundo proportionalis. Unde I in creatu- suppositi in divinis. Modus quo individuatio formae fit in creaturis, ris ratio formae a qua est actus primus qui est esse, sub ratione respec- tactus est in praecedenti quaestione in parte, et similiter modus incom- tus potentiae activae quam in se recipit, est ratio eliciendi actus municationis suppositi in divinis, sed alibi expressi us in quaestione secundos absolutos. Ergo multo fortius in proposito potest esse ratio eli- quadam de Quolibet. ciendi actus secundos respectivos: ratio enim elicitiva, I ut dictum est, nullo modo potest esse respectus. AK'P'S'T'W' Et cum hoc falsum est illud quod assumitur in argumenta, quod «essentia divina est ratio actus primi in Deo, qui est esse». Et enim si in creaturis hoc sit verum, ut ratio essentiae prior sit secundum rationem nostram intelligendi, quam sit ratio esse, ut esse dicatur ab essentia, quia, quanto aliquid in creatura habet rationem minus actualis, tanto AK'P'S'T'W' 206 ARTICULUS XXXIX QUAESTIO 4 207 Et quantum ad praesens sufficit, sciendum est quod in creaturis ratio proprietates relativae personales, paternitas, filiatio, spiratio passi va, formalis qua fit formae individua-Itio, negatio est, non unica sed duplex: quae personas incommunicabiles et singulares in Deo constituunt, sicut una qua negatur plurificatio naturae intra se; alia qua negatur identitas in crcaturis negatio constituit suppositum quod est singulare individuum. ad consimilem ei extra se, et qua negatur esse alicuius alterius ab illo Et aspi-Icicndo ad tale formale quod ratio constituendi singu- cuius est. Socratis enim humanitas est una numero, quia in se non est Iare suppositum distinc-Itum a quolibet alio, tali ultimo formali nullum nata dividi ullo modo per hanc et illam in diversis, sicut nata est dividi suppositum agit quidquam, neque in creaturis, neque in Deo; unde non forma speciei, et est ita Socratis, quod non est alterius neque illa quae est dicitur vere quod Sortes generat eo quod est Sortes, id est eo quod est alterius, sed alia ab illa. In divinis autem, licet in eis non sit proprie for- individuum aut individuatum suppositum, quoniam illud, ut dictum est, mae individuatio, quia non est in Deo ratio universalis quae requiritur ad negatio est, quae nullius est effectiva, sed quod dicitur agere aliquid aut individuationem proprie dictam, ut expositum est in dicta quaestione de generare, eo quod est formale in ipso, hoc debet intelligi aspiciendo ad Q u o Ii b e t, est tamen in divinis suppositi incommunicatio, cuius ratio formale quod est ratio, qua subsistit in natura speciei, quae est sua formalis non est aliqua negatio qua forma determinatur supposito, aut humanitas, in qua est considerare duo: scilicet quod est humanitas I qua individuabilis aut incommunicabilis redditur, eo quod pluribus sup- simpliciter, quia tota natura speciei specialissimae est in quolibet suo positis secundum speciem communicabilis est et communicata, et in se individuo, et quod est ista in isto individuata. Quod ergo Sortes humani- ex se singularis est, immo singularitas quaedam, ut habitum est supra in tate sua aliquid agit aut generat, hoc est ratione qua est I humanitas quali quidem singularitate constat. Forma creata nullo modo per simpliciter et ut existens est in isto, et ideo «homo generat hominem», communicationem procedere in aliud suppositum potest I propter suam quod est intentum naturae simpliciter. Quod autem «generat alium a se, limitationem, sed forma divinitatis propter suam illimitationem ulterius hoc non est nisi tam propter materiam in qua generat», ut ponit PHILO- procedit, ut sic, ubi deficit processus formae creatae, I ibi in eadem SOPHUS, quam quia sua humanitas est ista, non communicabilis alteri, ita singularitate communicatur pluribus suppositis positi ve, et hoc per diffe- quod, si per impossibile posset generare formam puram sine materia, rentiam respectuum illorum quos in se habet, sub quibus subsistit diver- aliam necessario generaret a se ex nihilo, secundum quod dicit COM- simode in hoc et in illo. I Positivum autem absolutum in se non potest MENTATOR,super XlIo Metaphysicae: «Siforma per se generaretur, recipere divina essentia, quia I poneret compositionem in Deo. Oportet esset I generatio ex nihilo». Et sic, quod homo sit ab homine, hoc est igitur quod sit positivum respectivum; quod quidem, quia pluribus com- virtutis et perfectionis, quod autem alius ab alio in forma numerali, hoc municari non potest per illud, subsistit suppositum in natura divinae est defectus et imperfectionis; et hoc habet generans ex natura individui, essentiae, et hoc ut suppositum singulare. Et talia respectiva sunt tres non ex negatione individuante, sed ex natura ipsa, ut tali negationi AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' QUAESTIO5 209 208 ARTICULUS XXXIX quod est generari in recipiendo, sed sub ratione respectus determinantis substrata; illud autem est ex natura speciei. Et ideo de generatione indi- actum ut est terminandus In genitum, ut habet infra determinari, viduorum ab invicem dicit COMMENTATOR, super VIIum p h y s i c o r um, exponendo quo modo divina essentia est subiectum divinae generationis. quod «modus generationis istorum ab invicem est per accidens», scili- Et sic, quod Deus generat Deum simpliciter, hoc est ratione essentiae; cet quia homo non dat in generatione hominis nisi illud quod est quasi quod vero hic generat illum, hoc est ratione unius proprietatis, qua deter- instrumentum. Sortem enim generare Ciceronem est per accidens. minatur actus ut producatur ab uno scilicet, et alterius, qua determinatur Et quemadmodum hoc dictum est de creaturis, consimiliter contingit ut terminetur in alium. Et SIC Pater non generat eliciendo actum in personis divinis, scilicet quod Pater non generat eo quo est Pater, hoc patemitate, sed deitate, et si sit Pater, non deitate sed patemitate. Unde, est eo quo est incommunicabile suppositum, quoniam illud respectus est, si Pater dicatur generare in quantum Pater, non in quantum Deus, quia I qui non est ratio agendi, sicut neque negatio individuans in creaturis. I tunc Filius qui est Deus, generaret, illud tamen non est verum, quod Sed quod dicitur gene-Irare eo quod est formale in ipso, hoc debet intel- patemitate generet, - sed quod genere t essentia, - nisi dispositi ve, ut ligi aspiciendo ad formale quod est ratio et natura in qua subsistit; in dictum est, et amplius in quaestione sequenti dicetur. qua non est considerare duo, sicut dictum est de forma creata, scilicet I Argumenta autem duo in contrarium, etsi bene probant quod essentia quod est deitas simpliciter, et quod est dei ta s haec aut huius, quia non est ratio agendi omnes divinas actiones elicitive, non tamen excludunt est nisi haec, et illa eadem quae est huius, per communicationem est quin determinative requiratur alia ratio, ut dictum est. alterius. Generare ergo, aut aliquid agere Patrem deitate, non differt quod dicatur hoc agere deitate simpliciter, et hac vel huius deitate, quia deitate ut deitas est, et ut haec deitas est, non generat deitatem, sed I QUAESTIO 5 communicando se generat Deum, et eundem in deitate, sed alium in persona; sed hoc non ratione deitatis, neque huius dei tatis qua generat, UTRUM DIVINA ESSENTIASIT PER SE TERMINtjS ALICUIUSDIVINAEACTIONIS sed ratione respectus quo determinat actum generandi. Qui propter ratio- nem determinandi actionem generato, non potest illi communicari, sed Circa quintum arguitur, quod divina essentia sit terminus omnis divi- in generato necessario determinat actum passive respectus oppositus. nae actionis. Quemadmodum enim ex parte generantis I essentia est ratio eius quod Primo sic. Deus nihil agit nisi intellectu aut voluntate. Sed omnis est generare in eliciendo, sed sub ratione respectus determinantis actum actio pertinens ad Dei intellectum et voluntatem terminatur ad divinam ut est efficiendus ab agente, sic I ex parte generati essentia est ratio I eius essentiam, quia terminus intellectualis opera-Itionis, et voluntariae, non est nisi obiectum intellectus et voluntatis. Obiectum autem intellectus AK'P'STW' AK'P'STW' QUAESTIO 5 211 210 ARTICULUS XXXIX non est nisi verum, et obiectum voluntatis non est nisi bonum. Veritas absoluta, necesse est eam aliquo respectu I comparari ad actum, et deter- autem in Deo non est nisi essentialis, ut visum est; similiter neque minari ipsum actum ipsi, ut, licet per se actum eliciat, tamen sub ratione alicuius respectus quoad actum I eliciendum comparetur et determinetur bonitas, ut videbitur infra. Ergo etc. Secundo sic. Nulla actio ad aliquid terminatur per se nisi ad id quod sibi actus; cuiusmodi sunt ratio veritatis et bonitatis. Sic, cum eodem est absolutum, quia «in ad aliquid non est motus», secundum PHILOSO- modo sit principium et terminus, necesse est quod sub ratione eiusdem PHUM, VO P h Y s i c o r um. Et sicut est in motu, sic est in om-Ini modo respectus comparetur ad actum in terminando, sicut in eliciendo. I actionis. Non est autem absolutum in Deo nisi divina essentia. Ergo etc. Et ideo, sicut essentia pura ratione qua essentia est absoluta, actum I Contra. Actio Dei est sua essentia. Idem autem non terminatur ad se intelligendi aut volendi elicit, sub ratione tamen respectus veri et boni, ut dictum est, sic eadem ratione ab soluta actum eundem terminat, sub ipsum. Ergo etc. ratione tamen respectus veri et boni. Si vero loquamur de actione proprie dicta, quae est generatio aut I spiratio, cum per se generatum aut spiratum non est nisi suppositum perfectum, relativa proprietate a generante et spirante distinctum, et tale Hic oportet reducere ad memoriam I modos actionis divinae, quae quid non est ipsa essentia, idcirco dico quod talis actus terminus non sunt operatio, actio, factio, quia multum aliter et aliter se habet quaesi- potest per se esse ipsa essentia, neque etiam per acci dens, quod magis est. Quamquam enim in creaturis sit aliquid creaturae compositum ex tum in illis. Si enim loquamur de actione quae est operatio, cuiusmodi est intelli- materia et forma, licet per se non causetur nisi suppositum, eo quod gere essentiale, aut velle, scire oportet quod isti actus idem habent pro solum recipit esse subsistentiae, et ita perfectae existentiae, quod non principio elicitivo I et pro termino. Eo enim quod non habent finem habent materia et forma nisi per hoc quod sunt in composito et aliquid alium a se, in hoc consistit eorum perfectio, quod scilicet veritas divinae ipsius compositi, per acci dens tamen causantur materia et forma in essentiae semper actu ad omnium cognitionem illustret eius intellectum, composito, eo quod neutrum eorum ex se habet esse existentiae suae, et quod bonitas eiusdem semper ad omnium dilectionem inflammet sed utrumque eorum recipit illud per causationem, licet in alio, in Deo eius voluntatem, propter quod huiusmodi actu um essentia divina per se I vero ipsa essentia ex se, eo quod deitas et esse essentiae et existentiae terminus est. Sed est intelligendum quod, sicut essentia, in quantum se quoddam est, quod non habet a ratione suppositi in quo est, immo potius habet ut principium elicitivum istorum actuum, cum ex se sit omnino suppositum habet illud per hoc I quod ipsa habet esse in illo; et similiter respectus qui sunt in Deo, per hoc quod fundantur in ipsa essentia: esse enim tale non est nisi unicum in deitate, sicut neque unicum est in essen- AK'P'S'T'W' tia. Propter quod neque per acci dens dici debet terminus generationis etiam illo modo quo forma naturalis in composito per accidens dicitur AK'P'S'T'W' QUAESTIO 5 213 212 ARTICULUS XXXIX generari, quia scilicet per generationem vergit de non esse in esse, licet quod Deus intellectu aut voluntate dupliciter agit. Uno modo simpliciter in composito, ut non solum in supposito et per suppositum recipiat esse circa verum et bonum quod est eius essentia, ipsam intelligendo et subsistentiae, sed etiam esse existentiae suae, quod nullo modo per gene- volendo; haec actio pertinet ad illam quae est operatio, et cuiuslibet talis rationem recipit divina essentia in eo qui generatur, et licet aliquo modo terminus est essentia, ut dictum est. Alio modo ad instar illius veri et in illum et per illum habet esse subsistentiae, et quoad hoc forte posset boni essentialis, verum et bonum subsistens producendo. aliquis dicere quod est terminus actus generationis per accidens, et simi- Terminus actionis voluntatis et intellectus agentis primo modo non est liter spirationis; sed in Deo per accidens non recipitur, sed solum per nisi essentia, ut praedictum est. Non autem secundo modo, sed aut alium. divinum suppositum, ut verbum subsistens opere intellectus, vel amor I Si autem loquamur de actione Dei quae est factio, sciendum quod subsistens opere voluntatis, aut creatura subsistens extra opere utriusque, huiusmodi I actionem dupliciter est considerare: uno modo ut est ab prima actione intellectus et voluntatis primo et secundo modo. agente; alio modo ut terminatur in factum. I Ad secundum, quod «actio non terminatur nisi ad absolutum, et tale Primo modo non est aliud quam Dei voluntas sive propositum de pro- in Deo non est ni-Isi essentia»: ratio ista non procedit, concludendo ducendo creaturam in determinato instanti temporis. Et quia divina inconveniens in Deo, nisi de actu generationis et spirationis, probando voluntas nihil vult nisi sub ratione boni, quod concipit per intellectum quod terminus sit essentia, non suppositum relativum. Et ideo dicendum sub ratione veri, non vult aliud a se nisi volendo se ipsum, ut ipse sit sibi quod proprietas determinativa suppositi et ex parte termini a quo ratio. volendi alia. Hoc ergo modo divina essentia est terminus actionis procedit actio in Deo, quae est generare vel spirare, et ex parte termini in divinae in se, quae, ut respicit creaturam prosilientem extra, I factio quem terminatur, aliquid operatur, quia ex parte termini a quo, dicitur, non autem secundum quod intus latet: sic enim I aeterna est. licet non sit ratio elicitiva actus sed essentia sola, est tamen ratio Secundo autem modo nihil aliud est quam rem de novo ex deter- determinativa actus eliciendi, ut dictum est, quae ambo, scilicet id quo minatione actionis antiquae intra prosilire in esse, cuius secundum hanc elicitur et quo determinatur, simul constituunt rationem unius agentis, rationem non est terminus nisi essentia creaturae. immo potius sunt rationes unius agentis, et est suppositum subsistens in essentia determinatum proprietate, quod habet per se agere secundum duplicem rationem sui constitutivam, et essentiae scilicet in eliciendo, et I proprietatis in determinando. Ad primum obiectorum, quod «Deus non agit nisi intellectu aut Similiter ex parte I termini in quem. Li-lcet enim proprietas ipsius non voluntate, et utriusque actionis terminus est divina essentia», dicendum sit ratio terminandi actum in recipiendo et suscipiendo ipsum sicut si1biectum, quia huiusmodi ratio est sola essentia, ut patebit determi- AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 214 ARTICULUS XXXIX QUAESTIO 6 215 nando qualiter divina essentia est subiectum generationis et spirationis, autem se ipsa determinat quemlibet actum in se suscipiendum, et incli- est tamen determinativa actus in essentia suscepti, ut scilicet recipiatur I natur ad ipsum in se suscipiendum, et hoc per respectus potentiarum in essentia sub ratione generari cum producitur Filius, et sub ratione activarum et passivarum, ita quod respectus existens in generante aut spirari cum producitur Spiritus Sanctus, quae ambo simul constituunt in generato ad hoc nihil confert omnino, sicut confert in generante et rationem unius producti; immo potius sunt rationes I unius producti, ut generato in divinis, ut dictum est. sic ipsum suppositum, licet relativum sit, est tamen ipsum producens, et Et sic, licet in divinis respectus non possit esse ratio eliciendi actum sic suppositum aliud, licet relativum sit, est tamen ipsum productum. Et neque suscipiendi, sicut neque in creaturis, neque se ipso principium est speciale hoc in supposito divino generante et generato, ut scilicet agens aut terminans actum, potest tamen suppositum respectivum in suppositum in quantum relativum est, sit per se generans et per se divinis, et ut respecti-Ivum, esse agens et principians principaliter et per genitum, et ut ratio suae singularitatis alterius sit operati va ad generare, se actionem, et similiter esse per se et principaliter principiatum et generari. Quod impossibile est poni in supposito creaturae generante per actionem; quod nullo modo potest contingere in creaturis circa aut generato quo-Iad illa duo, quoniam id quod in creaturis est ratio quodcumque suppositum ut relativum est. Et sic medium rationis falsum formalis indivi-Iduationis suppositi, quia negatio est, nihil omnino supponit in divinis. Ibi enim actio bene terminatur ad respectivum confert ad generare aut generari, in Deo autem id quod est ratio secundum quod respectivum est, licet non ad respectivum ut dictum est. formalis incommunicabilitatis suppositi, licet sit respectus, aliquid tamen confert ad generare et generari: agit enim, ut dictum est, actus determinationem. Propter quod suppositum incommunicabile I QUAESTIO 6 divinum, ut Pater, per se generat, quia Pater incommunicabilis est et quoad rationem essentiae et proprietatis, et similiter Filius per se UTRUM OMNES DIVINAS ACTIONES COMMUNITER AGUNT OMNES DIVINAE generatur, quia Filius incommunicabilis est. PERSONAE Ut sic multum restet in generatione divina, et creaturae, eo quod in creaturis numquam relativum secundum quod relativum, est per se Circa sextum arguitur, quod omnes personae divinae communiter agens aut actum, et respectus qui est suppositi, quo ipsum refertur in agunt omnes divinas actiones. creaturis, nihil potest omnino conferre ad actum eliciendum aut susci- Primo sic. Quibus convenit ratio I agendi, et actio secundum illam piendum aut determinandum, quia forma naturalis in agente se ipsa rationem, quia ratio agendi est actionis causa sive principium, et cui determinat actum, et similiter inclinatur ad ipsum eliciendum; similiter convenit principium, et principiatum. Sed essentia divina est ratio agen- di omnes divinas actiones. Quae communiter convenit omnibus divinis AK'P'S'T'W' personis. Ergo etc. Secundo sic. In actionibus quae se habent per ordinem, in quibus prius est ratio posterioris, cui convenit prius, et posteri us, sicut patet in intel- AK'P'S'T'W' QUAESTIO 6 217 216 ARTICULUS XXXIX ligere et velle, in quibus intelligere praecedit velle et est ratio eius, prop- imprimunt in semine. Quae, licet calor sit idem specie in semine asini et ter quod omne intellectivum est volitivum. In Deo actiones essentiales semine equi, aliud tamen specie generatur ex semine asini, et aliud ex quae 'sunt velle et intelligere, prioritate rationis intellectus nostri, priores semine equi, et hoc propter I virtutem impressam a forma asini semini sunt omnibus aliis divinis actionibus, quae sunt generare, spirare, creare, suo, aliam speciem ab illa quae impressa est semini equi a forma equi, gubernare et huiusmodi, et sunt rationes producendi illas, ut infra ita quod calidum ex se, si nulla virtute determinetur, nihil generaret videbitur. Illas autem actiones essentiales quae sunt velle, intelligere, nisi I calidum, et non moveret ad determinatam speciem nisi virtute communiter agunt omnes divinae personae. I Ergo etc. determinante eam ad speciem sibi impressam, et hoc vel a generante In contrarium est, quod quaedam sunt actiones personales, quae particulari, ut in generati s per propagationem, I vel a generante proprie sunt personis aliquibus, et non omnibus. universali, sicut alibi exposuimus in quaestione quadam de principiis seminalibus. Ut sic duo concurrunt ad omnem I actionem tendentem ad aliquam determinatam formam in mixto, et hoc ex parte eius quod est I ratio agendi, scilicet calor ipse qui agit et actum elicit, et virtus ipsam determinans ad actionem determinatam tendentem ad speciem determi- Dicendum ad hoc quod, quandocumque ad aliquam actionem plura natam. Secundum quod declarat hoc, I non tam in naturalibus quam in simul concurrunt, non habens unum illorum, actionem illam non potest artificialibus, COMMENT ATOR, super lIum D e a n i m a, ubi dicit quod efficere, sicut patet in actione artificii, quod exercetur pluribus «actio augmenti est composita ex actione ignis, et aliqua intentione instrumentis. Et sicut patet in generatione naturali procedente ad deter- in igne. Alterare enim quod est in ea, debet attribui igni, et quia termi- minatam speciem, in qua duo concurrunt simul tamquam una agendi et natur, debet attribui virtuti, quemadmodum mollificare ferrum per generandi ratio, scilicet qualitas acti va, sicut calidum et frigidum, dicen- ignem ad faciendum aliquod instrumentum, secundum quod est mollifi- te PHILOSOPHO, in principio IVi Meteorologicorum, «Gignunt care, attribuitur igni, et secundum quod illa mollificatio habet terminum unumquodque calidum et frigidum, vincentia materiam»; sed non et motum in unoquoque instrumento, attribuitur virtuti artis». sufficiunt, propter quod negantes formas substantiales agere, et dicentes Nunc autem, ut iam tactum est supra, licet in Deo una sit ratio quod neque sunt activae neque passi-Ivae, sed solummodo formae acti- eliciendi omnes divinas actiones, scilicet ipsa divina essentia, quia vae et passivae sunt primae qualitates, posuerunt datorem formarum, ut tamen ex se ad nullum actum determinatur nisi ad actum primum qui est ideas vel intelligentiam separatam, ut dicit COMMENTATOR, super VII um M e t a p h Ys i c a e; PHILOSOPHUS autem, ut dicit ibidem, posuit quod for- AK'P'STW' mae substantiales materiales sunt generantes per virtutes quas calori AK'P'STW' QUAESTIO 6 219 218 ARTICULUS XXXIX esse, quantum est de ratione essentiae simpliciter, nullus actus ei I potest qua sunt priores, et aliarum rationes, quemadmodum intelligere convenit attribui praeterquam actus essendi, sicut nec calido alius quam actus omnibus intelligentibus secundum illam rationem qua praecedit calefaciendi. Unde, si debet esse determinata ratio alicuius alterius actum volendi, et qua est ratio eius, propter quod omne intellectivum est actus, oportet quod illam habet ab aliquo determinante eam ad actum, volitivum, secundum quod dicit DAMASCENUS. Non sic autem est in Deo, aut potius determinante sibi actum, quemadmodum determinat eum quoniam intelligere et velle in ipso non sunt priores actibus calari virtus iam dicta, existens in ipso. Illud autem determinativum est personalibus qui sunt generare et spirare nisi in quantum sunt coniuncti I ratio respectus. Quare, cum ratio respectus determinantis aliquem proprietatibus determinatis personae generantis et personarum spiran- actum communiter convenit tribus personis aliquando, aliquando vero tium. Quod patet ex parte Patris, quoniam intelligere essentiale non prae- duabus, aliquando autem uni tantum, consimiliter et actus. Verbi gratia, cedit tamquam ratio actus dicendi Verbi, nisi quia ei est coniuncta ratio rationes respectus importati nomine veritatis et bonitatis, quae determi- patemitatis, qua scilicet Patri primo convenit secundum rationem ali- nat ad actus essentiales intelligendi, communiter conveniunt omnibus quam actus intelligendi. Ita quod, licet essentiale sit rationi actus intelli- personis divinis, et similiter rationes determinantes actus circa creaturas. gendi perfecti, quod non sit sine verbo concepto et produc to ipsa intel- Ratio vero respectus importati nomine virtutis spirativae communiter lectuali operatione, tamen vis productiva sive dictiva aut conceptiva convenit Patri et Filio. Ratio autem respectus importati nomine virtutis Verbi non convenit nisi illi cui primo et ex se convenit, quia super generativae convenit soli Patri. rationem primitatis fundatur illa vis dicti va, quae, quia distinctiva est I Idcirco dico, quod quaedam divinae actio-Ines omnibus divinis personae dicentis a qualibet alia, et ideo non potest alteri communicari, personis conveniunt, ut sunt omnes actiones essentiales, sive manentes quare neque actio dicendi, quamquam illis communicatur essentia et in Deo sive transeuntes ad creaturas, quaedam vero duabus tantum, ut omnis actus essentialis quia illo non distinguitur ab alio, quia ergo actio est actio spirandi, quaedam vero uni tantum, ut est actio generandi, intelligendi non praecedit secundum rationem actionem dicendi, nisi secundum quod omnia haec melius patebunt, I determinando de huius- quia coniuncta est primitati simpliciter, quae soli Patri convenit, ideo, modi actionibus in speciali. licet actio intelligendi conveniat Filio, non tamen actio dicendi, quia non convenit ei ratio primitatis. Et eadem ratione, licet Spiritui Sancto conveniant actio intelligendi et volendi, non tamen conveniunt ei actio dicendi aut spirandi. Et per hoc patet responsio ad primum argumentum. Ad secundum, quod «actiones priores in Deo, quae sunt ratio aliarum, AK'P'S'T'W' ut intelligere, velle, conveniunt omnibus divinis personis; ergo et quae- libet posteriop>, dicendum quod verum esset, si illae actiones priores secundum rationem I omnibus convenirent secundum illam rationem AK'P'S'T'W' 220 ARTICULUS XXXIX QUAESTIO7 221 I QUAESTIO 7 I In contrarium arguitur. Primo sic. Illis non convenit actio unifonniter omnino, quorum unus UTRUM ACTIONESCOMMUNESAGANT OMNES DIVINAE agit ex se, alii vero non ex se, sed ex alio. Pater agit ex se omnes PERSONAEUNIFORMITER divinas actiones; Filius autem et Spiritus Sanctus non nisi ex Patre, Circa septimum arguitur, quod omnes actiones essentiales communes secundum illud Ioa n n i s, Vo, «Non potest Filius a se facere uniformiter agunt omnes divinae personae. quidquam». I Ergo etc. Primo sic. Illis uniformiter convenit actio, quibus uniformiter conve- Secundo sic. Qui sic se habent, quod unus agit per alterum, et non e nit actionis ratio et determinatio eius ad ipsam. Ratio omnium actionum converso, illi non agunt uniformiter, quia illud non est sine differentia et essentialium, cuiusmodi est ipsa divina essentia, uniformiter convenit diversitate. Personae divinae sunt huiusmodi. Pater enim agit omnia per omnibus divinis personis, et similiter I rationes determinantes I ipsam I Filium et Spiritum Sanctum: Ioannis, I°, «Omnia per ipsum facta ad huiusmodi, quia illae non sunt nisi ratio et voluntas, et haec tria, dei- sunt». Et in P s a I m o, «Verbo Domini caeli firmati sunt, et spiritu oris tas, ratio et voluntas, uniformiter omni'bus divinis personis conveniunt, eius omnis virtus eorum». I Non autem e converso Filius aut Spiritus quia sunt essentialia, in quibus omnes personae sibi invicem consimiles Sanctus aliquid agunt per Patrem. Ergo etc. I sunt et aequales. Ergo etc. Secundo sic. Illi omnino uniformiter agunt, quorum nulla est omnino diversitas aut differentia in agendo, quia sine differentia aut diversitate I agentium in agendo, nulla potest esse in actione diffonnitas. Omnium divinarum personarum nulla est omnino diversitas aut differentia in Dicendum ad hoc, quod quaestio proposita, secundum modum quo agendo omnes actiones essentiales communes, quoniam nulla est proposita est, duos articulos continet. Unum scilicet, utrum eo modo personarum divinarum differentia nisi quoad illorum propria, quibus ab quo una persona divina agit omnes divinas actiones communes et essen- invicem distinguuntur, ut infra patebit. Illis autem non ordinantur tiales, eodem modo agat eas quaelibet aliarum. Alium scilicet, utrum ullo modo ad actiones essentiales, sed solummodo per illa quae sunt eis quaelibet divinarum personarum eo modo quo ipsa agit unam divinarum communia. Ergo etc. actionum communium et essentialium, ipsa agat eodem modo omnes Tertio sic. DAMASCENUSdicit, IlIO S e n t e n t i a ru m, cap.o 15°: «Quo- alias, an aliqualiter diversimode, sive secundum unum illorum articulo- rum natura eadem, et actio eadem». Sed natura unifonniter est eadem rum sive secundum alium. omnium divinarum personarum. Ergo et actio. Et quoad utrumque illorum articulorum sciendum, quod diversas personas diversimode seu difformiter agere unam actionem, vel unam AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' QUAESTIO 7 223 222 ARTlCULUS XXXIX personam diversimode seu difformiter agere diversas actiones, contingit ipsa divina essentia sub ratione respectuum essentialium attributorum, ut in creaturis dupliciter: uno modo quoad modum eliciendi I ipsam dictum est in praecedenti quaestione. Idcirco dico quod isto modo nulla actionem; alio modo quoad substantiam ipsius actionis. contingit difformitas in actionibus divinis essentialibus. Difformitas in actione quoad substantiam actionis, quae alia est ab Quoad modum autem utendi virtute elicitiva contingit diversitas circa ipsa diversitate actio num secundum rationem, quemadmodum diversae ipsam, et per consequens quoad modum eliciendi actionem, quando ex sunt actio intelligendi et volendi, de qua statim dicetur, non contingit aequali virtute in substantia unus magis nititur in eliciendo actionem nisi penes intensum I et remissum, quae non possunt cadere in divinis quam alter, vel unam actionem quam alteram. Propter quod aeque fortes actionibus, quia non causantur nisi ab inaequalitate virtutum activarum, bene trahunt difformiter eandem navem vel diversas, et idem ex aequali vel in uno agente diversas actiones, vel in pluribus agentibus unam, virtute difformiter elicit diversas actiones. aut a di-Iverso usu virtutis aequalis. Quae in Deo nullo modo cadere Quae difformitas nullo modo potest contingere in actionibus divinis possunt, ut iam dicetur. essentialibus, quoniam, sicut omnibus personis non est nisi una virtus I Difformitas autem in actione quoad modum eliciendi ipsam, non elicitiva I actuum, sic nec potest esse earum nisi unus nisus. contingit nisi ex aliqua diversitate circa virtutem elicitivam actionis, Quoad I modum vero habendi diversi mode virtutem I elicitivam, quae non potest contingere circa eam nisi tripliciter: aut quoad substan- contingit diversitas circa ipsam, et per consequens quoad modum tiam eius, aut quoad modum utendi ea, aut quoad modum habendi eam. eliciendi actionem, quando unam et eandem virtutem elicitivam actionis Primo modo contingit diversitas circa virtutem elicitivam, et per habent diversi, sed unus habet illam ab alio. I Sed hoc modo habere unam consequens eliciendi actionem, quando ad agendum eandem actionem et eandem virtutem a diversis contingit dupliciter, aut secundum diversas maior est virtus in uno quam in alio, vel in eodem ad agendum unam rationes et diversos modos, aut secundum unam et eandem rationem et actionem quam aliam. Propter quod fortis et debilis diversimode trahunt unum et eundem modum. simul eandem navem, et difformiter, licet ipse tractus in sua substantia Primo modo diversimode eandem virtutem habent illi, quorum unus sit uniformis. Et universaliter eandem actionem difformiter agunt agens habet eam simpliciter, absolute et indeterminate, alter vero sub aliqua principale et instrumentum, et similiter agens universale et particulare. propria determinatione, quemadmodum vis motiva visus est in colore Propter quod etiam idem difformiter aliquid vult et intelligit, quia per- simpliciter, absolute et indeterminate, in speciebus vero coloris, scilicet Ispicacior est in eo vis ad intelligendum, quam sit ardor ad volendum. in albedine, sub determinatione propriae differentiae constituentis In Deo autem nulla potest esse diversitas quoad substantiam eius quo coloris speciem. Propter quem diversum modum habendi eandem virtu- elicit actus essentiales diversos una persona, aut diversae, quia illud est AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 224 ARTICULUS XXXIX QUAESTIO 7 225 tem difformiter movent visum color et albedo, quia color dicitur visum utroque Spiritui Sancto quasi tertio, quoniam ipse est tertia persona. mo-Ivere 'per se et primo', albedo vero 'per accidens' contra 'primo', et Et hoc convenit Patri ratione primi tatis suae quam habet simpliciter et si non contra 'per se'. prima auctoritate super Filium et Spiritum Sanctum et super omnem In divinis autem actionibus essentialibus talis difformitas non creaturam, et Filio ratione primitatis suae quam habet super Spiritum potest contingere, quia secundum eandem rationem absolutionis et inde- Sanctum et super omnem creaturam, super quos habet auctoritatem. terminationis, qua divina essentia est in una persona sub sua proprietate Supra omnem autem creaturam solummodo primitatem et auctoritatem personali relativa, similiter et in alia sub proprietate personali relativa habet Spiritus Sanctus, ut secundum hoc primitatem simpliciter non illius. Unde aeque per se iuxta secundum modum dicendi per se, solum attribuamus Patri negative, quia est antequam nullus et antequam singulae personae agunt singulas actiones divinas essentiales aeque per nihil. Et qui nec est nec habet aliquid ab alio, sed quia ipse est ex se, et se, quia aeque indetenninatam et absolutam habet in se una persona divi- ex se habet quaecumque habet et post quem sunt omnes creaturae, et a nam essentiam, quam alia, licet una eam habeat ab alia. Non sic autem quo sunt et habent quaecumque habent; et a quo sunt et omnes alii, ut formam I coloris aeque absolutam et ·indetenninatam habet albedo in personae Filii et Spiritus Sancti, et omnes creaturae. Ut sic primitas ratione speciei, quam habet eam color in ratione generis, licet eandem re Patris duo dicat negative, scilicet quia est antequam nullus et nihil, et habet albedo in se a colore, sicut species a genere. Propter quod color quia nec est nec aliquid habet ab alio, et tria pos itive, scilicet quia est ex dicitur movere visum per se et primo, albedo vero per se et non se, et omnia sua habet ex se, et quia est post quem sunt creaturae, et quia primo, et ex hoc per accidens. Propter quod dico quod difformitas in est a quo sunt et habent esse et quidquid habent, quaecumque sunt alii divinis actionibus I essentialibus penes per se et per accidens nullo vel alia ab ipso. Ita quod propter huiusmodi positivum 'primitas' dicatur modo cadere potest. notio Patris, non autem propter illud negativum, quia pura negatio nihil Si vero diversi eandem virtutem elicitivam actus habent unus ab alte- dignitatis ponit, qua-Ile debet ponere omnis notio. ro secundum unam et eandem rationem et modum, hoc modo in divinis Unde quaecumque supra dicta et determinata sunt de Deo, quod ex se deitatem, ut est eliciti-Iva omnium actionum essentialium, habent omnes habet esse, et quod ex se est quoddam necesse esse, etl-si toti trinitati personae divinae, sed Pater habet eam a se, Filius vero a Patre, Spiritus conveniat respectu creaturae, hoc tamen quasi appropriate convenit Sanctus autem a Patre et Filio. Licet enim simultate aeternitatis, hoc est soli Patri respectu aliarum divinarum personarum, quemadmodum esse naturae et durationis, omnia essentialia simul habent esse in tribus principium, licet sit commune trinitati respectu creaturarum, hoc tamen personis, in Patre tamen habent esse ex se, et non ab alio, et ab ipso in quasi proprium est ei respectu aliarum divinarum personarum. Unde Filio, et ab I utroque in Spiritu Sancto. I Et ideo secundum ordinem ratio- nis et rectum I discursum intellectus nostri, omnia essentialia Patri AK'P'S'T'W' conveniunt quasi primo et per se, quoniam ipse est prima persona, et a Patre Filio quasi secundo, quoniam ipse est secunda persona, et ab AK'P'S'T'W' 226 ARTICULUS XXXIX QUAESTIO7 227 Christus attribuens Patri suam actionem, dicit, Ioa n n i s XXo, loquens I difformem. Quae duplex est, secundum duplicem modum difformiter de Spiritu Sancto: «Quem ego mittani vobis a Patre». Quod ex ponens eliciendi actum. Ex eo enim quod vim elicitivam actionum essentialium AUGUSTINUS dicit, IYo D e T r i n i t a t e, «Non dixit 'quem Pater mittet Filius et Spiritus Sanctus habent a Patre, et Spiritus Sanctus a Patre et a me', videlicet ostendens quod totius divinitatis, vel si melius dicatur Filio, per quam non solum habent esse, sed et operari, sicut ob hoc deitalis, principium Pater est». Est enim principium ea ratione qua Filius quod est, sive suum esse, habet a Patre, similiter quod agit et primum, quia «primum et principium idem», secundum PHILOSOPHUM,I° suum agere, habendo scilicet a Patre essentiam Patris. Posteriorum. Est autem primum et principium deitatis in se et ex se, Ex hoc sequitur primo prima difformitas in agendo, scilicet quod quasi primo habendo totam deitatem et essentiales dei tati s actiones, Pater agit essentiales actiones a se, Filius autem a Patre, et Spiritus quam ab ipso et easdem actiones quasi secundo Filius et Spiritus Sanc- Sanctus a Patre et Filio. tus. Propter quod dicit Christus, Ioa n n i s Vo, «Non potest Filius a se». Et quia ille a quo aliquis agit et habet virtutem agendi, in eo quod ipse Et per hunc modum diversimode habendi I in se divinam essentiam et agit virtute quam habet ab illo, ille ex hoc agit in illo et per illum, ex hoc rationes attributorum essentialium, contingit quod quoquo modo I diffor- sequitur secundo secunda difformitas, scilicet quod praeter hoc quod miter, quoad modum scilicet eliciendi, habent agere divinas actiones Pater aeque immediate agit omnes essentiales actiones sicut et Filius, communes et essentiales, divinae personae. habendo in se eandem virtutem agendi quam habet Filius, ex quo I Sed ista difformitas contingit quoad duos modos eliciendi. Quia enim est omnino con-Iformitas omnium actionum essentialium in quantum Filius et Spiritus Sanctus habent a Patre quo habent esse, ut ipsam divi- eliciuntur a Patre et Filio, adhuc easdem actiones agit per Filium, nam essentiam, qua similiter habent operari, quamquam omnes eandem et mediante Filio. actionem, et uniformiter, agunt quantum ad substantiam actionis et Ex quo est omnium action-Ium essentialium difformitas in modo eli- modum eliciendi quantum ad substantiam virtutis elicitivae, iuxta illud, ciendi a Patre, in hoc scilicet quod Filius eas agit immediate, et non per Ioannis Vo, «Quaecumque ille fecerit, haec et similiter Filius facit», Patrem, Pater autem per Filium, et ita mediante Filio. Et similiter est de tamen propter diversum modum habendi illam virtutem a se, et ab alio, actionibus quas agit Spiritus Sanctus immediate, non per Patrem neque contingit difformitas actuum essentialium quoad modum eliciendi per Filium: Pater et Filius agunt eas mediante Spiritu Sancto et per Spi- ritum Sanctum, licet alias eas aeque immediate agunt. I Nec solum tale quid contingit in actibus I essentialibus, immo etiam AK'P'S'T'W' in actu notionali qui est spirare, quod scilicet, in quantum aeque imme- diate fit a Patre et Filio, omnino uniformiter spirant, difformiter tamen in AE'K'P'S'T'W' 228 ARTICULUS XXXIX QUAESTIO 7 229 quantum Filius habet a Patre quod spiret, et sic Filius solum spirat illud quod dicit Dominus Deus, Proverbiorum VIlIa, «Per me reges immediate, et non per Patrem, Pater autem, praeter hoc quod spirat regnant, et legum conditores iusta decernunt». A Deo enim est regnan- immediate, etiam spirat per Filium, et mediante Filio. di et decernendi potentia, iuxta illud, Romanos XIlIa, «Non est I Sed in hoc aliquid restat quoad actus essentiales potentia nisi a Deo». Penes hunc modum Filius dicitur agere per Patrem transeuntes extra, terminatos ad creaturas ut in effectum aliquem et in quaecumque agit, sive sint actus essentiales sive notionales, et I similiter terminum actus, cuiusmodi sunt crem'e, gubernare, revelare, I et Spiritus Sanctus per Patrem et Filium, et non e converso Pater dicitur huiusmodi, et quoad actus essentiales manentes intra, terminatos ad aliquid agere per Filium, neque aliquis eorum aliquid per Spiritum Sanc- divinam essentiam, aut ad divinam personam, aut ad aliquid in eis, tum. Et hoc ideo, quia, quaecumque agit Filius, vim agendi habet a cuiusmodi sunt intelligere, sapere, scire, cognoscere ex parte intellectus; Patre, et Spiritus Sanctus ab utroque, sed non e converso: Pater enim velle, diligere ex parte voluntatis. Actus enim essentiales de primo nihil habet a Filio, et Filius et Pater nihil habent a Spiritu Sancto. Et non genere Pater I operatur, non solum per se et immediate, sed etiam per solum dicuntur per Patrem agere, sed vivere, iuxta illud quod dicit HILA- Filium. Illos vero de secundo genere, quaelibet divinarum personarum RIUS de Christo, VIlIa D e Trinitate, «Quomodo non naturaliter per se et immediate operatur, et non mediante alia, neque per aliam. secundum spiritum in se habet Patrem, cum vivat ipse per Patrem? Per Pater enim per se et immediate creat, gubernat, et revelat, et similiter Patrem autem ipse vivit, dum nati-Ivitas non alienam ei intulit diversam Filius et Spiritus Sanctus, licet non a se, sed a Patre, ut dictum est. naturam, dum quod est, et ab eo est»; unde et per hunc modum et Filius Similiter etiam Pater creat, gubernat, et revelat mediante Filio et per dicitur esse per Patrem. Et similiter est de Spiritu Sancto respectu Patris Filium, et Filius et Pater communiter per Spiritum Sanctum et mediante et Filii. Spiritu Sancto; sed non e converso Filius per Patrem, neque Spiritus Aliquando vero 'per' notat circumstantiam habitudinis, quia scilicet Sanctus aut per Filium aut per Patrem. aliud vel alius non habet esse nisi ex respectu et habitudine ad suum I I Verumtamen circa hoc distinguendum, quod eo quod est 'per', uti- casuale, I quemadmodum universaliter unum relativorum secundum esse, mur quinque modis, secundum quinque genera circumstantiarum quae non habet esse nisi per aliud. Unde, quia divinae personae relativae sunt, notat circa suum casuale, cui deservit. non absolutae, ideo mutuo dicitur una esse per alteram, iuxta quod I dicit I Aliquando enim notat circumstantiam auctoritatis, quia scilicet ab eo HILARIUS, VIlIa De Trinitate, «Quisquis negat Filium, negat Patrem, habetur illud quo agit aliquid illud super quem habet auctoritatem. Iuxta cum Pater non nisi per Filium Pater sit», et similiter e converso AK'P'STW' AK'P'S'T'W' 230 ARTICULUS XXXIX QUAESTIO 7 231 non habet Filius mSI per Patrem, quod sit Filius; et similiter est de Spiritum Sanctum', sicut et 'Spiritu Sancto', resolvendo ablativum in utroque respectu Spiritus Sancti. accusativum; non autem e converso dicitur Filius aliquid agere per I Tertio vero notat circumstantiam principii formalis elicitivi actus, Patrem, neque Spiritus Sanctus per Patrem aut per Filium. quia scilicet est forma qua agens actum producit: sic omne agens agit I Quinto vero modo notat circumstantiam mediati principii acti vi, per suam formam, ut calidum calefacit per suum calorem. Hoc modo in quia scilicet actum producit per principium quod habet ab ipso quo divinis nulla persona agit per aliam, neque aliquis actus, sive primus qui actum elicit. Sed hoc contingit dupliciter, quemadmodum huiusmodi est esse, sive secundus qui est operari, convenit uni per alteram, sed principium potest aliquid habere ab alio dupliciter: uno modo per per divinam essentiam, in quantum est principium formale omnium divi- motum novum, et influxum; aut per actum quo recipit esse. narum actionum, ut habitum est supra; et hoc modo sumitur 'per' Primus modus I solum contingit in creaturis, in quibus agens princi- primum modum dicendi 'per se'. Unde, cum dicitur quod pale dicitur agere per instrumentum, et agens universale per agens I par- Pater intelligit per se, vel creat, vel spirat, vel generat, intelligitur quod ticulare, et universaliter causa primaria per secundariam. Hoc modo in hoc sit per aliquod formale principium in ipso; et similiter est de Filio et divinis non agit una persona per aliam, quia, quaecumque in divinis Spiritu Sancto respectu suorum actuum, vel primorum vel secundorum. communiter habent plures personae, omnino aeque per se et primo I Quarto modo notat circumstantiam principiati formalis, quia scilicet habent, et non est dif-Iferentia in aliquo nisi quod Pater habet illa a se et est forma secundum quam non elicitive, sed consummative dicitur ex se, Filius I autem non a se nec ex se, sed a Patre et ex Patre, et simi- actum producere, quemadmodum in creaturis tamquam per effectum liter Spiritus Sanctus a Patre et Filio, propter quod dicitur, Ioa n n i s Vo, formalem dicitur arbor florere per flores, vel pictor dicitur depingere «Sicut Pater 'habet vitam in semetipso, sic dedit et Filio vitam habere parietem per albedinem: licet enim usitatius in hoc casu utimur ablativo in semetipso». Et propter hoc aeque primo et per se suas actiones pro accusativo cum praepositione quae est 'per', dicendo florere flori- communes agunt. Unde AUGUSTINUS, ex ponens illud Ioa n n i s, vim bus, vel depingere albedine, universaliter tamen, retenta et intel-Ilecta faciendo in verbis, in s e r m o n e XXIIo, dicit: «Aliquid intelligere nos eadem circumstantia, semper ablativus resolvi potest in accusativum voluit in eo quod ait 'in semetipso', ut non participatione vivat, sed cum praepositione 'per', et e converso; hoc modo non dicitur aliquid incommutabiliter vivat, et ol11ninoipse sit vita. I Quid interest? I Quia ille agere per aliud nisi sit principium productivum eius, et actionis illius dedit, iste accepit», secundum quod dicit, Ioa n n i s VID, «Sicut vivens qua producit ipsum. Propter quod bene dicitur quod Pater dicit 'per Ver- misit me Pater, et ego vivo propter Patrem». Unde secundus modus bum' se et alia, sicut et 'Verbo'; et Pater et Filius diligunt se et alia 'per AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 232 ARTICULUS XXXIX QUAESTIO 7 233 locum habet in divinis, in quibus persona a qua est principium elicitivum Unde, nisi esset aliqua diversitas in personis quoad alios actus, essen- actus, agere dicitur per illam quae ab illa habet illud principium: hoc tiales scilicet, qui sunt intra manentes, non autem ad aliquem effectum modo I Pater aliqua agit per Filium, et ambo per Spiritum Sanctum. Sed extra transeuntes, et illos qui transeunt I ad effectum extra, sicut istos aeque principaliter quantum est ex parte actus praecedentis, licet princi- una persona dicitur operari per aliam, ut Pater per Fi]ium creare et palius agat persona quae agit per aliam, quoad hoc quod illam gubernare, similiter diceretur per eundem intelligere et velle. Quod nullo virtutem agendi habet per ipsam. modo conceditur, iuxta illud quod I dicit AUGUSTINUS, VIIo De Trini- I De tali modo agendi 'per' intendimus in proposito investigare, in tate, cap.o IO, «Si hoc est ibi esse, quod sapere, non per illam quam quibus actionibus una persona dicatur agere per aliam, et in. quibus ~on, genuit sapientiam, sapiens est Pater, alioquin non ipse illam, sed ipsa et quare, et ita quomodo quoad hoc, quod una persona agit per aliam, eum genuit, quia, quae illi causa est ut sapiens sit, ipsa illi causa est ut non e converso, non omnino uniformiter agunt divinae personae omnes sit». «Sapientia autem quam genuit Pater, sive sapientia genita, Verbum actiones essentiales. sive Filius est», ut dicit ibidem, cap.o 20• Quare, cum idem sit omnino I Ad cuius intellectum sciendum secundum supra dicta, quod, licet Deo Patri sapere et intelligere, sicut non est sapiens sapientia genita sive omnia opera Trinitatis essentialia indivisa sunt, quoad hoc scilicet quod Filio, sic non intelligit sapientia genita sive Filio aut Verbo, quare neque quidquid agit et operatur una persona, simul idem et eod.em. mod~ op~- per Filium aut per sapientiam genitam. Quia constructio de accusativo ratur quaelibet aliarum, quantum est de substantia operatIOnis et virtutis cum praepositione 'per', semper habet resolvi in constructionem de elicitivae simpliciter dictae, quia tamen virtus illa alio modo habetur ab ablativo sine praepositione in eadem ratione circumstantiae et causalita- una persona et ab alia, quoad hoc non omnino eodem modo operantur. tis, oportet igitur quod sit aliqua ratio, quare essentialia intra manentia Et hoc primo quia Pater, sicut, quod est Pater, hoc habet ex se, non non dicantur fieri a Patre per Filium sicut essentialia terminata ad effec- ab alio, aliae vero personae, id quod sunt in persona et in omnibus aliis tum extra, et quod dicitur de Patre respectu Filii, idem intelligatur de substantialibus, hoc non habent nisi ab alio, similiter et quod agant utroque respectu Spiritus Sancti. Non ergo sufficit dicere, quod Pater aliquam actionem sive operationem essentialem aut notionalem. creat per Filium quia actus creandi terminatur ad effectum extra; et non Secundo vero quia, sicut Pater habet omnia ex se, alii vero ab ipso, sic dicitur quod intelligit per Filium quia actus intelligendi manet intra. Hoc per se et immediate operatur eadem, et similiter quae et alii; attame?, in enim est illud de quo quaeritur, et ideo non est rationis assignatio, sed quantum alii virtutem activam et actionis I elicitivam habent ab IpSO, eius quod quaeritur, peti-Itio. Quae est ergo ratio huius diversitatis? ipse etiam operatur aliqua mediantibus ipsis et per ipsos, ut actus essentiales transeuntes extra, terminatos ad effectus in creaturis, sicut patet ex iam supra determinatis. AK'P'STW' AK'P'STW' 234 ARTICULUS XXXIX QUAESTIO 7 235 I Et est dicendum, quod actionum divinarum essentialium praecisa durationis agentium ad actus terminatos ad creaturas, in quantum termi- ratio qua Pater agit, aut est in Filio, aut non. Si sic, tunc semper Pater nantur ad ipsos, et per ordinem originis agentium actum spirationis, in bene dicitur actionem agere per Filium; si non, nequaquam. Primum quantum terminatur ad Spiritum Sanctum. Propter quod una est et contingit in omni actione quae tendit in aliquid productum per actionem, eadem ratio praecisa omnino secundum quam agunt omnes et ut est in sive intra, ut in actione spirandi, sive extra, ut in actione creandi. singulis tamquam principium quo agunt, cuiusmodi est deitas, quae, sub Secundum contingit in omni actione quae manet intra et non tendit in ratione qua deitas, est communis Patri et Filio et Spiritui Sancto, qua aliquid ex actione productum, ut in actione I intelligendi aut volendi. Pater creat sub ratione qua est deitas simpliciter et communiter in tribus Idcirco dico, quod universaliter in omnibus actionibus de primo genere, personis, non sub aliqua alia ratione qua singulariter est in Patre quam praeter hoc quod Pater dicitur agere immediate et per se, dicitur etiam sub ea qua est in Filio et Spiritu Sancto, et similiter qua Filius creat sub agere mediate et per Filium, ut spirare, creare, et huiusmodi; in omnibus eadem ratione, non sub aliqua alia ratione qua singulariter est in ipso vero actionibus quae sunt de secundo genere, Pater, etsi mediate illas Filio; et similiter est de Spiritu Sancto. Ex I quo aperte sequitur quod actiones dicitur agere, nullo tamen modo illa dicitur agere per Filium: praecisa ratio qua Pater creat, est aequaliter in Filio et in Spiritu I Sancto non enim, ut dictum est, dicitur intelligere aut velle per Filium. . sicut et in Patre, ut possit dici de Patre quare Pater creat deitate - quae I Ad cuius intellectum advertenda sunt aliqua: primo ex parte actionum est in se ipso et sua - non sub ratione qua sua est et in ipso, et idem de transeunti um in aliquod principiatum vel intra vel extra; secundo ex Filio et Spiritu Sancto, sed quod omnes simul et singuli creant deitate - parte actionum manentium intra I omnino absolutorum. quae est in singulis sub ratione qua singulorum est non ut sunt singuli, I Circa primum igitur attendendum est, quod praeter omnem rationem sed ut sunt unum principium creaturae. Et similiter quodam modo de ordinis inter se, Pater et Filius et Spiritus Sanctus ut unum agens se Patre et Filio in spirando Spiritum Sanctum. Quandocumque autem ratio habent ad actus essentiales, terminatos extra ad effectum in creatura, illa qua una persona agit, ab ipsa est in alia sub illa ratione qua illa agit, cuiusmodi I sunt creare et gubernare et huiusmodi, et hoc in quantum tunc ipsa dicetur agere per illam actionem quam illa alia persona agit: respiciunt effectum extra et terminantur in ipsum; similiter Pater et de quocumque enim I de quo verum est dicere quod agit aliquam actio- Filius ad actum notionalem terminatum in Spiritum Sanctum, cuiusmodi nem ablati ve, sine praepositione, aliqua ratione quae ab ipso habet esse, est spirare, et hoc in quantum respicit Spiritum I Sanctum et terminatur praecisa in alio, verum est dicere quod agit illam accusative, scilicet per in ipsum, et hoc quia simul omnino et absque omni ordine rei et rationis illud aliud, in quo ab illo est illa ratio, ut si radius calefacit hominem inter se, ad huiusmodi actus producendos concurrunt, per ordinem tamen calore quem causat in aere, sub ea ratione qua est in ipso aere, verum est dicere quod calefaciat ipsum per aerem. AK'P'STW' AK'P'STW' 236 ARTICULUS XXXIX QUAESTIO 7 237 I Ex parte vero actuum omnino absolutorum manentium intra, inteIligendi ut Filii est, sub ratione qua est perfectio propria Filii, scilicet est advertendum quod Pater et Filius ct Spiritus Sanctus non se habent sub ratione qua est sapientia genita, SIve habita per generationem. penitus ut unum agens ad actus absolutos essentiales manentes intra, Et similiter, ut est in Spiritu Sancto, et est ratio inteIligendi I sive sapien- cuiusmodi sunt intelligere et velle, quemadmodum se habent ad actus di ut Spiritus Sancti est, est sapientia sub ratione qua est spirata, sive essentiales transeuntes extra, sed actus I huiusmodi agunt ut singuli, et habita per spirationem. hoc ideo, quia ordine quodam rationis inter se huiusmodi actus aguntur, I Propter quod secundum determinationem AUGUSTINI, XVo D e T r i - sicut ordine quodam ipsi habent agendi rationem. Propter quod, etsi n i t a t e, cap.o 7°, «licet memoria, intelligentia, voluntas sic conveniant eodem secundum rationem absolutam agunt eos, non tamen penitus tribus personis, ut non sit Patri tantum conveniens memoria, et Filio secundum eandem rationem respectivam rationis. Licet enim ipsa deitas, intelligentia, I et Spiritui Sancto voluntas, sed singula horum trium sive divina essentia, in tribus personis existens una et eadem, re et conveniunt omnibus, quia sequeretur absurditas praedicta, ut Pater non ratione absoluta, sit ratio agendi omnes divinas actiones in omnibus divi- sit sapiens aut intelligens ex se ipso. sed ea sapientia quam genuit», nis personis, ut determinatum est supra, tamen habet aliquam differen- tamen, ut dicit ibidem, «Pater est sapiens ea, quae ipse sua est sapien- tiam respectus secundum rationem ut est in una persona, a se ipsa ut est tia, et Filius sapiens sapientia, de sapientia quae est Pater». Et similiter, in alia, in quantum scilicet una persona habet ipsam in semetipsa ex ut dicit, est de memoria, quia, «sicut sibi meminit Pater, ita et Filius, et semetipsa, alia vero habet ipsam in semetipsa, non ex semetipsa, sed a sicut Filii, et sui meminit Pater, memoria non Filii, sed sua, ita sui et quadam alia persona. Verbi gratia, cum deitas sub ratione I sapientiae Patris meminit Filius, memoria, non Patris, sed sua». Et sicut est de seu veritatis simpliciter sit ratio eius quod est sapere aut intelligere memoria, sic est de inteIligentia et voluntate. I Unde subdit de Filio: simpliciter, hoc tamen non una et eadem ratione ut est in Patre - et ideo «Sicut nec Pater ei meminit, nec Spiritus Sanctus ei diligit, I sed ipse, sapere et intelligere Patris secundum quod sunt Patris - et ut est in Filio - sua enim est et ipse memoria, sua intelligentia, sua dilectio, sed - et ideo sapere et intelligere Filii secundum quod sunt Filii - quia ut ita se habere, de Patre illi est, de quo natus est, - sic etiam Spiritus est in Patre, et est ratio inteIligendi aut sapiendi Patris ut Patris est, Sanctus, quia sapientia est procedens de sapientia,» etc. habet rationem ingeniti, et elicit in Patre inteIligendi actum ut Patris est, Et sicut est de istis tribus, memoria, intelligentia, voluntas, sic est et scilicet sub ratione qua est perfectio solius Patris, scilicet sub ratione qua de essentialibus aliis. Ista enim essentia-lIia sunt et communia sicut et est sapientia ingenita. Ut vero est in Filio, est ratio inteIligendi aut alia. Unde quod dicit, quod «Pater meminit memoria, non Filii, sed sapiendi Fi-IIii ut Filii est, habet rationem geniti, et elicit in Filio actum sua», non est hoc accipiendum quasi alia sit memoria Patris et Filii; AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 238 ART1CULUS XX1X X QUAESTIO7 239 immo illa eadem est memoria Patris, qua memoratur Pater, et Filii, qua aut Spiritus Sancti, et similiter de Filio et Spiritu Sancto, idcirco Pater memoratur Filius, et universaliter omnia essentialia eadem sunt lrium. convenienler dicitur creare illa ratione ablati ve, qua Filius creat, et ut illa Attamen, quia alius Pater, alius Filius, alius Spiritus Sanctus, et creat, non autem dicitur convenienter intelligere illa ratione qua Filius secundum hoc alia ratione Patri omnia essentialia conveniunt, alia Filio, intelligit, et ut illa intelligit. I Propter quod etiam actum creandi conve- alia Spiritui Sancto, in quantum scilicet Pater omnia habet a se et sub nienter dicitur agere per Filium, non autem actum intelligendi, I eo quod ratione ingeniti, Filius autem omnia habet a Patre el sub ratione geniti, semper uniformiter constructio ablati va de eo quod indicat rationem Spiritus Sanctus similiter omnia habet, sed a Patre et Filio, et sub ratione actus, resolvitur in accusativam cum praepositione 'per', de eo quod est spirati sive habiti per spirationem. Licet enim eius quod est memorari agens actum. Illius autem modi cuius est creare, sunt omnes actus simpliciter, ut communiter est trium personarum, ratio sit memoria essentiales terminati ad aliquid productum. Istius autem modi cuius est simpliciter ut est trium communiter, et eius quod est intelligere, sapere, intelligere, sunt omnes actus essentiales sic manentes intra, ut non aut scire simpliciter, ut est communiter trium personarum, ratio sit intel- terminentur ad aliquid extra ut ad effectum productum ex tempore: ligentia I sive veritas, sive sapientia aut· scientia simpliciter, ut est trium non enim est differentia, etsi terminentur ad creaturam tamquam ad communiter, et similiter est de velle et diligere respectu voluntatis et obiectum purum, ut cum dicitur Deus intelligere aut diligere creaturas, amoris, tamen, ut memorari est Patris singulariter, ratio eius non est simplici, dico, intelligentia et dilectione. memoria nisi sub ratione illa qua est I Patris, scilicet qua I est ingenita; Unde patet veritas communiter dicti, quod actus essentiales signifi- et similiter est de intelligere et sapere quod, ut Patris est singulariter, non cantes per modum egredientis ad aliquid extra, ut ad effectum per illos, est eius ratio intelligentia aut sapientia nisi sub ratione qua Patris. Pater dicitur agere per Filium, et ambo per Spiritum Sanctum, Et eodem modo est de actibus essentialibus, attributi s Filio: ul Filii sunt non autem actus essentiales non significantes per modum egredientis ad singulariter; et similiter de Spiritu Sancto, quia nihil est ratio illorum aliquid extra, ut ad effectum per illos. Sed dictum illud non declarat nisi sub ratione qua istorum I sunt. Quod AUGUSTINUS expressi t illis causam seu I rationem; immo quia actus transeuntes ad effectum extra verbis suis praedictis. fiunt secundum eandem rationem praecisam ab omnibus, non autem illi Et sic, licet Pater creat deitate, quae sua est, et Filii, et Spiritus Sancti, qui manent intra, ut iam expositum est, haec est ratio, quare in illis habet et similiter Filius et Spiritus Sanctus creanl eadem, quia tamen Pater non locum constructio de 'per', in aliis autem non, ut dictum est. creat illa ut sua est, neque ut Filii, neque ut Spiritus Sancti, neque ut in Ut sit regula generalis artis theologicae talis. Quandocumque in divi- se est, neque ut in Filio, neque ut in Spiritu Sancto, sed ut communiter nis persona aliqua habet ab altera rationem qua agit, et eadem ratione estlrium et in tribus, et similiter est de Filio et Spiritu Sancto, inlelligit praecisa uterque agit eandem actionem, persona a qua habet altera illam tamen aut sapit intelligentia aut sapientia, ut sua esl, non autem ut Filii rationem, per illam al-Iteram convenienter dicitur agere illam actionem, praeter hoc quod ~tiam eam agit immediate. ,I Quando autem non agunt illam actionem eadem ratione praecisa, secundum iam expositum AK'P'S'T'W' modum, tunc non dicitur convenienter illam actionem agere per illam AK'P'S'T'W' QUAESTIO7 241 240 ARTICULUS XXXIX alteram personam, licet simpliciter habet esse I ab ista per illam, in modum quo habent esse in se dei tatis, ut est ratio illas actiones elicien- quantum illa rationem agendi habet ab ista. Ut, si propterea illa, 'Pa~e~ di, idcirco personae ipsae in agendo huiusmodi actiones eundem ordi- intel1igit per Filium', dicatur simpliciter esse recipienda, hoc non est mSI nem rationis habent inter se, quo habent illam rationem agendi. Propter resolvendo istam, 'Pater intel1igit per Filium', in illam, 'actus intelligen- quod necesse est quod huiusmodi actiones agant secundum suas proprias di Filii habet esse a Patre per Filium', ex quo nullum inconveniens rationes praedictas, ut singuli I sunt, et non secundum unam rationem sequitur. Licet enim idem sit Patri esse, et intelligere seu sapere, communem, neque ut unum sunt in ea. quia ambo penitus absoluta sunt, non tamen idem est Patri esse, et ab I Ad cuius intellectum sciendum est, quod omnia essentialia Patri ex se ipso actum intelligendi Filii esse, quia illud est penitus absolutum, istud et non ab alio conveniunt, de quorum numero sunt rationes actuum autem relativum, esse autem absolutum et respectivum aliud et aliud essentialium manentium intra, et etiam ipsi actus cuiusmodi sunt intelli- sunt in Deo, sicut secundum AUGUSTINUM, «Patri aliud est Patrem esse, gere sive sape-lre, et velle sive diligere. Super ipsum autem intelligere ut est actus essentialis, fundatur dicere ut est actus notionalis, et similiter aliud Deum esse». Quod autem actus transeuntes in effectum extra secundum eandem vis dicti va notionalis super vim intellectivam essentialem. Quamvis rationem praecisam procedant a tri-Ibus personis, non autem manentes enim dicere non sit praecise ipsum intelligere, dicere tamen non est sine intra, huius adhuc alia ratio est, quod videlicet illae actiones ut intelligere, nec potest esse. Sed intelligere essentia1e, quantum est de se, transeuntes extra, quia ordine naturae et durationis sequuntur esse trium est sine dicere notionali in aliquo: intelligere enim essentiale convenit personarum agentium eas, ut dictum est supra, idcirco personae illae nul- Filio et Spiritui Sancto, non autem dicere notionale. Propter quod dicere lum ordinem omnino habent inter se in agendo huiusmodi actiones. et intelligere necessario non solum differunt ratione, sed cum hoc habent Propter quod necesse est quod eas agant, non secundum aliquas propri~s aliquem ordinem rationis inter se, I ut intelligere sit quasi primum, dicere rationes ut sunt singuli, sed secundum unam rationem communem, ut 111 vero quasi secundum. Cum vero I per actum dicendi a Patre procedat ipsa sunt unum, licet illud commune sub ratione qua essentia, non sit Filius, ut Verbum dictum et conceptum in mente paterna, ut paterna est praecisa ratio respectu actus creandi, quia requiritur ratio verbi ut est sive Patris solius, similiter necesse est ut non solum dicere et verbum uniformiter perfectio actus intelligendi trium, et similiter ratio amoris differant ratione, sed quod etiam habeant ordinem aliquem rationis inter procedentis ut est uniformiter perfectio actus I amandi trium, secundum se. In verbo autem ut iam productum est, et existit persona Filii per quod determinatum est in quadam quaestione de Q u o Ii b e t. Istae generationem et actum dicendi, habentur communicata Filio a Patre vero actiones manentes intra, eo quod nullo ordine sequuntur esse trium omnia essentialia Patris, et quae pertinent ad ac-Itivam spirationem, iuxta personarum agentium eas, sed cuilibet personae conveniunt secundum illud Ioannis XVIo, «Omnia quaecumque habet Pater, mea sunt», et Ioannis XVIIo, «Omnia mea tua sunt, et tuit mea sunt». AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' ARTICULUS XXIX X QUAESTIO 7 243 242 Et propter hoc a verbo produc to per vim intellectivam quam habet a naturae ordinem habent supra gradum primae materiae, et citra gradum Patre, procedit actus intelligendi idem qui a Patre, et similiter actus primae formae. volendi essentialis a voluntate sibi communicata a Patre; qui necessario Ordo successionis triplex est, scilicet successionis naturalis, situalis et scilicet actus volendi et intelligendi Filii ratione differunt a persona durationis. Primo modo est ordo inter non esse cuiuslibet creaturae huiusmodi actus eliciente, et similiter ordinem quemdam rationis habent et eius esse. Secundo modo est ordo illorum quae situm habent in inter se. Et sic ista quattuor, intelligere Patris ut Patris est, dicere Patris, magnitudine aut in loco. Tertio modo est ordo vel unius durationis I ad Verbum ipsum productum, et intelligere, necessario inter se differunt aliam, ut aeternitatis ad aevum, et aevi ad tempus, vel eorum quae sunt ratione, et ordine quodam rationis. Et eodem modo velle essentiale com- in tempore, inter se. mune Patri et Filio, et spirare, et persona Spiritus Sancti producta, et Ordo vero originis est lucis ad splendorem in igne. ipsum velle essentiale aut intelligere eius, ut Spiritus Sancti est. Ordo autem rationis est inter ens, verum, bonum, in unoquoque ente. Et sic omnia haec differentiam et ordinem rationis habent inter se: Pater, I Et in quolibet horum modorum ut sunt in creaturis, sine ulla contra- intelligere aut velle essentiale Patris, ut Patris est, dicere Patris, Verbum dictione recipiuntur prius et posterius. In ordine enim secundum I gradus dictum, intelligere aut velle essentiale Verbi ut I Filii est, spirare naturae semper est prius quod est gradus superioris, et posteri us quod est Patris et Filii, persona Spiritus Sancti, velle aut intelligere ut Spiritus gradus inferioris. In ordine vero successionis naturalis prius est non esse Sancti est. uniuscuiusque creaturae quam eius esse. In ordine autem successionis Ad cuius differentiae et ordinis intellectum antequam descendamus, et situalis, illud semper est prius, quod est propinquius aliquo termino applicemus iam dicta ad propositum, advertenda sunt primo quaedam determinato, ut respectu circumferentiae illud est prius, quod est pertinentia ad ordinem, I deinde quaedam alia pertinentia ad modum superius, respectu vero centri illud est prius quod est inferius. In ordine explicandi unumquodque secundum propriam rationem suam quam durationis unius ad aliam, illa est prior quae est simplicior et permanen- habet in suo ordine, per quam habet differentiam a quolibet aliorum tior, ut aeternitas aevo, et aevum tempore. In ordine vero durationis ordinatorum in eodem ordine. temporalis illud est prius, quod est propinqui us signo determinato in I De primo igitur sciendum, quod in creaturis quadruplex ordo reperi- tempore, vel praeterito, ut illud quod magis distat a praesenti, vel futuro, tur, scilicet gradus naturalis, successionis, originis et rationis. ut illud quod est propinquius praesenti, sicut dicit PHILOSOPHUS,IVO Ordo gradus naturalis est in partibus universi, quemadmodum mundus P h y s i c o r um. I In ordine autem rationis illud est prius, quod prius secundum PHILOSOPHUM, XIIo M e t a p h Y s i c a e, est unus ordine natum est movere intellectum vel rationem ut de se for-Imet conceptum, partium inter se et ad primum principium, sicut exercitus est unus. quemadmodum in qualibet creatura prior est ratio entis quam ratio veri, A prima enim materia quae est in infimo in creaturis, usque ad primam et ratio veri quam ratio boni, secundum quod saepius tactum est supra. formam separatam, quae Deus est, omnia intermedia secundum gradus AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' QUAESTIO 7 245 244 ARTICULUS XXXIX I Horum autem quattuor modorum ordinis primus et secundus nullo I De eis vero quae pertinent ad modum explicandi unumquodque modo reperiuntur in divinis. Non gradus, quia in divinis non est nisi una ordinatorum secundum propriam rationem quam habet in suo ordine, natura simplex, ut patet ex supra determinatis. Non successionis, quia sciendum quod, licet dictiones impositas ad significandum ea quae non est in divinis nisi simplex aeternitas, fixa manens. inveniuntur circa creaturas, transferimus ad divina, secundum quod Tertius autem modus indubitanter ponitur in divinis, quia est ibi qui a patet ex supra detenninatis, rationes tamen proprias ordinatorum, quae nullo et a quo alius, et qui ab aliis et a quo nullus. Est enim Pater a exprimuntur huiusmodi nominibus, 'prius', 'posterius', 'superius', 'infe- nullo, sed ab ipso Filius; et a Patre et Filio I Spiritus Sanctus, et ab illo rius', et huiusmodi, in hoc omnes concordant quod in divinis non sit ponere eas, sicut neque magis et minus, seu maius et minus, tamen nullus. Quartus vero modus, qui est ordinis rationis, non multum consuetus difficile est quibusdam intelligere quod in aliquibus sit ordo, quin eo est poni in divinis; qui etsi nullo modo ponatur in divinis ex parte ipso- modo quo ponitur in eis ordo, etiam ponatur in eis prius et posterius; ut, rum, scilicet inter attributa comparata inter se, neque inter attributa si in aliquibus sit ordo secundum locum, et prius et posterius secundum essentialia ut comparantur ad personalia, neque ut eadem essentialia locum, si secundum tempus et durationem aut I secundum naturam, et comparantur ad se ipsa ut habent esse in diversis personis, neque etiam similiter prius et posterius secundum tempus et durationem aut secun- ut considerantur in aliqua istarum trium comparationum in respectu ad dum naturam; si secundum originem, et similiter prius aut posterius intellectum divinum, de quo tamen debet esse sermo inferius, necesse secundum originem; si secundum rationem tantum, similiter prius et tamen habemus eum ponere ex parte intellectus nostri, et hoc non posterius secundum rationem tantum. Sed I re vera, etsi prius et praecise et omnino ne vanus sit huiusmodi intellectus, si nullo modo posterius ex se non significarent nisi circumstantiam rationum, quibus ortum sumet a rebus, immo ortum habet ordo ille in intellectu ab eis differunt ordinata ut inter se ordinem habent, et hoc indeterminate ad quae considerat in I divinis. Ex natura enim differentiae suae secundum rationes differentes cuiuscumque ordinis, et non detenninaretur eorum rationem, quam habent ut cadunt in consideratione in-Itellectus, est in eis circumstantia ad rationes determinatas differentiae ordinatorum nisi per apti tudo ut creatus intellectus in intelligendo discurrat ab uno in alterum, ordinem cui adiungerentur secundum modum iam dictum, nullo tamen ordinatim ea concipiendo, et I per hoc sit ordo per se conceptuum de eis modo in ordine rationis qui ponitur circa attributa essentialia quali- formatorum in intellectu, et nullo modo eorum quae concipiuntur nisi in cumque modo ponenda sunt prius et posteri us, ante et post, sicut neque quantum cadunt in huiusmodi conceptibus ordinatis. Ut secundum hoc, in ordine originis, sed praecise in conceptibus nostris, ut infra videbitur. quemadmodum in divinis personis est ordo originis in se ipsis ex parte Unde, quandocumque et ubicumque aliquando circa ea quae sunt in rei, non ex respectu ad aliquem intellectum, quia ab isto habet esse ille, divinis, mentionem facimus aut faciemus de ante et post, sive de eo sic in eis quae in divinis differunt sola ratione, est ordo rationis, etsi quod est prius et posterius, sive in dictis sive in scriptis, semper illa nullo modo in natura rei, tamen ut cadunt in ordi-Inatis conceptibus AK'P'S'T'W' nostri intellectus, ut infra declarabitur, ostendendo quomodo talis ordo essentialium est in omni intellectu discursivo, non simplici ut est intel- lectus divinus. AK'P'S'T'W' 246 ARTI ULUS XXXIX C QUAESTIO7 247 intelligimus ut sunt determinationes actus intelligendi in nobis, non I Sicut autem primum et secundum recipiuntur in ordine origmls autem alicuius ex parte I rei intellectae. propter eorum significationem, qua dicunt ab hoc esse hoc, sic compe- Circumstantiae vero quae explicantur huiusmodi dictionibus, quae tenter accipi possunt in ordine rationis, et hoc in quibuscumque est ordo sunt 'primum', 'secundum', 'tertium', 'quartum' et deinceps, aut illis rationis, propter congruentem significationem quam possunt habere in quae sunt 'primo', 'secundo', 'tertio', 'quarto' et deinceps, non tantum connotando progressum actus intelligendi ab hoc in hoc, et hoc non abhorrentur in divinis, quantum quae explicantur illis dictionibus quae praecise et omnino ex parte intellectus nostri, ut iam dictum est de sunt 'prius etposterius', 'ante et post', et hoc quia illa sunt communiora ordine rationis, sed aliquo modo ex parte rei, scilicet originaliter, et hoc quam ista. Omne enim quod est' prius' aut' ante', est primum, et I non e quia ipsa ordinata nata sunt sic concipi ab intellectu nostro, discurrendo converso, I unde sciendum quod, quantum ad propositum pertinet, ab uno in aliud. Quae enim sic se habent, unumquodque eorum natum primum dicitur aliquid dupliciter, aut quia ante aliud, aut quia ab ipso est est movere intellectum secundum rationem suam quam habet in ordine alius vel aliud, et eodem modo dicuntur dupliciter secundum, ut intelligit illa intellectus discursivus, qui diversos conceptus non for- tertium, quartum, et deinceps: dicitur enim secundum, aut quia est post mat nisi in temporis I successione, sive discre-Iti, ut intellectus angelicus, , aliquod unum quod est I prius, et tertium, quia est post aliqua duo quae sive continui, ut intellectus humanus, secundum quod dicit PHILOSOPHUS sunt priora, et sic deinceps, aut dicitur secundum, quia est ab aliquo uno quod «intelligere nostrum est cum continuo et tempore», et ita non primo, et tertium, quia est a duobus, et sic deinceps. format diversos conceptus nisi unum post alium. Talis, inquam, intellec- Primo modo primum synonymum est cum eo quod est 'ante', tus, sicut quantum est ex parte ordinati vi conceptorum ab ipso, natus est et secundum, tertium, et deinceps, cum eo quod est 'post'. Unde, si nulla discurrere ab hoc in illud, et non e converso. Sic quod ab eo natum est esset alia significatio eius quod est primum, secundum, tertium, concipi primo, non est natum concipi secundo, nec e converso, ita quod, quemadmodum non recipimus in divinis prius neque posterius, nec ante etsi concipiat prius id quod natum est concipi secundo, et e converso, nec post, sic nullo modo reciperemus in divinis primum, secundum, ter- quod tamen concipit prius, non concipit primo, neque quod concipit pos- tium, nec aliquod huiusmodi. terius, concipit secundo, quia posterius conceptum non concipitur a Secundo autem modo primum, secundum, tertium et deinceps omnino priori concepto, quemadmodum principium numquam conci-Ipit a alterius significationis sunt quam 'prius et posterius'. Unde, quia conclusione, licet cum concipiat post conclusionem. Numquam autem differentia ordinatorum ordine originis sumitur penes' a quo est alius', et dicetur aliquid I concipi primo nisi ut ab illo concipitur aliud, neque 'qui est ab alio', et 'qui est ab aliis', ideo isto secundo modo primum, secundo nisi ut concipitur ab alio, ut sic omnino differant primum et secundum, tertium competenter assumuntur in ordinatis ordine originis, secundum a priori et posteriori, et in ordinatis ordine rationis secundum ut persona quae non est ab alia, sed a qua alia, dicatur prima; quae praedictum modum possit acci pi primum et secundum modo iam vero est ab alia, et ab il-lia alia, dicatur secunda, et media; quae vero ab dicto, scilicet completive ex parte intellectus, et originali ter ex parte rei aliis, et a qua nulla, dicatur tertia. Et hoc non solum ex respectu ad intellectum quemcumque, sed ex natura rei in se. AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 248 ARTICULUS XXXIX QUAESTIO 7 249 intellectae, prius autem et posterius non nisi ex parte solius intellectus essentialia conveniunt primo, Filio vero secundo, Spiritui Sancto autem nostri, ut illud quod est prius, possit esse posteri us, et e converso, illud tertio, hoc non intelligimus nisi ut primum, secundum, tertium, sunt autem quod est primum, non possit esse secundum aut tertium, nec e determinationes solius actus inteIligendi nostri, non autem alicuius ex I converso, nec in ordine rationis ex parte intellectus, sicut neque in parte rei intellectae. Unde, si quis omnino talia removere velit a modo ordine orginis ex parte rei, secundum quod amplior erit de hoc senno loquendi in divinis, hoc non oportet facere propter aliquod inconveniens inferius. ex parte rei, sed solum ex parte usus inconsueti ipsorum nominum. I Sed I Sic ergo, quod ordo rationis, et primum et secundum et huiusmodi valde irrationabile est vim magnam de nominibus facere, cum certum est circa divina sint ex parte intellectus nostri, hoc non contingit nisi quia de rebus quas per illa exprimere intendimus, dicente DIONYSIO, IYO intellectus noster ea quae considerantur in divinis, non est natus cap. 0, D e d i v i n i s n o m i n i b us, «Irrationabile arbitror et stultum, concipere nisi per discursum, non, dico, solum discurrendo post I unum non virtuti intentionis attendere, sed dictionibus, et non est divina I intel- in alterum, ubi primum non est ei natu-Iraliter via transeundi in cogni- ligere vole11fium proprium, sed sonos leves percipientium, et nolentium tionem alterius, quemadmodum post conclusionem potest discurrere ad scire, quid quidem qualis dictio significet, quomodove eam oporteat et conceptum principii in cuius cognitionem cognitio conclusionis non per alias aeque potentes et manifestiores dictiones declarare,» etc. est via, sed discurrendo ab uno in alterum ut cognitio unius sit via tran- Unde, quia loqui non possumus de divinis nisi nominibus transiatis a seundi ad cognitionem alterius, quia illius secundi cognitio cognitionem creaturis, et illa proprietatem rei non possunt perfecte exprimere, aut primi includit. Et ideo, sicut in ordine originis primum est illud a quo omnino oportet nos tacere et nihil omnino loqui de divinis, aut loqui alius, et secundus qui ab alio, sic in ordine rationis primum est illud a aliquando improprie aliquantulum, iuxta illud quod dicit AUGUSTINUS, quo discurritur in aliud, et secundum, in quod discurritur ab alio. Quae, super Ioa n n e m, sermone 19°, exponendo illud, Ioa n n i s Vo, «Non etsi nullo modo reciperentur in divinis ex natura rei nisi originaliter, potest Filius a se quidquam facere», dicens, «Et, si nec explicatum ali- tamen recipi debent in eis ex parte et ex natura intellectus nostri, ut quid dixerimus quia nec explicatum aliquid i11fellexerimus - aliquando considerentur sicut determinationes actus intelligendi intellectus nostri quippe sermo deficit ubi intellectus proficit -, quanto magis sermo discurrentis dicto modo, non autem alicuius ex parte rei. Et secundum patitur defectionem, quando intellectus I non I haiJet pe/jectionem?» hunc modum intelligimus in omnibus dictis nostris I et scriptis, primum, secundum, tertium, et sic deinceps, ubicumque mentionem fecimus aut faciemus de eis, ut secundum hoc, si dicamus quod in Deo intelligere est AK'P'S'T'W' primum, et velle secundum, aut quod verum est attributum primum, bonum vero secundum, ut quod essentia divina est prima, respectus vero vel relatio fundata in ipsa est secunda, aut quod Patri intelIigere et omnia AK'P'S'T'W' 250 ARTICULUS XXXIX QUAESTIO 7 251 I Ad propositum igitur redeuntes, dicimus quod, quia divinae personae ad intelligere essentiale ut Patris est, et Filius ut Filii est. Et sicut est de in agendo actiones transeuntes in productum extra, nullum omnino isto essentiali, similiter est de omnibus aliis, et sicut est de Patre respectu ordinem habent inter se, ideo eas agunt non ut singuli, sed ut unum, et Filii, similiter est de utroque respectu Spiritus Sancti. ideo secundum unam praecisam I rationem. Actiones absolutae Sic ergo patet ex iam dictis, quomodo secundum utrumque articu- manentes intra, non transeuntes in aliquid produc tum intra vel extra, lorum quaestionis propositae communiter omnes divinas actiones quia divinae personae eas agunt ordine quodam rationis intellectus nos- essentiales I omnes divinae personae uniformiter agunt, et quomodo dif- tri, ideo eas agunt ut singuli, non ut unum, I et ideo neque secundum formiter. Sed praeter hoc est modus unus quo quaelibet personarum divi- unam praecisam rationem, propter quod persona a qua alia persona narum, immo Deus trinitas, difformiter agit diversas actiones communes habet quod illas agat, non dicitur quod agit eas per illam, sicut dicitur essentiales, cuiusmodi sunt I velle, intelligere, creare, gubernare, et quod per illam agit illas praecedentes. Et sicut est de intelligere huiusmodi. In hoc videlicet, quod, licet eadem ratione absoluta essentiali, similiter est et de velle essentiali, et sicut est de intelligere et eliciente, quae est deitas, omnes agat elicitive, aliis tamen et aliis ratio- velle essentiali Patris respectu Filii, sic est de intelligere essentiali et nibus respectivis agit I aliam et aliam actionem determinative secundum velle Patris et Filii communiter respectu Spiritus Sancti. modum praedeterminatum, ut, sicut Pater alio respectu realis relationis Ille autem ordo in actionibus manentibus intra patet ex iam dictis. generat, alio spirat, et ideo sunt diversae actiones notionales generare et Quia enim intellligere essentiale Patris, ut Patris est, fundamentum spirare, et diversimode quodam modo et difformiter generat et spirat, sic est actus dicendi, et a fundamento in id quod fundatur super ipsum, Deus trinitas alio respectu et alio, rationalis relationis intelligit et vult, ut intellectus noster natus est ordine naturalis rationis discurrere, et non e sint secundum hoc diversae actiones essentiales intelligere et velle, et converso. Et similiter, quia dicere est actus productivus verbi, quasi diversimode atque difformiter I quodam modo intelligit et vult. medius inter dicentem et verbum dictum, discurrere natus est a dicere in verbum dictum. Similiter, quia a verbo dicto agitur actus intelligendi essentialis, et id a quo procedit, est ut principium eius, ideo discurrere I natus est ab ipso verbo in ipsum intelligere. Et sic ordine discursus nostri intellectus, qui originem trahit ab ipsa re, intellectus ipse primo Quod ergo arguitur primo, quod «omnes divinae personae omnes habet concipere intelligere essentiale Patris, secundo dicere Patris, tertio actiones communes divinas et essentiales uniformiter agunt, quia eadem verbum dictum, quarto intelligere essentiale verbi, ut verbi est, ut secun- dum hoc or-Idine rationis et discursus intellectus nostri se habent Pater AK'p'S'T'W' AK'p'S'T'W' QUAESTIO8 253 252 ARTICULUS XXIX X ratione eliciente et determinante», dicendum quod verum est, secundum I QUAESTIO 8 iam determinata, quoad substantiam actionum, et quoad ipsam rationem huiusmodi actionum elicitivam; quantum tamen est quoad rationem UTRUM DEO CONVENIATALIQUAACTIO IN SE MANENS. determinativam, quodam modo difformiter agunt diversas actiones sin- Circa octavum arguitur, quod in Deo nulla sit actio manens intra, non gulae personae, et omnes simul; et similiter quoad modum eliciendi terminata ad aliquid extra. actionem per se et per alium, a se et ab alio, etiam divers~e perso.nae Primo sic. PHlLOSOPHUS dicit, no C a e Ii e t m u n d i, «Res bona eandem actionem bene agunt difformiter secundum determmatum Iam completa est, existens absque operatione»; ubi dicit COMMENTATOR, modum. «Et est in rei veritate illud cuius actio est sua substantia, scilicet intel- I Ad secundum, quod «divinarum personarum nulla est diversitas in lectus abstractus»; qualis maxime est intellectus Dei, ut habitum est agendo», dicendum secundum praedicta, quod verum est quantum est ex supra. Sed si haberet actionem manentem intra, non esset bona et com- parte elicitivi; quantum tamen est ex parte modi eliciendi et rationis pleta absque operatione, quoniam, ut dicit in I° eiusdem, «Omnis res determinantis actum, bene contingit diversitas, ut dictum est. cuius est operatio, I fit propter operationem silam». Omne autem I quod I Per idem patet ad tertium, quo dicitur I quod «actio est eadem, est propter aliud, bonitatis suae complementum recipit ab illo: quorum natura est eadem». Dicendum quod verum est quantum ad «Illud enim propter quod finis est, et bonum et finis,» idem, no Me t a- substantiam actionis, et quantum est ex ratione elicitivi. Quantum tamen p h Y s i c a e. Ergo etc. est ex parte determinatorum quae diversitatem secundum ration~m Secundo sic. Omnis actio est aliquid per se et immediate elicitum ponunt in essentia, bene possunt actiones esse diversae secundum ratIo- a principio elicitivo: etenim si aliquid sit principiatum ab agente, imme- nem, et etiam difformes quoad modum eliciendi, ut dictum est. diatius tamen elicit actionem quam principiatum quod producit per I Ad primum in oppositum, quod «diversae personae diffonniter agunt, ipsam, quia actio semper est media inter principium et principiatum. secundum quod quaedam agunt a se, quaedam vero ab alia», et similiter In Deo autem nihil potest elici per se et immediate a principio elicitivo, ad secundum, quod «quaedam agit per se, quaedam vero per aliam», manens intra, quia principium I elicitivum omnis actionis passibilis in dicendum quod verum est quoad hoc, sed hoc nullam ponit I difformita- Deo est divina essentia, ut habitum est supra, super quam in Deo nihil tem in substantia actionis, neque in modo eliciendi quantum est ex pane elicitivi, in quibus consistit conformitas simpliciter. AK'P'STW' AK'P'S'T'W' QUAESTIO 8 255 254 ARTICULUS XXIX X non tamen semper requirit in quod fiat, ut quando aliquid fit de nihilo, et potest se habere per immediationem nisi respectus aliquis, quia praeter non in alio sed in se existens, ut est substantiarum creatio. Et secundum essentiam nihil est in Deo nisi respectus, ut dictum est saepe. hoc dicit PHILOSOPHUS,I° D e g e n e r a t i o n e, quod <~facereamplius, id Respe-Ictus autem per se elici non potest a principio elicitivo, quia tunc est in plus, est quam movere». Factio autem secundum omnem rationem esset substantia I ipsius actionis, quod non est verum, quoniam suam productio quaedam est, quia factione semper aliquid fit, vel in secundum PHILOSOPHUM, IlIO Physicorum, «eadem est substantia praeexistenti subiecto, vel in se subsistens de nihilo, sed non est sine actionis et passionis, quae est aliquid in passo»; non autem respectus in innovatione. agente. Ergo etc, Productio autem secundum aliquam rationem sibi propriam non potest In contrarium est, quod nobilius est esse in actione, quam non, quia dici factio, quia quod per ipsam producitur, non producitur in praeexis- otium est sicut somnus, actio vero sicut vigilia. Deo nobilius semper est tente subiecto, nec de nihilo, sed de substantia producentis, et est attribuendum, ut habitum est supra. Ergo etc. omnino sine innovatione, ut est productio divinarum personarum in Deo. Productio autem secundum omnem rationem suam actio I est, communi- I ter accepto nomine actionis. Actio autem secundum aliquam rationem propriam non est productio, quia per eam nihil aliud, vel alius, in se omnino, sed alteri perfectio in Ad sciendum, quae et qualis actio sit in Deo manens intra, est hic advertendum quod ista sex, motio, mutatio, factio, productio, actio, esse acquiritur, iuxta illud quod dicitur in S e x p r i n c i p i i s, «Actio operatio, si secundum proprias rationes considerentur, differunt ab non requirit quid agit, sed in quid». Qualis est generaliter I actio, qua agit forma in dando esse propriae materiae quam I informat, iuxta illud invicem, quamvis quoad quasdam rationes communes ipsorum commu- quod dicit in libro D e g e n e r a t i o n e, «Agere proprium est niter quaedam accipiuntur pro quibusdam. Motio enim mutatio quaedam est, communiter accepta mutatione pro formae, pati autem alterius potentiae», scilicet materiae. Actio autem variatione contingente in subiecto, sed proprie sumendo mutationem, secundum omnem rationem suam est operatio, communiter accepta neutra est alia. Sed convenienter ac-lcepta factione, ambae, scilicet et operatione, quia dissolvit otium, cui contrariatur operatio. motio et mutatio, factiones quaedam sunt, quibus fit aliqua dispositio Operatio autem secundum propriam rationem non est actio secundum quae prius non erat, a movente et mutante in aliquid aliud ab ipso: idem aliquam dictarum rationum, neque scilicet secundum quam productio est enim secundum I quod idem, non transmutat aliquid in se ipso. Et actio, neque secundum quam informatio ad perfectionem in esse actio cum illa dispositio introducitur non tota simul, sed successive pars post partem, dicitur motio; cum vero tota simul, dicitur mutatio. AK'P'S'T'W' Factio autem secundum propriam rationem non potest dici secundum dictum modum motio aut mutatio, quia scilicet, etsi aliquid per eam fiat, AK'P'S'T'W' 256 ARTICULUS XXXIX QUAESTIO 8 257 est; sed operatio proprie est actus perfectus rei existentis in actu suo perfecto, et est proprius unicuique secundum suam speciem, iuxta illud quod dicit PHlLOSOPHUS in fine IVli Meteororum: «Universa Secundum hoc ergo concedendum est argumentum ad istam partem. sunt determinata I opere. Quae enim possunt.facere, sui ipsius opus est I Ad primum in contrarium, quod «res completa est, existens absque singulum, quemadmodum oculus videt; quod vero non potest aequi- operatione», dicendum quod est aequivocatio operationis: est enim voce, quemadmodum I mortuus aut lapideus». Unde operatio est per- quaedam operatio quae est actus perfectus rei, propter quod habet fectio cuiusque, existens in esse perfecto, ut est sentire operatio sensus esse, et est finis eius in esse; est et alia operatio, qua acquiritur rei sua existentis secundum actum sensitivi, et intelligere operatio intellectus perfectio in esse, ut perfecte possit in illam operationem primam, quae existentis secundum actum perfectum intellectivi. Communissime est sua perfectio in esse. autem accepto nomine actionis, huiusmodi operatio actio dicitur, et sic Operatio primo modo est operatio in sua perfectissima significatione praedicta omnia actiones et operationes.communi nomine dici possunt, accepta, qua distinguitur contra alia quinque praedicta, et istam sed non e converso. dici-Imus perfectissime esse in Deo, et in ea consistit sua beatitudo, ut I Ad quaestionem igitur descendentes, dicimus quod nulla actio quae determinabitur infra. De qua dicit PHlLOSOPHUS in I° C a e Ii e t est motio aut mutatio intra, cadit in Deo, propter suam immutabilitatem, m u n d i, «Omnis res cuius est operatio, .tit propter operationem suam, ut habitum est supra, neque similiter factio, propter suam aeternitatem et operatio rei divinae est perseFerantia et permanentia, et haec est vita quae est sine omni innovatione, ut habitum est supra similiter. Sed sempiterna», quia, ut dicit XIIOM e t a p h y s i c a e, «actio' intellectus est actio quae est productio secundum propriam rationem productionis, vita». quae nullo modo est factio, illa est in Deo ad intra quoad personae I Operatio secundo modo I est operatio communiter accepta pro actio- Filii et Spiritus Sancti productionem, ut declarabitur inferius. Et simili- ne, productione, et aliis supradictis, de qua loquitur rro C a e I i e t ter actio quae est operatio secundum propriam rationem operationis, et m u n d i. Quod plane ostendit littera sequens illud quod diminute communissimam rationem actionis, et consistit in actionibus essen- assumptum est in argu mento. Iacet enim littera sic: «Res bona completa tialibus personarum, quae sunt velle et intelligere, de quibus continuo est, existens bona absque operatione, et non cum operatione qua acqui- determinabitur in sequentibus. rit bonitatem suam». Et infra: «Res autem integra hona llOn indiget I AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 258 ARTICULUS XXXIX QUAESTIO 8 259 operatione qua fit bona»; ubi dicit COMMENTATOR: «Cuius substantia divinam essentiam; immo in significata cuiuslibet eorum cadit ipsa est I actio». Unde, exempla ponens de tali operatione in homine, essentia sub ratione respectus, et sola ratione ut est significata sub operationes hominis dicit exerciti um, venationem, et alia multa quibus nomine respectus, differt a se ipsa, ut est absolute significata, ut in acquirit sanitatem. actione divina ipsa substantia actionis divinae sit divina essentia, sicut Et quod assumitur in argumento de prima operatione, quod «res fit motus est substantia actionis in creaturis. Et propter omnimodam sim- propter illam, et recipit ab ea complementum suae bonitatis», quod plicitatem ipsa essentia habet rationem fundamenti ex quo elicitur divina non convenit Deo, dicendum quod huiusmodi operatio aut est ipsa rei actio, et rationem substantiae actionis quae elicitur, ut magis patebit substantia et essentia, differens sola ratione ab ipsa, ut contingit in Deo, infra, loquendo de actionibus divinis intra manentibus. aut est aliquid praeter eam, ut contingit in creaturis. De prima opera- tione, scilicet in I Deo, non intelligitur il-Ilud dictum PHILOSOPHI quod exprimit per illud quod dicit, «fit propter operationem», quia in Deo nullum cadit fieri; dicit ergo illud solum de operatione in creaturis. I Secunda ratio ostendit quod in Deo nulla cadit interius actio seu operatio omnino, eo quod actio vel operatio, si est in Deo manens intra, fundatur super divinam essentiam, cui nihil additur manens intra nisi respectus, quod verum est secundum supra determinata; et sic actio vel operatio in Deo non esset nisi purus respectus, quod non est verum, ut procedit abiectio. Et est dicendum de actione sive divina operatione manente intra, sicut dictum est supra de aliis attributis, quod in signifi- catione eorum non cadit praecise respectus tamquam aliquid praeter AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' QUAESTIO I 261 I ARTICULUS XL Secundo sic. Nihil intelligit nisi per hoc quod in-Itellectum est forma intellectus in intelligente. Forma enim intelligibilis principium est omnis intellectualis operationis. Sed intellectus divi nus nullo habet informari, DE ACTIONE DEI QUAE EST INTELLIGERE, ne in Deo ponatur compositio. Ergo etc. IN SPECIALI Sequitur de actione Dei quae est intelligere, in speciali. Et circa hoc I quaeruntur septem. Primo, si Deus sit intelligens. Secundo, si intelligat se ipsum. Tertio, si semper et uniformiter intelligat se ipsum. Quarto, si Quaestio ista determinata est in praecedentibus. Cum enim, ut habi- perfecte intelli-Igat se ipsum, ita quod, se intelligendo, intelligat alia in tum est, intellectus sit in Deo tamquam potentia ad intelligendum, et se. I Quinto, si uno simplici intuitu intelligat se ipsum et alia. Sexto, habitus intellectu ales tamquam rationes intelligendi, tale autem quid ex si intelligere in Deo sit tantum essentiale, an etiam personale. Septimo, habitu per intellectum habet concipere obiecta cognoscibilia, quorum in si ipsi intelligere Dei quod non est nisi essentiale, respondeat in Deo se habet habitus, quod est in-Itelligere sive esse intelligentem, ideo opor- aliquod verbum essentiale. tet dicere simpliciter quod Deus sit intelligens. Unde et Deus dicitur a 'theaste', quod est considerare, quia omnia intellectu suo considerat. Quod maxime apparet ex hoc quod in Deum reducitur omne agens et I QUAESTIO 1 movens motum, tamquam in agens et movens primum non motum. Cum igitur sub ipso sit quoddam agens movens se ipsum, quod non movet se UTRUM DEUS SIT INTELLlGENS nisi per apprehensionem et appetitum, multo ergo fortius Deus, primum movens, movet ut appetens et intelligens. Aliter enim movens per Circa primum arguitur, quod Deus non sit intelligens. intellectum esset instrumentum eius quod movet, non per intellectum, et Primo sic. «lntelligere pati quoddam est», ut dicitur, III ° De non intelligens finem praestitueret intelligenti, et imperfectum prius a n i m a. Pati alitem minime contingit Deo I inter omnia entia, cllm sit esset perfecto, et esset aliqua imperfectio in Deo. Quae omnia sunt summe formalis et abstractus. Ergo etc. inconvenientia. AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 262 ARTICULUS L X QUAESTIOI 263 I eliciendi actum intelligendi in intellectu, in Deo autem forma intellecta non est nisi sua essentia, quae est ratio intelli-Igendi se et omnia alia, Ad primum in oppositum, quod «' intelligere pati est', quod non cadit secundum quod est ratio omnium divinarum actionum, ut habitum est in Deo», dicendum quod duplex est modus intelligendi. Unus ad quem supra. Ipsa autem essentia divina penitus est id ipsum re cum ipso divino intellectus, quantum est de se, est in potentia tantum, et non in actu nisi intellectu, et differunt sola ratione, quare, cum sibi ipsi non potest esse per agens quod est obiectum intelligibile, quod I non est penitus idem absens, non potest secundum rationem nostram intelligendi divina sibi, nec semper est intellectum ei coniunctum in ratione moventis aut essentia esse non movens ad actum intelligendi quaecumque I intel-lIigi- moti vi, sed quandoque sic, et quandoque non. Alius vero est modus bilia. Quare, cum idem secundum rem non movet se ipsum neque agit in intelligendi, secundum quem intellectus intelligentis semper est in actu se ipsum nisi secundum rationem nostram intelligendi, intelligere Dei intelligendi, et hoc per agens intelligibile penitus idem sibi, et ideo semper in actu ponitur, et non est in ipso intellectus in potentia nisi semper praesens ei in ratione moventis sive motivi. coniunctus actui, et secundum rationem nostri intellectus. I In creatura Primo modo intelligit omnis intellectus creatus, et de isto dicit autem forma primo intellecta non est sua essentia, quia ipsa non est PHILOSOPHUS,quod I «intelligere est pati». Est enim in eo modus verae prima ratio intelligendi in intellectu creato, eo quod ipsa essentia cuius- passionis, per hoc quod intellectivum de potentia distante et differente ab libet rei ut est huius vel illius, sin-Igularis est, et proprium obiectum actu, in actum reducitur per obiectum. I Secundo modo intelligit intellectus creati universale est, quod est ei ratio cognoscendi omnia sin- solus intellectus increatus, et ideo in eo non I est aliquis modus verae gularia sub ipso, et ita se ipsam, quia est sub aliquo universali, ut sic passionis realis, sed secundum rationem tantum, quemadmodum deter- intelligat se, sicut alia. Illa autem ratio universalis intellectum non minatum est supra quod ratio passionis cadit in Deo, et quod intellectus movet nisi ex habitu intellectu aI i vel ex specie existente in phantasmate, divinus habet rationem potentiae. ut habitum est in quadam quaestione de Q u o I i b e t. Habitus autem re Huiusmodi autem differentiae in modo intelligendi ratio est quod, aliud est ab eo cuius est habitus. Idcirco intellectus creatus, quia ad cum intellectus quantum ad actum intelligendi in creaturis passivus est, actum intelligendi semper movetur aliquo alio a se, vere passivus est, et ut passivus, ideo in actum intelligendi non procedit nisi per speciem eductus de potentia intelligendi in actum intelligendi. sive formam rei intellectae, quae principium formale est, et ratio I Ad secundum, quod «intelligibile est forma intellectus in intelligen- te; quod non contingit intellectu i divino», dicendum per eundem modum, quod intelligibile est forma intellectus, vel ut aliquid distans vel AK'P'S'T'W' i\K'P'S'T'W' 264 ARTICULUS XL QUAESTIO 2 265 differens quodam modo secundum rem ab ipso intellectu, vel ut diffe- extra, sed est in se ipso existens et manens, et procedens ab ipso per rens secundum rationem tantum. Primum contingit in primo genere actum intelligibilis non transeuntis ab intelligibili in intellectum, et intelligendi, et in creato intellectu I tantum, et non in divino, ut procedit terminatum ab ipso tamquam a movente extra, quemadmodum actus obiectio. Secundum vero contingit in secundo genere intelligendi, et in calefaciendi transit ab igne in ligna, sed per intelligibile, ut per princi- solo intellectu divino, ut iam patebit. pium formale, existens in intellectu, eliciti communiter a composito ex intellectu et intelligibili, quemadmodum forma agentis est principium propriae actionis, licet ex intelligibili et intelligente non fiat unum sicut I QUAESTIO 2 ex materia et forma, ut alias exposuimus in quaestionibus de Q u o Ii- b e t. Huiusmodi actus intelligendi, sic in intelligente elicitus, licet non UTRUMDEUS INTELLIGAT IPSUM. SE transeat I in rem aliam extra ab intellectu et forma intelligibilis elicien- ' Circa secundum arguitur primo, quod Deus non intelligat se te, transit tamen et terminatur in ipsum obiectum intelligibile. Ut in actu ipsum, quoniam intellectum est perfectio intelligentis, et ita nobilius intelligendi sit quasi circulus incipiens ab intelligibili, in intelligibili ut eo. Deus autem secundum nullam rationem potest poni esse nobilior a principio formali elicitivo actus intelligendi in intellectu, et termina- se ipso. Ergo etc. tus in idem ut in obiectum formale ipsius actus, quemadmodum actus Secundo sic. Actus intelligendi medius est inter intelligentem et videndi incipit a visibili extra et terminatur in ipsum, praeter hoc quod rem intellectam. Sed inter intellectum divinum et se ipsum nulla cadit per se sensibile non est per se praesens sensui, sed per suam speciem mediatio omnino, quia est penitus id ipsum. Ergo etc. sibi impressam, per se autem intelligibile se ipso obiective praesens est Contra, secundum PHILOSOPHUM, separatis a materia intelligens eI «in in intellectu ut obiectum cognitum, licet non ut forma impressa, sicut intellectum idem». Deus autem summe separatus est a materia, ut patet declaravimus in I quaestionibus de Q u o I i b e t. I Ad hoc ergo quod ex praehabitis. Ergo etc. intellectus intelligat aliquod intelligibile, non requiritur nisi quod intelli- gibile sit praesens intelligenti, ut obiectum intelligibi]e. Cum ergo divina essentia sit summe intelligibile, et divino intellectui I summe praesens, necesse est ponere I quod Deus intelligat suam essen- tiam. Ipse autem non est aliud quam sua essentia. Necesse est igitur Ad hoc dicendum, quod actio intelligendi est actio intelligentis, non ponere quod ipse se ipsum intelligat. ab ipso in aliquid extra ipsum transiens, quod tamquam patiens recipit in se huiusmodi actionem, sicut calefactio ab igne transit in calefactum I Ad primum in oppositum, quia «intellectum quasi formale respectu AK'P'S'T'W' intellectus nobilius est eo; quod non potest contingere in Deo», AK'P'S'T'W' 266 ARTICULUS XL QUAESTIO 3 267 dicendum quod secundum rem aut aliquam rationem I absolutam nihil Primo sic. Simplex, ad quodcumque se convertit, totaliter se est in Deo, quod est nobilius altero; secundum rationem vero non abso- convertit. Intellectus divinus simplicissimus est, et convertit se lutam, sed respectivam, bene conveniens est in Deo poni rationem magis quandoque ad intelligendum alia a se, ergo totaliter se convertit. nobilis et minus nobilis, ut absolute sit tantae nobilitatis in Deo intellec- Sed quod totaliter se convertit ad intelligendum unum aliquid, non simul tus, quantae est intelligibile. In quantum tamen intelligibile se habet intelligit aliud. Ergo etc. in rationem formalis respectu intellectus, et hoc maxime habendo Secundo sic. Deus, quomodo in-Itelligit alia a se, intelligit se ipsum, et respectum et comparationem ad intelligibile et intellectum, in creaturis e converso, quia aliter mutaretur a modo intelligendi se ipsum quando nobilior est ratio intelligibilis quam intellectus. intelligeret alia a se. Sed non uniformiter intelligit alia a se, quia alia I Per hoc ad secundum dicendum, quod secundum rem tamquam ali- et alia ratione, sicut alia est ratio in Deo unius et alterius, quoniam quo alio a se intellectus divinus non habet aliquo informari, neque ut unumquodque aliorum intelligit sua propria ratione, ut I hominem sua forma impressa et inhaerente, neque ut· forma expressa et obiecta, quia ratione et equum sua ratione. Alia autem est ratio in Deo hominis et nullo alio a se intelligit alia a se, ut habet declm'ari, disputando quomodo equi, et singulorum, ut infra videbitur. Ergo etc. Deus intelligit creaturas, neque etiam intelligendo I se ipsum vel alia a Contra. Ubi est una et eadem ratio intelligendi, I et uniformis, et se, se ipso, hoc est essentia sua, quae est sibi ratio intelligendi se et alia semper uniformiter et aequaliter se habet ad intellectum, intelligens a se, ut iam videbitur de intelligendo se, et inferius de intelligendo alia a uniformiter I et semper per illam intelligit. In Deo ratio intelligendi se se ipsa essentia sua. Seu intelligibile quod est ipse, non est secundum est ipsa sua essentia, quia ipsa est ratio omnium divinorum actuum, ut esse forma intellectus inhaerens, vel expressa ullo modo obiecto, alia ab habitum est supra, et ipsa semper uniformiter se habet ad intellectum ipso in intellectu, - hoc enim poneret compositionem in Deo -, sed divinum. Ergo etc. solummodo secundum rationem intelligendi habet rationem formae obiectivae expressae, ut dictum est, quod non est inconveniens in Deo. I I QUAESTIO 3 Dicendum ad hoc, quod ratio quare aliquid non I semper idem unifor- miter intelligit, est quod obiectum non unifonniter se offert aut praesens UTRUM DEUS SEMPER ET UNIFORMITER INTELLIGAT SE IPSUM est intelligenti, sicut contingit in intellectu creaturae. In Deo autem semper uniformiter obiectum se offert et praesens est intellectu i Circa tertium arguitur, quod Deus non semper et uniformiter se ipsum divino; idcirco iuxta hoc quod procedit ultima obiectio, Deus semper et intelIigit. uni-Iformiter intelIigit se ipsum. Quare autem, et in quo, hoc aliter contin- git in Deo et in creaturis, videbitur infra in sexta quaestione sequente. AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 268 ARTICULUS XL QUAESTIO4 269 I pectivis propriis re-lrum ipsas intelligat, quia omnes in natura simplicis essentiae divinae uniuntur, quia se I pri-Imo intelligit, et per se intelligit Ad primum in oppositum, quod «Deus, intelligendo creaturam, non omnia alia, in quantum ipsa in se habet rationes idearum. simul intelligit se ipsum, quia totaliter se convertit ad illam», dicendum quod intelligens diversa, aut intelligit illa per unam simplicem et omnino indivisibilem rationem secundum rem, aut omnino per diversas, aut divi- I QUAESTIO 4 sibilem quodam modo per diversas. Primo modo solus Deus se ipsum et omnes creaturas una simplici ratione secundum rem, quae est sua essen- UTRUM DEUS PERFECTEINTELLlGATSE IPSUM, ITA QUOD, ti a, intelligit, sed se ipsum primo et per se; sed in se et per se, quia ipse SE INTELLlGENDO,INTELLlGATALIA IN SE est ratio omnium, cognoscit alia a se secundo, non ordine naturae aut durationis, quia naturaliter uno intuitu simplici se et alia a Circa quartum arguitur, quod Deus non perfecte se intelligit, distincte se cognoscit, sed solum ordine rationis nostrae, multo tamen alio et intelligendo quaecumque sunt intelligibilia, in se, quoniam intellectus in diverso modo a nostro modo intelligendi, dicente AUGUSTINO, XIo D e actu formatur ab intelligibili in actu, ergo et distinctio actus intelligendi, civitate Dei, cap.o 21°, «Non more nostro ille quod futlm/m est, ab intelligibilium distinctione. Si ergo I distincte intelligit pluralitatem prospicit, vel quod praesens est, aspicit, vel quod praeteritum est, attributorum et idearum et huiusmodi, in se, sequitur quod in se, et si respicit, sed alio modo quodam, a nostrarum cogitationum consuetudine non intclligerentur, haberent inter se esse distinctum; et sic realis esset diversitas inter haec. Consequens est falsum. Ergo etc. longe alteque diverso». Et infra: «Neque enim eius intentio de cogita- tione in cogitationem transit, in cuius incOl1JOreo intuitu simul aspicit Secundo sic. Intellectus secundum actum sequitur rationem intelligi- cuncta quae novit». Quod igitur isto modo intelligit diversa, non tantum bilis. Sed in ratione intelligibilis quod est divina essentia, omnia illa sunt unum et indistincta. Ergo etc. convertitur ad unum illorum, quin simul intelligit et aliud. Secundo modo intelligunt creaturae diversa, vel per diversas rationes, vel per Contra. Perfectior est intellectus plurium distinctus, quam indistinctus. diversas species universales diversa individua diversarum specierum, vel Cum ergo divinus intellectus perfectissimus est, ergo etc. per eandem speciem universalem diversa individua sub ipsa. I Ad secundum, quod «Deus non uniformiter intelligit alia a se», dicendum quod ex parte ipsius modi intelligendi in se non est aliqua I diversitas in Deo in intelligendo diversa, licet diversis I rationibus res- Dicendum ad hoc, quod, quemadmodum difficultas in comprehen- sione veritatis fit duobus modis, et propter ipsas res inteIligibiles, et AK'P'S'T'W' propter ipsum intelIigentem, ut vult I PHlLOSOPHUS, 11° M e t a p h y s i- c a e, quoniam, ut dicit ibidem COMMENTATOR, «difficultas in intelIi- AK'P'S'T'W' , , QUAESTIO4 271 270 ARTICULUS XL gendo abstracta est propter nos, non propter se, quoniam abstracta a distinctam et propriam habeat cognitionem. Propter quod dicit ApOSTO- materia, quantum est de se, sunt naturaliter intellecta; difficultas vero in LUS, IO C o r i n t h i o s, lIa, quod «spiritus Dei scrutatur profunda intelligendo formas materiales est magis ex se, quia indigent abstrac- Dei». Scrutari enim cognitionis et intellectus distinctionem importat. tione, quam ex nobis», consimiliter imperfectio in comprehensione Profunda autem Dei sunt occultissi-Ima intelligibilia in divina essentia, et intellectu alicuius contingit aut ex parte rei intellectae, aut ex parte quorum ipsa I est intelligendi ratio, et in qua omnia illa intelliguntur intelligentis: aut quia intelligibi1e ex se non est natum perfecte intelligi, uni co simplici intuitu, ut idem cum ip-Isa, sola ratione differentia ab ipsa quemadmodum «materia», quae secundum PHILoso-lpHUM, «non est et inter se, ut infra videbitur. intelligibilis nisi per negationem aut per analogiam», et secundum PLATONEM, «nec plene est intelligibilis, nec plene sensibilis»; aut quia intelligens propter debilitatem et im perfectionem sui intellectus non I est natus perfecte capere ex se intelligibile, quemadmodum, ut dicit PHILOSOPHUS, «dispositio intellectus in anima nostra apud illud quod Ad primum in oppositum, quod «distinctio actus intelligendi causatur est in natura valde manifestum, similis I est dispositio ni oculorum ves- a distinctione intelligibilium; qualia non sunt in Deo, ne in ipso ponatur pluralitas realis», dicendum quod intelligibile dupliciter potest conside- pertilionis apud lucem solis». Ubi ergo intelligibile perfecte natum est manifestare intelligenti, rari. Uno modo secundum esse quod habet in intellectu, ut actualiter est et intellectus perfecte natus est capere et comprehendere quod intelligi- intellectum ab ipso. Alio modo secundum esse quod habet in re ipsa bile sibi offert, non potest in actu intelligendi contingere aliqua imper- intelligibili, non secundum quod est actu intellecta. Primo modo fectio circa comprehensionem intelligibilis, et illorum quorum est verum est quod distinctio actus intelligendi causatur a distinctione intel- ratio cognoscendi, et quae in illo sunt cognoscibilia sive intelligibilia. ligibilium. Si enim debet intellectus illa distincte intelligere, oportet Intelligibile autem divinum, quod est divina essentia, et divinus intellec- quod distincte ei obiciantur. Secundo modo distinguendum est, quoniam in re intelligibili potest esse distinctio intelligibilium, uno modo ut tus sunt I huiusmodi. Idcirco omnino necessarium est quod Deus perfecte se intelligat, illorum quae sunt re diversa, qualem habent in composito materia et intelligendo suam essentiam, quia ipsa est quod ipse; et similiter quae- forma, alio modo ut illorum quae sunt idem re, sed diversa solummodo cumque sunt intelligibilia in ipsa, ut sunt rationes attributorum et ratione aut intentione. rationes perfectionum et rationes idearum. Quare, cum non est perfecta Primo modo in divina essentia nulla est distinctio intelligibilium, nec cognitio, I nisi sit distincta et propria circa unumquodque cognoscibi- a distinctione intelligibilium provenit quod distincte Deus intelligit plura lium, ulterius omnino necessarium est quod Deus omnium talium in divina essentia. AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 272 ARTICULUS XL QUAESTIO 5 273 Secundo autem modo in divina essentia est distinctio intelligibilium I Per hoc patet ad secundum. Licet enim «in divina essentia omnia originaliter sicut in radice, non completive ct ut in actu perfecto, eo quod illa sunt unum re, et indistincta perfectione», sunt tamen in illa, ut in ori- pluralitas intelligibiliium non habet esse in divina essentia ut ~ine et fundamento, plura, ratione et perfectione distinguibilia I opere aliquorum absolutorum, quod contingeret si, ut in actu perfecto, absque mtellectus, quod sufficit ad distincte intelligendum illa plura. omni respectu ad considerationem intellectus ponerentur in ipsa, et essent realiter plura. Immo solum pluralitas I et distinctio illorum ha-Ibet esse in essentia ut essentia est, non nisi originali ter et sicut in radice; I QUAESTIO 5 completi ve autem et sicut in actu perfecto, in intellectu distinguente secundum actum, quae in ipsa essentia sunt quasi distinguibilia et ut UTRUMDEUSUNOSIMPLICINTUITU I INTELLIGAT IPSUM ALIA. SE ET plura et diversa quasi in potentia. Et est simile ex parte intellectus nostri de universali, quod in re extra Circa quintum arguitur, quod Deus non intelligit uno simplici intuitu est in potentia, in intellectu autem in actu, et de genere et differentiis se ipsum, et quaecumque intelligit in se ipso. diversis in specie, quae idem sunt re in forma simplici speciei, sed intel- Primo sic, Intellectus formatur in actu intelligendi secundum rationem lectus noster illa distinguit et accipit ut intentione diversa, et unum- intellecti, quia ipsum est principium formale eliciendi intellectualem I quodque illorum extra rationem et intellectum alterius, praeter hoc quod ?peratio~e~, ut dictum est. Quare, cum essentia divina et intelligibilia diversitas illorum in divino intellectu est secundum rationem tantum, m ea dlstmcta sunt, et distincte intelliguntur, distincti ergo actus istorum vero in intellectu nostro est secundum intentionem, ut habitum intelligendi eis respondent. Quare non uno simplici, sed pluribus, illa est superius. Et ita, quemadmodum intellectus noster, abstrahendo et intelligit. componendo et dividendo, et operatione sua intellectuali, format sibi Secundo sic. Simplex, ad quodcumque se convertit, totaliter se obiectum universale ut actu intelligat, et distinctionem diversarum convertit. Cum ergo divinus intellectus sit simplicissimus, totaliter se intentionum circa eandem formam specificam, sic intellectus divinus, convertit ad quodcumque intelligit. Sed tale unico simplici intuitu non intelligendo suam essentiam unico simplici I intuitu in ipsa divina intelligit nisi illud. Ergo etc. essentia, distinguit suo actu intelligendi simplici diversas rationes attri- In contrarium est illud quod dicit AUGUSTINUS, XIo De civitate butorum, perfectionum et idearum quas distincte eodem simplici actu D e i, cap.o 21°: «Neque eius intentio de cognitione in I cognitionem intelligendi intelligit. transit, in cuius incorporeo intuitu simul aspicit cuncta quae novit». I AK'P'S'T'W' Dicendum ad hoc, quod, cum forma per se intellecta ut per se abi ec- tum intellectus, sit per se et propria ratio formalis actus intelligendi, ut AK'P'S'T'W' 274 ARTICULUS L X QUAESTIO 6 275 dictum est, ex qua in actu inteIligendi fit unum, in quantum intellectus est, non sicut obiecta formalia diversa distincta inter se absolute secundum actum est ipsum intellectum secundum actum, et e converso, absque actu intelligendi, sed tamquam respectus concepti circa formale ubi igitur est una simplex ratio formalis intelligendi plurium, et unus obiectum, per actum intelligendi completi ve distinctio Nunc autem simplex intuitus quo illa intelliguntur, et ubi sunt diversae rationes intelligibilia distincta, distincte intellecta, non intelliguntur diversis intelligendi plura, necesse est quod pluribus actibus intelligendi intelli- et distinctis actibus, nisi quando secundum se absolute, absque concep- gun tur. Aliter enim sequeretur quod idem intellectus simul esset plures tione intellectus, sunt formalia obiecta diversa; quando vero in uno for- secundum unum genus en tis, quia omne intelligibile in quantum mali obiecto realiter conveniunt, in quo nullam habent distinctionem, intelligibile, habet rationem unius generis entis in intellectu, licet extra sed unitatem, sed tamen habent radicem, secundum quam completi ve sit sub diversis generibus entis; et illud est impossibile, sicut est impos- distingui possunt in I ipsa operatione intellectus, uno simplici I intuitu sibile quod idem sit informatum pluribus albedinibus. possunt intelligi distincte, unico actu intelligendi omnino indistincto. Unde, cum multa in re extra habent .unam rationem formalem, qua I Ad secundum, quod «simplex unico simplici intellectu non convertit intellectu illa simul unico intuitu intelliguntur, ut partes totius continui, se simul nisi ad unum», dicendum quod verum est, sicut ad per se et et diversae unitates unius numeri, divina autem essent ia est I una formalem rationem obiecti; potest autem simul ad plura se convertere simplex ratio formalis, qua Deus intelligit I quaecumque in se sunt intel- sicut ad concepta in illo, maxime quando non distinguuntur nisi secun- ligibilia, quia pluralitas intelligibilium in ipso non est nisi secundum dum rationes respectuum, sicut contingit in proposito, ut patet ex iam rationes respectuum qui fundantur in ipsa essentia, et nihil habent praedeterminatis. realitatis neque I intelligibilitatis nisi per ipsam essentiam et in ipsa essentia, quia ipsa simplex subintrat rationes omnium respectuum attributorum, et perfectionum, et idearum, qui distinguuntur in ea secun- I QUAESTIO 6 dum operationem intellectus, per hoc quod ipsa ab ipso divino intellectu intelligitur, secundum quod praedictum est. UTRUM INTELLIGERE DEO SIT TANTUMESSENTIALE, IN AN ETIAMPERSONALE I Circa sextum arguitur, quod intelligere in Deo non tantum sit essen- Ad primum in oppositum, quod «divina essentia et quae in ca intelli- tiale, sed ct personale, quoniam actio illa qua persona producitur, guntur, distincta sunt et distincte >>, dicendum quod verum est personalis; actione intellectus producitur Filius, eo quod Verbum est, et Verbum non procedit nisi actione intellectus. Intellectus autem nulla AK'P'S'T'W' est actio nisi intelligere. Ergo etc. AK'P'S'T'W' QUAESTIO6 277 276 ARTlCULUS XL Secundo sic. Ille actus est notionalis, cuius origo est propria uni I personae, et non alii. Intelligere autem cuiuslibet personae est huiusmo- di, secundum AUGUSTINUM, XVo De Trini ta te, cap.o 8°, ubi dicit Ratio prima in oppositum difficultatem inducit latentem circa Verbi quod, «sicut sui et Filii meminit Pater, memoria non Filii, sed sua, ita divini productionem modo operationis intellectualis. Et ut nobis circa Filii et Patris meminit Filius, memoria non Patris, sed sua». Et sicut est hoc magis veritas c1areat, a nostro intellectu et angelico in concipiendo I de memoria, ita est de voluntate et intelligentia, quia Pater intel1igit se et verbum, ad divinum intellectum in concipiendo verbum, prout possibile Filium, intelligentia non Filii sed sua; et similiter de intelligentia Filii et est, procedamus. Spiritus Sancti. Ergo etc. I Est igitur intelligendum quod intellectus, communiter loquendo de In contrarium est, quoniam secundum AUGUSTINUM, «sapere seu intellectu ad creatum et increatum, dupliciter potest considerari: primo intelligere in Deo idem est quod esse». Sed esse in Deo non est nisi modo ut cognitiva potentia; secundo modo ut natura. essentiale, non notionale, ut patet ex supra determinatis. Ergo etc. Primo modo intellectus in creaturis est vis passiva; in Deo autem est quasi vis passi va, ut habitum est supra, nata deduci ad actum intelligendi per formam intelligibilis obiecti, quae in ipso intellectu est principium I intellectualis operationis, ut iam dictum est. Secundo modo est vis activa, tam in Deo quam in creaturis. Intellec- Dicendum ad hoc, quod in hoc distinguuntur actus notionales ab tus enim ut potentia cognitiva est, tam in Deo quam in angelis quam in essentialibus, quod actus notionales non conveniunt iidem tribus homini-Ibus, in quantum natus est per formam intelligibilis obiecti personis, sed vel uni tantum, vel ad plus duabus, et terminantur per se ad deduci in actum simplicis intelligentiae sive notitiae. Quae «quidem personam, et oriuntur a proprietate propria uni I personae, aut ad notitia est ab utroque, scilicet a cognoscente et a cognito», ut dicit plus communi duabus tantum, actus autem essentiales dicuntur, qui AUGUSTINUS in fine IXi D e T r i n i t a t e, in quantum scilicet «intellec- conveniunt tribus personis communiter, et terminantur indifferenter ad tus et intellectum secundum actum sunt idem», secundum PHILOSOPHUM. essentiam et personam, sicut patet inducenti in singulis. Quare, cum Per hoc enim concurrunt in unitatem effectus, cuius principium intelligere I communiter convenit tribus personis, et indifferenter tenni- elicitivum principale est ipsum obiectum formale in intellectu, et intelli- natur actus I intelligendi ad essentiam et personam, et ipsa etiam gens secundarium, quia per ipsum obiectum, et hoc quemadmodum in eius communis ratio est essentia in qualibet persona, et unus communis creaturis totum compositum agit per suam formam. intellectus in tribus personis, ut iam amplius patebit ex dicendis, ideo Intellectus autem ut natura, in Deo est ipsa potentia intellectiva sive simpliciter ponen-Idum est, quod intelligere in Deo sit actus essentialis, divina intelligentia, existens in actu intelligendi simplici notitia per et nullo modo notionalis. AK'P'S'T'W' AK'P'STW' 278 ARTlCULUS XL QUAESTIO 6 279 obiectum formale, ipsam scilicet divinam essentiam in quantum ulterius intellectualis per formam obiecti intelligibilis, et in eo 'quod quid est' vi sua activa naturaliter format in se conceptum simillimum ipsi divinae perficitur, et sic habetur perfecta notitia de re incomplexa. Et habent essentiae intellectae in simplici intelligentia. Qui quidem conceptus, se modo contrario ad istum actum secundum et primum, intellectiva verbum est, declarativum et mani-Ifestativum eius quod intellectum potentia, et ipsa essentia, formaliter intellectui obiecta, secundum iam est in simplici intelligentia, et actus quo concipitur, dicere est, cuius dictum modum in Deo. Istum autem actum, scilicet concipiendi 'quod principium elicitivum principale ipsa intellectiva potentia est, et obiec- quid est' secundum, operatur intellectus angelicus ut natura, non ut ratio, tum per hoc, quod quasi informat ipsam potentiam ad actum intelligendi quia naturaliter, intellecta rei essentia in simplici intelligentia, absque simplicis notitiae, qui necessario quasi substratus est actui dicendi. I omni discursu statim concipit quod quid est, de ea. Intelligit enim 'quod Pater enim intelligendo suam essentiam actu dicendi concipit verbum quid est' statim in ipsa rei essentia, non via investigationis secundum simillimum ei, ut infra deci arabitur I magis. Ita ut, secundum iam dicta, artem investigandi definitive 'quod quid est' traditam in IIo Posterio- quasi contrario modo secundum nostrum. modum intelligendi se habent r um, scilicet primo dividendo speciem per genus primum et primam ad actum intelligendi simplicis notitiae, et ad actum dicendi, ipsa differentiam, et ulterius subdividendo, et differentias ex uno latere paterna intelligentia, et divina essentia, quia actum intelligendi simplicis abiciendo, et ex alio latere colligendo cum genere, quemadmodum notitiae elicit principaliter ipsa essentia, I ut eius forma le principium; contingit in intellectu nostro. actum vero dicendi elicit principali ter ipsa potentia intellectiva, ut eius Propter quod in concipiendo I de re 'quod quid est' ipsum non concipit principium activum. intellectus noster ut est natura simpliciter, sed ut est ratio naturalis. Intellectus autem ut natura in angelo, est ipsa potentia intellectiva sive I Descendendo igitur ad assumptum in argumento, quod «Filius angelica intelligentia, existens in actu simplicis notitiae intelligendi producitur actione in-Itellectus, qui non est nisi intelligere», dicendum obiectum formale, ut suam essentiam vel cuiuscumque alterius, in secundum iam dicta, quod intellectus divinus potest considerari ut cogni- quantum vi sua activa format in se conceptum simillimum essentiae rei tiva potentia, vel ut natura. Et primo modo eius actio est intelligere; intellectae in simplici notitia; qui quidem conceptus est 'quod quid est' quae non est nisi essentialis et simplicis notitiae. Secundo vero modo ipsius essentiae, quod est intenti o quaedam rei intellectae in simplici eius actio est I dicere, quod non est nisi actio notionalis; quod alia actio notitia, et ratio ipsius, quam significat definitio. Et est ultimus terminus est quam sit intelligere, I secundum modum iam determinatum. Que- ' intellectualis operationis, cuius ipsa essentia intellecta erat principium. madmodum etiam alia actio in angelo et in nobis est intelligere Ita quod in apprehensione simplicis notitiae inchoatur omnis operatio simplici notitia essentiam rei, et formare de ea 'quod quid est'. Formare enim 'quod quid est' non est intelligere, quamvis sit actus intellectus, - quia in actu intelligendi intellectus se habet in patiendo -, et AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 280 ARTlCULUS L X QUAESTIO 6 281 obiectum formale in agendo; in formatione vero eius 'quod quid est' similiter de memoria respectu Patris, et voluntate respectu Spiritus principaliter se habet in agendo. Formare enim 'quod quid est' non Sancti. Ex hoc enim, ut dicit, «reditur ad illam ahsurditatem, ut Pater est obiective intelligere 'quod quid est', sed facere id in quo perfecte nOI! sit sapiens de se ipso, I!ec sapientia sapientiam genuit, sed ea intelligitur essentia cuius est, quae im perfecte intelligebatur in simplici sapiel!tia dicatur Pater I esse sapiens, quam Renuit. Ubi enim nOI1est notitia. Et consimiliter dicere, sive verbum concipere aut formare, non intelligentia, nec sapientia esse potest, et per hoc, si Pater non intelligit est intelligere in Deo, quamvis sit actus intellectus, sed dicere est agere ipse sibi, sed Filius intelligit Patri, profecto Filius sapientem facit Verbum, I in quo Pater se ipsum et suam essentiam ut in perfecta simili- Patrem», etc. Unde et secundum istam absurditatem intelligere non est tudine et imagine I eius perfectissime intelligit, licet nulla imperfectio nisi notionale, quia, I ut I proprium, soli Filio conveniret, et similiter intelligendi se vel suam essentiam fuit in eius simplici intellectu meminere Patri, et velle Spiritui Sancto. Unde ad evellendam istam essentiali simplicis notitiae, et hoc quod Deo non convenit definitiva absurditatem, dicit AUGUSTINUS, quod «sui et Filii memil!it Pater, ratio explicanda per verbum, sicut convenit essentiis creaturarum. memoria 110nFilii, sed sua». Intellige: «nol1 Filii» scilicet propria, «sed Falsum ergo assumptum est in argumento, quod «nulla est actio intel- sua»; intellige similiter «non propria, sed communi cum Filio», quia lectus nisi intelligere». illa quae est Patris, etiam est Filii. I Unde subdit: «Ita sui et Patris I Ad secundum quod «origo actus intelligendi non est nisi id quod meminit Filius, memoria non Patris», scilicet propria, «sed sui», non est proprium personae», dicendum quod falsum est; immo non nisi propria ne aliam ponamus memoriam Patris, aliam Filii, sed communi I illud quod est commune tribus personis, ut est ipsa divina essentia. cum Patre. Quia tamen ista memoria communi Pater meminit ut in ipso Nulla enim alia forma aut specie intelligit Deus trinitas quidquid est, non ut est in Filio, et Filius e converso, ideo expresse dicit quod intelligit, vel in se vel extra se, nisi ipsa sua essentia, ut patet de eis «Pater meminit memoria I non Filii, sed sua, et Filius memoria non quae intelligit intra se, ex praedeterminatis, et patebit infra de eis quae Patris, sed sua», de quo habitum est in septima quaestione articuli intelligit extra se. praecedentis. Et quod dictum est de memoria, intellige consimiliter de Et quod assumitur de AUG{jSTlNO, quod «Pater non intelligit intelligentia et voluntate. intelligentia Filii, sed sua, sicut neque meminit», quasi id quo intelligit Pater, sit proprium sibi, et similiter Filio id quo intelligit Filius, dicen- dum quod AUGUSTINUS hoc dicit ibi ad litteram contra absurditatem AK'P'S'T'W' dicentium quod solus Filius per se intelligit, et non Pater, neque Spiritus Sanctus nisi per Filium, ut, quod solus Filius intelligeret sibi, et Patri et Spiritui Sancto, et esset intelligentia sua, et Patris et Spiritus Sancti, et AK'P'S'T'W' 282 ARTICULUS L X QUAESTIO 7 283 I QUAESTIO 7 est dicere sine verbo. Ergo omnes verbum dicunt. Sed nihil est commune tribus nisi essentiale, ut dicit, cap.o 61°. Ergo etc. UTRUM IPSI INTELLIGERE DEI QUODNON EST NISI ESSENTIALE, In contrarium est, quoniam, ut dicit AUGUSTINUS, VID D e T r i n i- RESPONDEAT DEO ALIQUODVERBUMESSENTIALE IN t a t e, cap.o 2°, «Verbum solus Filius I accipitur, non simul Pater et Circa septimum arguitur, quod intelligere in Deo non est sine verbo Filius, tamquam ambo unum verbum: sic enim Verbum, quomodo essentiali, et quod in Deo necesse est ponere aliquod verbum essentiale imago». Et in libro contra per-Ifidiam Aria-Inorum, «Non, sicut est respondens actu i intelligendi, qui non est nisi essentialis. Filius Deus de Deo, lumen de lumine, vita de vita, ita potest dici Primo sic. Quidquid est in creaturis, est effectus communis totius Verbum de Verbo, quoniam solus Filius Verbum, et sicut Patri proprium trinitatis. Imago Dei in creatura rationali et intellectuali est aliquid in est generare Verbum, ita Filio proprium est esse Verbum». Sed tale creaturis; ergo effectus est totius trinitatis. Quare, cum imago creata non nullo modo potest esse essentiale. Ergo etc. sit nisi ad imaginem eius, quod est in sua causa, imago ergo in creatura rationali vel intellectuali fit ad imitationem eius quod est communiter in tota Trinitate. Illud autem non est nisi essentiale. Imago ergo huiusmodi I fit ad imitationem I essentialis. Sed intelligentia, quae est pars imaginis in creatura, facta est ad imitationem Verbi. In Deo ergo verbum est de Huius quaestionis veritatem ex his quae videmus et experimur in essentialibus. nobis, investigare I conemur, ut iuxta dictum AUGUSTINI, in fine IXi De Secundo sic. Cum aliquid se ipsum cognoscit, notitia illa est proles et T r in i t a t e, «ex inferiori imagine, in qua nobis familiarius natura ipsa, verbum eius, ut dicit AUGUSTINUS,in fine IXi D e T r i n i t a t e: «Mens, quasi interrogata, respondet. exercitatiorem mentis aciem ab humana cum se ipsam cognoscit, parens est notitiae suae, et notitia est creatura ad lumen incommutabile dirigamus». proles eius ac de ipsa verbum eius». Deus autem trinitas intelligendo I Est igitur sciendum quod aliqui, volentes ponere verbum essentiale in cognoscit se ipsum. Ergo notitia illa verbum eius est. Illa autem non est Deo, dicunt, iuxta illud quod in IXo D e T r i n i t a t e dicit AUGUSTINUS, nisi essentialis, quia totius trinitatis. Ergo etc. quod «omnis res, quamcumque cognoscimus, congenerat in nobis Tertio sic. ANSELMUSdicit, M o n o log i i 42° cap.o, «Pater et Filius notitiam sui», et hoc quia, movendo intellectum sicut proprium obiec- et eorum Spiritus, unusquisque se ipsum et alios ambos dicit». Sed non tum, educit ipsum de potentia intelligendi in actum intelligendi. «Ab utroque enim», ut dicit ibidem, «notitia paritur, a cognoscente scilicet et cognito», et hoc quemadmodum expositum est iam in quaestionibus AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 284 ARTICULUS XL QUAESTIO 7 285 praecedentibus. «Unde mens, cum se ipsam novit, ipsa sola est parens duplicem parentem sive Patrem, scilicet, essentialem et personalem, notitiae suae»; cum vero novit aliud a se, res illa cum mcnte parens cst sicut et duplex verbum, quod omnino absurdum est. Non est ergo ipsius notitiae. Et est ista notitia, ipse actus intelligendi, sive operatio dicendum quod huiusmodi I notitia dicenda sit 'verbum', et quod ad eius quaedam procedens ab intelligente, sed tamen non recedens ab eo, I sed similitudinem sumatur verum verbum in divinis. manens in ipso. Et est iste processus notitiae de mente, et hoc in creatu- I Est igitur sciendum quod ad rationem et naturam verbi mentalis ris, non secundum rationem tantum, sed secundum rem, quia ipse actus perfecti, tam in creatura quam in Creatore, sex conditiones requiruntur, intelligendi in creaturis, aliquid re aliud est ab ipso intelligente et obiec- quibus coniunctis et ordinatis, potest I verbum describi hoc modo. to intellecto. Et huiusmodi notitiam, sive ut secundum se est Verbum est terminus actionis in-Itellectualis, emanans ab intelligente considerata, sive ut est informata obiecto intellecta, credunt inter se secundum actum, manens in ipso intelligente, alterius declarativum. habere perfectam rationem verbi, et quod ad huiusmodi verbi similitu- Et per illas sex conditiones excluduntur illa, quibus aliquo modo videtur dinem est verbum essentiale Deo, eo scilicet quod Deus trinitas cum convenire ratio verbi, sed non convenit ratio verbi perfecta, aut intelligit se vel suam essentiam, est in intellectu divino quaedam nullo modo convenit. Dicitur 'terminus' operationis intellectualis, ad operatio procedens, quae est notitia quaedam ut actus intelligendi differentiam obiecti intelligibilis, quod est forma le principium omnis essentialis, cuius processus, licet non sit secundum rem, est tamen intellectualis operationis, ut iam dictum est supra. Dicitur autem secundum rationem, et quod secundum hoc notitia huiusmodi in Deo est 'actionis intellectualis', ad differentiam amoris procedentis, qui est Verbum essentialc in ipso, differens solum secundum rationem a paren- terminus actionis voluntariae. Dicitur autem 'emanans', ad differentiam te, quemadmodum mens, cum novit se ipsam, notitia quam habet de se rei intellectae simplici intelligentia, quae est terminus actionis intellec- ipsa, verbum et proles eius est, ut procedit secunda abiectio. tualis, quae est intelligere simplicis intelligentiae, sed non est emanans I Sed hoc non potest stare, quoniam nihil dicitur verbum existens in et procedens in esse per illam actionem, sed solumodo est terminus in intellectu proprie, nisi quia procedens est ab ipso, et non quocumque quem terminatur huiusmodi actio, et sistit. Dicitur autem 'ab intelligen- modo, sed per actum dicendi, ita quod 'verbum' dicat, non aliquam te secundum actum', ad differentiam actionis quae est intelligere simpli- processionem vel ema-Inationcm, quae consistit in actu proccdendi vel ci intelligentia, quae emanat ab intelligente non secundum actum, sed emanandi, sed ipsum pro-lcedens et emanans, ut terminus in quem secundum habitum tantum: illa enim est prima actio intelligentis, qua terminatur actus procedendi. Si ergo huiusmodi notitia, sive in nobis fit intelligens secundum actum. Dicitur autem 'manens in ipso', ad sive in Deo, diceretur 'verbum' proprie, oporteret ei adsignare actum differentiam verbi vocalis, quod corporaliter extra emittitur et est dicendi per quem procederet, quod non est dare. Et praeterea, si huius- signum verbi manentis intra. Ultimo autem dicitur 'declarativum alte- modi notitia est verbum, et ita proles, ut sonant verba AUGUSTINI, tunc ipsa mens essentialis esset eadem ratione parens, et esset in Deo ponere AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 286 ARTICULUS XL QUAESTIO7 287 rius', ad differentiam cuiuscumque concepti post primum intellectum quam significat definitio, distinguens per partes id quod conceptum est simplici intel1igentia, qui non est declarativus illius, ut iam patebit. ut totum confusum in simplici intelligentia, et per hoc huiusmodi 'quod I Ad I quorum omnium intellectum intelligendum est, secundum quod quid est' I declarativum est, et manifestativum eius quod intelligentia expositum est in praecedenti quaestione, quod intellectus quilibet, sive simplici cognitum est. Propter quod et verbum verum dicitur, et iam creatus sive increatus, dupliciter potest considerari: uno modo ut est non concipitur ut per se terminus actus intelligendi, tamquam id quod potentia I cognitiva; alio modo ut est natura quaedam. Et multum refert. principaliter intelligitur, sed ut per se terminus actus dicendi, tamquam Ut enim est potentia cogniti va, est velut virtus passiva, per se ordinata ad id in quo id quod simplici intelligentia cognitum est, declaratur seu actum primum simplicis intelligentiae, in percipiendo scilicet manifestatur, et apertius intelligitur. obiectum intelligibile, I et hoc non nisi ut mota sit, vel quasi mota, ab Sed conceptus huiusmodi 'quod quid est' aliter fit, ut dictum est in obiecto intelligibili. Ut vero est natura quaedam, est velut virtus acti va, praecedenti quaestione, ab intellectu angelico, quam ab humano. quae, quasi praesupposito et substratoactu simplicis intelligentiae qui Intellectus enim angelicus I de re quacumque intellecta intelligentia est actus eius primus, elicit eius actum secundum qui vocatur dicere, quo simplici, ipsum quod quid est statim concipit ut natura simpliciter, non format in se conceptum simillimum illi quod est intellectum in simplici autem ut ratio, quia absque discursu et investigatione, quemadmodum intellectu, qui est declarativus et manifestativus illius et ideo verbum concipit ipsum intellectus noster. Et ideo intellectus noster concipit 'quod illius dicitur. Verbi gratia, intellectus creatus angelicus vel humanus, quid est' non ut natura simpliciter, sed ut ratio naturalis. postquam intelligentia simplici de re incomplexa intelligibili, ut signifi- 'Quod quid est' ergo de unaquaque re simplici, intellecta intelligentia cata est simplici nomine incomplexo, notitiam habet confusam et inde- simplici, verbum est, existens in intellectu non per actum intelligendi qui terminatam tamquam I de quodam toto definibili, quod continet plures formatur per obiectum cognitum, sed per actum dicendi, vel cum discur- partes,- «Totum enim», ut dicit PHILOSOPHUS in principio Physico- su, vel absque discursu. Tale ergo 'quod quid est' tamquam verum et ru m, «quiddam indefinitum significat, ut circulus, quemadmodum perfectum verbum intellectu crea-Ito, habet sex conditiones verbi prae- universale quod multa continet ut partes»,- postquam, inquam, notatas. Est enim 'terminus', quia in ipso complete terminatur et perfici- intellectus creatus talem notitiam simplicis notitiae concepit de re tur omnis operatio et cognitio intellectualis de incomplexo, quae I aliqua, quae ipse est, vel aliquid aliud praeter ipsum, vi sua activa format inchoatur ab obiecto intelligibili cuius est, quemadmodum I in eo quod in se conceptum eius 'quod quid est' de eadem re; quod est ratio ei, est 'propter quid est', terminatur omnis cognitio intellectualis de com- plexo: est enim ipsum 'propter quid est' verbum declarativum complexi AK'P'STW' illius, quod concipitur simplici intelligentia, quemadmodum 'quod quid est' verbum est declarativum incomplexi. Est autem specialiter AK'P'STW' 288 ARTICULUS XL QUAESTIO7 289 'terminus actionis intellectualis', quia non voluntariae. Est etiam intelligente, decIarativus illius tamquam simillimum ei, de quo dicit 'emanans', quia in esse constituitur per inteIlectualem operationem, et DAMASCENUS, IO S e n t e n t i a r um, cap.o 6°, I «Ex intellectu ens aliud est hoc 'ab intelligente secundum actum': non enim fonnat intellectus 'quod praeter ipsum, ipsum autem intellectum in apertum ducens». Quare, quid est' nisi de aliquo iam intellecto simplici intelligentia. Et cum cum tale in Deo non est nisi emanans personaliter I per actum dicendi, hoc est 'manens in intelligente'. Et 'decIarativum et manifestativum ut patet ex iam dictis, et infra amplius patebit ex determinandis, qui qui- alterius', secundum quod secundum PHILOSOPHUM, «Definitio est notifi- dem actus dicendi solius Patris est, licet actus intelligendi quasi sub stra- cationis gratia»; et hoc est completivum in ratione verbi. I Unde, si tus, essentialis sit et communis toti trinitati, ut infra videbitur, procul quid respondeatur ad quaestionem per 'quid', si non sit decIarativum et dubio absolute ponendum est quod in Deo non sit aliud perfectum manifestativum eius de quo quaerit, non est verbum illius, ut si quaera- verbum, quam Verbum personale productum per actum dicendi, quod tur «quid est tunica?», et respondeatur «vestis», quia unum non est decla- non respondet in nobis alicui quod in nobis concipitur nisi ei 'quod quid rativum alterius, non est verbum illius. Et cum hoc, quia verbum declara- est', quod est perfectum verbum in nobis. tivum alterius potest comprehendere id 'quod quid est', vel perfecte I Et sic, loquendo de Verbo secundum perfectam rationem verbi, comprehendendo cum genere omnes differentias usque ad ultimam simpliciter dicendum est ad quaestionem, quod in actu intelligendi Dei inclusi ve, vel ultimam, vel plures ex eis omittendo, secundum hoc ver- non est aliquod I verbum essentiale, ut non sit perfecta ratio verbi nisi bum formatum in mente de re potest esse vel perfectum, ut si de homi- personalis in Deo, cui maxime conforme est verbum 'quod quid est' in ne concipiatur quia est substantia corporea animata I sensibilis rationalis, intellectu nostro; quod etiam verbum nostrum, quamvis in aliquo simile vel imperfectum, ut si tantum concipiatur quia est substantia animata sit Verbo Dei, multo tamen est dissimile, secundum quod dicit AUGUS- sensibilis. Non enim dicitur esse verbum, quia est in se quid intellectum TINUS ibidem: «Verbum nostrum est illud quod non habet sonum neque ut obiectum actus intelligendi, sed quia est decIarativum eius quod est cogitationem soni, sed eius rei quae intus lucet, cui magis verbi compe- per se obiectum intellectus, ut in quo intelligitur. tit nomen, utcumque simile est in aenigmate Verbo Dei, quoniam sic et I Ascendendo igitur ad Verbum in Deo, dicimus quod nihil debet dici hoc de nostra scientia nascitur, quemadmodum et illud de scientia verbum in Deo secundum perfectam rationem verbi, quod est quasi per Patris natum est. Quod, quantum etiam sit dissimile, non pigeat intue- se et primum emanans I ab intellectu divino ut est vis cogniti va, cuius- ri». Et in quo consistit illa dissimilitudo, in fine cap.i ISi dicit: «Si modi est actus intelligendi I simplicis intelligentiae; sed Verbum perfec- concedamus vocandum esse verbum quiddam mentis nostrae quod de tum in Deo solummodo est id, quod est per se emanans ab ipso divino nostra scientia formari potest, etiam priusquam formatum sit quis non intellectu ut est natura quaedam, cuiusmodi est terminus actus dicendi, qui est quasi fundatus super actum essentialem intelligendi. Cui quidem AK'P'S'T'W' convenit descriptio verbi perfecti praedicta, quia est terminus actionis intellectualis, emanans ab intelligente secundum actum, manens in ipso AK'P'S'T'W' 290 ARTICULUS XL QUAESTIO 7 291 videat, quanta hic sit dissimilitudo ab illo Dei Verbo, quod in forma Dei in O'ealore quam in creatura. Et quantum nobis apparet, verbi nomen sic est ut non antea fuit forma le , postque formatum, nec aliquando esse impositum est verbo vocis ad significandum ipsam rem secundum potest informe, sed sit forma simplex, et simpliciter aequalis ei de quo omnes sex praedictas conditiones, excepta quinta, quia non est 'manens est?» in ipso intelligente', in quo discordat a verbo mentali, sed praecipue I Et est advertendum quia dicit AUGUSTINUS quod «nascitur de nostra propter ultimam, quia est 'declarativum et manifestativum illius' quod scientia», insinuans quod ad productionem eius substrata est notitia est in mente conceptum, et eius indicativum, et similiter extra. Inter simplicis intelligentiae, ita quod in nulla simplici intelligentia perfecta omnes enim illas proprietates illa ultima, scilicet quod sit 'declarativum ratio verbi consistit. et manifestativum alterius', est maxime principalis, quia ultima est Sed quid est? Numquid penitus abnegandum est, poni de-Ibere ali- complctiva, sine qua non potest esse ratio verbi, et, qua existente, etiam quam rationem verbi essentialis in dictis quoad notitiam simplicis intel- si quaedam aliae desunt, potest esse aliqua ratio verbi: unde et nutus, ligentiae? quia quodam modo manifestativi sunt eius ad quod manifestandum Et videtur aliquibus quod sic, quia notitia simplicis intelligentiae ema- ordinantur verba, quodam modo verba dicuntur, et licet omnes aliae nans est secundum rem in intellectu creato, in intellectu vero increato conditiones desint. I Quia igitur in intellectu creato conceptus simplicis habet rationem emanantis, propter quod dicunt quod habet aliquam ratio- intelligentiae, quando est de re quae non est per essentiam suam ratio I nem verbi, licet imperfectam, ut vere possit dici verbum essentiale, quod intelligendi se ipsam, est notitia emanans et manifcstativa illius cuius est verbum secundum rationem, cum illud Verbum personaJe sit verum species et forma est obiectum movens existens apud intellectum, ideo in verbum reale. intellectu creato huiusmodi notitia habet aliquam rationem verbi, I Certe I de nomine non esset multum curandum, si usus obtineret quod et potest dici verbum. Si autem intelligeret sese per praesentiam essen- istud vocaretur verbum, dum tamen non repugnaret ra-Itioni et intellectui tiae suae, ut ipsa sua essentia esset sibi ratio intelligendi, quod de nullo eius quod debet intelligi I per nomen verbi, quia, si ei repugnat, nullo intellectu creato credimus ponendum, huiusmodi notitia non haberet modo ponendum est: I ad hoc ergo maxime aspiciendum est in hac rationem verbi, quia non esset alterius manifestati va, quoniam ipsum quaestione I de Verbo. Et quia nomina imposita sunt eis quae sunt apud obiectum sese manifestaret, informando de se huiusmodi notitiam in nos, videndum est de vi verbi vocalis, cui primo et secundum famosita- intellectu, et ipsa notitia non esset manifestativa ipsius rei cognitae, sed tem nomen erat impositum, et ab illo translatum ad verbum mentis, tam potius ipsa manifestatio eius, quam format in I intellectu. Quare, cum Deus intellectu essentiali simplicis notitiae non intelligat obiective et formaliter nisi suam essentiam, licet in ipsa omnia alia AK'P'S'T'W' simul intelligat, et ipsa est ratio sese manifestandi intellectui divino AK'P'STW' 292 ARTICULUS L X QUAESTIO 7 293 quoad omnes rationes intelligibilitatis suae, et formandi in eo conceptum non plus proprie responderent singulis personis divinis, quam illa tria, simplicis notitiae, simpliciter igitur dicendum quod, habendo aspectum scilicet unum, verum, bonum, et haberent illa tria in nobis solum ratio- ad formalem rationem impositionis, et usum huius nominis 'verbum', nem vestigii, sicut ista tria, quae modo habent rationem imaginis. nullo modo notitia essentialis simplicis intelligentiae in Deo potest dici I Ad secundum, quod «mens cum cognoscit se ipsam, notitia eius ver- habere rationem verbi, sicut neque secundum rem potest dici fore verum bum est; ergo notitia essentialis qua Deus cognoscit se ipsum, verbum verbum. I Et propter hoc nullus sanctorum umquam I posuit aliud verbum est», potest dici, secundum iam dicta, quod non est simile de notitia vel rationem verbi in Deo, quam illud quod est proprium Filio. mentis de se, et Dei, quoniam intellectus creatus non cognoscit se nisi sicut alia a se, scilicet per rationem sui universalis, ut determinatum I est in quadam quaestione de Q u o I i b e t. Non sic autem Deus, quia in ipso I non cadit ratio universalis, ut determinabitur infra. Et cum hoc dicendum quod 'notitia' aequivocatur: uno modo notitia appellatur actus Ad primum in oppositum, quod «Trinitas in imagine creaturae ratio- noscendi, qui est actus intelligendi, qui non est nisi essentialis in Deo ad nalis et intellectualis, quia est effectus essentialis Trinitatis in Deo, quodcumque intellectum: ut intellectum est, ad cognitum terminatur; respondet ei quod est commune Trinitati, quod est divina essentia, alio modo notitia appellatur id quod alterius est declarativum et mani- et essentialia pertinentia ad ipsam; ergo in essentialibus est ponere ratio- festativum, ut in quo cognoscitur et manifestatur, quod non est in Deo nem I Trinitatis, et ita verbum, et hoc non nisi in actu intelligendi essen- nisi Verbum personale, ut dictum est. Unde, quod dicit AUGUSTINUS, tiali», dicendum ad hoc, quod 'quod quid est' in I creatura respondet quod «me/lS cllm se ipsam /lovit, notitia sila proles est; ergo et communi essentiae divinae, quae est ratio communis in tribus personis verbum», AUGUSTINUSnon sumit ibi notitiam pro actu cognoscendi vel producendi 'quod quid est' in creaturis, ut debet exponi loquendo de intelligendi, sed pro I eo quod mens, se ipsam intelligendo, I opere emanatione creaturarum. Et hoc in quantum quaelibet creatura habet intellectus concipit actione dicendi de se ipsa, quod est 'quod quid est', rationem perfectionis suae in divina essentia, et rationem idealem in eius et verbum est, quod vere respondet verbo I personali in Deo; ut in sapientia. In creatura tamen a tota trinitate potest produci aliqua generatione verbi sit semper notitia de notitia, ut de notitia impressa in substantia, quae in unitate substantiae habeat aliqua tria pertinentia ad intellectu per obiectum intellectuale, ad quam intellectus se habet substantiam, ut sunt potentiae, quae non sunt aliud ab essentia rei, ut passi ve, procedat notitia expressa, ad quam intellectus se habet acti ve, determinavimus in quadam quaestione de Q u o I i b e t, quae proprie sicut dictum est. singula respondent singulis personis divinis in quantum habent in se rationem emanationis. Si enim emanationem ab invicem non haberent, AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' QUAESTIO 295 294 ARTICULUS XL 7 I Et quod hoc verum sit, patet ex hoc quod AUGUSTINUSrobat, quia p non est Filius licet sit intelligentia, quia non est intelligentia proce- huiusmodi notitia proles est per hoc, «quod illud quod partum vel dens», Verbum autem est notitia procedens, non ut actus aliquis, sed repertum dicitur», iam notitia inventum est. Et «saepe», ut dicit, ut terminus actus, sicut dictum est. lpse enim actus quo procedit Ver- «procedit inquisitio; eo fine quietatun>. Et, ut prosequitur, «ista inquisi- bum, tam intelligere quam dicere, se tenet ex parte parentis, et praecise tio non fit nisi per amorem rei investigandae, quia ut partum mentis procedens ab actu, habet rationem Verbi et prolis. antecedit appetitus quidam, quo id quod nosse volumus, quaerendo et I Ad tertium, de Anselmo, dicendum quod, cum verbum sit emanans ab inveniendo, nascatur proles, ipsa notitia». Sed constat quod istam alio ut terminus actus dicendi, et ut ratio declarativa et manifestativa notitiam, investigatam et inqui-Isitam per amorem, necessario praecedit alterius, actus dicendi potest respicere ipsum verbum dupliciter: uno notitia aliqua simplicis intelligentiae, quia omnino incognita amare non modo ut est terminus I eius simpliciter; alio modo ut est manifestativus possumus, sed solum quae aliquo modo cognoscimus, per amorem alterius, et sic actus dicendi etiam respicit illud, mediante ipso verbo, ut investigamus, ut amplius cognoscamus. Et.illa cognitio mentis de se ipsa terminum suum. Et ideo, cum utroque construitur lut cum termino suo, post simplicem I notitiam, non est nisi· notitia, qua 'verbum' dicitur in quem terminatur, ut dici dicatur non solum verbum, sed res illa quae notitia in quo simplex notitia amplius manifestatur. Unde, quod notitia per verbum declaratur et manifestatur, sed per verbum per se, illud quam AUGUSTINUS dicit esse 'verbum', sit notitia definitiva, bene autem I mediante verbo, et similiter dicens dicat non solum verbum, sed explicat in eodem libro, cum dicit parum ante, ubi dicit: «Neque vitio- et illud quod declaratur verbo, sed verbum per se, illud autem mediante rum notitia nobis displicet, sed ipsa vitia. Nam placet mihi quod novi, et verbo, Pater ergo, quia, intelligendo se et Filium et Spiritum Sanctum, et definio quid sit intemperantia, et hoc est 'verbum' eius», Ex quo patet totam creaturam, et universa quae sua notitia simplicis intelligentiae quod, cum partes imaginis assignentur in nobis mens, notitia, et amor, continentur, dicit verbum ut omnium illorum declarativum et manifesta- et ad verbum non pertinet nisi notitia 'parta' sive reperta et per investi- tivum; non solum dicit Verbum, sed et ipso Verbo dicto dicit omnia illa. gationem inventa, quae est eius 'quod quid est', ad memoriam pertinet Et non solum Verbum a Patre dicitur, sed etiam omnia illa in Verbo. etiam ipsa notitia simplicis intelligentiae, sicut in generatione Verbi divi- Dicere autem Verbum secundum se et Verbum dici secundum se, non ni ad intellectum simplex notitia essentialis, substrata actioni convenit pluribus personis divinis. Dicere enim Verbum secundum se dicendi, quo procedit notitia quae verbum est, quoniam non est Verbum soli Patri convenit, et dici, prout Verbum secundum se dicitur, soli Filio vel Filius nisi notitia procedens. Et ideo dicit ANSELMUS, uod «Pater q convenit; et sunt ambo personalia, scilicet dicere et dici. Dicere autem aliquid verbo et in verbo pluribus convenit. Sic enim convenit omni rei AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W' 296 ARTICUlOS XL QUAESTIO 7 297 creatae et increatae dici, quia Verbo a Patre producto omnia declarantur secundum quod determinat per totum librum. Et ideo sic dicere Verbo et manifestantur. Sic etiam convenit dicere verbo cuilibet naturae intel- est personale, et non convenit nisi soli Patri. lectuali actualiter intelligenti, ipsum Verbum, ut dicere significet quasi Secundo vero modo dicere verbo convenit cuilibet videnti intellectua- fonnaliter actum manifestationis, et includat quasi materiali ter actum liter ipsum verbum. Et est dicere essentiale, sicut et intelligere, sed in intelligendi, et ille ablativus qui est 'verbo', sit ratio dicendi, non quoad aliquo differunt, quia intelligere pure et absolute, quantum est de se, actum intelligendi, sed quoad actum manifestandi. Per hoc enim quod, essentiale est, et importat solam et praecisam habitudinem intelligentis intelligendo Verbum ut aliquid quo intellectus quasi formatur ad actum ad rem intellectam, absque omni respectu ad personale; sed dicere cum intelligendi, in-Itelligit alia in verbo, illa manifestant cuilibet intellectui, hoc quod est essentiale, importat habitudinem quandam ad persona le, habenda in suo intellectu Verbum ut illorum manifestativum, ut in eius quia importat habitudinem intelligentis ad rem intellectam mediante intellectu sic informato, et in verbo quod sic est in ipso intellectu, possit verbo personaliter producto, ut quo illa res intellecta manifestatur ab quasi legere quaecumque ipse in verbo intelligit. Et per hoc verbo illo intelligente verbum, sicut iam dictum est. Unde, ut dictum est, non pro- dicit ea illi, non suo, ut a quo procedat per actum notionalem dicendi; I prie dicere significat intelligere, sed implicat ipsum in suo significata, - sic enim solius Patris est -, sed ut in cuius intellectu habetur in actu quia praecise significat eius quod essentialiter intellectum est, in verbo intelligendi; sic enim est verbum cuiusque intellectus intelligentis ipsum manifestationem, scilicet, quae quidem manifestatio includit actum secundum actum. intelligendi in verbo illud quod manifestatur. Unde de tali dicere Ut uno modo, scilicet tamquam productum ab eo, habeat esse Verbum loquens ANSELMUS, non dicit praecise quod dicere sit intelligere, sed solius Patris, et conceptum in mente paterna, non recedens ab ea; I alio dicit, M o n o log i o, 43° cap.o: «Nihil autem aliud est sl/mmo spiritui autem modo, scilicet tamquam intellectum simpliciter, habeat esse huiusmodi dicere, quam cogitando intueri». Ut 'cogitare' notet actum verbum cuiuslibet I intelligentis, et conceptum in mente eius. intelligendi, quem implicat et supponit, 'intueri' autem natet actum Primo enim modo non dicit Verbo nisi qui profert Verbum, cuius- manifestandi quem significat, quo scilicet ipsi cogitanti Verbum sive modi est solus Pater, et dicere hoc I modo est pure personale. Propter intelligenti, manifestantur verbo omnia intellecta in ipso, et similiter quod AUGUSTINUS, VIIo D e T r i n i t a t e, in principio loquens de Patre cuilibet alteri inspicienti verbum, ut est in illius intellectu conceptum. Et dicit: «Illo coaeterno Verbo non singulus intelligitur dicere, sed cum sic istud dicere tria habet facere, quia manifestationem principaliter ipso Verbo, sine quo non est utique dicens». «Non singulI/s», id est, singulariter et secundum se sive I ad se, quemadmodum singulus I ad se AK'P'S'T'W' sapit et intelligit, non sapientia et intelligcntia genita, aut cum illa, AK'P'S'T'W' 298 ARTlCULUS XL QUAESTIO 7 299 significat, et actum intelligendi in suo significata implicat, et ad verbum solummodo. Secundum hoc enim superius, et similiter in quibusdam habitudinem quandam et respectum notat. Et hoc modo de dicere loqui- quaestionibus de Q u o Ii b e t, insinuavimus quod secundum rationem tur ANSELMUS, dicens: «Dubium esse non debet, quia Pater et Filius et intellectus nostri verbum essentiale sit in actu intelligendi Dei, et simili- eorum Spiritus, unusquisque se ipsum et alios ambos dicit, sicut se et ter in actu nostro simplicis intelligentiae, cum tamen, quantum est de alios intelligit». institutione et proprietate et usu vocabuli, verbum non dicatur nisi I Et tunc continue quaerit quaestionem cuius difficultas implicatur in emanans ut terminus actionis intellectualis per quam emanat. Quod non argumenta, dicens: «Quod si ita sit, quomodo non sunt in summa essen- est nisi Verbum personaliter subsistens in Deo, et conceptus eius 'quod tia tot verba quot sunt dicentes, et quot qui dicunt?» quid est' in intellectu creato, ut patet ex iam dictis, licet aliquo modo Et est dicendum ad quaestionem et ad argumentum simul, quod Ver- simplex notitia in intellectu creato possit dici verbum, et non in bum non procedit ab ipso dicere essentiali, - sed praesupponitur in intellectu Dei, ut dictum est. ipso -, sed a dicere quod est personale; et hoc modo solum I unus dicit, et ideo solum unum Verbum est quo omnes dicunt essentialiter. Et patet I inspicienti, quod sic intendit ANSELMUS solvere ad suam quaestionem, et sumit 'dicere' communiter, Verbum autem non nisi proprie; ipsum autem dicere extendit, et hoc quia ratio actus dicendi sic potuit, quantum est de se, extendi, quoniam quicumque dicit Verbum, in I verbo dicit, quaecumque significantur ipso verbo. Propter quod ad illa etiam termi- nari potest actus dicendi secundum respectum ad verbum. Unde etiam illa quae dicuntur verbo, quodam modo verba solent dici: dicitur I enim aliquis fecisse verbum regis, qui fecit imperatum verbo regis. Non sic autem potuit extendisse verbum: quantum enim est de ratione sua, non sic potuit extendi, quia de ratione sua est quod sit manifestativum, et ideo, quantum est de se, non potest extendi ad non manifestativum, et si extendatur, hoc est omnino contra rationem nominis 'verbi'. Ut secun- dum hoc ipsa divina essentia, intellecta simplici notitia, aut ipsa notitia simplex, aut ambo simul, verbum essentiale dicatur in Deo in actu intel- ligendi essen-Itiali, et hoc secundum rationem intelligendi nostram AK'P'S'T'W' AK'P'S'T'W'